Aardrijkskunde U.L.O. Nederland & Nederlands-Indië

■MI
qq
1263
M.U.L.O.
N
J.
BRUMMELKAMP,
D R J. J. FAH REN FORT
A.
J. VAN
DER
LAND-
en
WAALS
EN
VOLKENKUNDE
VOOR
HET U.L.O.
DERDE
NEDERLAND,
DEELTJE
NEDERLANDSCH
OOST- EN WEST-INDIË
ALGEMEENE
AARDRIJKSKUNDE
TWEEDE
J.
B.
DRUK
WOLTERS
GRONINGEN, DEN HAAG, BATAVIA
019
LAND-
VOLKENKUNDE
VOOR
HET
U. L. O.
DOOR
BRUMMELKAMP
J.
Leeraar aan de 3e H.B.S. met 3-j. c. te Amsterdam
DR
J. J. FAHRENFORT
Leeraar aan de 3e H.B.S.
met
5-j. c. te Amsterdam
EN
A.
J. VAN DER WAALS
Hoofd
der
U.L.0.-school
DERDE
te
Zandvoort
DEELTJE
NEDERLAND
NEDERLANDSCH
EN
OOST-
WEST-INDIË
ALGEMEENE
AARDRIJKSKUNDE
TWEEDE
BIJ J.
B.
WOLTERS'
GRONINGEN
-
DRUK
ING. F
1,70
GEB.
1,90
UITGEVERSMAATSCHAPPIJ
DEN
HAAG-
BATAVIA
-
-
n.v.
1933
VOORBERICHT
Deze
met
de
druk is
in
BIJ
zooverre
snel veranderende
gepubliceerde
cijfers
beroepstelling
van
TWEEDEN
gebruikt.
zijn bij
DRUK.
is
gehouden
omstandigheden,
De laatst
dat
gewijzigd,
economische
zijn
1930
DEN
De
rekening
omtrent
gegevens
het afdrukken
de
niet bekend.
nog
Van de verbreiding der cultures op Java is een kaartje opgenomen.
Voor
de
welwillende
gebruikers mochten
Voor
verdere
ontvangen,
op-
en
die
opmerkingen,
onzen
we
van
verschillende
hartelijken dank.
aanmerkingen
houden
we
ons
De
Schrijvers.
gaarne
aanbevolen.
Juli
1933.
BOEKDRUKKERIJ
VAN
J.B.WOLTERS
NEDERLAND.
DE
De
dat
VORMING VAN NEDERLAND.
aarde,
zoo
het
daarbij
leert
de
ons
tijdsverloop
heden in het niet zinkt. Zoo
de
gedeelte,
aardkorst,
is
wetenschap,
het
van
zeer
der
begin
oud, zóó oud,
geschiedenis
tot
lang de aarde bestaat, is het buitenste
voortdurende
aan
veranderingen
onder-
hevig geweest. Nog dagelijks zien we, dat zelfs het hardste gesteente
aan
de
wordt
zacht
oppervlakte
en
in
gruis valt:
het
verweert.
Het verweerde gesteente
verplaatst zich inden vorm van steenen,
grint,
gevolge van
zand
mende
klei,
en
ten
water, den wind of
de
zwaartekracht,
Elders
gletsjers.
gelegd; uitgestrekte vlakten zijn ontstaan
klei.
en
men
ouden
dan
staan,
Is
grond.
behoort
hij
jongste,
worden nog
die vooral in het Noorden
heden
nog
Men
gevormd.
kortweg alluvium. Ouder,
maar
in
jong, zijn de diluviale gronden
lijke
en
diluvium
zuidelijke
zijn
in
bij uitzondering
.
en
noemt
aanwezig,
wel
De diluviale bodem bestaat uit zand
land
banken
van
Westen
ze
ons
jaren
ont-
vinden
te
alluviale
tot
maar
ze
zijn,
gronden of
andere
Oudere
toch ook
de
ooste-
dan
gronden
komen slechts
keileem
er
DILUVIUM.
en
in. Deze
grint,
met
op
sommige
grondsoorten zijn
neergelegd inden z.g. ijstijd, een periode,
achter
zand
oppervlakte.
VORMING VAN HET
plaatsen
van
Van dit diluvium zijn
land
de
bezinking
neergelegd, dan spreekt
verhouding
opgebouwd.
aan
neer-
geheel uit jonge gronden.
provincies
ons
weer
jonge gronden.
de
tot
stroo-
hij inde laatste duizenden
De bodem van Nederland bestaat bijna
De
door
Is zulk een bodem heel lang geleden
van
wordt het
het
in
die duizenden
ons
jaren
ligt en waarin de temperatuur veel lager was dan tegen-
woordig.
De
gletsjers
op de
hooge gebergten kregen een blonder grooten
2
Rijn
De
omvang.
die de oudere
Men
sneeuw-
dat
Rijn-
de koude
Toen
periode geruimen tijd geduurd had,
van
uitstrekten
zich
ze
breede
geweldig
waren
het
overeen
deel
Gooi,
de heuvels
Noord-Europa.
van
ze
en
die van het Rijk van
Nijmegen. De moreenen (zie dl.
40
Drente,
en
zoowel
komt
diluvium
de
aan
Utrecht
I 3e druk,
ijs achtergelaten, bestaan uit zand, grint
noemt
Overijsel, Gelderland
In
en
het
van
Dit diluvium, dat het dikst is inde provincies
en keileem.
Friesland
door
46),
en
het
groot
Nederland kwamen
tot
werden de
in Skandinavië zóó groot,
gebergte
In
bl.
rivieren,
Maasdiluvium.
en
ijsmassa's
en
Maas
gronden met een dikke laag zand en grint bedekten.
dit
noemt
de
en
Rijn-
Skandinavisch
men
en
Utrecht is
oppervlakte.
spreekt
Men
diluvium.
moreenenlaag dunner
de
Maasdiluvium
en
Groningen,
als
Skandinavisch
daarom
van
gemengd
diluvium.
In
Zuid-Limburg ligt op de heuvels een kleiachtige grond, löss,
die zich voortzet in
periode.
De
en
Duitschland.
Ook
deze grondsoort
tijdperk gevormd, waarschijnlijk
diluviale
is in het
België
werden
kleideeltjes
als
toen
ineen
droge
stof uit het door het
verlaten landschap, dat nog geen plantenkleed
ijs
droeg, door den wind
aangevoerd.
We
1.
hebben
Ten
dus:
noorden
de
van
Overijselsche
Vecht:
Skandinavisch
diluvium.
2.
Ten
oosten
en
3.
Ten zuiden
van
4.
Löss
Toen
alluviale
en
in
westen
van
IJsel: Gemengd diluvium.
de groote rivieren:
Rijn-
en
Maasdiluvium.
Zuid-Limburg.
VORMING
VAN
de
geworden
temperatuur
tijdperk.
In
laagveen, zeeklei,
deze
dus
rivierklei
en
diluvium.
Wie
kleibodem
of inde duinen, zal
een
HET
ALLUVIUM.
was
zooals thans,
begon
het
periode zijn gevormd: duinzand, hoog-
deze gronden gaat nog steeds
bereiken.
den
beekbezinking.
door. Ze
boring
verricht
ten
De
liggen alle
in
vorming
boven
veengronden,
slotte steeds
diluvialen
op
van
het
ineen
grond
3
DUINEN.
Noordde
onder
West-Nederland lagen
en
bedolven.
zee
Alleen
de
aan
het eind
van
het diluvium
tegenwoordige zand- en rivier-
kleistreken staken er boven uit. Een eind van de kust af vormden zich
zandbanken. Deze vielen bij eb droog en dan stoof de wind het zand
heuvels op. Zoo ontstonden de duinen.
tot
LAAGVEEN.
den
duinwal
z.g.
haf.
Tusschen
water,
een
brachten. Na verloop
bodem
Z.g.
laagveen.
de
kust
bevond
zich
nog
klei, die de rivieren
aan-
tijd konden er in het ondiepe water planten
van
enz.
uit
waardoor
op,
diluviale
Hierin bezonk
groeien, zooals riet, biezen,
den
de
en
Het haf raakte
deze
ten
bewaard
afgestorven planten hoogden
De
waterplanten
slotte vol
in
met
veen
veen.
ontstond,
De
grootste
Fries-
stukken
er
land
Noord-Overijsel. Op het laagveen is ook wel veen uit land-
en
hoogveen,
planten,
venen
zijn
van
in
gebleven
gevormd,
maar
Holland, Utrecht,
door
bodemdaling liggen
genoemde provincies zóó laag, dat
noemd worden,
ook al
hebben
landplanten
ze
toch
aan
gewerkt. Tegenwoordig neemt men zelfs
wel
deel
ontstaan
van
eigenlijk
laagveen
ons
verdronken
uit
landplanten
de
aan,
laagveen
vorming
de
ge-
mee-
dat het grootste
is,
dus
dat
het
sloeg,
veel
hoogveen is.
ZEEKLEI.
Later
heeft de zee, die groote gaten inden duinwal
het ontstane veen vernield. Dit is vooral geschied in het Noorden
van
Zuiden
en
van
ons
land,
de vloed het
waar
Inde M.E. ontstond uit het
stevigen
het
bodem
laagveen van Friesland
plekken
innam,
eilanden
van
diluvialen
van
het
bezonk
door
In
gevormd, terwijl
N.-Brabant
en
aanslibbing
en
ook
ontstonden.
en
de
Voorst
bleef
Overijsel behouden. Op de rustigste
het
belangrijke
Flevo de Zuiderzee. Door den
Gaasterland
van
dat de
water,
zeeklei.
meer
hoogst is.
plaats
van
Zuiden
het vroegere
werden
zoo
laagveen
verscheiden
Zeeuwsch-Vlaanderen, het Westen
deelen
van
Groningen en Friesland
4
HOOGVEEN.
Hoogveen treft
in
men
land
ons
Drente, Overijsel, N.-Brabant
Groningen, Friesland,
Limburg.
en
zit onder het hoogveen laagveen, dat in plassen is ge-
Meestal
vormd.
Nadat
planten
ontstaan,
planten
niet
deze
plassen
b.v.
veenmos
Doordat de
heide.
en
kon
dat
land-
er
afgestorven
ophooping plaats
er
periode geweest te zijn,
een
konden
volgegroeid,
waren
geheel vergingen,
ook
schijnt
Er
in
aan
hebben.
veel boomen in
er
onze
hooge venen groeiden, want op vele plaatsen worden er stam-
men
of deelen van stammen in aangetroffen. Dit is het z.g. kienhout.
Zoek op de kaart,
RIVIERKLEI
Zooals
waar
EN
hoogvenen zijn afgegraven.
BEEKBEZINKING.
reeds
we
de
brachten
zagen,
de Maas
diluvialen tijd in onze streken veel zand en
de
en
Rijn inden
grint aan. Inde alluviale
periode werd de waterhoeveelheid van deze stroomen veel geringer
en
bezonk het zand
voerden
gen
Waal
het land.
In
Gelderland
Maas in elkaar
en
vóór het in Nederland
was.
De rivieren
hoofdzakelijk klei aan en brachten dit bij overstroomin-
nu
over
reeds,
over.
gaande
kleistrooken
van
Ook langs den Krommen Rijn
Rijn,
en
den
Ouden Rijn, die vroeger Rijntakken waren, zijn strooken klei gevormd.
de
Langs
kleinere
Regge, Dommel
veen,
op
van
In het grootste deel van
Ze bevatten
De
dat
ze
het dichtst
van
ons
veel
land
aan
kleiachtige
aangevoerd.
kolen
liggen ze op onbereikbare diepte.
delfstoffen.
de
Uit
gas
Dit is
de
en
liggen
Door
boringen
is
ge-
oppervlakte komen in het Oosten
land.
gronden, die steenkool bevatten
eigenlijk ook veen, maar van heel hoogen
plantenresten
water
ineen
is
inden
ontsnapt, zoodat
overbleef. De alleroudste kolen
De
moerassig
GRONDEN.
beteekenis hebben de
(Zie kaartje bl. 5).
ouderdom.
ons
waardevolle
soms
meeste
eeuwen
uit
Vecht,
gronden komen slechts hier en daar aan de oppervlakte.
De oude
Zuiden
is
ontstaan
leembanken
DE OUDE
en
die
beekbezinking,
deelen, door de beken
bleken,
Overijselsche
A, vindt men op sommige plaatsen
en
andere
b.v.
zooals
riviertjes,
noemt
aantal
men
lagen
loop
der
duizenden
hoofdzakelijk koolstof
anthraciet.
boven
elkaar, gescheiden
5
Kolenvelden
De
in
Nederland.
deelen tusschen de
kolenvelden, die als slenken zijn aangegeven, zijn stukkenAan
de aardkorst, die diep zijn weggezonken, terwijl de aangrenzende stukken bleven staan.
De slenken zijn later met andere gesteenten opgevuld, zoodat de kolen diep onder de
oppervlakte liggen.
door versteende
tientallen
lagen zand
en
slib.
Het komt wel voor,
dat vele
beddingen kool en steen elkaar afwisselen. De kolenlagen
varieeren in
minstens 3
dikte
a
van
4 dm dik
enkele
cm
tot
eenige m. Alleen die, welke
zijn, worden ontgonnen.
6
De
Nederlandsche
in
komen
Ze zijn hier nog wel
Men
ontginnen.
te
het
dichtst
1000 a 1200 m
diepte.
Z.-Limburg
oppervlakte. Inde Peel liggen ze op
de
aan
kolen
laat
echter
ze
voorloopig
liggen.
jonger dan de steenkool, maar toch heel oud, zijn
Wat
de
zout-
lagen in het Zuiden van Overijsel en inden Gelderschen Achterhoek.
dan
Jonger
het
voorkomt. Reeds
het
bij
dat
tufkrijt,
eeuwenlang zijn
Ook
berg gezaagd.
is
zout
veel
Z.-Limburg
blokken uit den St.-Pieters-
er
Valkenburg
in
werd
deze
steen
ontgonnen.
tufkrijt komen veel overblijfselen van dieren voor, die thans
In het
zijn uitgestorven (fossielen).
HET KLIMAAT.
Tusschen welke breedtecirkels
Vraag:
Nederland
ligt
midden
inde
ligt
noordelijke gematigde luchtstreek.
Ons klimaat wordt door de heerschende
de
zee
land
Evenals
beïnvloed.
zeeklimaat.
een
De
land?
ons
westenwinden sterk door
Gr.-Brittannië
lerland
en
doet zich ook
Golfstroom
heeft
ons
ons
land
in
gelden. De gemiddelde jaartemperatuur van Nederland is i
De
is
regenval
niet
dagen voorkomen.
bizonder
Hij
groot,
bedraagt
±
DE INVLOED VAN
OP
hoewel
730
DEN
Er
wat
regen-
jaar.
MENSCH
VAN
DEN
BODEM.
NEDERLANDSCHEN
DE
heel
per
mm
GESTELDHEID
DE
er
10° C.
AFWATERING.
zijn weinig landen,
de
waar
gesteldheid
van
den bodem door
de bewoners zóó beïnvloed is als in Nederland. Door kunstwerken
worden
water
het
gronden
zouden
geval in
algemeen
staan
het
moeras
Oosten
De
vele stukken
legging
of
het regenwater
gemakkelijk.
en
droog gelegd
en
in cultuur
zouden
Zuiden
van
zelf
broekgronden
lage hei
gehouden,
en
vormen.
van
ons
die
anders
Het
land,
minst
waar
is
dit
over
het
wegvloeit. Niet overal gaat dit
langs
de
Overijselsche
riviertjes
in Brabant b.v. konden pas door
worden
onder
gebracht.
droog-
7
DE
Rijn
en
niet
oevers
RIVIEREN.
zouden eiken winter groote deelen van het
Maas
grenzende land
GROOTE
onder
water
beschermden
zetten,
door
aan-
de menschen de
wanneer
dijken. Deze zijn, om
meer
lage
water
Rivierdoorsnede.
te
kunnen
meestal
bergen,
zomerbedding gelegd.
en
rivier
over,
verhinderen,
Er
blijven
de uiterwaarden
dus
of
de uiterwaarden
dat
IJSEL
eind
een
MET
OVERSTROOMDE
van
de
gewone
strooken land
bedding
tusschen
buitendijksche landen.
reeds
bij
door
BIJ
dijk
Om
te
was
van
de
Luchtfoto
K. L.
geringen
UITERWAARDEN
of
M.
ZUTFEN.
lage dijken of zomer-
rivier
onderloopen, zijn ze beschermd
kaden.
Zijnde uiterwaarden overstroomd geweest en valt het water
weer,
dan
kan
men
dijken liggen hier
waar
en
het
door
duikersluizen
daar 3 km
geen of smalle uiterwaarden
afstand
aanzienlijk minder.
van
elkaar.
loozen.
Op
De
andere
winter-
plaatsen,
zijn, zooals langs de Lek, is de
8
Rijn is zoowel gletsjer- als regenrivier en heeft dan ook zelden
De
lagen waterstand. De Maas,
een
had
's
zomers
hier en daar
de
de waterstand
niet
water
verlegd,
dat
water,
de banken
afhankelijk is,
inde
bedding
droog kwamen te liggen. Door het bouwen van stuwen
behooren thans
is
weinig
zoo
die alleen van regen
lage
zeer
standen
dikwijls zóó hoog,
tot
het
dat
de
verleden, ’s
Winters
bochtige bedding
het
geheel kan afvoeren. De monding van de Maas is reeds
waardoor
het
water
afvloeit door de
Maas
Bergsche
naar
den Amer.
Om
heeft
overstrooming
willekeurige plaatste voorkomen,
een
op
bij het dorpje Beers (N.-B.)
men
een
laagte inden Maasdijk
gemaakt, een z.g. overlaat. Bij hoogen was „werkt” deze en ontstaat
de Beersche
Maas, die kilometers breed is. Ze brengt haar water
-Stroom(Jraao
£
-
afzetting
cc
•
Vergevorderd stadium, waarin groote
uitschuring
kans
Vergrooting
bestaat
vaneen rivierbocht.
Den Bosch op de Dieze. Als daar de waterstand nog
bij
wordt het
water
bestaan
Er
De
dooreen kanaal
plannen
om
naar
den Beerschen
sterk beïnvloed. Van het Rijnwater gaat
het
werk
natuur.
Rijn
van
Op
door
bijv.
de
en
verschillende
het
den
den
van
Bergsche
Overlaat
Verklaar
gaat
de
den
Maas
dicht
hoog is,
gevoerd.
te
maken.
door den mensch
1
23/ 3 door de Waal en /3 door
weer
en
x
/ 3 door den IJsel. Dit is
Waterstaat
en
niet
van
de
kunstwerken
Bij
een
bocht
stroom
ligging
van
Kanaal.
Pannerdensch
van
de
2
te
plaatsen zijn groote bochten afgesneden,
buitenkant, zoodat
binnenkant
Opgave:
het laatste
Bijlandsch
zich steeds wijzigen.
aan
van
ingenieurs
Zonder den aanleg
meest
de
loop onzer groote rivieren wordt overigens
den verderen
afsnijding.
op
zou
de
schuurt
loop
het
vaneen
water
rivier
altijd
het
de rivier daar
dieper wordt. Aan
langzaam
bezinkt
Arnhem
en
en
Nijmegen.
veel
slib.
9
De bochten vertoonen steeds
neiging scherper te worden. Als ze
heel
scherp zijn geworden, snijden ze bij
zich
zelf
de kaart
overal
Geldersch-Brabantsche
de
natuurlijke
een
grens tusschen
provincies.
Om
te
Zie hiervoor op
Vroeger was de Maas
grens.
deze
af.
overstrooming soms
een
verplaatsing
van
de
voorkomen, zijn
van
afstand
bedding
de
vorming
afstand
kribben
en
tot
banken
van
inde
rivier
aangebracht. Dit zijn dammen, die loodrecht op de richting staan,
waarin
de
rivier
vloeien.
De
worden
meegevoerd.
De zorg
Die
staat.
voor
de
Maas
meer
eb
berust
het
van
de
het
deert, die
de
wordt
sneller
verschillende
en
af-
stoffen
de
bij
verschillende
De kosten
Rijk.
van
polder-
onderhoud
Oude-
stroomsnelheid
de
steeds
minder.
Zuidhollandsche
Nieuwe
en
vertakkingen van Rijn
de verschillende
van
tusschen
keert”.)
water
Maas
met
eilanden
zijn, uitge-
Nieuwen
Waterweg,
zeegaten dan rivieren. Uren ver van zee is het verschil tusschen
en
vloed
noemt
men
hoog
toezicht
water
wateren
zonderd
uitgeslepen
dijken
benedenloop
Inden
De
daardoor
moet
dijken worden betaald door de grondbezitters inde polders.
(„Wien het
en
de
voor
water
rivierbedding is opgedragen aan den Rijkswater-
de
onder
besturen,
wordt
bodem
voor
Het
stroomt.
en
dit het
geval is,
het verschil
tusschen
duidelijk merkbaar. Stroomen, waarbij
getij-rivieren. Bij
laag
water
nog
is
Rotterdam
1,3 m.
Opgave: Zoek op de kaart, welke oevers onzer groote rivieren onbedijkt zijn.
Waarom is
dit zoo?
NEDERLAND’S
LAAGSTE LANDEN.
Groote stukken land van het
beneden
A. P.
(Onder A. P.
westelijk deel van Nederland liggen
verstaat
men
de
gemiddelde
vloed-
hoogte van het IJ, toen dit nog niet was afgesloten. Dikwijls schrijft
men
N. A. P.,
Deze
lage
nieuw
deelen worden
duinen hebben
door de
d.i.
zee.
door
bij hevigen
Op
de
of
nauwkeurig
duinen
storm
en
soms
Amsterdamsch
peil).
dijken beschermd.
sterk
te
lijden
van
De
afslag
gevaarlijkste plaatsen worden ze door hoofden
beschermd. Om het verstuiven te voorkomen worden wel rietschotten
neergezet. Veelal
vindt
men,
beplant
evenals
in
men
de duinen
het buitenland,
met
dennen.
helm; hier
en
daar
10
Het
diepst in het lage land liggen de droogmakerijen, de bodems
der vroegere meren, die
polderland,
is.
Hoe
voor
de
waar
afwatering geheel of bijna geheel kunstmatig
door
men
land
inpoldering
West-Friesland
staande
leeggemalen zijn. We zijn hier in het echte
en
het
heeft
gebied
aangrenzende
blijkt
gewonnen,
de
op
onder-
kaartjes.
Inde
17de
eeuw
Landwinning
in
zijn eenige
N.-Holland
groote
benoorden
meren
het
IJ
in Noord-Holland
sedert
1300.
±
zijn de zeepolders wit gelaten, de drooggelegde meren gearceerd.
Op het 2de kaartje
drooggelegd; in het midden der 19de eeuw volgde het HaarlemmerToen
meer.
geleden,
het
nam
kleibodem
Noordzeekanaal
men
van
het
de
werd
gelegenheid
te
ruim
gegraven,
nu
baat,
den
om
50
jaar
vruchtbaren
IJ droog te leggen. Voorts zijn inde
19de eeuw
nog groote stukken land gewonnen in het Noorden van N.-Holland.
Met
zelfs
de
onze
een
moderne
plas
als
hulpmiddelen
de Zuiderzee
is
droog
afsluitdijk tusschen het vasteland
het
te
en
mogelijk
maken.
Wieringen
In
geworden,
1925
tot
kwam
stand.
Op
28 Mei 1932 werd het laatste gat gedicht inden grooten dijk tusschen
11
Wieringen
sluizen
en
Zurig in
gebouwd
Friesland.
tevens
en
IJselmeer zijn overtollige
deel
den
van
In
dezen
dijk zijn scheepvaart-
uitwateringssluizen,
water
Zuiderzeebodem
door
zal kunnen loozen.
drooggelegd.
In
welke
het
is
een
kwam
de
Reeds
1930
Wieringermeerpolder gereed.
De
Het
kaartje
d.i.
zoo
toont, dat
groot
als
drooglegging
vier
er
Limburg.
polders
De
der
Zuiderzee.
worden
groote
gemaakt. Ze zijn tezamen 220 000 ha,
afsluitdijk moest zeer sterk worden, omdat
bij N. W.-storm het water, dat door de zeegaten der Wadden-eilanden gejaagd wordt,
hoog tegen den dijk wordt opgestuwd. De voet er van is niet minder dan 130 m
de kruin komt
breed;
over
17
breedte.
m
In
spoorlijn met dubbel spoor benevens een rijweg van
is de eerste polder, n.l. de Wieringermeerpolder, gereed
gekomen, in 1932 de afsluitdijk.
1930
een
De kunst is niet alleen
den
dan
Zeer
voor
ontstanen
19de
gebezigd,
om
eeuw
het
meer
droog te maken, maar ook om
polder droog te houden. Dit laatste geldt
het andere
Inde
een
laagliggende
werden de
overtollige
even
land.
eerste
water
goedwerkende stoomgemalen
naar
buiten
te
brengen.
In
12
de
20ste
werden
eeuw
benzinemotoren
in
dienst
der
afwatering
gesteld, terwijl men toen tevens electrische bemaling ging invoeren.
Naast
de
genoemde
windmolens
meer
uit
moderne
tijd
over,
grenzen
aan
vroegeren
er
nog tal
van
hoe
langer
hoe
moet
het
hulpmiddelen zijn
die
echter
verdwijnen.
niet alle
Lang
polders
zee
toch
en
uitge-
slagen water daarheen worden gevoerd. Daarvoor dienen de boezems.
De
die
polders,
Deze
het op
brengen
werpen hun
langs liggen,
er
het buitenwater
den boezem.
water op
afstrooming bij laag
door
water, dooreen gemaal, of door beide. De polders, die hun afwatering
gemeenschappelijk
polder
ieder
en
regelen
vormen
boezemgebied
boezemgebieden
hebben
boezemgebied.
ledere
een
eigen
bestuur.
Enkele
heeft
uitgestrektheid,
groote
een
een
b.v.
Rijnland
Friesland's boezem.
en
Zoek op:
Waar
In
De
Hondsbossche
Zeewering
droge zomers
te
doet zich de
goed bruikbaar.
het
land.
boezems
om
zoet water
schouwt
Vele
men
noodzakelijkheid
in
om
laten.
te
Het is slecht
verkeeren
De
hoeveelheid
zoet
water
VERSPREIDING
Het
men
voor
inde
-
groote
IJselmeer
het vee
zal
onmogelijkheid
verbetering
steeds
komt, des
steeds
Nederlandsch
niet
een
bevoor
vol-
DICHTHEID EN
VAN
HET
NEDER-
VOLK.
één
geheel.
temeer
blonde
lieden
men
Er
wonen
aantreft.
geheel Germaansch. De taalverschillen
tusschen de volken, die na de volksverhuizing het land
nog
voor
donkerharige als blonde menschen. Hoe noor-
Naar de taal is Nederland
zijn
en
leveren.
zijn de Nederlanders niet
in Nederland zoowel
delijker
een
kunnen
LANDSCHE
ras
water
om
drooglegging van de Zuiderzee
SAMENSTELLING
het
echter
deze reden ook als
aangrenzende polderland.
Naar
voor,
laten, in plaats van het er uitte pompen. Zeewater
is hiervoor niet
doende
Westkappelschen Zeedijk.
zijn de duinen beschermd door hoofden?
ineen polder
het
den
en
geheel uitgewischt.
Buiten
bewoonden,
Nederland
gesproken en geschreven in het Vlaamsche
België, in Fransch-Vlaanderen, in
Suriname
en
wordt
deel
van
door Nederlanders
13
enkele
en
inlanders
in
landen
wel
sprekende
In
verschillende
Nederland
zijn
lets
opgegaan.
volksdeel
den
met
aan
hebben
tijden
die echter
gevestigd,
Men
Ned.-Indië.
tal
vreemdelingen zich
van
geheel in
tusschen
het Nederlandsche volk
heeft
Joodsche
het
zich
hen
Christenbevolking, zooals
de
en
levenswijze over. Een scherpe tegenstelling
Oost-Europa veel voorkomt,
bij
bestaat
bedroeg
in
behoort
ons
Mei
8,2
millioen,
tot
de
dichtstbevolkte
tijds is de bevolking
eeuw
geweldige groei
is
het
afsteekt
bij
3
X
het
gevolg van
Oost-
en
staten
groot
zoo
en
Het aantal inwoners
.
d.i. 248 per km 2
1933
land
die in Midden-
niet.
ons
De oppervlakte van Nederland is 33 000 km 2
gunstig
in
gehouden. Toch namen ook de Israëlieten taal en een groot
deel der Nederlandsche
een
Nederlandsch
Groot-Nederland.
naam
afzonderlijk
meer
duidt alle
.
Hiermee
Europa.
van
geworden.
Deze
dat
lage sterftecijfer,
zeer
In
Zuid-Europa.
De dichtheid van bevolking is het grootst inde provincie Holland
en
Utrecht,
en
20ste
eeuw
terdamsche 8
bevolking
De
X
groot
zoo
vier
Onze
gemeenten).
liggen.
van
Deze
zijn inde
19de
gegroeid dan de bevolking
sterker
Amsterdam
grootste steden
tezamen
werd 4
door annexatie
(gedeeltelijk
Haag en Utrecht) tellen
Den
X, de Rotvan
buur-
(Amsterdam, Rotterdam,
bijna
1
/4 van de bewoners
Nederland.
van
De
de
verhouding
naar
Nederland.
van
de groote steden
waar
oorzaak is
de
sterke
trek
de
plattelandsbewoners
zijn
kleinere
van
naar
groote steden.
Tilburg,
sterk
Eindhoven
toenemende
gelegenheid
Enschede
en
bevolking.
alle
Bij
door de zich uitbreidende
is
de
steden
oorzaak
met
de
een
werk-
industrie. Ook in het Zuid-
limburgsche mijngebied is een krachtige uitbreiding waar te nemen.
Het aantal inwoners van Kerkrade
vóór
een
Hier
en
Heerlen is
10
X
die
1
Jan.
zoo
groot als
eeuw.
volgt
een
lijst
dan 20 000 inwoners
van
gemeenten,
op
1933
meer
hadden.
Amsterdam
772 000
Nijmegen
86 000
Rotterdam
587 000
Tilburg
83 000
Den
460 000
Arnhem
81 000
Utrecht
158 000
Leiden
72 000
Haarlem
125 000
Apeldoorn
64 000
Groningen
109 000
Maastricht
.......
63 000
Eindhoven
95 000
Hilversum
.......
62 000
Haag
brummelkamp c.s.,
Land-
en
Volkenkunde
v.
U.1.0.,
.
111. *
2
14
Dordrecht........
58 000
Almeloo
34 000
Schiedam
58 000
Lonneker
34 000
52 000
Ede
32 000
52 000
Den Helder
32 000
50 000
Gouda
30 000
Heerlen
50 000
Alkmaar
29 000
Breda
47 000
Vlaardingen
29 000
44 000
Haarlemmermeer
Emmen
43 000
Bussum
26 000
Velzen
43 000
Helmond
26 000
Zwolle
42 000
Rheden
26 000
Amersfoort
41 000
Venloo
26 000
Kerkrade
38 000
Zeist
26 000
Deventer
38 000
Roosendaal
Hengeloo
35 000
Bergen
Zaandam
35 000
Vlissingen
Enschede
........
Delft
Leeuwarden
Den
.......
Bosch
De
.
uit
emigratie
immigratie
Nispen .
Zoom
op
28 000
23 000
.
23 000
....
22 000
land is niet groot. Door de beperking der
ons
inde V. S. is
vroeger. In 1931
en
....
ze
na
den
Wereldoorlog nog minder dan
bedroeg het totaal aantal landverhuizers slechts 300.
GODSDIENST.
Bij
de volkstelling
De
Ned.
de
Gereformeerde
aantal
Hervormde
Een
groeiend
zelfs
voor
met
ongeveer
93
Zeeland
der
Nederlanders.
Het
is groot. Er bestaan meer dan 300 kerk-
telkens
weer
aantal personen,
en
verschijnt
er
nieuw.
een
36
%
1,4 % belijdt den Israëlie-
vooral inde
groote
steden, staat
Limburg zijn overwegend Katholiek, Limburg
%. Hier tegenover
6
% Katholieken.
staan
In
noordelijke provincies
de 3
N.-
Z.-Holland, Overijsel
en
zijn de Protestanten ook inde meerderheid.
De invloed
het
%
Tot
kerkgenootschap.
N.-Brabant
op
behoort 8,6
het leeuwenaandeel.
godsdienst.
buiten elk
en
kerk
is Roomsch-Katholiek.
bevolking
tischen
en
% der bevolking Protestant.
kerk heeft hiervan
kerkgenootschappen
genootschappen
der
1930 was 47,6
van
van
predikanten
platteland,
soms
zeer
en
Katholieke
groot.
In het
geestelijken is, vooral
Zuiden bemoeien
de
laatsten zich vaak met het bedrijfsleven van dorpelingen en arbeiders.
„De Brabander
vertrouwen,
leger
van
hun
eert
zijn priesters. In hun woord stelt hij
wensch
navolgers.
Een
is
voor
vroom
hem
een
pastoor,
bevel,
die
de
hun
een
onbegrensd
voorbeeld vindt
noodzakelijkheid
van
een
het
15
vereenigingsleven beseft, kan
de pastoor
de
minstens
toetreding
den
de
dat
zegt,
boerenbond
er
goed is
als
evenveel
Wordt
organisator.
zijn* parochianen wonderen verrichten. Als
met
de
voor
de meest
boeren, helpt dit voor
opwekkende redevoering
boerenleenbank opgericht, in het
een
van
algemeen is
haar bloei verzekerd, wanneer de pastoor of zijn kapelaan als adviseur optreedt.”
Dr. L. Deckers.
VAN
MIDDELEN
LAND- EN
BESTAAN.
TUINBOUW.
VEETEELT
EN
BOSCHBOUW.
Nederland is geen
agrarische
1
staat:
/ 5 van allen, die een bedrijf
uitoefenen, is werkzaam bij land- en tuinbouw, veeteelt en boschbouw. Toch
landbouw
nemen
in; de welvaart hangt
De
woeste
dwijnt
meer
buiten
er,
provincies
ligt nog voor
oppervlakte
1
/3
der
Brabant
,
groot deel
bestaan
nog veel
vinden
en
we
enkele
vanaf.
de dichte
noordelijke
westelijke
en
duinen, al weinig
meer
provincies
van
De
over.
voor
1
/ 7 woest. Een eeuw geleden was die
grooter.
grootgrondbezit uitzondering.
uitgestrekte bezittingen
aantal
een
plaats
weinig of niets oplevert, ver-
die
Over het algemeen is in Nederland
Er
voorname
zandgrond vertoonen een ander beeld: Drente
veel
met
zeer
gevolge van ontginning door
Inde
deel
een
veeteelt een
een
grond,
ten
meer,
plattelandsbevolking.
is
voor
d.i.
grond,
en
er
en
inde
landgoederen
duinen.
inde
provincies
Verder
Gelderland
Overijsel. Dit alles is echter weinig in vergelijking met de opperkleine
bezitters. In
sommige streken, vooral
vlakte,
in handen
op de
zandgronden, is de bodem zóó verdeeld, dat
van
men
van
ver-
snippering kan spreken. Zulk een toestand is evenmin gunstig als
De
grootgrondbezit.
voor
een
Nederlandsche
groot deel uit lieden
Toch is de toestand in
landen
den
van
van
gunstig
te
met
boerenstand
bestaat
dan
ook
bescheiden inkomsten.
vergelijking met vele andere Europeesche
noemen.
Nederlandschen
Dit
boer,
is
danken
te
die
aan
de
gebroken heeft
ontwikkeling
met
de sleur
vele eeuwen, die moderne methoden toepast, welke het resultaat
zijn
In
van
wetenschappelijke vindingen
Nederland
ervaring,
door
resultaten
der
berust
de
landbouw
van
landbouwdeskundigen.
niet
vorige geslachten opgedaan,
landbouwwetenschap.
Deze
langer uitsluitend
maar
evenzeer
heeft
de
op
op
de
middelen
16
opbrengst van den bodem sterk te vergrooten.
de
om
aangewezen,
Op dezelfde oppervlakte grond,
boer
het
nauwelijks
landbouwer in gewone
bemesting
die
toe,
kan
leven
tijden
leidt
houden,
het
Spaansche
Nederlandsche
niet
mogelijk
gebruikt uitgezocht zaaizaad,
bewerkt
noodig wordt; hij
geschikt is,
meest
braakliggen
en
de
of
behoorlijk bestaan. Hij past de
een
zijn land
voor
de Russische
waarop
land
zijn
waardoor
zoodat
goed
zoo
slechte
geen
planten opschieten.
Dat de boeren zulk een open oog hadden voor de nieuwe vindingen,
vooral
werd
veroorzaakt
tusschen
1880
schillende
landen
Het
Europa.
later
1895
en
kwam in Amerika
door
geringe eischen
der
in
vele
landen
deze
stoomvaart snel tot
Behalve
koren
dat
Geen
aangelegd
dat
de
hen uit den nood kon
dat
de
tuinbouwleeraren.
methoden
veel
uit
zeer
leveren,
Rusland door
de
dezen tijd
kwam
en
in
er
die
slecht uit.
door de
de
groote
jaren
voor
Hierbij kwam
uitvinding
minder
vonden
der aniline-
koopers
door
den
luisterden,
die
de tropen.
boeren
raad
naar
graag
helpen. Dezen kregen ze door het landbouwliet
regeering
hielden
Deze
lieten proefvelden
en
werd
raapzaad
en
plantenvetten
onderwijs,
in
gronden, zag het
meekrap overbodig
wonder,
konden
goedkoop
zoo
spoorwegen
ver-
West-
naar
boeren. Bovendien werden in
op de allerbeste
van
begonnen
ze
ontwikkeling; het vervoer was daardoor goedkoop.
verfstoffen; koolinvoer
tijd
verzenden
lage landprijzen,
de
arme
dien
te
waarin
toestand,
Staten, Argentinië, Rusland en
den Nederlandschen boerenstand dus
nog,
In
graan
de Ver.
het
ze
slechten
verkeerden.
vooral
Dat
den
goedkoop
zeer
waren
Canada.
door
aanleggen,
voordrachten,
bewezen,
dat
te
behalen
zijn. Voor de
der boeren werden landbouwwinterscholen
en
er
en
cursussen
gaven
die
resultaten
betere
Rijkslandbouw-
door
geven
met
moderne
zoons
winteravondcursussen
geopend.
Door
Op
deze middelen
de beste
andere
niet
nog
mogelijk
landbouw
met
om
zuivelproducten
navolging
coöperaties.
zeer
intensief
was,
voordeel worden
ging
men
gewassen, zooals suikerbieten
het bouwland
In
de
geworden.
kleigronden kan tarwebouw door groote opbrengst en
uitnemende kwaliteit
dit ook
is
in
en
weiland, aangezien
dan
naar
van
Denemarken
Voor
over
uitgeoefend. Waar
tot
den verbouw
van
of
men
zette
vraag
was
naar
aardappelen,
er
meer
graan.
en
Zweden stichtten
gezamenlijke rekening
worden
de boeren
kunstmest, zaai-
17
zaad
landbouwgereedschappen ingekocht. Gezamenlijk laat men
en
de landbouw-
bezitten
die
boeren
de
vandaag
vaak
Inde
graanstreken
gemeenschappelijke dorschmachine,
een
boerderij,
deze
op
verwerken.
veeteeltproducten
en
morgen
op
gebruikt
andere
een
kan worden.
Belangrijk ook zijn de coöperatieve fabrieken, die de producten van
den landbouw en de veeteelt verwerken. Zoo vindt men coöperatieve
zuivelfabrieken,
stroocarton-
suikerfabrieken.
coöperatieve
suikerbieten of het
inde
meeste
Wie
stroo
de
melk,
meeste
enkele
en
aardappelen,
levert, krijgt het grootste aandeel
winst.
Sedert
1929 lijden de boeren onder
voornamelijk veroorzaakt
in
aardappelmeelfabrieken
en
het
De
buitenland.
voorzien
nieuwen
overproductie
door
tracht
regeering
dooreen
o. a.
een
premie
van
inden
noodtoestand
suikerbietenbouwers
aan
meel
dooreen
gebod
binnenlandsch
met
menging
tot
van
boter
de
de
te
uitte
menging
verplicht
door
suiker
en
graan
keeren; verder door het z.g. maalgebod, waarbij
buitenlandsch
landbouwcrisis,
van
is
gesteld
margarine
en
voor
gebruik.
binnenlandsch
TUINBOUW.
den
Naast
tuinbouw
landbouw
ontwikkeld,
heeft
die
zich in Nederland
zich nog
belangrijke
een
steeds uitbreidt.
De
oorzaken
kunnen
meestal
hiervan zijn:
1.
De
steden
zijn
niet
zooals
eigen
tuin kweeken.
2.
De
sterk
gegroeid. Stedelingen
plattelandsbewoners
toenemende
groenten,
plattelandsbevolking
veeteelt geen voldoende bestaan
Behalve
standigheden
Duitschland
4.
van
Nederlandsche
de
ook
en
het
de
meer
steden
in
in
landbouw
en
op.
vormen
in
normale
industriegebied
dichtbevolkte
millioenenstad
kan
fruit
en
vinden, als de grond te sterk
meer
verdeeld wordt. Tuinbouw levert veel
3.
bloemen
Londen
groote
van
om-
West-
afzetgebieden.
Door het tuinbouwonderwijs zijn de methoden van bewerking
den bodem verbeterd.
5.
Coöperatieve veilingen waarborgen
6.
De
vervoer
aanleg
der
van
wegen,
vooral
een
goeden prijs.
lokaalspoorwegen,
maakt het
producten gemakkelijk.
Inden laatsten
tijd begint
ook het
vliegtuig
een
rol
te
spelen.
18
weinige
Binnen
Aalsmeer
kunnen
uren
Schiphol
van
inden
of zelfs
Berlijn
naar
tijd snijbloemen
duren
Warschau
naar
uit
ver-
voerd worden.
de
Inden tuinbouw heeft
landbouw
werkt dan inden
veiling,
de
naar
ze
waar
verkocht. De
raties
is
kooper
eischen
de
van
de veeteelt.
en
Alle
producten
ge-
gaan
behulp vaneen electrisch mijntoestel
met
vinding!)
Nederlandsche
(een
niet minder heilzaam
coöperatie
leden
worden
goede organisatie: de coöpe-
de
gebaat bij
meestbiedende
den
aan
goede sorteering
keeren
en
bedrog,
zooals het verstoppen van slecht fruit onder inde manden.
Door
de
heffing
beperkingen
tuinbouw
in
(contingenteering)
sedert
invoerrechten
hooge
van
overvloedige producten zelfs
verkeert
noodtoestand.
Men
niet
kwijt.
lagen prijs
tegen
invoer-
buitenland
het
ineen
eenigen tijd
door
en
onze
kan
de
VEETEELT.
Het Nederlandsche
is
vee
uitstekende kwaliteit.
van
matige voeding, goede verzorging
van
zijn vele boeren
fokdieren
in
er
melkopbrengst per koe
verbeteren. De
volgende lijstje,
hetgeen blijkt
uit het
melkopbrengst
per koe
1 is
(1
per
den
is in
land het
ons
veestapel te
de
aangeeft
grootst,
gemiddelde
jaar:
kleinigheid
een
geslaagd,
dat
doel-
zorgvuldige keuze
dooreen
en
Door
meer
dan
1
kg)
Nederland
3500
1
Duitschland
2300 1
Australië
1439 1
Zwitserland
2950
kg
Engeland
1988 1
Ver.
Staten
1370 1
Denemarken
2616
kg
Canada
1714 kg
laten
hier
De
kwaliteit
en
nog te wenschen
Veel kan
er
hooilanden
te
andere
veel
om
den
de
Het best
van
het
vee
daar
zijn die inde provincie Friesland.
van
Onze
veeteelt kan
de
vergelijking
met
doorstaan.
De
regeering
doet
glansrijk
de Nederlandsche
hoog te houden. Ze
heeft
waarborgt, terwijl
op de kaas
verplicht
is
een
zuivelproducten
onze
producten
tevens
het
gesteld. Op
met
in
het
rijksbotermerk ingesteld,
van
het
het overtreden
der
aangeven
voorschriften staan zware straffen. De beste zorg
als 't buitenland
en
gedaan worden om de opbrengst van gras- en
landen
naam
kwaliteit
vetgehalte
verzorging
bevorderen.
van
dat
over.
ook nog
die
buitenland
de
helpt echter niet,
krachtige maatregelen
weert.
19
HEIDEONTGINNING.
ljkw3i
het
Door
gebruik
dieren
inde
is
mest
de
van
heidestreken
dan ook sterk
is
en
den
op
kunstmest
is
de
heide sterk toegenomen.
uitgestrektheden
aangewezen
van
ontginning
Vroeger was
schapen.
groote
men
alleen
Het houden
eigenlijk
dus
van
deze
van
overbodig
geworden
Foto
Bemmelen.
achteruitgegaan.
Dr. W.
v.
Zandverstuiving.
Duidelijk is te zien, welk gevaar de zandverstuivingen vormen voor het aangrenzende bosch. Inde buurt van Appelsga zijn niet alleen hooge boomen
ondergestoven, maar liepen zelfs woningen gevaar, onder het zand te verdwijnen.
aantal
Het
Dit
l
aantal
millioen
heideschapen
zinkt
in
thans
het
van
niet
bij
114 000 in
dat der andere
eer van
de vele
zetel heeft,
grond
het
geeft advies
best
opdracht
ploegen
tot
17 000
in
1930.
schapen, dat in 1930
ontginningen komt toe aan de
Heidemaatschappij. Deze vereeniging,
Ned.
1910
bedroeg.
Een groot deel der
in
daalde
ontgonnen
van
wordt
over
den
in
de manier, waarop
kan
bezitter,
korten
die
worden.
Ook
wel
Met
tijd de
uit.
grond
tot
in
Arnhem
haar
een
bepaald
stuk
voert
de
ze
stoom-
het
en
vereischte
werk,
motor
-
diepte
omgeploegd. Vooral in Gelderland is veel heide tot bosch ontgonnen.
Van
belang
is
ook
het
vastleggen van zandstuivingen door middel
20
waartusschen
plaggen,
van
Vele
menschen
schoone
plekken
door den
van
vele
ontginning
Natuurmonumenten
van
in
bosschen
is
in
of
18 %,
België
heeft
regeering
in
een
Groote
stukken
verhouding
In Nederland is 7
Staatsboschbeheer.
de
Behoud
tot
boschgrond
gering.
beplant,
De
door
er
verloren gaan.
aankoop
percentage
zeer
echter, dat
geset worden.
tracht
mogelijk van het Nederlandsche natuurschoon te behouden
zooveel
al
betreuren
Vereeniging
De
jonge boompjes
soms
grond.
Het
landen
toch
woesten
andere
tot
% van de oppervlakte
Duitschland
%.
30
afzonderlijken
dienst
stukken
o.
duin,
bosch
met
ingesteld, nl. het
Schoorl
bij
a.
en
op
Waddeneilanden, zijn hierdoor in fraai dennenbosch herschapen.
VEENONTGINNING.
de
Bij
verkrijgt
is
hoogveenontginning
men
het
te
Het
goeden bouwgrond.
een
doen
turf;
de
om
tevens
baggeren van laagveen
daarentegen doet eerst plassen ontstaan. Men vindt deze in Holland,
Utrecht,
Friesland
en
kop
inden
uitgespreide bagger wordt vastgetrapt,
De
in
gesneden
stukken
land
het
Overijsel.
van
op
en
te
drogen gezet. Ook wordt ze wel tusschen walsen geperst, machinaal
gesneden en dan gedroogd. Deze turf is harder en heeft een hoogere
land,
wordt
veel
in
vooral
16de
hier
de
uit
klei
bestaande
bodem
de
plassen
hooge
venen,
van
drooggelegd.
Van
de
nl.
wanneer
geeft soms beter
Ook het graven van laagveen
verbrandingswaarde.
beteekenis
meer
Groningen
en
is
Drente.
De veenbazen
eeuw.
de
ontginning begon
De
de
en
der
bewerking
vaste
graven. Toen
er
nog
in
veenarbeiders vormden
trekkende bevolking, die verhuisde, als het
een
reeds
veen
geregeld werk was, had een gezin,
was
afgeallen
waar
medewerkten, het vrij goed. De huisvesting in ellendige woningen
laat vaak alles
De
wenschen
te
over.
land vervoerd
turf werd door het heele
zoodanig wordt ze
echter
meer
en
meer
als huisbrand.
Als
door steenkool vervangen.
Tijdens den Wereldoorlog was het een gouden tijd voor de verveners,
maar
spoedig daarop daalden
ginning
van
voordeel
kon
koopbaar
en
de
overgebleven
geschieden.
er
ontstond
De
de
turfprijzen sterk, zoodat de ont-
venen
nauwelijks
voorraad
groote
meer
turf bleek
werkloosheid
en
met
dikwijls
ellende
eenig
onver-
onder
de veenarbeiders.
Vele
veenarbeiders
moeten
elders
te
werk
gesteld
worden.
Dit
21
door de
wordt
bevorderd,
regeering,
het
maar
werk
ongeregelde
is
en
EN
NIJVERHEID
De moderne
moeilijk
zeer
taak
wier
de
op
menschen, die
om
de buitenlucht
aan
fabrieksarbeiders,
tot
medewerking van fabrikanten, sterk
met
gewend zijn,
minuut af
stroomend
het
vormen
is,
MIJNONTGINNING.
nijverheid in Nederland is nog jong. De natuurlijke
steenkolen,
van
te
geregeld
omstandigheden waren ook niet bizonder gunstig.
vloed
aan
zijn
er
Behalve
water.
ertsen
geen
Er is geen over-
evenmin
en
is
ontbreken ook vele andere
ertsen
snel-
er
grond-
zijn aanwezig klei en leem voor de aardewerkfabrieken
stoffen. Wel
producten van landbouw en veeteelt, die een verdere bewerking
en
ondergaan.
moeten
Toch
Inde
het
bestond
18de
werd
eeuw
buitenland,
de fabrieken
Eerst
hier inde
waar
eind
ging gebruiken
heden, die toch niet
Steenkool
1.
te
heel
zoo
ongunstig
aangevoerd. (Tegenwoordig
mijnen
een
2.
De
werkwijze
toe
te
passen.
waren:
Engeland
uit
worden
Duitschland
en
leveren ook onze Limburgsche
hoeveelheid
belangrijke
dan vroeger.
bereiken inde gegeven omstandig-
gemakkelijk
kon
waar
en
gevorderd was, begonnen ook
de Nederlandsche fabrikanten de moderne
Ook nu bleek er nog heel wat
nijverheid,
overvleugeld door
meer
kregen
grooteren omvang
een
bloeiende
een
stoommachines
de 19de eeuw
toen
eeuw
deze echter steeds
men
veel
een
17de
kolen).
ligging van ons land maakte ook den aanvoer van grond-
stoffen niet al
3.
Kapitaal
4.
De
moeilijk of
te
in voldoende
was
steeds
duur.
te
toenemende
mate
aanwezig.
kon
bevolking
arbeiders
voldoende
leveren.
De
5.
ontwikkeling
dat ook de
6.
Het
noodige
dicht
leiders
bevolkte
van
behoefte
schepen
36
de
bevolking
landbouw
en
veeteelt; in
Vooral
de 20ste
Hoewel
van
er
eeuw
nog
de moderne
gevormd.
Nederland
de
vele
Het
en
sterk
dien
van
koloniën
ontwikkelde
aard,
vormden
verkeer had
gegroeid tot een land, waar in
van
%
was
spoorwegmateriaal.
en
Zoo is Nederland dan
Nederlanders
konden worden
beteekenis.
afzetgebieden
aan
de
van
van
1889
bracht
kleine
industrie,
de industrie
de
waren
groote
leefde
1920 reeds
tegen
23
de percentages
nog
%
van
gelijk.
vorderingen.
bedrijven bestaan, is
samentrekking
ineen
een
kenmerk
tamelijk
klein
22
aantal
groote
fabrieken,
groote voordeelen
wat
I°.
oplevert.
Men
kan hier verdeeling van arbeid toepassen, d. w. z. dat de bewerking
gesplitst
wordt
in
tal
onderdeelen, elk steeds door dezelfde
van
menschen verricht. Deze verkrijgen daardoor een groote
de
Zoodat
in
product
grooter wordt, dan
zijn geheel zou afmaken.
machines
arbeidsparende
te
veel
productie
2°. De
die
aanschaffen,
handigheid,
iemand het
wanneer
groote zaken kunnen
kleine
voor
bedrijven
zijn.
duur
Vooral na den Wereldoorlog heeft zich in ons land het verschijnsel
voorgedaan
concentratie, d. w. z. dat vele fabrikanten in
van
een-
zelfde industrie zich aaneensluiten, waardoor scherpe concurrentie
voorkomen
b.v. blz.
(Zie
de
en
der
grootte
beter
productie
geregeld
52).
HANDEL EN
VISSCHERIJ.
VERKEER.
Andere belangrijke middelen van bestaan zijn visscherij
De
land
van
en
tot
kwam, werd inde
bloei
welvaart.
we
Inde
Inde
20ste
en
eeuw
een
voorname
waaronder
zelfs
eerste
Nederland
heeft
zijn
zien, sterke veranderingen ondergaan.
eeuw
hebben handel
levensbehoeften,
deel
handel.
De
Nederlandsche
de
17de
eeuw,
Het
bron
19de, maar vooral inde 20ste eeuw heeft ze,
later zullen
19de
17de
en
verkeer
een
bereikt als nooit te voren. Alle volkeren betrekken massa’s
al
aan
den
handel
uit vreemde
vooruitgang
van
scheepvaart
en
omvang
goederen,
landen.
den
Ook
wereld-
overtreffen
die
zijn ze thans niet meerde eerste van Europa.
goederenverkeer zou nog belangrijker zijn, als niet de meeste
landen hooge invoerrechten hieven,
beschermen.
te
handel.
zeevisscherij, die reeds inde Middeleeuwen in Noord-Neder-
zooals
van
wordt.
Bovendien
is
het
om
eigen industrie of landbouw
inden
geworden, den invoer boven een bepaalde
laatsten
tijd
hoeveelheid
gewoonte
verbieden
te
(contingenteeren).
Nederland
ondervindt,
Hoewel
men
heeft
aan
niettegenstaande
deze
bescherming
de invoerrechten in
het nog eender
een
zou
berokkenen. De
andere
en
last,
dien
het
daarvan
protectie weinig meegedaan.
1931 iets
verhoogd zijn,
kan
weinige vrijhandelsstaten noemen. Men vreest,
politiek
dat
1925
of
den
den Nederlandschen handel
buitengewone omstandigheden
meer
van
jaren hebben nu echter ook de Nederlandsche regeering
schade
de laatste
tot
invoer-
beperking van sommige artikelen, b.v. van wollen stoffen en schoeisel,
doen besluiten.
23
Sleepen
van
het
groote
dok voor
Singapore
door
het
Süez-kanaal.
overbrengen van dit geweldige dok van Engeland naar Singapore werd door
de Engelsche regeering opgedragen aan de Rotterdamsche firma L. Smit en Co's
Internationale sleepdienst. Dit feit toont overtuigend aan, welk een goeden naam de
Het
sleepbooten hebben. In verschillende buitenlandsche havens zijn ze
gestationneerd, om hulp te verleenen, wanneer een schip in nood raakt.
Nederlandsche
Het Amsterdamsche
In
1932
werden op Schiphol
± 880 000
vervoer
in
kg
1932
vliegveld
Schiphol.
18 400
passagiers vervoerd tegen 10 700 in 1927 en
goederen tegen 500 000 in 1927. Vergeleken bij 1931 is het
iets teruggeloopen. Het verkeer op het Rotterdamsche vliegveld
Waalhaven is
wat
minder
druk.
24
Ons land speelt bij handel en verkeer een belangrijke rol: I°. moeten
veel
er
levensmiddelen,
worden
andere
ingevoerd;
benevens
aantal
een
grondstoffen
levensmiddelen, b.v. zuivelproducten,
industriewaren
Nederland voor verschillende
hier uit
van
luchtvaartdiensten
een
maakt de
staten,
vloot
(Zie blz.
van
VAN
en
alle
Per
EN NAAR
19
46
doorvoer
en
51).
der
inwoners,
die
VLIEGHAVENS
in
1930 uitgevoerd door 20 piloten
vliegtuigen. Inden winter wordt
aanmerkelijk ingekrompen.
er
hoofd
DE
Rotterdam.
der K. L. M. werden
plaats
heeft
Inden buitenlandschen handel
in.
producten een stapelplaats;
ligging van Nederland tusschen
dat
2°. is
verkoopt men ze weer naar andere landen. Bovendien
Amsterdam
met
uitgevoerd.
worden
Indische
DAGELIJKSCHE VLIEGDIENSTEN
De
industrie-producten
en
bevolking
een
staat
van
neemt
het
aantal
diensten
dichtbevolkte industriebuitenlandsche
Nederland
nummer
beroep uitoefenen, zijn
bij het verkeerswezen werkzaam.
het
de 9de
waren.
plaats
5, Ruim
18 %
inden
handel
van
of
25
Onder
de
handel
staat en
laatst der
is
gebruik
het
ruim
50
%
worden
spoorwegen
gebruikt.
naast
de
graven
van
der
Bovendien
in het
zoo zeer
40
Bijna
rivieren
Tot
%
van
gaat
of
kanalen,
en
dezen toestand
waterwegen
de
gelegenheid
is
spoorwegen
als het
daardoor
moeilijk.
goederenvervoer per
ondervinden
de
spoorwegen
trein
veel
autobussen. De directie der spoorwegen is daarom
van
te
exploiteeren.
spoorwegmaatschappijen
verschillende
tegenwoordig
staan
goedkeuring der tarieven en de dienstregeling
bij de regeering.
inden laatsten
veel gedaan
om
tijd door de directie der Nederlandsche Spoorwegen
het bedrijf uitte breiden. Men is
spoorlijnen.
80
handels-
en
talrijke kanalen.
goedkooper zijn,
zou
onder één bestuur. De
a
natuurlijke
beheer
met
gesteldheid van ons land bijge-
de
plaats
eerste
winstgevend
goederenverkeer
het
waar
Nederland.
begonnen zelf bussen
der
dien
eeuw.
als
de
%
9
welke
concurrentie
Er is
als industrie-
maakt
Voor
zee.
beteekende.
berust
van
2.
bevolking hebben in niet geringe mate
20ste
land,
geen
heeft zeker inde
De
/i
inde
sléchts
meer
1
en
voor
Het reizen
niet
nog
drijft,
nummer
19de
over
Een
bedraagt
als
opkomst van den Nederlandschen handel
zeker
voor
volgt
de
komt
bood
Gr.-Brittannië
handel
tot
waterwegen
dragen,
Nederland
waarmee
groei van Duitschland
De
de sterk toegenomen
bijgedragen
Er
Ned.-Indië
met
Duitschland.
landen,
bovenaan,
Duitschland
staat
De
vreemde
Er
zijn locomotieven
in
begonnen aan de electrificatie
dienst genomen, die
gemakkelijk 70
geladen wagons kunnen trekken. Ze dienen om kolentreinen uit Susteren,
het verzamelpunt
In
der
tegenstelling
kolenwagens,
met
naar
het
de spoorwegen
Noorden
te
brengen.
zijn posterijen
en
telegrafie
staatsbedrijven.
Voor het
oprichten van zenders voor radiotelegrafie en -telefonie
terwijl
is verlof noodig,
staat
heeft zelf zenders,
Ook
de
luchtvaart
Ze is in handen
die op
van
o. a.
bevindt
ontvangtoestellen vrij
van
is. De
bij Kootwijk.
zich in voortdurende
de K. L. M.
ontwikkeling.
(Kon. Luchtvaart Maatschappij),
Schiphol bij Amsterdam en Waalhaven bij Rotterdam haar
hoofdstations heeft. De
land
het bezit
munt
uit
door
geregelde passagiersdienst
betrouwbaarheid.
Ned.-Indië
proefvluchten
op
dienst
overzeesche
op
dit
heeft
gewest.
Het
geleid
met
groote
tot
een
het buiten-
succes
van
de
wekelijkschen
DE
PROVINCIES.
GRONINGEN.
Opgaven:
1.
Tot
Zoek op de kaart de zeekleigronden, het laagveen, het zand en het hoogveen.
welk diluvium
2.
Zoek
Dollart
verder
en
behoort het zand?
Lauwerszee,
op:
Wadden,
Eems
(O.-
W.-Eems),
en
het eiland Rottum.
Ga op de kaart na, welke deelen van Groningen een aparten naam dragen.
3.
De zeeklei wordt in
dijken liggen meestal breede strooken land, die slechts
Buiten
die
zelden
onderloopen.
zoodat de boeren
naar
volgt
zee
hiervan
deze provincie beschermd door zware dijken.
Dit
is
de
hun koeien
er
Hier
kweldergrond.
kunnen
groeit
laten weiden. Verder op
strook, die veel vaker onderloopt.
een
gras,
Het
gevolg
is, dat er andere planten voorkomen. Nog verder ligt het
onbegroeide wad,
zeespiegel
zich
dat
bij laag
water
maar
even
boven
den
verheft.
Door
inpoldering heeft men heel wat land gewonnen. Nog steeds
gaat de
aanslibbing aan de kust door; daarom kunnen telkens weer
nieuwe
polders
Vraag:
In
worden
verkregen.
Hoe zou het komen, dat men midden in het land zooveel dijken aantreft ?
hebben
Groningen
bodem, die moeilijk
polders, bestaan
uit z.g.
zavelgronden,
grond
zware
klei
liggen
is in het laatst
van
de 19de
Op
tot
de
polders
bewerken is. De
te
hebben. Deze lossere
de oudste
die
eeuw
een
streken.
Rundvee,
in
vroeger
gefokt
elk
wordt
minder
echter
altijd weiden aanhouden.
De
voornaamste
korensoorten,
worden
gewassen zijn
in
waarvan
wortelsuikerfabriek”
twee
de
de
meeste
Voor
de
en
suikerfabrieken
grootste,
de
is.
voor
paarden
tarwe
suikerbieten.
onder
landbouw.
zavelgronden
andere
hier aardappelen,
vlas
coöperatief
Op
voor
bedrijf noodig
vroeger.
peulvruchten,
verwerkt
Groningen,
dan
geschikt
groot deel hiervan
bouwland, juist andersom als inde
buitenste
hooger zandgehalte
een
veel weiden.
klei-
zwaren
jongere, dus de
is uitermate
nog
zeer
een
gescheurd
landbouwden mest,
moet
en
Deze
den
men
andere
laatste
rook
„Friesch-Groningsche
van
Beet-
27
Men
30
100 ha, vooral
Meer
dan
langs
in
Nederland.
en
inde
ander
deel
van
landbouw verschillende machines
boeren
Gemiddeld
ook voorkomen
er
de kust
eenig
welvarende
meest
heel
van
hoewel
50 ha,
a
de
Groningen
boerenbedrijven
grootste
laatste
in
vindt
en
de
zijn
de
60, ja zelfs
van
van
Dollartpolders.
Nederland
worden
den
bij
gebruikt. De boeren zijn grooten-
eigenaars van hun bedrijven. Ze vormen een min of meer
deels de
afgescheiden
stand
ontwikkelde
goed
van
zooals
heerenboeren,
bijna nergens anders in ons land voorkomt. Met de eigenaars gelijk te
stellen
zijn
de beklemde
Oorspronkelijk
waren
deze de pachters. Later werd de pacht, die
laag is, onopzegbaar.
zeer
worden.
is
Hierdoor
boerenbedrijven
het
De
o.
Zoek op de volgende
is
dat
verklaren,
te
verdeeld
Groningsche
de
landbouwdorpen:
Warfum, Uithuizen, Bedum
Groningen
a.
mocht echter niet
grond
zijn.
groot
zoo
die het z.g. beklemrecht bezitten.
meiers,
het
Beerta.
en
centrum
geworden
de
van
schillende
producten van den landbouw komen hier naar
Het heeft
een
aantal fabrieken,
rijks-universiteit gevestigd.
o. a.
voor
rijwielen.
Groningen ligt
aan
Ver-
provincie.
de markt.
Ook is
den rand
er
een
van
de
kleigronden, op het einde van den Hondsrug. Het is een middelpunt
van
spoor-
waterweg
en
Groningen
van
Eemskanaal
voorhaven
waterwegen.
en
het
Het
door
Hoendiep
Friesland
Damsterdiep
is
naar
verbinden
van
den
Amsterdam.
Het
de stad
haar
een
deel
met
Delfzijl.
Zoek verder op de kaart:
Reitdiep, Boterdiep, Winschoterdiep, Noord-
Willemskanaal.
Ook nog: Pekeler Hoofddiep, Hunze, Drentsche A, Zuidlaardermeer.
Delfzijl
is
dein-
en
uitvoerhaven
van
de
provincie. Ingevoerd
worden o. a. kunstmest, steenkolen en hout. De uitvoerproducten zijn
vlas, turfstrooisel en voortbrengselen van de veenkoloniale industrie.
Met het achterland is het verbonden door den
die
via
Zuidbroek
eindpunt
De
vindt inde
te
Stadskanaal
naar
Drente
gaat
en
zijn
stad Zwolle.
stelselmatige ontginning
16de eeuw. De stad
wolde
en
Noord-Oosterlokaal,
van
het
hoogveen
dateert
van
de
Groningen, die groote bezittingen in Wester-
had, liet kanalen
graven,
met
de
bedoeling,
de
venen
droog
leggen en tevens waterwegen te verkrijgen. Thans is alles zoo goed
28
als afgegraven, behalve in het Oosten. De blootkomende zandgrond
wordt
dalgrond genoemd.
bolster, bewaard
en
Meestal wordt
door den
de bovenste veenlaag, de
dalgrond heengewerkt,
waardoor de
worden
dan
lagen
verm ngd
en
onderste water
De
worden.
met
schoten
gestokensta nde behandel.
met en veld
turf het
de op
bag ertuf
als
tus chen verder
drogle ingwordt
de
na
s
p
e
c
i
e
kan
de
ven
ho ge
uitgeba rd,
Inde wel
vruchtbaarheid
ontstaan,
als
zoo
kolonisten
toeneemt.
genoemd,
uit
andere
Op den dalgrond zijn tal van veenkoloniën
omdat
de
streken
bewoners
in
dit
land
dezer
plaatsen
hebben
zich
neergezet.
29
De nieuwe
grond leent zich uitstekend voor landbouw. Bovendien
zijn de boeren uit de veenkoloniën van Groningen vooruitstrevende,
landbouwers.
goede
verbouwt
1860
de
bijna
nemen
rogge
ha
per
evenaart
soms
die
van
landprijzen zijn dan ook hoog opgeloopen. Aardappelen
de klei; de
en
opbrengst
De
haver
men
geheele oppervlakte in beslag. Daarnaast
suikerbieten.
en
De
oogst per
ha is
sedert
verdrievoudigd.
Zoek
Hoogezand,
op:
schans, Veendam,
Scheemda, Winschoten,
Sappemeer,
Wildervank,
Oude-Pekela,
NieuweStads-
Nieuwe-Pekela,
kanaal.
De boeren uit
oprichten
het
Toen
coöperatieve aardappelmeelfabrieken.
van
afhankelijk
ze
waren
deze streken hebben hun positie verbeterd door
particuliere fabrikanten.
van
deze zich aaneensloten
aardappelen
drukken,
te
Verscheiden
fabrieken,
zich aaneengesloten
de
die
bij
de
van
verspreid
in
de
de fabriek beslist
ligging van
zuidelijkst gelegen fabrieken het meel
verzenden,
waar
met
hun
particuliere
het meel
van
hebben
veenkoloniën,
en
aankoop van
enz.
welke afnemers
aan
de
van
verschillende
benoodigdheden, zooals zakken, drooglinnen,
De
der
coöperatieve ondernemingen.
gezamenlijken verkoop
tot
prijzen
landbouwers
de
begonnen
de
bedoeling
de
met
coöperatie. Tegenwoordig zinkt de productie
fabrieken in het niet
Vroeger
levert. Zoo zullen
ze
de Twentsche katoenfabrieken
naar
gebruikt wordt voor het sterken der garens.
het o. a.
De
oostelijkste van Ter Apel en Musselkanaal sturen het naar Duitschland,
die
in
Veendam
de
naar
nabijgelegen
(witte)stroop-
dextrinefabrieken
en
inde oude veenkoloniën.
Door
tijdens
mededinging
de
en
den
na
maken
Een
de
Duitsche
en
Wereldoorlog weinig leverden,
coöperaties
belangrijke
een
moeilijken
dan
80
%
tijd
maar
gaat
Ook in Nederland wordt het
industrieën
geleverd;
het
dunne
die
op
coöperatieven
De
fabrieken,
bijna alle
geen
goed
inde
stroocartonfabriek
voor
te
aan
c.s.,
die
een
van
voor
aantal
sigarettenfabrieken.
grondslag werken,
klei
heeft
de stoomketels.
Op
de klei vindt
men
nl.
staan
meestal
een
men
Appingedam.
Door de stroocartonfabrieken heeft het
brummelkamp
de
aan
Inde
veenkoloniën.
water
a.
voorts
Engeland
naar
verpakkingsmateriaal.
o.
zich thans
door.
veenkoloniën is
hiervan
fabrieken, die
tegenwoordig laag
het meel
van
industrie inde
Meer
stroocarton.
Poolsche
zijn de prijzen
hersteld hebben,
en
van
Land-
en
Volkenkunde
v.
stroo een
U. 1.0., 111. *
grootere waarde
3
30
gekregen, zoodat de graanbouw voordeeliger wordt. De korenbouw
is in
Groningen sedert den landbouwcrisis dan ook niet afgenomen,
zelfs
maar
Inde
vooruitgegaan.
buurt
Groningen, Hoogezand
van
Sappemeer
en
wordt
eenige tuinbouw uitgeoefend.
laagveengebieden bij Groningen zijn voor grasland
De
zijn, evenals het Westerkwartier,
en
van
gebruik
in
belang voor de veeteelt.
FRIESLAND.
Opgaven:
1.
Zoek op de kaart
de
zeekleigronden, het laagveen, het hoogveen
den
en
zandgrond.
2.
Zoek verder op: Lauwerszee,
Wadden
en
de eilanden Ameland
en
Schiermonnikoog.
Evenals inde
provincie Groningen waren hier
ook flinke
dijken
noodig om het land tegen de zee te beschermen. In het hooge Z.-W.,
in
Gaasterland,
ontbreken
op
sommige plaatsen een
ze
echter.
De
kliffen
vormen
daar
steile kust van keileem. Ook in deze pro-
vincie werden groote stukken land gewonnen, o. a. bij de Lauwerszee.
Tusschen Ooster-
en
uit
(Zie
Bolsward.
tot
in
werd
1500
Westergoo strekte de Middelzee zich eertijds
de dijken op de
ingedijkt. Deze
kaart). De breede monding
streek heet thans
het Bildt.
Opgave:
Zoek op: Heegermeer, Fluesen, Slotermeer, Tjeukemeer, Sneekermeer
Bergumermeer.
en
Deze
meren
zijn alle door waterwegen verbonden.
Groningen gaat
naar
de scheepvaart door het
kermeer, Bergumermeer, Kolonelsdiep
Vraag:
Welke
Behalve
als
veenkanalen komen
bij
de
van
het
uitgeslagen polderwater,
meren
wordt
Ze
dienen
en
Snee-
Hoendiep.
n.l.
dus als
als
meren
een
belangrijke
tijdelijke bewaarplaats
boezem. Men zal daarom
niet licht droogmaken, ook niet, omdat er veel
gevischt
(o. a. op paling) en de bodem grootendeels uit zand bestaat.
Langen tijd
zee.
afwatering.
Tjeukemeer,
dezen waterweg uit?
scheepvaartweg spelen deze
rol
deze
op
Van Lemmer
bracht
men
het
water
door verschillende sluizen
naar
Men heeft echter een groot stoomgemaal gebouwd bij Lemmer,
31
dat 4000 m 3 per minuut kan uitslaan. Hierdoor is de afwatering aan-
merkelijk verbeterd en staat er ’s winters minder land onder water,
De
druk bezocht
worden
meren
„Zeilen doen de Friezen haast allen.
in
booten
tal.
zonder
Zoek op:
alle
is
Ten
Zondags op de meren
het kaatsen,
naast
tot
het
Diep, Boorn, Linde,
Dokkumer
Ee,
echt
veeteeltgewest,
De
boerderijen zijn
het
met
over
grasland
meeste
veel
algemeen
het
Groningen. Ook is het aantal eigen bedrijven gering
tot
de
gepachte.
waardoor
de
prijzen hoog oploopen.
de
lijn Harlingen—Leeuwarden —Dokkum
verhouding
verpacht,
is
een
provincies.
kleiner dan in
in
’s
ze
Tjonger.
Friesland
van
ziet
oprechten Fries.”
Harlinger Trekvaart,
Kuinder of
Men
zeilwedstrijd behoort,
Een
grootste vermaak van den
hun schoonheid.
om
noorden
de klei
van
voornamelijk
aardappelen
wordt
bouwland
voor
verder
en
Vaak
ongeveer
in
er
land
gebruik.
dezelfde
bij
opbod
Ze levert veel
Noord-
als
gewassen
Groningen. Toch is in dezen „Bouwhoek” het weiland sedert 1880
Hier
toegenomen.
Berlikum.
verscheept
steenkool
Via
Zoek op de
De
het
daar
tuinbouw
wordt
Harlingen
Engeland;
naar
en
en
b.v.
uitgeoefend,
worden
producten
ingevoerd
worden
uit
deze
bij
streek
havenplaats
inde
hout.
landbouwdorpen:
Stiens
en
de drie Parochies.
laagliggende klei ten zuiden van de genoemde lijn vormt met
laagveen het weidegebied,
heeft de veeteelt zulk een
de
greidstreek. Nergens in Nederland
hoogen trap bereikt als hier. Het Friesche
fokvee geniet in het buitenland een uitstekenden naam. De Friesche
boter
in
en
kaas,
meest
eveneens
hoog
aangeschreven
is
zuivelschool
Bolsward
voor
de
op
Hindeloopen,
kaart
Visschers
inde
Stavoren,
Akkrum,
Visscherij
In
en
worden
gevestigd
veel
bereid,
uitgevoerd.
opleiding
ter
staan
van
In
leiders
de zuivelfabrieken.
Zoek
veen,
een
fabrieken
coöperatieve
kleistreken:
Ijlst,
Sneek.
Franeker,
In
het
Makkum,
Workum,
laagveengebied:
Heeren-
Grouw.
wordt
wonen
uitgeoefend
er
tegenstelling
o.
met
ontgonnen.
De welvaart
Gorredijk
en
a.
te
op
de
Lemmer
Zuiderzee
en
en
de Wadden.
Stavoren.
Groningen werden de afgegraven venen niet
in
deze streken is zeer gering. Drachten,
Appelsga zijn veenkoloniën.
32
Noordwolde
manden
ceert
de
Op
heeft
de
Rijksrietvlechtschool.
allerlei meubelen.
en
treft
zandgronden
men
bosch aan, b.v. inde buurt
De
Ameland
eilanden
fabri-
plaats
Deze
behalve
bouw-
en
weiland, eenig
van
Beetsterzwaag en in Gaasterland.
en
Schiermonnikoog
komen
als
op
badplaats.
DRENTE,
Vragen
Opgaven:
en
de
kaart
1.
Zoek
op
2.
Waar
ligt het Ellertsveld? Naar welke kanten heeft dit afwatering?
Ga
de
op
kaart
de
grondsoorten
welke
na,
riviertjes
van
deze provincie.
bij Meppel
er
en
Koevorden
samen-
komen.
3.
Zoek
op
den
Hondsrug. Welke plaatsen liggen
einde van dezen rug? Welke kant
komt
er van
aan
het
begin en het
steil, welke vlak? Tot welke hoogte
is
deze heuvelrug?
De Skandinavische
hebben in het diluviale
gletsjers
tijdvak hier
groote steenen aangevoerd. De oudste bewoners van ons land hebben
deze keien
gebruikt
treft
Men
in
deze
De meeste
aan.
het
tot
provincie
opstellen
meer
dan 50
onder toezicht
staan
van
kunnen worden weggehaald. De bouw
aantal
ineen
draagsteenen
steen
In
uit
steenen,
van
zoodat
de
niet
steenen
is steeds
dezelfde: „Een groot
vierkant
geplaatst,
dragen
de
geheele breedte van het vierkant van steen
gelegd zijn.”
Assen
deze
deze oude begraafplaatsen
van
het Rijk,
langgerekt
zeer
kolossale deksteenen, welke over de
tot
er
hunnebedden.
van
vindt
in
men
heeft
graven
het
verschillende
museum
gehaald,
zooals
er
bij Borger
urnen,
voorwerpen,
steenen
die
werktuigen,
men
vuur-
enz.
Hunnebedden
zijn
o.
a.
en
Emmen.
Een groot deel van Drente wordt nog ingenomen door heidevelden.
Groote kudden schapen vonden hier vroeger hun voedsel. Hun aantal
gaat steeds achteruit. De
is niet
mest
meer
zoo
noodig, sinds men
kunstmest toepast bij den landbouw. Doordat deze in groote hoeveelheden beschikbaar
Medewerking
bouwland
is,
daartoe
neemt
verleent
wordt de heide
oevers
heideontginning
Heidemaatschappij.
de
ook wel
tot
bosch
De oude bewoners vestigden zich dicht
de
de
tegenwoordig
Behalve
toe.
tot
ontgonnen.
bij de riviertjes,
waarvan
goede weiden vormden, de z.g. groengronden. Ze kozen
bij voorkeur de plaatsen,
waar
leem
aan
of dicht bij
komt,
De esschen of bouwlanden
grenzend aan
liggen
rondom
brink of
het
dorp,
dat
een
de
de
oppervlakte
groengronden,
dorpsplein tot
middel-
33
heeft.
punt
de
van
dorpen onderscheiden zich
Deze
de
streekdorpen, zooals
hun komvorm
door
veenkoloniën
de
en
dorpen
in
N.-Holland.
Zoek op: Emmen, Beilen, Gieten, Zuidlaren
met
en
het riviertje
de Hunze
het Zuidlaardermeer.
landbouw
De
levert
voornamelijk
rogge
aardappelen. Deze
producten
dienen
bouw
hier thans in dienst van de veeteelt. De
staat
als
en
hoofdzakelijk
veevoer,
m.
a.
de
w.
land-
zuivelbereiding
begint in deze provincie van belang te worden. Verschillende boterfabrieken
zijn er reeds opgericht. Evenals elders op de zandgronden
worden veel
het
varkens
belangrijk middelpunt
een
Zoek op: De
Een
is het
nomen,
weitteelt
volken
de
van
bijenhouden.
de
naar
als
op:
den
imkers
Koevorden.
hoewel
afge-
met
bijen-
witte-klavervelden
van
staan.
omstreken
tuinbouwschool
Noord-Willemskanaal,
sterk
de korven
met
en
inde
een
ook is
marktplaats;
achteruitgang van de boek-
deze in bloei
waar
en
zandboeren,
mosterd-
uitgeoefend
bij Frederiksoord,
veensche
Door
koolzaad-,
Groningsche klei,
Zoek
kleine
een
omringende laagveengebied.
Hoogeveen
trekken de Drentsche
Tuinbouw wordt
en
vele
het
van
hoofdstad Assen,
bijbedrijf
is
gefokt. Meppel
Drentsche
van
is
Hoogeveen
gevestigd.
Hoofdvaart,
Hooge-
Vaart, Verlengde Hoogeveensche Vaart, Lutterwijk, Stieltjes-
kanaal, Stadskanaal, Oranjekanaal.
Lang geleden lagen op de grenzen van Drente uitgestrekte hoogveenmoerassen,
de
Uit
provincie.
Koevorden,
uit
Overijsel
het
de
punten
deze
was
kon
Noorden
trekken. Verschillende
Zoek op
enkele
zoodat
slechts
naderen
te
men
Steenwijk
tot
en
binnen-
zijn sindsdien afgegraven.
venen
volgende veenkoloniën:
Smilde.
afgegraven hooge venen in het Oosten sluiten aan bij die van
Groningen.
en
via
gaven
langs Groningen
Hoogeveen, Klazinaveen, Nieuw-Buinen,
De
toegang
De
dalgronden
haver. Eveneens treft
steunt.
men
leveren
er
hier
ook
aardappelen,
rogge
industrie aan, die op den landbouw
Aardappelmeelfabrieken staan o. a. te Nieuw-Amsterdam,
Borger en Nieuw-Buinen. De laatste plaats heeft glasblazerij.
Fabrieken
voor
Amsterdam
en
turfstrooisel vindt
Hoogeveen,
men
inde provincie
te
Nieuw-
34
OVERIJSEL.
Vragen
Zoek
1.
de
en
opgaven:
kaart
de
op
het
laagveengebied
de Voorst; de rivierklei;
zeeklei, het Kampereiland;
zandgronden
Salland
van
2.
Ga op
de kaart
3.
Welke
grondsoort vindt
4.
Zoek op
de beide
en
Belterwijde;
het
hoogveen; de
Twente.
en
de
waar
na,
Beulaker
met
hoogvenen afgegraven zijn.
langs de kleine riviertjes?
men
heuvelruggen;
welke
tot
hoogte komen ze? Noem er
eenige toppen.
Het
N.-W.
der
Drentsche
en
het
provincie
laagveen
voortzetting
een
Ook hier is
.
middel
voornaamste
is
veeteelt
grasland;
Friesche
dus
vormt
Marktplaatsen zijn Meppel
bestaan.
van
het
van
Zwolle; de hoofdstad heeft drukke veemarkten.
en
de Zuiderzee liggen
Langs
Voorst,
waar het diluvium
dijken, behalve ineen gedeelte van de
hoog is. Het Kampereiland, een bezitting
van
de stad Kampen, is beschermd door lage kaden. Daar dit deel
van
de
IJseldelta vaak overstroomt, zijn
in het Zuiden den Polder
met
handel in
evenals
drijft,
zeekleigebied
Dit
gebouwd.
van
de boerderijen op hoogten
het
laagveengebied,
Mastenbroek,
levendigen
een
hooi.
Het vele riet
de vele biezen in het N.-W. deden
en
matten-
en
biezenvlechterijen ontstaan, o. a. te Blokzijl en Genemuiden. Langs
het Zwartewater
Zwolle is
Kampen
en
staan
kalkbranderijen te Hasselt en Zwartsluis.
een
middelpunt
het
Drentsche
drukke
Zuiderzee
een
schillende
levensmiddelen
meren
trekt vele
van
spoor-
Meppel
verbinding
worden
en
heeft
met
waterwegen.
de
hoofdstad
Amsterdam,
Evenals
over
vanwaar
Giethoorn
aangevoerd.
de
ver-
bij
de
vreemdelingen.
Zoek op de kaart: Steenwijkerdiep met Steenwijk; Meppelerdiep, Zwarte
Water,
Zwolsche
Diep,
Keteldiep,
IJsel,
Sallandsche
Weteringen;
Willemsvaart, Nieuwe Vecht, Lichtmiskanaal, Dedemsvaart, Lutterwijk;
Vecht
De
met
Regge
Dinkel;
en
IJselstreken zijn zoowel voor landbouw als veeteelt in gebruik.
Er zijn vele boomgaarden.
De
Schipbeek; Overijselsche kanalen.
zuidelijke marktplaats
Wijhe en Olst hebben exportslachterijen.
van
het
IJselgebied
is Deventer. Dit is
de eerste stad in Nederland waar Smyrna-tapijten werden
Het
heeft
voorts
De
omzet
van
daar
er
nergens
katoenindustrie
onze
ter
en
een
fabriek
Nederlandsche rijwielfabrieken
wereld zooveel
is
gefietst wordt als in
geknoopt.
voor
rijwielen.
buitengewoon
ons
land.
groot,
35
De
zandgronden
De
Salland.
en
van
Twente
zijn vruchtbaarder
voortbrengselen zijn
weer
aardappelen,
dan
die
rogge,
van
haver
voedergewassen voor het vee. De dalgronden bij Dedemsvaart
leveren
bovendien
dezelfde producten;
geoefend en zijn er boomkweekerijen.
hoop
Friezenveen
en
Het
Dit
zijn
in
nog
knoopen
van
wordt
De
uit-
hoogvenen bij Vrooms-
ontginning.
Smyrna-tapijten.
geschiedt in Nederland als in Turkije grootendeels
van korte
hier tuinbouw
met
de hand.
De
knoopen
stukjes wol worden één voor één om de draden der schering
gelegd. Telkens
als een of meer rijen knoopen gelegd zijn, wordt machinaal doorgeslagen en worden
door den zwaren balk de knoopen aangedrukt. Door de groote vraag naar deze tapijten
zijn er in verschillende gemeenten werkplaatsen opgericht door de Kon. Ned.
tapijtfabrieken.
Hoewel in Twente kolen noch
erts
aanwezig zijn en de aanvoer
grondstoffen en brandstoffen niet gemakkelijker is dan in andere
van
streken,
heeft
er
zich
een
belangrijke
industrie
grond was niet duur, de levensstandaard, vooral
laag,
De
waardoor
er
arbeidskrachten
goedkoope
nijverheid werd aanvankelijk
beoefend.
De
fabrikanten
konden
hier
deze
er
op,
die
den
Belgischen
uitbreidden
na
tijden,
aanwezig
waren.
door de
goedkooper
inde stad. Later richtten
De
in vroegere
als huisindustrie
dan
zich
ontwikkeld.
ook kleine
laten
wevers
werken
textielfabrieken
opstand,
toen
de
36
Nederlandsche
Handelmaatschappij
niet
langer
Vlaanderen
der
19de
in
in
te
richten
In
normale
traden
en
ze
waaronder
textielindustrie,
bestellen,
dan
meer
Inde
veel
40 000
tweede
helft
menschen
inde
arbeidskrachten.
vrouwelijke
voornamelijk katoen vervaardigd;
wordt
Indië
zelfstandig op.
meer
werken
jaren
voor
katoentjes
de fabrikanten hun fabrieken moderner
begonnen
eeuw
wilde
de
toch is
ook
de
Er
productie
van
wol, linnen en jute van belang. Het hoofdcentrum is Enschede
met
Lonneker. Almeloo,
kleinere
dit
Zoek
in
De
weverij
zich
spinnerij
eveneens
overtreft
spinnerij,
de
hoewel
heeft
sterk
Britsch-Indië.
Kolen
Men is hard
zullen beginnen,
bezig
een
veel
de
gemakkelijker zal
dan
meer
dan
ƒ
100
de helft
inrichting
van
felle
ƒ24
werkloosheid
Als
gevolg
Neder-
voert
de
den
Wereldoorlog.
De
uit
de Ver, Staten
en
vroeger,
Ruhrgebied
worden aange-
Twente-kanalen, die bij Zutfen
de groote
met
worden.
Vóór
geweven
stoffen
rivieren
uit
kolen
van
1930
stand
tot
Zuid-Limburg
jaarlijks
voor
waarvan
meer
werden
uitgevoerd,
ging.
fabrieken, die
de
vergelijking
kunnen
van
Japan
in
heeft
de beste
in het buitenland
Ned.-Indië
en
jaren sterk teruggeloopen,
Twente
met
doorstaan.
invoerbelemmeringen
laatste
te
in
doordat
katoen
aanvoer
ondernemingen
concurrentie
millioen.
als
alleen verkregen worden dooreen uiterst moderne
de velerlei
uitvoer inde
na
het
door de
Ned.-Indië
groote
buitenlandsche
Door
mill,
naar
succes kon
Dit
uit
verbinding
brengen, waardoor
dan
uitgebreid
kunnen
uitvoert,
garens
Nijverdal.
en
andersom
juist
minder
veel
Goor
Friezenveen,
nog:
spinnerijen verwerken hoofdzakelijk
te
verschillende
en
textielnijverheid.
aan
Terwijl Lancashire
juist in,
ze
doen
industriegebied
Gr.-Brittannië.
voerd.
Oldenzaal
plaatsen, zooals Rijsen (met jutefabrieken) en Winterswijk
(inde Graafschap)
land
Hengeloo,
daardoor
met
een
en
de
is
de
1932 zelfs
tot
Z. 0.-Azië
in
ongekend
groote
kampen.
van
de
katoenindustrie
in
Twente
is
er
machine-
nijverheid in Hengeloo. Deze vervaardigt thans niet enkel werktuigen
voor
de
b.v.
suikerfabriek-installaties
motoren
textielfabrieken,
naar
het buitenland
Bij Boekeloo
inde
maar
zoutlagen
wordt
zout
geperst
en
eveneens
voor
voor
andere
Ned.-Indië.
Ook
doeleinden,
worden
er
geleverd.
gewonnen.
door
Door
andere
buizen wordt
buizen
weer
water
omhoog
37
Uit
geleid.
de
de Vecht
bij
in
slechts
de
wordt
pekel
het
gehaald.
zout
zijn mooie bosschen en vele buitenplaatsen. We
In het heuvelland
noemen
verkregen
zoo
het
Oosten
omgeving
het
druk bezochte
het
stadje
van
Denekamp
en
Ommen.
GELDERLAND.
Opgaven:
melerwaard,
de
het
Tielerwaard, Bom-
Geldersche Vallei, Betuwe,
Zoek op: Veluwe,
1.
Land
Maas
van
Waal, het Rijk
en
Nijmegen,
van
Lijmers, de Graafschap.
genoemde deelen bestaat.
2.
Ga na, uit welke
ieder der
3.
Zoek op:
Rijn, Lek,
IJsel,
Berkel,
Maas-Waalkanaal,
Apeldoorn-Dierensch-Kanaal.
4.
Zoek op:
Montferland
5.
Zoek
grondsoorten
Waal, Linge,
Geldersche
Maas,
en
de
Nijmeegsche heuvels.
eenige hooge punten
op
de Veluwe.
De Veluwe bestaat deels uit hooge, deels uit lage zand100
gronden. Enkele heuvels reiken boven de
zeekust,
die
niet door
hier
daar
wat
en
1
bosschen
af.
provincie
aan.
komen
tracht
/3
heidevelden
wisselen
het
van
Een
grint-
de Zuider-
worden, ligt
te
stuk
voor,
den
van
die
men
dennen-
uitgestrekte
bosch
treft
in deze
men
grond ligt nog woest. Er
door beplanten in
bedwang
krijgen.
te
aantal
schapen,
dat in
deze streken
mindert voortdurend. Kunstmest
dierlijken
De
mest.
beteekenen. Er
bekend
Een
behoeft
met
Nederlandsche
groot
zandstuivingen
Het
Langs
en
zeeklei.
de Veluwe
Op
beschermd
dijken
m.
Oude
IJsel,
landbouw
wonen
wat
bijbedrijf is
tegenwoordig
hun
boomen,
de Betuwe.
naar
en
gehouden wordt, ver-
lupinen vervingen ook hier den
heeft in het hooge deel niet veel te
kleine
boertjes,
z.g. keuterboeren.
de bijenteelt. De imkers
weer
brengen
bijenkorven elk jaar, vóór den bloei der vrucht-
Bij Apeldoorn deden de vele beken met hun helder water reeds
vroeg
papierfabrieken, wasscherijen en bleekerijen ontstaan. Thans
is
eenige
er
moderne
te
hout
die
van
(cellulose) als grondstof dient.
De
fabrieken
Arnhem, Ede
hebben
een
zich
met
tijd opgekomen nijverheid
en
in N.-B.
elkaar
gekomen.
te
Breda. De
verbonden.
belangrijke producent.
staan
gevestigd.
is
Een in korten
waarvoor
industrie
De
twee
Nederland
is
kunstzijde,
staan
maatschappijen
op dit
gedurige uitbreiding
gebied
is thans
tot
38
Bij het fabriceeren van kunstzijde wordt steeds het spinproces van de zijderups
nagebootst. Een honingachtige stroop spuit
naar
buiten,
deze
waar
spindop, d.i.
een
tot
draden verhardt.
buisje, afgesloten
met
een
door
men
fijne openingen
stroop komt
De
plaatje, ter
uiteen
z.g.
grootte vaneen dub-
beltje, waarin zich 20 a 100 fijne openingen bevinden. De geheele inrichting
is zeer kostbaar.
daar
4
Breda b.v. kost
te
1.2 millioen
gulden;
Naar
Dr.
spinzalen.
Het
vele
natuurschoon
der
toeristen.
duizenden
Zomer
Prof.
Gelderland
provincie
de bosschen
Vooral
Verder
punt.
noemen
Wageningen
we
zijn
Wester.
de
Veluwe
is het middel-
de
(met
er
trekt inden
van
prachtige Veluwezoom zijn bekend. Arnhem
de
en
spinzaal
Eén
Landbouw-
hoogeschool), Renkum, Oosterbeek, Velp, Dieren en Brummen.
Om de zuivere boschlucht heeft men sanatoria gebouwd te Lunteren,
Putten
Ermelo.
en
Geldersche Vallei,
De
Geldersche
Er is hier
heuvels,
ligt
de
laagte
deels
in
tusschen
de
Utrechtsche
in
Utrecht, deels
en
Gelderland.
een
belangrijke pluimveeteelt. Barneveld is een bekende
bij
de Zuiderzee
eiermarkt.
Aan
of
Harderwijk
die
bedrijven,
Elburg. Ze
en
er
bot
ansjovis,
visscherij
aantal
gaan
en
Er
wordt
de
uitoefenen, zooals velen
houdt
hier
Hetzelfde
nemen
we
veningen,
Marken
en
waar
in
de Ned.-Heide
aan
op
voorjaarsharing,
afsluiting
der
Zuiderzee zullen
op
vast
of
sterk
inkrimpen.
de Noordzee
de
reeds
doen.
de
oude
aan
enkele Zeeuwsche
Een
vischvangst
kleederdracht.
gewesten,
Sche-
Volendam.
Zoek nog op de kaart: Veenendaal, Nunspeet, Hattem, ’t Loo
waar
en
gevischt
trouwens
sterk
nog
visscherij
aan
mandenvlechten
verdwijnen
Zuiderzeevisschers zal wel
Men
wat
Nijkerk,
aan
o.a.
Na
garnalen.
bijbedrijven
en
doen nog
in verband staan, b.v.
mee
bokkingrooken.
en
„doode” stadjes
de
liggen
Mij.
een
inrichting
heeft voor het
telen
en
Vaassen,
zoetwater-
van
visch.
Ook nog
in het IJseldal:
Zutfen
en
Doesburg.
Algemeen vindt men bij de boeren inde rivierkleistreken tusschen
Maas, Rijn
aan
en
landbouw
grootendeels
Het Land
Vele
water,
Lek het
gemengd bedrijf, d.w.z. men
als
veeteelt.
aan
van
aan
het
vee
De
doet zoowel
landbouwproducten
gevoerd; veehouderij
is
dus
worden
hoofdzaak.
Maas en Waal is bijna geheel voor grasland in gebruik.
landerijen
zijn vochtig
dat door den
ondergrond
door
der
het
kwelwater,
d.i.
dijken heensijpelt.
De
rivierminst
39
geschikte
stukken
maakt
waar
wel
tot
grienden,
men
de
teenen
De
in
aan
Dit
verwerkt
manden of
tot
laten
nogal
Waal.
wordt
soms
en
Hier
Na
beplant.
uiterwaarden,
gekweekt,
waarvan
hoepels.
wenschen
te
over,
vooral
grasland gescheurd en met
jaren laat
eenige
der
deelen
worden
lage wilgen
landbouwmethoden
Maas
haver
evenals
men,
het
men
dan
land
weer
zijn lot over, zonder het te bewerken of met graszaad te bezaaien.
echte
is
braak
gelegd;
ha is
vaak
Inde Betuwe
roofbouw.
wieden wordt
aan
lager
dan
die op
wordt
land
herhaaldelijk
weinig gedaan. De opbrengst
de
Over
zandgronden.
het
per
algemeen
zijn de boerderijen groot, hoewel het aantal kleine bedrijven sterk
Producten
toeneemt.
gerst,
tarwe
meest
toe
ligt bijna
Engeland
de
de helft
de
boomgaarden
hoog,
en
doordat
neemt
verder
in
deze
toe;
Langs
het
van
het
echter
Utrecht
van
Nederland. De
ooft-
voornamelijk
in
fruit groot is. Het aantal
naar
vindt
die
en
buitenland,
men
o.
Tiel
te
a.
en
Eist.
De
de
In het
van
R. K.-Universiteit.
is
Graafschap
de landbouw
er
op
van
nog
op
steen-
Rijn
beteekenis op
en
en
pannen-
scherpe con-
De
mooie
is
voor
een
de
oude
omgeving
zomers
de
Lek, hoewel
ze
stad
Nijmegen
een
Waal.
Nijmegen heeft
Groesbeek ontvangt ’s
De
verschillende
Belgische industrie.
uitgeoefend
Rijk
staan
inde uiterwaarden. Ze ondervinden
zalmvisscherij
wordt
Zalt-Bommel,
Druten.
meest
van
Geldermalsen,
Kuilenburg,
de groote rivieren
bakkerijen,
currentie
de kaart:
op
Hedel, Kesteren,
en
Geldersche klei
de vraag
Duitschland,
leggen zich
boomgaarden brengen voort kersen, appels, peren en pruimen.
Zoek
ook
boeren
De
Op
van
zijn suikerbieten, haver,
landbouw
op ooftteelt.
jamfabrieken
De
den
aardappelen.
en
zijn
prijzen
van
met
Übbergen,
Beek
veel gasten.
groot deel
zandgrond.
Toch
staat
hoog peil. In het Oosten komen leemgronden aan
de oppervlakte; de beekbezinking heeft groengronden doen ontstaan.
In enkele
van
plaatsen van de Graafschap vindt men een voortzetting
de industrie uit het nijvere Twente. Zoo heeft o.a.
katoenfabrieken.
en
Leerlooierijen zijn
Borculoo, ijzerfabrieken
Inde
te
Ulft
Lijmers wisselen bouw-
Zoek nog op: Ruurloo,
te
en
Lochem,
en
Winterswijk
Eibergen,
Terborg.
weiland
elkaar af.
Doetinchem; Zevenaar, Westervoort.
Nede
40
UTRECHT.
Opgaven:
1.
Zoek op het laagveen,
de
de
rivierklei,
Waar
zandgronden.
ligt zeeklei?
Op welke grondsoort wijzen de Loosdrechtsche Plassen?
2.
Zoek
Hollandsche
tersche
Rijn,
op:
en
tot
grasland.
Veeteelt
bestaan. De rivierklei
Utrecht
van
Het
Z.-Holland.
ligt grootendeels
dien laten ook hier
in
Vaartschen
middelen
waterstand last
van
van
spreekt
binnen-
kwelwater. Boven-
nog tusschen
men
veel
echter
de landbouwmethoden vaak
te
wenschen over.
den Krommen
en
Rijn, waar de klei hooger ligt en granen geteeld kunnen
worden. Ten zuiden
van
de hoofdstad beginnen
den, die zich aansluiten bij
de
Langs
van
dient
en
Voor de uiterwaarden
Gelderland hebben
bouwland vindt
meeste
de
dat
met
A.P.
beneden
zuivelbereiding zijn
en
dij ksche landen bij hoogen
Het
Rijn,
langs de rivieren en vroegere rivieren wordt
Evenals
zelf.
geheel
één
vormt
bijna geheel voor grasland gebruikt.
van
Rijn, Vaartsche
Eem.
laagveengebied
N.-
dit
Oude
Rijn,
IJsel, Vecht, Merwedekanaal, Barneveldsche Beek, Lun-
Beek,
Het
Kromme
Lek,
groote
rivieren
die
van
treft
de vele boomgaar-
Gelderland.
men
in
deze
provincie
steen-
bakkerijen aan. Inde kleistreken leveren de grienden het wilgenhout
de
voor
hoepels
klompen,
manden.
en
meestal nog
Uit
maakt
populierenhout
men
producten van huisindustrie. Onze klompen-
industrie, die ook gevestigd is inde provincies Holland, Overijsel
de
Belgische.
Vreeswijk, IJselstein,
Montfoort,
N.-Brabant, ondervindt groote concurrentie
en
1.
Zoek
op:
Wijk
Duurstede,
bij
van
Harmelen, Breukelen, Nieuwersluis.
2.
Ga op
de kaart na,
Utrecht is
een
welke
spoorlijnen
land.
houden
Het
Door
vaneen
heeft
voorts
Jaarbeurs.
een
Dicht
(locomotieven
en
veel
samenkomen.
Inde Munt
Universiteit
bij
Utrecht
is de grootste
van
uitstek
geschikt
het
wordt
ons
paardenmarkt
zijn ligging is het bij
artsenijkunde.
Het
in Utrecht
belangrijk middelpunt van spoor- en waterwegen.
Het heeft drukke veemarkten: de
ons
er
en
ligt
een
geld'geslagen.
Hoogeschool
Zuilen
met
voor
voor
Vee-
metaalnijverheid
scheepskranen).
oostelijke deel der provincie is hoog. Dit diluviale deel heeft
bosschen. Het trekt door
zijn natuurschoon
tal
van
toeristen,
zoodat er heel wat hotels en pensions gevestigd zijn. Langs den heuvelrug ligt een lange rij
villa-plaatsen: De Bilt (met het Meteorologisch
41
Zeist,
Bilthoven,
Instituut),
Driebergen,
Leersum,
Doorn,
Amerongen en Rhenen. In het Noorden vindt men mooie streken
Soest, Soestdijk
bij Baarn,
is
het
Geldersche Vallei
Soesterberg
zijn reeds veel
gronden
woeste
zijn in grasland veranderd.
heiden
Laaggelegen
gonnen.
Bij
Vliegkamp.
Militaire
Inde
Amersfoort.
en
belang is, evenals in Gelderland, de pluimveeteelt,
ont-
Van groot
vooral
die van
kippen. Een Rijkspluimveeconsulent dient de boeren van voorlichting.
Dat
er
altijd veel bijen worden gehouden, blijkt wel hieruit,
nog
dat in Veenendaal
In het
treft
Noorden
men
Doordat
land.
heeft
plaats
Deze
wel
Het gras
Aan
ook
textielnijverheid,
de
van
Geldersche
Vallei, inde Eemlanden,
niet overal
de Eem
en
katoenindustrie.
o. a.
dijken
overstroomingen zijn, is hier uitsluitend
eens
wordt
aan.
wei-
als hooi verhandeld.
Zuiderzee
de
bijenmarkt is.
de Zuiderzee
langs
er
een
liggen
paar
een
kleine
visschersplaatsen,
Spakenburg en Bunschoten, waar de bevolking de oude, typische
kleederdracht nog in
houdt.
eere
NOORD-HOLLAND.
Vragen
en
opgaven:
1.
Zoek op
de
2.
Zoek
de
op
kaart
eenige streken, die
droogmakerijen:
een
aparten
naam
dragen.
IJpolders,
Haarlemmermeerpolder,
Purmer, Wormer, Beemster, Schermer, Heer Hugowaard, Wieringer-
waard, Anna-Paulownapolder
3.
Noem
de
grondsoorten van deze provincie. Welke liggen grootendeels
beneden A. P.? Welk
4.
Waar
Wieringermeerpolder.
en
zijnde
deel
duinen
van
N.-Holland behoort
breed,
waar
smal? Zoek
tot
het diluvium?
op
de Hondsbossche
Zeewering.
5.
Zoek
de
op
eilanden:
Texel,
Vlieland,
Terschelling;
Wieringen
(reeds met een dijk met N.-Holland verbonden), Marken en Urk. Door welke
wateren
worden de
6.
Waar vindt
7.
Waar
Wadden-eilanden
men
de
Gouwzee
gescheiden?
en
liggen langs de Zuiderzee
het
geen
Hoornsche
Hop?
dijken?
Achter de duinen liggen de z.g. geestgronden, die uit zand bestaan,
maar
door
jarenlange bemesting
Kennemerland
Beverwijk
vormen
en
ze
een
Castricum
vruchtbaar
uitstekenden
zijn
zijn
geworden.
In
tuingrond.
middelpunten
van
aardbeien-
cultuur. Treinen vol vruchten gaan inden oogsttijd naar Duitschland.
Snelvervoer is
Van
een
eerste
belang zijn voorts
vereischte.
de
groententeelt
en
het verbouwen
van
42
aardappelen, hetgeen ook inde duinen plaats vindt. Afzonderlijke ver-
melding verdient de bloembollencultuur. Overal op de geestgronden,
van
het eiland Texel
van
beteekenis.
verzonden,
tot
Naar alle
vooral
maar
Schouwen in
aan
deelen
van
dit
bedrijf
de wereld worden de bollen
Engeland
naar
Zeeland, is
de Ver.
en
In het
Staten.
voorjaar trekken de kleurige velden van tulpen, hyacinthen, crocussen,
duizenden bezoekers. De streken tusschen Haarlem en Leiden
enz.
tellen wel
Inde
Dit
meeste
schoone
kweekers.
omgeving
inde
tusschen
en
noemen
's Zomers
vele
forensen.
van
groote steden hun werk hebben
heen
werkgemeente
reizen.
weer
en
en
herbergt Zandvoort, de tweede badplaats van Nederland,
van
voor
groot deel Amsterdammers.
een
kleinere
Bergen zijn
en
IJmuiden,
markt
tal
wonen
de plaatsen: Overveen, Bloemendaal en Heemstede,
badgasten,
Egmond
woon-
Haarlem
van
zijn menschen, die
dagelijks
We
de
zijn
met
het
groote
Europeesche
de
groeien, terwijl
oude
Wijk a/Zee,
badplaatsen.
visschershaven, is de eerste
visch-
kon
geworden. IJmuiden
vasteland
hun
stranddorpen
beteekenis
voor
de
visscherij verloren hebben. De oorzaak hiervan is, dat bij de moderne
visscherij kielschepen de platboomde vaartuigen, die op het strand
gezet kunnen
worden, hebben
stoomkracht
Door
vervangen.
be-
strijken de schepen bovendien een grooter zeeoppervlak. De visscherij
heeft inde
men
19de
ijs ging fabriceeren
de spoorwegen
Niet
ook
eeuw
alleen
een
snel
deze
gaat
om
de visch in
vervoer van
door
gekregen,
ander karakter
een
verzenden
te
doordat
en
deze ijsvisch mogelijk maakten.
Nederland,
heel
doordat
maar
zelfs
tot
diep
in Duitschland.
Behalve de treilers, die ijsvisch aanbrengen, varen er uit
vele
loggers
op
vergelijking
met
Gr.-Brittannië
Duitschland
In
en
andere
IJmuiden,
Frankrijk
dat
aan
Deze is
Europeesche
Noorwegen
en
en
kolen, zijn
haringvangst.
de
staan
van
Wereldoorlog in
landen
achteruitgegaan.
ons
ongeveer
gunstig gelegen is
het eind
den
na
overtreffen
we
den
IJmuiden
land
met
gelijk.
den
voor
verre,
aanvoer
van
Wereldoorlog hoogovens
erts
op-
gericht, om ons land niet geheel en al afhankelijk te doen zijn van
het buitenland. Het
Het
bedrijf
product,
wordt.
van
maakt
dat
lets
erts
zelf
wordt uit Zweden
zijn
gedeeltelijk
nieuws
zwavelzure
bij
aan
dit
ammoniak,
cokes
de
en
en
produceert
naburige
hoogovenbedrijf
een
Spanje aangevoerd.
dus
gas
gemeenten
is
de
stikstofhoudende
als
bij-
geleverd
vervaardiging
kunstmestsoort.
43
Haarlem, hoewel
gieterijen
om
haar
groote
een
de kaart:
Zoek nog op
voor
tot
industriestad, heeft
in het
ver
o.
ijzer-
a.
buitenland beroemd
is
baggermateriaal.
Velzen bezit
De
werf, die
een
en
drukke
geen
papierfabriek.
Uitgeest
en
Den Helder.
Westfriesche klei wordt grootendeels voor veeteelt, gedeeltelijk
land-
en
tuinbouw
Friesland komen in het
gebruikt. De vroege aardappelen uit Westvoorjaar
Drukte bij
de
het
veiling
eerst
te
aan
de markt.
Grootebroek.
De Streek, tusschen Hoorn en Enkhuizen, levert behalve aard
appels, kool
De
en
dorpen
zaden ook fruit.
zooals b.v. Broek
van
Langendijk,
ten
noorden
L., zijn bekend
om
hun
den
aan
o.
Alkmaar,
van
geweldige productie
kool, die in massa’s uitgevoerd wordt.
Het grootste deel van N.-Holland bestaat uit laagveen. Dit heeft ook
tuinbouw. Het voornaamste middel van bestaan is echter de veeteelt.
Hoewel
de
melk
in
deze
provincie
steeds
(meestal coöperatief) verwerkt wordt, komt
markten van Purmerend
is echter minder
dikwijls
en
zonder
nog
veel
in
fabrieken
kaas
op
de
vooral van Alkmaar. De hoeveelheid
groot dan vroeger,
verkoopen
meer
te
doordat de fabrieken
markten.
In
de kaas
tegenstelling
met
44
Friesland
houdt
vaardiging
van
één
de
omgeving
naar
de stad
Uit
melk
N.-Holland
zich
Amsterdam
van
gezonden
de
bij
voor
wordt
Haarlem
en
bijna alle
consumptie.
de
N.-Holland heeft meer schapen dan andere
provincies. We zagen
reeds, dat het aantal heideschapen sterk verminderde. Dat
Z.g.
polderschapen
vee
is Purmerend.
neemt
ver-
de Edammer.
kaas,
soort
uitsluitend
bijna
Een
toe.
voorname
De jonge droogmakerijen vormen de belangrijkste
Kaasmarkt
van
marktplaats
de
voor
landbouwstreken,
Alkmaar.
te
Op berries worden Edammer kazen naar de Waag gedragen, waar de partijen gewogen
worden. Hoewel niet
van
het
meer
zoo druk als vroeger,
is de Alkmaarsche markt nog
altijd
belang, 's Zomers komen er vele vreemdelingen op marktdag (Vrijdag) naar
kleurige gedoe kijken. De kaasdragers zijn ’s zomers gedekt met hoeden van
verschillende kleur.
vooral
Haarlemmermeer
de
suikerbieten
inde
hoofdproducten zijn.
de
suikerfabriek
het
veen
Aalsmeer,
gelegen,
van
den
aan
heeft
snijbloemen
inde
vele
van
de
er
de
inde
onder
kassen,
Haarlemmermeer.
die
Vooral
steeds
een
klei is
den
is
en
verwerkt
Haarlemmermeer
van
eeuw
zich
bieten worden
liggende
ringvaart
ontwikkeld.
De
tarwe
waar
polderpeil verlaagd
het
20ste
IJpolders,
Inden
Halfweg.
te
landbouw toegenomen, sinds
randen
de
en
en
is
de
aan
de
afgegraven.
Haarlemmermeer
eersterangs
kweekerij
worden
getrokken
seringen
uitbreiden,
ook
reeds
in
45
Twee
uitnemend
ingerichte
veilingsgebouwen
dienen
den
voor
verkoop.
Het
pleit voor den ruimen geest, die de coöperatie onder de kweekers brengt,
dat
het
werd
ontwerpen
van
beide nieuwe
gebouwen
aan
bekende bouwmeesters
opgedragen.
De Zaanstreek, van Zaandam tot Krommenie, was vroeger het
schilderachtige
gort of rijst
bedrijven
en
land
de
molens, waarin hout gezaagd werd,
of
nog andere
bijna alle
verdwenen
gepeld, olie geslagen, papier vervaardigd
werden
hebben
met
uitgeoefend. Ze zijn
Rubberopslagplaats
ineen
plaats gemaakt
voor
thans
der veemen
fabrieken
te
Amsterdam.
met
kracht. De houtzagerij is door invoer van gezaagd
gaan.
de
Zaandam
rijstpellerij
belangrijk als
de
is
inde
en
nog
De
achteruitge-
scheepsbouw, hoewel
17de eeuw, heeft zich
Andere
hout
beweeg-
altijd beteekenis als houthaven. Ook
verminderd.
papierindustrie.
brood-, koekeen
heeft
moderne
gehandhaafd.
niet
zoo
Eveneens
bedrijven zijn opgekomen, zooals b.v.
beschuitfabrieken. De Zaanstreek
vormt
dan ook
bijna onafgebroken rij fabrieksplaatsen met duizenden arbeiders.
Opgave:
Zoek op
brummelkamp
c.s.,
de kaart
Land-
en
eenige plaatsen inde Zaanstreek.
Volkenkunde
v.
*
U.1.0., 111.
4
46
Nederland, Amsterdam, is de groote handels-
De hoofdstad van
plaats,
als
ontstaan
de groote
klein
visschersdorp
is de oude zeeweg
vaart
aan
het
langs
de
Zuiderzee.
Voor
Marsdiep reeds
meer
dan een eeuw onbruikbaar. Toen ook het Noordhollandsch Kanaal
onvoldoende
Sinds
de
Om
sluizen
15
gebouwd,
der wereld is
kunst. De
mooie
is
1876
het
Noordzeekanaal
gegraven.
herhaaldelijk
verbeterd.
reeds
verbetering te krijgen, zijn thans
afdoende
beneden
m
in
opening
een
het
werd
bleek,
waarvan
de kolk 400
m
lang is
een
prachtig voorbeeld van Nederlandsche ingenieurs-
diepte van het kanaal wordt
12J m gebracht.
op
de hoofdzetel
Amsterdam, indertijd
werd later
Compagnie,
die
de
van
van
en
gaat geregeld
de
Oostindische
Handelmaatschappij
Ned.
Geen
talrijke Ned.-Indische cultuurmaatschappijen.
van
dat in deze
stad het Koloniaal
schier
Met
Amsterdam
landen
een
stapelplaats
tabak, kina, koffie,
handel in
Vaste
Instituut
alle
is
graan,
der
e.
„Nederland",
Amsterdam
heeft
die de
een
het Merwedekanaal.
onvoldoende
geacht.
dat
inde
bij Tiel
staat
toch
die
wordt
voor
zal
Daarom
er
a.
Nieuwe
ver
Oude
Meer,
vaart
met
het
een
achter
Rotterdam.
bij
naar
met
den
worden
Rijn,
verkeer
gegraven,
Haarlemmermeer,
Ringvaart
Zwolle, Kampen, Meppel
de Zuiderzee
N.
en
een
Duitschland,
Heimanswetering,
Maas.
Lemmer
drukke
Het Noordhollandsch Kanaal
Noorden.
met
Rotterdam:
Merwedekanaal, Lek, N. Maas.
het
en
zijn van belangde scheepvaart-
c.
naar
op Z.-Amerika
kanaal
Amstel, Drecht, Aar, Gouwe, Holl. IJsel,
vaart
de
o.
tegenwoordige
b.
over
a.
zijn
N.-Indië onderhoudt.
of transitohandel
Rijn, Gouwe, Holl. IJsel,
zagen,
havens
doorvoer-
Amsterdam
van
zooals
producten,
kunstmatige verbinding
Dit
gedreven.
petroleum.
de
verbinding
Voor het binnenlandsch verkeer
wegen
handel
Waal uitmondt.
Amsterdam heeft
maar
en
buitenlandsche
op
wonder,
Aanzienlijk is echter ook de
a.
zuidvruchten, hout
stoomvaartlijnen
Indische
voor
copra, cacao,
wordt
en
is.
gevestigd
wereld
„Koninklijk Hollandsche Lloyd",
de Mij.
drempel
grootste sluizen
De Amsterdamsche haven is de 2de van het land
vooruit.
de
en
laag water ligt. De bouw van deze
IJmuiden
te
en
N.
Maas.
hebben, zooals
verbinding
met
we
reeds
Amsterdam.
de Zaan dienen voor de scheep-
47
Door de luchtvaart, die in handen is van de K. L. M., is
de
aan
Veel
Ringvaart,
van
vlieghaven
van
Amsterdam.
dan in Rotterdam bloeit inde hoofdstad de effecten-
meer
geldhandel.
en
de
Schiphol
Amsterdamsche beurs is één
De
der
belangrijkste
Europa.
De industrie in Amsterdam is, evenals die van de Zaanstreek,
Woningtoestanden
in
het
nieuwe
gedeelte
van
Amsterdam.
Hoofdweg in Amsterdam-West, waar in luttele jaren een groot
stadskwartier is bijgebouwd met zeer ruime straten en pleinen. De arbeiderswoningen
in zulke nieuwe wijken steken zeer gunstig af bij de oude. De nieuwe bouwstijl vindt
Huizenblok
den
aan
hier tevens overal
Haarlem
en
IJmuiden,
sterk
toepassing.
afhankelijk
het
van
verkeer
door
het Noordzeekanaal.
Amsterdam is inde
zich
van
toch
verschillende
dien handel
en
De scheepsbouw,
geheel bij
groote
schepen af,
veel
de
plaats handelsstad,
industrieën
het verkeer
een
van
o. a.
een
gevolg
hebben
nijverheid, heeft zich
De
werven
leveren
zeer
Mij. „Nederland”. Daarnaast staat
scheepsmachines,
haveninrichtingen.
vervaardigd.
de
er
waren.
oude Amsterdamsche
voor
maar
ontwikkeld, welke gedeeltelijk
de moderne eischen aangepast.
de industrie
voor
eerste
motoren
Ook spoor-
en
en
van
hefwerktuigen
tramwagens worden er
48
De
de
gemakkelijke
cacao-
aanvoer
van
margarine-industrie
en
van
de Amsterdamsche
haven
industrie.
De
eertijds
Amsterdamsche
doordat
achteruit,
Amsterdam
bezit
bierbrouwerijen
Een
De
de
de
van
andere
Weesp
is
lager zijn.
steden
de
en
Amsterdam
kunst
De
is
hier
gevestigd.
de concurrentie
Antwerpen,
met
achteruitgegaan.
reeds
eeuwenlang
konden
rijke kooplieden
langs
een
met
dein modernen
stijl
stad
met
de vele
gebied
de
moderne
kunst
veroorloven, zooals
getuigen. Van al
nog
onze
steden heeft
de nieuwe buurten,
gebouwde huizen, zijn ruim aangelegd.
De oude
der
een
en
tot
naam
Stedelijk
ingericht door
hoofdstad,
ver
de
over
museum
o.
a.
het beroemde
door
De
grenzen.
schilderijen-
bevatten vele werken van oude
een
gemeentelijke en
een
bizondere.
orthodoxe Protestanten, vooral uit de
kerken.
Gereformeerde
Behalve
de
meesters.
De laatste is
duinstreken
inde
forensen in het
Gooi.
Bussum
en
Het
wonen
ook
veel
Amsterdamsche
natuurschoon trekt vele
Hilversum
kunnen
zomergasten.
Blaricum
en
Laren
worden.
genoemd
Hilversum bezit
tapijtfabrieken.
Zuiderzee verschaft nog
De
van
grootsteedsch karakter. Vooral
zijn twee universiteiten,
Naast
van
grachten, het stadhuis (paleis), fraaie kerken
muziek heeft
van
verzamelingen in Rijks-
Er
geweest
grachten heeft haar eigen schoon. Dein de 2de helft
Concertgebouw-orkest,
en
de Amster-
gebouwde buurten zijn leelijk.
eeuw
het
zich de weelde
kunstverzamelingen
Amsterdam het meest
Op
middelpunt
een
dat
wetenschap.
en
waardevolle
19de
De
geslaagd hun loonen hoog op te voeren,
sterk
de oude koopmanshuizen
en
grootste
diamantnijverheid.
de
der wereld is
slijperij
Wereldoorlog is
slijperij
cacao-
sigarenmakerij
lager loonen uitkeert, steeds moeilijker geworden en is
damsche
de
Nederland.
grootste
en
den
na
in
suikerraffinaderij
grootste
diamantbewerkers zijn er in
maar
loonen
Amsterdamsche industrie
speciaal
mooiste
belangrijke
ook
kreeg
o. a.
Door
ontwikkeling.
tot
nabijheid
gaat
bracht
grondstoffen over zee
een
bestaan
aan
de visschers
van
Marken, Urk en Wieringen en aan die van Huizen, Monnikendam
en
Volendam. Ook de eertijds bloeiende Westfriesche steden
Hoorn, Enkhuizen
Van
de
Medemblik doen nog
Waddeneilanden
schapenteelt.
Zoek nog
en
is Texel bekend
Het komt op als
op:
wat
om
aan
visscherij.
zijn belangrijke
badplaats.
Spaarne, Vecht; Naarden en het Naardermeer.
49
ZUID-HOLLAND.
Vragen
opgaven:
en
Zoek op: De
1.
duinstreek
geestgronden, de rivierklei, het laagveen
de
met
de zeeklei.
en
2.
Zoek
de Delflandsche
op
hoofden.
Waartoe
ze? Zoek den
dienen
slaperdijk in het Westland. Waar zijn de duinen breed in deze provincie?
3.
Hoeveel
de
liggen
Waar
liggen
Zuidplaspolder
de
en
Prins-Alexanderpolder?
beneden A. P. ?
ze
deelen
Z.-Holland
dragen
afzonderlijken naam?
4.
Welke
5.
Zoek nog op: Leidsche Vaart, Vliet, Schie; Brasemermeer; Drecht,
Aar,
Hollandsche
Gouwe,
Linge;
van
Boven-
IJsel,
Nieuwe
Beneden Merwede;
en
een
Lek;
Maas;
Zederikkanaal;
Noord.
De geestgronden met de bloembollencultuur werden reeds genoemd.
Lisse
Hillegom,
De
Sassenheim
en
hebben op de geest-
het Westland één
gronden van
doen
Nederland
van
kassen
worden
tafeldruiven
uitstekende
en
Men
asperges,
is
geteeld. Zoo
de mooiste
van
ontstaan.
fijne groenten, b.v.
op
heeft
Loosduinen
andere
en
Andere
Het
wordt
visscherij
In
Katwijk
voor
men
tomaten
Den
dat
er
met
veel
van
Nederland
de
In
doordat
de grootste
er
in
geslaagd,
kweeken
te
toegelegd
eerste
ineen
soort
klimaat,
Op de coöperatieve veilingen
het
een
haven
nog visschers
en
buitenlanders.
eeuwen
de
en
Indië
heeft.
de visschershaven.
naar
van
Nederland.
Noordwijk a/Zee, Katwijk
badgasten.
regeering
is
te
danken,
gevestigd, terwijl
het ook
familie is.
hebben
hieraan
Talrijke gepensionneerden
het als
woonplaats gekozen.
Haag door de mooie omgeving
ook veel
Als
voor
groote steden.
plaats
Internationale
de
gekregen
blijven wonen. Deze
drukste badplaats
Ook
trekken
koninklijke
heeft Den
andere
deze
vooral
omgezet.
trein of autobus
Oostvoorne
sedert
woonstad
op
zich
Haag heeft zijn opkomst grootendeels
residentie
uit
millioenen
Noordwijk zijn
en
Scheveningen is
en
tuinbouwgebieden
(reeds buiten het Westland gelegen), Poeldijk
behouden,
begeven zich
a/Zee
de lichte klei-
stranddorp Scheveningen heeft zijn beteekenis voor
oude
komen
en
dorpen zijn: ’s-Gravenzande, Monster en Naaldwijk.
de
Er
dorpen.
fruit, die bijna uitsluitend in
en
waarin die vruchten niet thuis hooren.
van
belangrijkste
nabijheid van Den Haag en Rotterdam en de gunstige ligging
opzichte van Engeland
ten
de
zijn
staat
het
Vredespaleis,
Justitie geschillen
waar
door
het
Hof
van
berecht worden tusschen staten,
50
die zich verbinden, de uitspraak te aanvaarden. Binnen- en Buitenhof,
regeering en volksvertegenwoordiging zetelen, vormen schilder-
waar
deelen van de oude residentie. Ondanks de
achtige
en
ondanks
Scheveningen,
heel
forensen
nog
Het
met
en
wat
vasteland
de
tot
Rijswijk
Wassenaar,
Zuid-Holland bestaat
van
vasteland
van
afvalproduct
komt
Gouda
op de
de
van
voert
jenever-
men
en
is
zuivelbereiding
Leiden, heeft
en
oude
en
wonen
Voorburg.
uit
overigens
een
veel
laagveen,
genoemd
telt
5
kweekerij,
De
Friesland
84.
toegelegd
op
tellen vele
worden
het
heeft
uitgeoefend bij
zich
van
meest
droogmakerijen hebben
hebben
kleistreken
en
een
Schiedam
Rotterdam
Rotterdam.
producten
d.i.
Ze wordt
plaats bij
vele
Ten
marktplaatsen
eerste
waarvan
veen-
de
inde
dus
op
coöperatieve zuivel-
Zoowel landbouw als veeteelt. Tuinbouw wordt
Hazerswoude
van
naam.
de grootste rundermarkt van Nederland. De
groote steden,
spoeling,
naar
uitstekenden
en
bestaan.
van
met
is
belang, speciaal die van
groot
boerderijen gemaakt. Z.-Holland
fabrieken tegen N.-Brabant 94
vee
Veeteelt
voor.
spiritusfabrieken
van
kaas,
zeeklei
middelen
voornaamste
Zuidhollandsche
De
kaas.
eender
Rotterdam
Delft. De
en
behoort,
gemeente
rivierklei langs de rivieren of vroegere rivieren. Inden Zuidplas-
noorden
en
in
Prins-Alexanderpolder
het
dat
gunstige ligging
boom-
de
Boskoop
en
bloem-
uitgevoerd.
dichtbevolkte
Zuid-Holland
plaatsen.
Vlaardingen, aan de Nieuwe Maas, heeft een belangrijke haringMaassluis.
visscherij; het overvleugelt
Vlaardingen
en
Delft
hebben
glasindustrie.
plaats telt olie-, gist- en spiritusfabrieken.
De
laatstgenoemde
Men vindt
er
de Tech-
nische Hoogeschool, waar de studenten worden opgeleid tot ingenieur.
Schiedam heeft behalve
millioenen flesschen
Leiden
Langs
Een
bezit
den
een
universiteit;
in
Rijn
er
staan
zijn wolfabrieken.
steenen-
en
Zoek
en
pannenbakkerijen.
deze streek is Alfen.
Gouda is bekend door zijn industrie van
werk
die
vervaardigen.
Ouden
middelpunt
jeneverstokerijen ook glasblazerijen,
stearine-kaarsen, aarde-
pijpen.
nog
op:
Sliedrecht,
Gorinchem,
Leerdam,
Vianen,
Woerden,
Bodegraven.
Rotterdam
dit
aan
is
de grootste havenstad
van
zijn ligging aan eender Rijnmonden.
ons
De
land.
Het
dankt
belangrijke positie
51
kon echter zonder
Nieuwe
Waterweg
Het achterland
uit.
is
groote kunstwerken niet worden verkregen. De
moest
dat
Westfalen,
hoofdzakelijk
de
van
worden
Maasstad strekt zich
1860
na
een
doorvoer- of transitoverkeer is
bestemd
om
van
in
het land
Verkeersdrukte
De
In
buitengewoon
1929 werd
Haven
inde
van
de
van
blijven of voorloopig
te
in Duitschland
als uitvoerhaven.
deze stad
voor
Amsterdam.
ver
belangrijk industriegebied werd,
op Rotterdam
aangewezen
grooter dan dat
gegraven.
te
Het
groot,
goederen,
worden opge-
Rotterdam.
Rijnschepen liggen ~35-dik” te wachten, om geladen te worden. Rotterdam
hoopt op een spoedigen terugkeer van zulke drukte.
slagen, te Rotterdam nog niet 2 X zooveel gelost als in Amsterdam;
de lossing
Het
voor
doorvoer
bedroeg
17
X
zooveel als in Amsterdam.
havenbedrijf
in
Rotterdam
ook
een
geweldigen
verkregen.
De
haveninrichtingen voldoen
aan
de
hoogste
te
wachten
omvang
eischen, zoodat
de
heeft
slechts
schepen
dan
zelden
behoeven
om
geladen of gelost te worden. Dit is ook noodig, wil Rotterdam
aan
de concurrentie
Antwerpen staat
de
van
voor
langere verbinding
Antwerpen en Hamburg het hoofd bieden.
den doorvoer
met
den
Zuid-Beveland gaat. Daarom
naar
Duitschland
achter
door
Rijn, welke door het Kanaal
laat de
Belgische regeering
de
van
Rijn-
52
schepen gratis sleepen tot Dordrecht en geeft zelfs een toeslag voor
die
ladingen,
den
Het
Rijn afkomen naar Antwerpen.
streven van
België naar een uitmuntende kanaalverbinding van Antwerpen met
den
door
dwars
Rijn,
vindt
Nederland,
Rotterdam
bij
weinig
instemming.
zijn vooral massa-goederen zooals graan, ijzererts en kolen,
Het
welke
in
Rotterdam
vol graan door
zeeschip
een
of acht
In
worden.
overgeladen
korten
graanzuigers gelost, waarbij
lange Rijnaken tegelijk geladen
worden.
wordt
tijd
soms
zes
komen
Jaarlijks
thans 10 000 zeeschepen de Maas op, met Rotterdam als bestemming.
In
1932
de
129 millioen
schepen
99
bedroeg
millioen).
m
3
onze
koopvaardijvloot
stil.
vaste
scheepvaartlijnen
op
de
York),
naar
„veer’'plaats
naar
Behalve
de
Hoek
als
meer
uitgaande
en
met
op
derde
een
heeft
havens.
vaart
De
„Holland-
N.-Indië,
is
van
profiteert,
heeft
(New-
de
Mij.
belang
als
dat
van
belang
bij
dienst). Vlaardingen,
Rotterdam
van
Rotterdam
N.-Amerika
Holland
van
(Eng.
dan
Amsterdam
verbinding
Engeland
waterwegen
het
de
Londen.
den doorvoer, evenals
voor
Evenals
„Rotterdamsche Lloyd”
„Batavier”
dezelfde
1932
in
lag
buitenlandsche
onderhoudt
Amerikalijn”
in-
(Noordzeekanaal 26 millioen, N. Waterweg
de crisis
Door
der
inhoud
gezamenlijke
Schiedam.
genoemde massa-goederen
binnenlandsch
gebruik, zooals
voert
R'dam
koloniale
in artikelen
waren,
graan,
katoen, huiden, hout en petroleum. Uitgevoerd worden o. a. zuivelproducten
Voor
en
de
voortbrengselen
verbinding
van
van
land-
Rotterdam
en
met
tuinbouw.
de hoofdstad zie
men
N.-Holland.
1.
Zoek
op
den waterweg
naar
Duitschland: Nieuwe
Maas, Noord
Merwede, Waal, Rijn.
2.
Ook de verbinding Rotterdam—Antwerpen: Nieuwe Maas, Noord,
Dordsche
Keeten,
De
Kil, Hollandsch Diep, Volkerak, Krammer, Zijpe, Mastgat,
0.-Schelde, Kan.
K. L. M.
heeft
van
op
Waalhaven
oorzaken als
bij
industrie inde omgeving
van
Dezelfde
Z.-Beveland, W.-Schelde, Schelde.
Rotterdam heeft belangrijke
voor
schepen,
beide reeds
met
benevens
het
een
van
haar
Noord zeekanaal
hoofdstations.
bevorderen
de
Nieuwe Maas en Nieuwen Waterweg.
scheepswerven en herstelinrichtingen
machine-
en
margarinefabrieken.
De
vcreenigde grootste Nederlandsche fabrikanten hebben
buitenlandsche
producenten
een
internationale
trust
gevormd,
53
„Unilever” (voor
de
van
zie blz. 58 dl.
trust
II), die
de wereldproductie beheerscht en ook plantages
groot deel
een
oliefabrieken
en
bezit.
Meer
Nieuwe Maas, Noord, Merwede, Holl.
binnen, langs
naar
IJsel en Lek worden ook de veelgeroemde sleepbooten, rivierschepen
baggerzuigers gemaakt.
en
bezit
Rotterdam
Het is
de werkstad
annexatie
door
zelfs Hoek
en
Handelshooges chool.
een
van
bij uitnemendheid
omliggende
Holland.
van
doet
het
pogingen
Zoek
de
op
Hoeksche
eilanden:
sterk vergroot
a.
Delfshaven
het zich
aan
Kralingen
,
den overkant
Charlois liggen,
uitgebreid. En nog
annexaties
groote
op
Rozenburg, IJselmonde, Voorne
Eiland
Waard,
o.
schaal.
Als
weinig aantrekkelijks.
woonstad heeft het
1.
en
nieuwe
tot
gemeenten:
Ook heeft
de Maas, waar Feyenoord
van
is
en
Dordrecht,
van
Tiengemeten,
en
Putten,
Goeree
en
Overflakkee.
Ook de nog
2.
Voornsche
3.
op:
de
klei
uitgeoefend.
genoemde
Hellevoetsluis
de
van
De
wateren:
Brielsche
Maas, Oude Maas,
Spui, Haringvliet, Grevelingen, Nieuwe Merwede.
kanaal,
Zoek
Op
niet
Brielle.
en
eilanden
Zuidhollandsche
tramwegen
hebben
het
wordt
landbouw
der
producten
vervoer
vergemakkelijkt.
Belangrijk zijn de suikerbieten en eveneens de vroege aardappelen,
die na de Westfriesche
aan
de markt komen. Er wordt ook veel vee
gehouden, vooral met het oog op de melkvoorziening van Rotterdam.
Dordrecht
voor
is, sedert kort, door verbetering van de Oude Maas,
zeeschepen bereikbaar. Bij
achter.
Het
heeft
metaal-
en
Rotterdam
staat
het als haven
ver
glasfabrieken.
ZEELAND.
Opgaven:
Zoek op:
Schouwen
en
Duiveland,
St.-Filipsland, Tolen, Walcheren,
Noord-Beveland, Zuid-Beveland, Zeeuwsch-Vlaanderen.
Hont
of
Wester-Schelde,
Sloe, Veergat, Zandkreek,
Zijpe, Krammer,
Behalve
uit
zeeklei,
een
Braakman,
Eendracht,
Wielingen,
Ooster-Schelde,
Mosselkreek, Keeten,
Mastgat,
Grevelingen, Brouwershavensche Gat.
smalle rij
duinen in het Westen bestaat heel Zeeland
de
vorming nog steeds voortgaat. Op kaarten
waarvan
54
uit
de
Middeleeuwen
Veel land is
heeft
Zeeland
een
totaal
andere
gedaante.
sindsdien op de zee gewonnen, andere stukken
er
zijn
verloren gegaan. Buiten de dijken, waarmee de mensch het voldoende
land
aangeslibde
tegen
kwelders,
Groningen
de
dicht langs
den
is daar
duur. Ook de duinen
(Zie
zeer
afbeelding).
de
duinen
van
hier
schorren
dan wordt
dijk,
De
beschut,
overstrooming
deze
Gaat de
genoemd.
ondermijnd.
moeten
soms
liggen
als
in
stroom
Het onderhoud
versterkt worden.
Westkappelsche zeedijk vult het gat inde
Walcheren.
Noord-Schouwen.
Duinen, versterkt door betonglooiing.
„Als men berekent,
dat de
dijken, die 450 polders moeten beschermen een
totale lengte hebben van bijna 500 km, dan kan
maken, hoeveel
het
onderhoud
van
men
zich even een voorstelling
dergelijke verdedigingswerken wel moet
kosten.”
Zoek
land
op:
van
Het
Verdronken
Land
van
Saaftingen;
het
Verdronken
Z.-Beveland.
Evenals in
belangrijker
Noord-Groningen
dan
tarwe, aardappelen
veeteelt.
en
Van
is op de klei in Zeeland landbouw
de
producten
zijn
suikerbieten,
vlas de voornaamste. De suikerbieten worden
55
in
verwerkt
het
N. -Brabant,
worden
landbouwbedrijf
ook
maar
heel
grooter dan 50 ha. Er
overtreft
echter het aantal
pachters
dat der
of erfenis
aardbeien
fruitteelt al oud
daar druivenkassen
en
tuinbouwproducten.
gebied
Ooster-
reeds
dure
als
delicatesse
groote
aanplantingen
de
waar
veel
mossel-
oestervangst
en
banken
ingerichte
buitenland
worden verder
vormen
worden vooral
Oesters
het
naar
landbouw-
visscherij
de
de
waar
van
bij
geteeld
verhandeld.
schol, bot, ansjovis
en
gevangen.
De havens in Zeeland
heeft
dikwijls de groote
Z.-Beveland,
voor
daarvoor
op
Op de Zeeuwsche stroomen
garnalen
eigenaars.
Goes is de markt
beteekenis
van
Bruinisse
en
er
op
lang groote bekendheid verwierf.
lerseke
en
alleen
gebouwd.
Wester-Schelde,
en
In Zeeland
is, maar inde geheele provincie. Reeds zijn hier
en
Een
niet
bessen,
en
één, de N. V.
den landbouw de tuin-
naast
bouw op. Behalve vruchtboomen heeft men
van
en
1600 ha groot. Er bestaat
verre
verdeeld. Hierdoor komt
boerenbedrijven
N.-Groningen.
met
Tegenwoordig worden bij verkoop
bezittingen
de 100
zijn er boven
opzicht overeenkomst
dit
Gent. Voor
van
honderden
Wilhelminapolder op Z.-Beveland, is zelfs
dus in
Sas
paarden geteeld.
wat
Op de Zeeuwsche klei komen eenige
voor,
in
wel
een
aan
Duitschland.
Kreekerak
bootdienst
geregelden
Hierbij sluit
de
Voor
zijn Vlissingen en Terneuzen. Vlissingen
internationale
dezen
spoorlijn
is
Vlissingen
(Mij. „Zeeland").
Vlissingen
van
het
werden
spoorweg
In
afgedamd.
Harwich
naar
Sloe
en
scheepsbouw (Mij.
naar
het
„De
Schelde").
Terneuzen is door het Kanaal
den
doorvoer
het is
België;
naar
van
Terneuzen
de voorhaven
Het toeristenverkeer richt zich vooral
gezocht
is
Domburg
als
rustige
naar
van
van
belang voor
Gent.
het eiland Walcheren.
badplaats.
Middelburg,
de
hoofdstad, bezit verschillende oude gebouwen, die doen denken aan
een
vroeger
de „doode
de
bloeitijdperk.
steden",
Vere
zooals
is
een
die ook
we
oud
één
van
aangetroffen hebben langs
Zuiderzee.
Op
Z.-Beveland
en
Wemeldinge,
en
Duiveland:
zijn
aan
het
Zierikzee
nog
van
Kan.
en
eenig
belang:
door Z.-Beveland.
Brouwershaven.
In Zeeuwsch-Vlaanderen: Breskens, Sluis,
en
stadje,
Hulst.
Hansweerd
Op
Schouwen
Op Tolen: Tolen.
Aardenburg, Axel
56
In
Breskens
schepen
door
veilig
Hoe
sterk
eertijds
de
evenals
wonen,
de
het
kan
vaarwater
men
ver
de
brengen.
moeten
hieraan
thans
Brugge,
van
die
Vlissingen, loodsen,
gevaarlijke
aanslibbing is,
voorhaven
in
zien, dat Sluis,
van
het
ligt.
water
NOORD-BRABANT.
Vragen
en
opgaven:
Uit welke
1.
hoort
2.
het
grondsoorten bestaat deze provincie? Tot welk diluvium be-
zand?
Ga op de kaart
welke wateren een natuurlijke grens in deze provincie
na,
vormen.
Zoek verder op: Bergsche Maas, Amer; A, Dommel, Dieze; Mark
3.
Dintel; Zuid-Willemsvaart, Wilhelminakanaal.
en
Het
en
uit
zeeklei
belangrijk landbouwgebied. Suikerbieten,
tarwe,
westelijk deel
is daarom
een
Brabant
van
bestaat
grootendeels
vlas, aardappelen en peulvruchten zijn er de voornaamste gewassen.
De suikerbieten hebben
Meer
suikerfabrieken.
fabrieken vindt
men
dan
in
rand der zandgronden,
Slechts enkele
aanleiding
gegeven tot
de helft
van
het
oprichten
van
de Nederlandsche suiker-
provincie. Ze staan hier meest aan den
deze
omdat
deze
zijn coöperatief,
de
geschikt bodemwater bevatten.
meeste
speculatief (particulier).
Suikerindustrie hebben:
Zevenbergen, Steenbergen, Dinteloord,
Roozendaal,
op
Bergen
Zoom
suikerfabrikanten hebben zich
Suikermaatschappij,
Nederland
op
beheerscht.
enkele
een
die
en
Breda.
De
Nederlandsche
onderling verbonden tot de Centrale
bijna
Ook
de
coöperatieve
na.
de
geheele
suikerproductie
van
raffinaderijen zijn in haar handen,
De rivierkleistreken, het Land van Altena en dat van Heusden, hebben
gemengde
boerenbedrijven.
heeft
eenige
en
hier
beteekenis.
bouwland, langs
Veel
de
Maas
deels de
de
Inden
overheerscht.
Biesbosch
Ook
vindt
ontginning
gewone
der
ooftteelt
men
wei-
grasland.
zandgronden lagen vroeger woest. Thans is nog
provincie onbebouwd. De
die
Veeteelt
Ned. Heide
woeste
Mij.
veeteelt. Brabant telt verschillende
staat
/ 7 deel der
had ook hier grooten-
gronden in handen.
producten levert,
x
geheel
in
De
landbouw,
dienst
van
de
coöperatieve boterfabrieken en is
tegenwoordig een van de Nederlandsche boterprovincies. Deze fabrie-
57
ken hebben de veeteelt sterk doen toenemen. De ondermelk krijgen de
boeren
de fabriek terug;
van
varkensvoer.
Het
aantal
dient
ze
varkens is
met
aardappelen
dan ook evenals
en
meel als
elders
op de
Zandgronden sterk vooruitgegaan.
Hier en daar oefent men tuinbouw uit, zooals inde omstreken van
Breda.
Roozendaal.
Van veel
In
vindt
Boomkweekerijen
Bij Bergen
grooter
op Zoom
is
belang
Noorden, deels
het
op
Weven
gelegen, is
de
men
als
Oudenbosch
worden veel asperges
de industrie
de
te
o. a.
rivierklei,
in
en
geteeld.
deze provincie.
deels
op
het
laagveen
huisindustrie.
Langstraat, tusschen Geertruidenberg
en
’s-Her-
togenbosch, de streek van de leerlooiers en van de schoenmakers. De
huiden
kreeg men vroeger van het vee uit de aangrenzende rivier-
kleigebieden,
de
Langzamerhand
de
looistof,
hebben
z.g.
run,
leerlooierijen
van
en
het
akkermaalshout.
schoenmakerijen
ontwikkeld. De huiden worden thans voor een groot deel
buitenland,
uit
het
en
Loon
die
op
Zand
de
looistoffen
eveneens.
zich
ingevoerd
Waalwijk, Dongen
zijn de voornaamste plaatsen
voor
de
looierij,
tegenwoordig bijna geheel tot Brabant is beperkt.
In
enkele
plaatsen
heeft
zich inde schoenmakerij
nog
eenige
58
huisindustrie
De
gehandhaafd.
gemaakt inde fabrieken,
schoenen
meeste
waarvan
de grootste
te
worden
echter
Waalwijk
staan.
Buiten de Langstraat vervaardigen Den Bosch, Tilburg en Dongen
de
schoenen.
meeste
Voor elk onderdeel van het werk
er
Er
wordt
allerlei
tot
het
schoenwerk vervaardigd,
den
van
staan
Zoek
Opgave:
in
nog
Kaatsheuvel
eenige plaatsen
inde
en
aanwezigheid
Langstraat.
sedert
lang
bestaan
belangrijke nijverheid
hier
doen ontwikkelen.
grond
het
en
krijgt.
weinig verdeeling
met
’s-Hertogenbosch.
goedkoope arbeidskrachten,
van
maken
op Zand.
Loon
Een tweede industriegebied is de Meierij van
De
te
grofsten werkmanslaars
fijnste goudleeren schoentje. Kleine fabrieken,
arbeid,
van
arbeider, die een geheelen schoen af
is niet één
aanwezig;
zijn inde groote schoenfabrieken machines
de
huisindustrie
van
goedkoope
hebben
deze
Tilburg is de zetel der Nederlandsche wolindustrie, al wordt er ook
katoen
De
linnen
en
grondstof
Er is zoowel
gefabriceerd.
het
voor
laken
is
meest
spinnerij
als
buitenlandsche
weverij.
wol,
voor
de dekens ook Nederlandsche. Hoewel Nederland veel wollen stoffen
invoert,
voor
zijn
er
In
en
Tilburg
Belgische
vooral
fabrieken
is
ook
Maarde
Gr.-Brittannië.
Duitsche
toch
Tilburg
werkt
voor
voor
concurrentie
en
machines,
gevestigd
wel
Fransche
lucifers
het
tegen
wol
en
en
Engelsche,
Verder
zwaar.
Handelshoogeschool.
de R.-K.
en
linnenfabrieken,
tegenwoordig het eerst aan de industrie van gloeilampen
radio-artikelen.
van
is
de
zelfs
sigaren.
Bij Eindhoven, zetel van sigaren-, lucifersdenkt men
buitenland,
Deze
stad
is
nu
reeds
gegroeid
tot
een
plaats
95 000 inwoners.
Hier vindt
komsten
der
men
voorbeeld
een
vaneen
bedrijf, dat niet alleen van de uit-
wetenschap onmiddellijk gebruik maakt,
maar
wetenschappelijk gevormde mannen dagelijks bezig is, te
procédé’s,
die de artikelen
waar
zoeken
een
naar
aantal
nieuwe
goedkooper en beter kunnen maken, een methode,
die het eerst in Duitschland toegepast is. Zulk
een
bedrijf ondergaat daardoor
gedurig veranderingen en wordt niet licht door mededingende maatschappijen
overvleugeld.
door
de
Ook
zijn
er
Nederlandsche
verschillende fabrieken in het buitenland
onderneming.
Met
opgericht
sommige buitenlandsche firma’s
zijn overeenkomsten gesloten, o. a. omtrent uitwisseling van patenten.
De invloed van deze industrie doet zich tot ver inden omtrek van Eindhoven
gevoelen. Uit verscheidene dorpen worden eiken
fabriek arbeiden,
met
morgen
meisjes, die
op
de
speciale autobussen naar de stad gebracht. Vele platte-
landers, die fabrieksarbeider zijn geworden, zijn inde stad gaan wonen. Ook
uit Drente
zijn
een
aantal werklooze veenarbeiders naar Eindhoven
gekomen.
59
fabriceert
’s-Hertogenbosch
Gemert
en
De
hebben
katoenfabrieken,
kunstzijde-
lampen-,
sigaren
Helmond
schoenen.
en
chocolade-industrieën
en
wol.
Geldrop vervaardigt
zijn
nieuw
in dien zin, dat ze niet
gegroeid zijn uit oud-Brabantsche bedrijven.
Breda
kunstzijdefabriek,
heeft
fabrieken
de
een
voor
Kon.
lucifers
Militaire
Dongen,
damde
Tilburg
Maas
en
Z.-Willemsvaart
is
Breda
ook
de
en
zetel
van
Academie.
Wilhelminakanaal
Het
de
machines.
en
chocoladenij verheid
naar
werd
de
de
van
Mark, via Oosterhout,
Z.-Willemsvaart
het
Kanaal
de
verbinding
van
Heusden
tot
gegraven.
De
afge-
brengen via Dieze
en
tusschen
en
stand
Holland
zuidelijke provincies.
Mooie streken vindt men inde Baronie van Breda. Bij Prinsenhage
ligt het Liesbosch, bij Ginneken het Mastbosch, ’s Zomers hebben
deze
veel
vennen
evenals
bezoekers,
van
de
bosschen
van
de
Kempen
en
de
Oosterwijk. Zeer aantrekkelijk is de omgeving van het
plaatsje Vught.
Het
afgraven van het hoogveen inde Peel, vroeger een troosteloos
heeft
landschap,
niet
altijd
turfwinning
als
Daarnaast denkt men meer aan landontginning
Er
wordt
tuinbouw
uitgeoefend.
voornaamste
en
Helenaveen
doel.
werkverschaffing.
heeft
turfstrooisel-
fabrieken.
LIMBURG.
Vragen
en
opgaven:
1.
Zoek op de kaart
2.
Zoek op: de Zuid-Willemsvaart met het Noorderkanaal, het Julianahet Kanaal
kanaal,
3.
van
behooren
Waar komen
tot
met
Maastricht
Ga op de kaart na, welke
hiervan
4.
de Maas
naar
Luik.
grondsoorten er in Limburg voorkomen. Welke
het alluvium,
oude
eenige zijrivieren.
gronden
welke
aan
de
tot
het
diluvium?
oppervlakte?
Op de kaart is te zien, dat de Maas niet goed bevaarbaar is, daar
er
verschillende kanalen gegraven moesten worden. Het verval is n.l.
Zeer
onregelmatig en bedraagt tusschen Maastricht en Venloo 30 m,
vandaar
tot
Woudrichem
(N.-B.) ruim 10 m. Men heeft deze rivier
gekanaliseerd, waardoor ten slotte Z.-Limburg een goede verbinding
zal krijgen
met
Twente
en
Holland. Er
zijn 5
stuwen
inde Maas
aangebracht. (Zie pl. blz. 60). Van groote beteekenis voor den afzet
van
Limburgsche kolen in het eigen land zijn verder het Juliana-
60
kanaal,
dat
dat reeds
in
zijn
voltooiing
gebruik is
nadert
nabijheid
er
Maastricht,
en
aardewerk,
Brabant
de
Stuw
Gennep
bier.
en
of
aan
Eisden, Maastricht, Wijk, Echt,
en
Mook.
o.
a.
glas-
voor
Dit laatste wordt evenals in Noord-
plaatsen gebrouwen.
Maas bij
inde
de Maas. Plaatsen
hoofdstad, telt vele fabrieken,
metaal
in vele
begeleidt
zijn:
van
Roermond, Venloo,
Maas-Waalkanaal,
genomen.
Een smalle strook rivierklei
inde
het
en
de
Linne,
het
bovenste
der
stuwwerken.
vijf
Terwijl langs de Maas, waar deze grensrivier met België is, een kanaal wordt gegraven,
is
beneden
Maastricht
de
Bij hoogen
waterstand
inden winter kunnen
de stuwen te
De
bouwsteen.
een
zelf bevaarbaar
gemaakt
door
middel
de schotten worden
stuwen.
van
opgehaald.
Daar
hoog zijn voor de rivier opzwemmende zalmen, zijn er z.g. vischtrappen
in aangebracht.
tufsteen
ontstane
Maas
uit
den
St.-Pietersberg
Thans wordt
cementindustrie.
diende
aanvankelijk
hij gebruikt als grondstof voor
Behalve
Maastricht
bij
voor
de nieuw
wordt
hij
nog
weinig uitgezaagd bij Valkenburg.
Van
Echt
Bij
de klei
en
langs de Maas bakt men steenen
en
pannen,
o. a.
te
Tegelen.
de steden Maastricht, Roermond
en
Venloo worden groenten
geteeld.
De
noordelijke
landbouw
staat
zandgronden
hier
in
leveren
dienst
van
de gewone
de
veeteelt.
producten.
Ook
De
Limburg
61
is
thans
„botermijnen”
grootste
Zoek op
van
bieten, aardappelen
in
ooftteelt
is
Roermond,
te
Het
de
Van
wel
uitgevoerd
de
Eiermijnen
pluimveeteelt.
Maastricht.
De
grootste
in
220
millioen
en
waar
groote beteekenis is
wordt
fruit
geschikt
de
naar
appelstroop.
tot
voorts
Roermond, Sittard
die
van
zijn granen, suiker-
gewassen
peulvruchten.
en
Z.-Limburg.
belang
hun vruchtbaarheid bizonder
voornaamste
Duitschland of verwerkt
Van
een
land.
ons
zijn door
den landbouw. De
voor
heeft
zandgronden: Weerd; inde Peel: Griendsveen.
de
löss gronden
De
Maastricht
boterprovincie.
echte
een
1930 ruim
van
zijn
te
Europa is
eieren werden
verhandeld.
trekt
Zuid-Limburg
toeristen. Het hotel-
door
schoonheid
zijn
elk
jaar duizenden
pensionwezen is ook krachtig ontwikkeld.
en
Zeer gezocht zijn de dalen van de Geul en Geleen, alsmede de hoogere
deelen
bij
de
Zoek op
grens.
de kaart:
Meersen, Valkenburg, Gulpen
en
Zoek ook
Vaals.
eenige hooge punten. Tot welke hoogte komen ze?
Het
veranderd
eenige
door
van
de
die in
kolenvelden,
worden
al sinds
de
eeuw
sterk
mijnen. Hier liggen
ontginning zijn
betrekkelijk korten tijd. Alleen uit
sedert
in Kerkrade
mijn
ontwikkeling
de
Nederlandsche
maar
nog
inde 20ste
landschapsbeeld van Z.-Limburg is
12de
eeuw
de
en
de
dat
domaniale
steenkolen
ge-
dolven. Verder heeft de regeering inde 2de helft der 19de eeuw aan
eenige Belgische
verlof
en
Fransche
verleend. Zulk
ontginning,
tot
ondernemingen
een
verlof is
een
concessie, d.i.
omdat
noodig,
volgens onze wetten het niemand vrijstaat mijnbouw uitte oefenen,
ook niet op
Het
de
eigen terrein.
moeilijkste
schacht.
in
toen
in het eind
Zuidlimburgsche mijnen is het bouwen
men
hierbij
lagen drijfzand kwam, waarin het
de
van
De
teleurstelling,
doordat
dikwijls doelloos was. Eerst
graven
overwonnen.
Buizen
met
koudmakende
mengsels
grond gedreven en de bevroren grond laat zich bewerken als
bevriezing
gemetseld is.
telkens
van
19de eeuw de bevriezingsmethode werd uitgevonden,
moeilijkheid geheel
worden inden
steen.
inde
Vroeger ondervond
men
is deze
werk
Alleen
moet
jarenlang
in
stand
blijven,
totdat
de
heele
put
het bouwen van de schacht zijn millioenen guldens
met
gemoeid.
Toen de
had
Rijksopsporing
aangetoond
brummelkamp
c.s.,
en
de
Land-
en
van
Delfstoffen
regeering
Volkenkunde
de
v.
den rijkdom
overtuiging
U. 1.0.,
111.
*
had
aan
kolen
gekregen,
5
62
dat door
de
de
bevriezingsmethode
ontginning
met
voordeel
kon
geschieden, werd besloten om in het overige mijnveld over te gaan
tot
De
staatsexploitatie.
Heerlen
„Wilhelmina” bij
staatsmijn (1903); later zijn
„Emma",
de
de
is
de
oudste
„Maurits” (op
een
Oranje-Nassaumijnen.
Vervoer dooreen
na
de
grootste
inrichting
er
bij
is
mijn
van
uitstekend,
achterstaan.
Dit
mijngang
Europa)
zoodat
komt,
van
en
de
omdat
mijnstutten.
nog
meeste
de
andere
geopend.
omringende
nieuwste
De
landen
vindingen
in
Z.-Limburg worden toegepast en de Nederlandsche mijningenieurs
Zeer
ter
zake kundig zijn.
Heerlen
en
Kerkrade
zijn tegenwoordig
de
middelpunten der
63
mijnen.
Brunsum
Hoensbroek
en
1500 inwoners; het
met
Zoek op de kaart nog
De
eerste
waarvan
de cokes veel naar
het
wordt
in
tot
nu
plaatsjes
17 000, het tweede
14000.
eenige plaatsen in het mijngebied.
Staatsmijnen „Emma"
gas
telt
1909 nog
in
waren
en
„Maurits” hebben
cokesovens,
Belgische en Fransche hoogovens gaan;
Venloo, Eindhoven
en
Den Bosch
geleverd.
Een inrichting voor kunstmestproductie is in 1930 in werking gesteld.
De
per
totale
jaar
(1
productie
ton
=
mijnen werkzaam,
mijnen
der
1000
kg).
waarvan
Meer
ruim
in
bedroeg
7
dan
1932
37 000
bijna
13
zijn
man
millioen
thans
/ ]0 uit Nederlanders bestaat.
in
ton
onze
De andere
zijn meest Duitschers, Polen en wat Belgen. Het aantal vreemdelingen neemt
toe,
omdat vele Nederlanders ondergrondschen
De
te
arbeid schuwen.
opbrengst der mijnen is meer dan voldoende om het verbruik
dekken. Heel wat kolen en cokes worden uitgevoerd naar Duitsch-
land, België
en
uit Duitschland
Frankrijk.
en
Omgekeerd
Engeland.
heeft
In 1932 heeft
er
nog
invoer
voor het eerst
plaats
de uitvoer
den invoer overtroffen.
De
ontginning
van
Wereldoorlog krachtig
verminderd.
bruinkool
ter
in
Z.-Limburg
hand genomen,
maar
na
is
tijdens
dien
den
tijd sterk
NEDERLANDSCH OOST-INDIË.
ALGEMEEN
DE
LAND
A.
GESTELDHEID.
NATUURLIJKE
ZEEËN.
EN
die
archipel,
De
OVERZICHT.
de
verbindingsbrug
Australië, wordt meestal aangeduid onder
Maar
Indië.
Nederlandsche
het
eilandenwereld.
Azië
en
den naam Nederlandsch-
gebied
niet
omvat
Philippijnen zijn bezit
De
tusschen
vormt
de
van
de
geheele
Ver.
Staten,
Oostelijk Nieuw-Guinee en N.W.-Borneo behooren tot het Britsche
Rijk, Noordoostelijk Timor
Men
De
onderscheidt:
aan
Portugal.
Soenda-eilanden, de Kleine
Groote
Soenda-eilanden, de Molukken, de Philippijnen
eilanden
oosten
inde buurt
grootere, zooals
die
Nederlandsche
deel
ten
aantal
een
westen
en
ten
Sumatra.
van
oppervlakte
De
van
en
of Insulinde
het
van
bedraagt bijna
60
X
den
van
archipel
Nederland.
Opgaven:
1.
Zoek op
de oostgrens
tusschen welke
Ned. Nieuw-Guinee
van
2.
Welk
3.
Tusschen welke
4.
Welk
De
gedeelte
deel
lengte-graden de N.W.-punt
van
verbinding
Sumatra
en
liggen.
den aardomtrek beslaat Ned.-Indië dus?
breedte-graden ligt Ned.-Indië?
ligt
Celebes
van
van
met
op
het
Azië komt
N.
Halfrond?
duidelijk
uit
inde
bergreeksen
op de Andamanen,
Nicobaren, Sumatra, Java en de Kleine Soenda-
eilanden.
heeft
Malaka
Lingga-archipel
De
zeeën
en
op
tusschen
bergketens,
Bangka
de
en
die
zich
inden
Riouw-
en
Billiton voortzetten.
eilanden,
tezamen
wel
de
Austraal-
Aziatische Middelzee genoemd, vormen den overgang tusschen den
Indischen
langs
de
en
den Grooten Oceaan. Deze Oceanen
kusten
groote,
langgerekte
zeediepten,
vertoonen
z.g.
dicht
troggen
of
65
De
killen.
10 800
tot
Zoek
is
Soenda-trog
m,
Philippijnen-trog
de
diep.
m
de
op:
7000
tot
Straat
Java-zee,
Straat
Soenda,
Straat
Karimata,
Bangka, Straat Malaka.
Op de kaart is te zien, dat de zeeën en straten tusschen Malaka,
Borneo
Sumatra,
200
Genoemde
m.
Java ondiep zijn.
en
eilanden
In het
begin van het
niveau
en
vasteland
Na het
doordat
asch
diluviale
verbond de
ontstaan
eilanden
hoogstens
plateau.
onderzeesch
een
tijdvak lag dit
genoemde
nog boven
met
elkaar
der ondiepe zeeën is het land
rivieren
het
verweerd
de kusten hebben
langs
op
er
en
het
zee-
het
met
Azië.
van
de
liggen
peilt
Men
gesteente
afgezet.
De
en
weer
toegenomen,
veel
vulkanische
oostelijke laagvlakte
Sumatra, de lage deelen van Java en Borneo zijn zoo
van
ontstaan
of
vergroot.
De vroegere
uit
de
samenhang
Nieuw-Guinee
van
met
Australië
blijkt
ondiepe Harafoera-zee.
Zoek op: De Zuidchineesche-zee, Soeloe-of Mindoro-zee, Celebes-zee,
Straat
Makassar,
van
Flores-zee,
Savoe-zee, Banda-zee,
Ceram-zee,
Moluksche-zee, Timor-zee.
Al
deze
dische
zijn
zeeën
Archipel)
is
schillende zeeën
zijn
meestal
Vragen
eilanden
en
1.
Welke
2.
Zoek
B.
de
aardkorst
omgeven
het
van
Indonesië
meest
(=
de In-
verbrokkeld.
door onderzeesche ruggen,
Ver-
waarop
liggen.
opgaven:
diepte bereikt
Kleine
de
op
Soemba, Flores,
3.
In dit deel
diep.
de Banda-zee?
Soenda-eilanden:
Timor. Welke
Zoek op: Str. Madoera,
Bali, Lombok,
liggen in het verlengde
Str. Bali,
van
Soembawa,
Java?
Str. Lombok.
HET VULKANISME.
De
bodem
van
Aardbevingen zijn
waar
groote
Ned.-Indië
een
zeediepten
in Indië tegen de 500
is
over
het
veel voorkomend
naast
algemeen weinig rustig.
verschijnsel, vooral daar,
land voorkomen. Er worden
jaarlijks
aardbevingen opgeteekend. Koraalriffen,
die
66
alleen
onder
water
honderden
op
kunnen
meters
worden
boven het
gevormd,
vindt
zeeniveau. Ook
men
het
er
soms
vulkanisme
om- krater
het de
is
(lahars) ramp
de
moderst n gedod.
Na
me r.
weghveln.
laten
water
gevarlijke
zo dat mod er het
het
door deel
met
uitgeworpen,
van
de
een
m
e
n
s
c
h
e
n
heeft
w
o
r
d
e
n
Keloed
5500
den meer
gouvernmt
van het
wvan erden
krater
De
Het
1919
water
In
het
overdken.
kan
ger gend.
vol
uitbarstingland
een
weer
ringende
Bij
is
een
dan
veel
ook
voorkomend
zeer
groot.
Ze
verschijnsel.
liggen
in
Het
aantal
hoofdzaak
in
vulkanen
drie
is
rijen:
67
1.
rij
De
Sumatra—Java—Kleine
van
de binnenste
rij
Die van Halmaheira
langs
de Moluksche-zee.
Die
en
de ten
gelegen eilanden
westen er van
Archipel heeft door zijn veelvuldig voor-
beteekenis
groote
een
in
Minahasa—Sangihe-eilanden—Mindanao.
van
Het vulkanisme inden
komen
tot
de Banda-zee.
om
2.
3.
Soenda-eilanden
voor
den
bodemvorm
delfstoffen, zooals tin, ijzererts
menschen. Verschillende
voor
en
de
goud,
en
zijn in vroegere tijdperken met de lava mee naar boven gekomen. De
vulkanen werpen
daarvan
Op
een
zoowel
kegel
een
Sumatra
en
krater is
den
Java telt men gemiddeld
Vele
steile kraterwanden.
Java
Keloed
uitbarstingen zijn
in
dan 2000
middellijn
een
niet-werkende vulkanen
Enkele
van
hebben
op
bouwen
en
op elke 20 km afstand
Sumatra.
op
gewoonlijk niet grooter
Idjen
lava uit
op.
Kerintji (3800 m)
meeste
asch als
en
hoogste zijn de Semeroe (3700 m) op Java en de
vulkaan. De
De
steenen
doorsnee
van
den
m;
toch heeft die
van
17 km.
hebben
kratermeren.
bekend. We
zeer
5500
1919, waarbij
van
De
menschen
die van den
noemen
werden
gedood
en
die
den Merapi in 1930. Vooral is berucht die van den Krakatau
in Str.
Soenda in
het
jaar
1883.
„Van de 3 vulkanen werden er twee totaal opgeblazen, terwijl van den derden
de
helft,
het
eiland
tegenwoordige
Krakatau,
vroeger decentrale vulkanen boven zee
van
ongeveer
300
m
overbleef.
Ter
plaatse
waar
uitstaken, treft men thans zeediepten
aan.
Tengevolge van het binnendringen van het zeewater inde ingestorte vulkanen
ontstond
een
vloedgolf, die door alle peilschalen
registreerd werd.
van
30
m
In
Straat
Soenda
werd
alles,
over
wat
zich
boven zeeniveau bevond, door deze vloedgolf
lieten ruim 36 000 personen
„Hoe voorzichtig
men
leerde deze uitbarsting,
heele
tot
op
wereld geeen
hoogte
weggespoeld. Hierbij
het leven.”
moet
want
de
zijn
met
sedert het
de
uitdrukking uitgedoofde vulkaan,
begin der 17de eeuw werd nooit van
eenige werking melding gemaakt; een dichte vegetatie (= plantengroei) bedekte de
hellingen.”
Naar Dr
G
L> L
_
Kemmerung.
„De uitbarsting van den Merapi had zich al geruimen tijd van te voren aan-
gekondigd.
In April
1930 werden op den observatiepost
te
Maron 63 bevingen
vastgesteld, voor een groot deel toegeschreven aan de sterke inwendige werking
van
den vulkaan.
Op 18 December kwam de hevige eruptie. Den geheelen nacht en volgenden
dag heeft de vulkaan flink doorgespookt en daarbij een reusachtige hoeveelheid
68
lava, steenen en asch, naar schatting 50 millioen ton, uitgestooten. Een enorme
krater, die er vóórdien niet
was, had zich
gevormd, diepe bressen zijn inde
bij den top geslagen, waardoor het aspect daarvan geheel veranderde.
flanken
Inden ouden krater had zich
een
gloeiende prop gevormd, die boven den
wand uitpuilde. Deze prop schijnt gassen van hooge
die niet
zijde
spanning bevat te hebben,
geleidelijk konden ontwijken. Ten slotte ontstond aan de westelijke
bres, die als de opening
een
gassen, vermengd met
kanon
vaneen
diende, waaruit de heete
gloeiende steenen en asch, horizontaal met groote snelheid
werden weggeschoten. Het is deze gloedwolk, die het onheil heeft teweeggebracht.
Kampongs
en
bamboebosschen werden neergeworpen
Bij ons bezoek
de
was
verschroeid.
en
grond doorploegd, de kamponghuizen
waren omver-
gegooid en in brand geraakt, lijken van menschen en dieren, die een ongeloofelijken stank
Inde
gaven,
lagen overal verspreid,
deele bedekt
ten
lagere streken liepen menschen, die
zoodanige brandwonden
goed heenkomen zochten,
een
de beenen op, dat ze inde heete
aan
asch.
met
massa
vielen
en
jammerlijk omkwamen.
Twaalf
even
dagen na de uitbarsting maten wij nog 80
onder de
Het
oppervlakte.”
vulkanisme
nuttige werking.
Vrij
heeft,
De lava
behalve
een
verweert
nl.
stoffen, hoewel niet heel rijkelijk
99° Celsius inde asch
a
J.
naar
B.
Grandjean.
schadelijke, ook
zeer
snel
de
en
kunnen
aanwezig,
zeer
een
voedingsdoor
er
de
planten gemakkelijk aan worden onttrokken. Bovendien valt er door
de groote hoogte der vulkanen veel
het
geval
water
op,
zijn.
zou
Het
dat inden
afgegeven.
De
irrigatie
meer
dan anders
van
den
kegel zuigt
drogen tijd langzaam
aan
den
losse
of
materiaal
stijgingsregen,
bevloeiing
voet
het bouwland
van
veel
wordt
niet
zou
zoo'n grooten omvang kunnen hebben, als de vulkanen er niet waren.
Geen
wonder, dat de bewoners de vulkaanhellingen
steeds
weer
opzoeken, ook als een groote ramp nog versch in het geheugen ligt.
HET KLIMAAT.
C.
VERWEERING.
Het zeer geringe verschil tusschen
nl. slechts 1
°
zomer- en
winter-temperatuur,
C., is het kenmerk vaneen tropisch zeeklimaat. Gelegen
binnen de keerkringen, kent het land geen lage zonnestanden.
Alle
plaatsen krijgen twee keer per jaar de zon in top. De invloed van
de
zee
maakt
echter,
dat
de
hitte
nooit
ondraaglijk
hoogste temperatuur, in Batavia ooit opgeteekend,
iets
In
lager
dit
opzicht is
52° C heeft
geen
dan de
hoogste
er
een
waargenomen.
in Nederland.
groot verschil met
loopt het
soms
op
tot
50° C.
tot over
was
(Maastricht
de 40° C
en
De
35,6° C.,
1911).
Britsch-Indië, waar
Zelfs in New-York, Parijs
jaar voorbij, dat het kwik niet
wordt.
men
Weenen gaat
wel
bijna
stijgt. En in Australië
69
Moessonkaartje.
(Isobaren zijn lijnen,
die
plaatsen
verbinden
met
gelijken luchtdruk.)
70
Ook
het
verschil
het
tusschen
dag-
en
aanzienlijke vochtigheidsgehalte
van
inde
deelen kunnen
hooge
de
nachttemperatuur
vrij koel
nachten
de
gezondheidsoorden,
Soekaboemi
en
Tosari.
Ondanks
het
geringe
getijden, Ze
worden
Indië toch is
een
regel
het
op
waait.
Passaat
het
Inde
zijn
toch
er
verschil
in
jaar-
regenval.
moessongebied.
We weten, dat inde streken
als
door
worden.
de sanatoria.
temperatuurverschil
veroorzaakt
door
de lucht niet groot. Alleen
hoogere streken liggen
Zoek op:
is
weerszijden
de N.0.-Passaat
N.H.
We
aan
hebben
echter
en
op
den aequator
het Z.H.
de Z.0.-
in Noord-Australië
dat
gezien,
van
's zomers de Z.0.-wind verdrongen wordt door den N.W.-moesson,
doordat
er
dan op het Australische vasteland
druk heerscht.
halfrond.
lage
zeer
lucht-
Het grootste deel van Ned.-Indië ligt op het zuidelijk
dus
komen
Er
een
dezelfde winden als
Noord-Australië
in
Inden zuidelijken winter de Z.0.-moesson, inden zuidelijken
voor:
de N.W.-moesson.
zomer
De
Z.0.-moesson,
die
Op
de
die het
eilanden,
van
het vasteland
dichtst
is
komt,
droog.
bij Australië liggen, duurt
de
droogte het langst. Oost-Java is daardoor ook droger dan West-Java.
De
N.W.-moesson is de
Op Noord-Sumatra
anders,
rechts
doordat
wordt
in Voorevenals
Noord-Borneo is
het
op
moesson.
N.H.
Achter-Indië. Inden
en
die dicht bij Azië
de toestand
Door
eenigszins
afwijking
de
naar
langzamerhand Z.W., juist als
van
zomer
de
genoemde landen,
in
liggen.
de Z.0.-moesson hier
deelen,
inde
ze
en
natte
het N.H. waait daar,
N.0.-moesson.
liggen.
De
Deze
regentijd
is
is
droog
dus in dit
noordelijke deel niet dezelfde als in het grootste deel van Ned.-Indië.
moessons
zijn zwakke winden; stormen komen in Ned.-Indië
niet
Slechts
De
bijna
voor.
kenteringen,
De
wordt
bij den overgang tusschen de moessons, de
de dan
wind weleens krachtiger.
onregelmatige
regenval is veel grooter dan in Nederland, gemiddeld eenige
meters per
jaar. Een regenstation ten westen van den Slamet op Java
ontvangt 8 m, het
hoogste cijfer
van
den
Ondanks den aanzienlijken regenval komt
Zelden
voor;
schijnsel.
Archipel.
een
geheel grauwe lucht
stapelwolken (onweerskoppen) zijn
Het karakter
van
den
regenval
een
verschilt
gewoon
zeer
Nederland, De regen valt in stortbuien, meest gepaard
Niet
zelden valt
er
bij zulk
een
bui
meer
dan
100
van
ver-
dat in
met onweer.
mm
regen.
71
gootbuizen, omdat die het
Vele huizen in Indië hebben dan ook geen
dikwijls niet zouden kunnen verzwelgen.
De
regen
klaterend
op
de hoeken heeft
den
geluid
niet
grond
lucht
spoedig
doen uithollen.
te
dan
de
van
lucht
geeft
meer
uitwaseming
het
op
gevoel
een
van
land
dit niet het
de daken
met
gemetseld
om
hevige onweersbui
een
na
Een
gunstige
de groote
eilanden
wordt
op
moesson
dan
een
natte
geval
benauwdheid,
van
toe.
lager
ook al heeft de
Meestal is
Indië meenen, dat de
hoewel
droge,
kuststreken
men
van
de
helder.
weer
Vele bewoners
is
die
de steenen,
op
gutst
water
moesson
Maarde
is.
droge lucht
omstandigheid
warmer
vochtige
laat
veel
inde
lage
is, dat overdag de luchtdruk
zee,
zoodat
een
zeewind waait,
andere richting. Deze zeewind
brengt
's Nachts is de luchtdruk op het land grooter en waait
afkoeling,
landwind.
een
Het
hand.
vochtige
warme,
Men
heeft
wel
klimaat
eens
een
werkt
de
verweering
verweeringslaag
van
sterk inde
50
m
dikte
geconstateerd.
Waar de verweeringsbodem dik is, bestaat de kans, dat
regens
stukken
groote
van
de
bij hevige
hellingen worden weggespoeld.
Als
deze met bosch begroeid zijn, is dit gevaar niet zoo heel groot. Maar
het
na
kappen
in korten
bosch kan
van
tijd veel grond worden
meegevoerd.
Ontbossching van de hooge deelen moet dus voorkomen worden,
ook, omdat bij kale berghellingen hevige overstroomingen, banjirs,
veelvuldiger worden. (Vgl. het Centrale plateau van Frankrijk.) De
schade is
en
des
grooter, omdat de velden
te
zand worden bedekt
worden vernield.
van
de
dikke massa's slib
waterleidingen voor de bevloeiingen
Sommige rivieren heeft men inden benedenloop
kanaalbeddingen voorzien, die bij een banjir den stroom moeten
helpen
De
afvoeren.
slibrijkdom der Indische rivieren is tientallen malen zoo groot
als van
D.
en
met
Europeesche. Geen wonder, dat de aanslibbing zeer sterk is.
PLANTENGROEI
Weelderig
van
Indië.
oerwoud,
Kleine
is
de
Waar
met
plantengroei
de
mensch niet
uitzondering
Soenda-eilanden
moesson
in
van
vindt
het
vochtig-tropische
klimaat
heeft
ingegrepen, groeit
overal
enkele
men
stukken. Op de oostelijke
door
den
zeer
drogen
Oost-
savannenachtige grasvlakten. De hoogvlakten van Noord-
72
door
Sumatra, ingesloten
boomgroei. De velden zijn
harde
plaatsen,
op
bosch
waar
en
alang-alang, een
deze graswildernissen
men
als de menschen het niet her-
staan,
zou
schralen
eveneens
hier bedekt met riet
echter vindt
Dikwijls
grassoort.
hebben
bergranden,
haaldelijk hadden afgebrand.
In het oerwoud
groeien onder de hooge boomen, die tot 60
andere; daaronder weer lagere
De
slinger-
(een palmsoort) gemeten
slotte
ten
en
hebben ongewone
kruipplanten
en
soorten
260
van
lengte,
m
omtrek. Het aantal plantensoorten is
enorm
hooge
weer
lage kruiden.
en
afmetingen.
Er
hebben
bamboes
reiken,
m
zijn
soms
rotans
75
cm
groot. Men schat het aantal varens
hoogere planten van den Archipel (de Philippijnen meegerekend) op 45 000.
en
Het karakter
minder
de
verliezen
oud is
der
planten wijzigt
de verdeeling in 4
de streek
naar
de Kleine
boomen
bladeren. Dit is b.v. het
Het karakter
zeer
verschilt, al
vochtig is. Op Oost-Java,
Zuid-Celebes
hun
wouden
der
Soenda-eilanden
den
tijdens
meer
drogen
of
en
moesson
geval inde
bekende
zich
toenemende hoogte. Reeds
ook
met
gordels, die Junghuhn
djati-wouden.
Java maakte. Hij
voor
onderscheidde:
a.
De
b.
De
heete
bekende
meest
De
gordel
gematigde gordel
deelen niet
De
meer
koele
m,
rijp
gordel
Slechts
koude
neemt
rhododendrons,
palmsoorten groeien.
en
de
1500
m.
arengpalm.
hier af. De kokosnoten willen inde hoogste
van
1500—2500
en
m.
loofboomen, die echter altijd in blad staan,
-kastanjes.
gordel boven 2500
m.
men
de flora der
m
ligt de
boom-
Alpenweiden; ook bloeien er kamperfoelie,
e. a.
belang is, dat de onderste gordel
dan de andere
E.
tot
m
vele
weinige boomen kunnen hier groeien. Op 3000
grens. Hier vindt
Van
o. a.
worden.
bijv. altijd-groene eiken
De
650
van
Hier treden op de Europeesche
d.
waarin
zijn de kokos-palm (klapper)
Het aantal boomsoorten
c.
650
tot
een
veel grootere
oppervlakte
heeft
samen.
DIERENWERELD.
De dierenwereld van den Indischen Archipel, het overgangsgebied
tusschen Azië
en
eenkomst met die
Australië,
van
vertoont
in
het Westen
de Oude Wereld, in het Oosten
sterke
met
over-
die van
Australië.
Java, Borneo
Nieuw-Guinee
en
met
Sumatra komen het
Australië.
meest
Daartusschen
met
ligt
Azië
een
overeen,
overgangs-
73
Molukken
Celebes,
gebied:
Kleine
en
Soenda-eilanden.
Hiervan
merkwaardig door enkele dieren, die bijna overal
is vooral Celebes
elders zijn uitgestorvèn, o. a. door den kuifbaviaan en de babiroesa of
het hertzwijn. Celebes is het oostelijkste grensland voor de Aziatische
soorten
door
en
enkele
het
buideldieren
voor
de
Borneo,
op
westelijkste
Australische.
de
Eenige zoogdieren zijn
welk
laatste
eiland
de rhinoceros
hij
de
en
olifant
wellicht
tijger
door
Een
diersoort
eigenaardige
honden.
komen
Ze
zoowel
Zooals in alle landen,
wild inden laatsten
bevolkte
en
mensch
den
is
ingevoerd;
Java en Sumatra; vele soorten apen,
op
de orang-oetangs op Sumatra
o. a.
Sumatra
op
de
vormen
de
op Borneo.
of
kalongs
als
Zuid-Azië
in
waar
meer
nog
en
in
vliegende
Australië
het
het
is
Europeanen doordringen,
tijd sterk afgenomen,
voor.
op het dicht-
meest
Java. Maar ook op Sumatra vreest men voor het uitsterven
van
enkele soorten. Er zijn reeds
de
jacht verboden is, zooals inde Nationale parken
eenige natuurparken gesticht, waar
inde
Ver.
Staten.
GESCHIEDENIS.
Al vele
ja zelfs onder
begin
hun
tot
onzer
rijk
±
de
heerschappij
1500
16de eeuw
richtten
overal
wijken
De Oostindische
goeden
voet
te
Hindoes zich o. a. op
de tochten der
Molukken.
de
komen
en
ze
meeste
meeste
bezittingen buiten Java, is
begin
der
vestigd.
20ste
Onder
eeuw,
de
Ze
die zich
Portugeezen,
moesten
echter
1600
na
Compagnie trachtte met de inheemsche vorsten
Inde
over.
Java, waar
de Hollanders.
Tijdens de Bataafsche Republiek
Compagnie
gestaan. In het
vreemdelingen
overgegaan.
begonnen
naar
voor
invloed,
gronde ging, nadat verschillende vazalvorsten
te
waren
vooral
op
van
jaartelling vestigden
den Islam
Inde
hebben Indonesische volken onder den
eeuwen
het
onder
nam
de
staat
aan
het
het eind der
Nederlandsche
vorsten
leiding
Buitengewesten,
gouverneurs-generaal
Heutsz werden de vele
haar
meer
gezag
gezag
van
de
d. w. z.
inde
19de
in het
en
voor
Vander
afhankelijk
plaatsen.
te
Wijck
van
goed
ge-
en
Van
het gouver-
nement.
In
Atjèh is het Nederlandsche
In andere
met
gezag pas erkend na harden strijd.
gebieden, o. a. op het eiland Lombok, werden opstanden
geweld bedwongen.
74
BEVOLKING.
Het aantal
Nederlanders is in
de
verhouding tot
oorspronkelijke
bevolking zeer gering. Op een totaal van 60 mill. menschen wonen
ruim 200 000
er
zijn
Er
onder
Europeanen
grootste deel Nederlanders.
Europeanen, voor het
de
begrepen
Inheemschen,
en
Indo-Europeanen, mengingen
zg.
en
de
eveneens
met
van
Europeanen
gelijkgestelde Japanners.
Nergens
de
vormen
Nederlanders
de
eigenlijke bevolking. Ze
zijn bestuursambtenaren, officieren, leiders
bedrijven, handelszaken,
d. De
e.
groote landbouw-
van
handenarbeid wordt uitsluitend
verricht door inlanders of andere Aziaten.
door
Slechts
eenheid. De
RAS
EN
het
Nederlandsche
bestuur
Insulinde
vormt
een
bevolking vertoont verschil in ras, taal en beschaving.
TALEN.
Het grootste deel der bevolking wordt gewoonlijk tot het Maleische
ras
gerekend (genoemd
Deze bewoners
naar
het Maleische
volk).
zijn tamelijk klein, hun huidkleur is geelachtig-
bruin, hun haren zijn sluik en zwart. De jukbeenderen steken iets
vooruit
de
en
schillende
lippen zijn
volken,
die
dik. Het Maleische
wij
bij
de
ras
bestaat uit
der
behandeling
afzonderlijke
eilanden nader zullen leeren kennen. Ze spreken verschillende
die wel
de
De
elkaar
bevolking
niet
van
onderscheidt
zich
kerder
en
huid
genoemd.
Hun
Nieuw-Guinee
van
zooveel
het
de
en
Maleische
ras
aangrenzende eilanden
door
Het
dat de
weer
niet
kwamen.
Als
worden
Deze
stammen
talen
geen
verwantschap
vertoonen
dat
de
Papoea’s
met
die
der
onderling nog weer
dichtbijgelegen
streken
de Indische zeeën heeft
gemaakt,
bewoners
van
verstaan.
gemakkelijke verkeer over
meeste
aanmerkelijk don-
door kroeshaar.
verschil,
dat
verstaan.
Maleische volken. Tusschen de Papoea-talen is
elkaar
talen,
onderling verwant zijn, maar toch zoodanig verschillen,
volken
ver-
volken reeds
verkeerstaal
eeuwen
kwam
lang
daarbij
elkaar
in
gebruik
de
met
in
aanraking
taal
van
het eigenlijke Maleische volk. Deze wordt ook gesproken door Europeanen in hun omgang met de inlanders,
onverschillig of de laatsten
b.v. Javanen of Makassaren zijn, wier taal niet het Maleisch is. Het
75
wordt dikwijls
erg geradbraakt en
wordt dan wel „Kazerne-Maleisch”
genoemd.
De
moedertaal
Het
Javaansch.
het
vaneen
wordt
westelijk deel,
Madoera,
van
Java gesproken
op
Madoereesch
is het
uitzondering
van
is, en den „o ver wal”
het
naast
Indonesiërs
met
Soendaneesch de taal
waar
waar
aantal
groot
zeer
Javaansch voorkomt.
BESCHAVING.
De
beschaving
der
Enkele
leven
de
planten,
die
hoofdmiddel
buiten
van
invloed op
van
in
bestaan.
van
Archipel
visscherij
de
b.v.
was
Magelang ligt b.v. het
20ste
veel.
verzamelen
hebben
Java. Deze heeft zijn sporen nagelaten
van
verschilt
van
is landbouw het
meeste
Sterk
andere.
het
en
Sommige volken
dan
ondergaan
invloed
meer
de
Hindoe-
in mooie bouw-
beroemde
heilig-
gerestaureerd. Overigens
eeuw
is
inwerking der Hindoe-beschaving op de tegenwoordige Javanen
veel
te
merken.
Hindoe-prinsen
voor,
In
het
wajangspel
het
maar
stellen
bestond
spel
sommige
al
vóór
poppen
de
komst
Indiërs.
Slechts
op Bali
Hier worden de
heeft
Een
krachtige
grootste
inden
de
Hindoe-godsdienst zich
gehandhaafd.
tempels nog dagelijks gebruikt en is ook veel van
de Hindoe-letterkunde
het
de
inden
groeien. Bij
Baraboedoer, inde
niet
der
jacht,
het wild
Inde buurt
werken.
dom
van
volken
bewaard
invloed
deel
der
van
gebleven.
buiten is
Indonesiërs
Archipel gebracht
door
de
Islam geweest,
bekeerd
kooplieden
hebben ook Arabische handelaars
aan
is.
Hij werd
uit
waartoe
±
1300
Voor-Indië; later
de verspreiding
meegewerkt.
Verreweg de meeste Javanen zijn echter slechts zeer oppervlakkige
Mohammedanen. Zeer veel bijgeloof, afkomstig van het oude heiden-
dom, is nog overgebleven.
grijpen,
te
is het
godsdienst der Javanen te be-
dien der heidensche volken inden Archipel
noodig,
kennen.
Onder
de volken
De Bataks op
Papoea's
De
met
lageren godsdienst zijn
de
voornaamste:
Noord-Sumatra, rondom het Toba-meer, de Dajaks
inde binnenlanden
de
Om den
van
van
Borneo, de Toradja’s in Centraal-Celebes,
Nieuw-Guinee
Alfoeren inde
Minahasa
(tot het Christendom bekeerd).
en
omliggende
eilanden.
zijn reeds geruimen tijd gekerstend
Gamelan.
De
eentonige muziek
van
den gamelan wordt voortgebracht door vele verschillende
instrumenten als
begeleiding bij
de
wajangvoorstellingen.
Baraboedoer.
Eenige
der
honderden
Baraboedoer
is
gebouwtjes,
die
nissen, in
elk
waarvan
een
Boeddhabeeld
geplaatst is.
De
geen tempel, maar een terrasvormig heiligdom, gebouwd om een
heuvel. Boven de terrassen met nissen bevinden zich nog 72 stoepa, koepelvormige
elk
op
weer
een
Boeddha-beeld
staatskosten onder
leiding
herbergen.
van
De
restauratie
Majoor Van Erp.
geschiedde
77
Protestantsche
onder
ook
Katholieke
en
de heidenen
maken. Ze hebben wel
te
de nieuwe
bij
Christenen
grippen hangen. Zending
als vruchteloos.
vertrouwen
Toch
onder
en
blijven
er
lang heidensche be-
nog
de Mohammedanen
Zending
weten
groote
een
volken, die
natuurlijk
al
succes,
ook
Missie
is
goed
zoo
bij hen soms
wekken, vooral wanneer ze medische hulp verkenen.
te
kan
Deze
zending beijveren zich, bekeerlingen
zijn bij
zegen
toovermiddelen
meest
de
ontwikkelde
weinig
zoo
genezing bezigen.
tot
HET ANIMISME.
Bij alle volken
zonderd,
vindt
den
van
men
geloof,
een
Mohammedanen
Archipel,
niet
uitge-
dat
gewoonlijk
met
het
Latijnsche
woord animus,
der
naam
animisme
wordt
d.i. ziel.
Het
nl.
godsdienstige handelingen een groote rol. Over het alge-
bij
de
aangeduid
geloof inde macht der zielen van overledenen speelt
meen
vreest
men
de
inde
hulp
van
overleden
tot
naar
dooden, maar daarnaast blijkt ook vertrouwen
familieleden.
Doodenvrees
b.v,
uiting inde wijze van begraven. Men is bang, dat de ziel, waarvan
verondersteld wordt, dat ze zich bij het lijk ophoudt,
zal terugkeeren
Daarom
de levenden, waarop
en
probeert
vele volken
haar
men
plaats van het lijk
op
door de deur
gat inden
een
het dienst heeft
de
komt
de begrafenis
jaloersch is, zal schaden.
een
dwaalspoor
naar
buiten
te
te
In
brengen,
voeren,
wordt
dichtgemaakt. De bedoeling is, dat
ziel, bij mogelijken terugkeer, het gat gesloten zal vinden
verder zal
gaan inde
Dajaks,
die in
inden
vloer
Dikwijls
ook
gedragen,
Overal
als
de
wordt
buiten
het
gelooft
men,
mensch
vóór
eersten
tijd
de
worden
neergelegd.
na
de verkeerde
aan
en
of
laten
maken
het
woning
te
zijn.
lijk dooreen gat
afzonderlijke
een
en
trap.
lijk snel eenige keeren om het huis heen
de ziel inde
om
Aan dieren
meening,
paalwoningen huizen,
naar
bij
geslagen, dat onmiddellijk, nadat
muur
wordt
gedaan,
ze
na
dat
brengen.
war
te
deze
even
goed
voedsel
dat
zijn overlijden. Vandaar,
begrafenis geregeld
wordt
planten
wordt aangenomen, dat zielen
vooral
levensmiddelen
eveneens
van
noodig
een
heeft
inden
op het graf
ziel toegekend. Vaak
menschen in dieren
huisvesting
vinden
en
durven
dooden, omdat ze meenen, dat hun vader of grootmoeder
zoo
brummelkamp
kan
c.s.,
het
Land-
gebeuren,
en
Volkenkunde
dat inlanders
v.
U. 1.0., 111.
*
een
krokodil
niet
6
78
Dajakwoning
Er is niet alleen
maar
er
in
eigen ziel,
te
een
Droomen
welke
Mededeelingen,
trap
voor
trap
gebouwd
worden
die
men
als
inden droom
van
groot
houden,
ook al
zijn
naar
buiten
voor
weg
den
te
vaneen
heeft
brengen,
doode.
ervaringen
voor
het lichaam
van
de
verwijderd.
overledene
meent
gewicht geacht.
Dikwijls werkt het sterke zielengeloof
te
doode.
speciale
gehouden
zich tijdelijk uit
ontvangen, worden
in stand
den
gat inden muur gemaakt om het lijk
een
bovendien is
huist.
met
ze
mee,
nadeelig.
om
Het
oude
gebruiken
gewoonte-recht,
79
de adat,
er
van
geldt als heilig,
omdat de voorvaderen
a.
o.
afwijking
een
zouden bestraffen. Het beruchte koppensnellen, dat nog niet
geheel is verdwenen, vindt ook gedeeltelijk zijn grond inden godsdienst. Wanneer er
Toradja’s,
den
e.
een
vaneen
ondernam
a.
overledene
een
zijn zucht, zich
om
lid
men
dienaar
stam was
sneltocht
een
in
bij Dajaks,
gestorven
om
het hiernamaals
de ziel
aan
te
mee
van
of
geven
zijn dood op anderen te wreken, te voor-
over
komen. Dikwijls ook doodde men slaven en vooral bij het overlijden
aanzienlijk
vaneen
Een
vielen
man
beweegreden is,
andere
vele slachtoffers.
er
dat
de kracht
zich
men
wil
toe-
eigenen, die het slachtoffer bezat, bijv. door de hersenen op te eten.
de
wel
die als
gevallen krijgsman,
Vaneen
vingers
bekend
dapper
stond, worden
genomen.
Hier zijn we al op het terrein van het geloof in bizondere krachten,
die
worden
toegekend
Vooral
hooge
de
poesaka,
gehouden.
eere
of zelfs aarden potten.
doen verzwakken,
van
de erfstukken der
Het kunnen
Om de
zijn
kracht,
voorwerpen.
en
in
voorvaderen, worden
kleedingstukken,
wapens,
die
er
vanuit gaat, niet
te
brengt men ze geregeld offers. Vooral de poesaka
rijkssieraden, worden hoog geschat. Wie deze in
de
vorsten,
menschen, dieren
aan
zijn macht heeft, wordt gehoorzaamd. Herhaaldelijk ook worden
die
voorwerpen,
om
beschouwd
gelukaanbrengend
evenals
Aan
dit
we
góden
hun vreemden
en
vorm
als
trekken, als
de aandacht
fetisj
een
zuinig bewaard,
bij West-Afrika hebben gezien.
en
andere
geesten, die
geen zielen
overledenen
van
zijn, gelooven de Indonesiërs ook. Zij spelen echter een veel geringere
rol in het
godsdienstige
leven
dan de zielen.
IMMIGRANTEN.
Behalve
Europeanen
Ned.-Indië
gevestigd.
verder
er
wonen
hebben zich nog andere
Inde
wat
Japanners.
De
Chineezen
aantal
IJ
millioen. De
en
van
zijn
dit
Chineezen;
Klingaleezen
uit
V.-Indië
verre
meesten
in
plaats zijn
eerste
Arabieren,
vreemdelingen
inde
meerderheid
met
en
een
zijn uit Zuid-China afkomstig
zijn óf zelfstandig naar Indië gekomen óf als koelies door groote
ondernemingen
aangevoerd.
afloop
contract
van
hun
of handelaars
weten
de
hun
brood
in
te
Gedeeltelijk
Indië
en
blijven
deze
laatste
na
trachten als ambachtslieden
verdienen. Door
Chineezen zich meestal omhoog
te
hun
groote
werken.
energie
Men vindt
80
in
Ze
allerlei
visschers
Maar
den
(de laatsten
ook als
maar
als
beroepen,
op Sumatra's
medici, onderwijzers
hun
tusschenhandel.
Oostkust
ingevoerde
De
te
waren
partijen
de
landbouwproducten
op
als
rubber,
de
boschproducten
rotan,
gommen
worden
dan
in
groote
partijen
verkocht. De Chineezen zijn dus
dat
ze
de verarmde
sommigen
de
aan
beheerschers
verkoopen zij
bevolking. Omgekeerd koopen zij
als
Bagan-si-api-api);
als
ze
inheemsche
eveneens
en
journalisten.
en
beteekenis hebben
grootste
havenarbeiders
ambachtslieden,
van
van
aan
de
deze in kleine
tabak
copra,
harsen.
en
Europeesche
en
Deze
handelaars
bijna onmisbaar. De keerzijde is,
inlanders in hun
macht hebben door
geld te leenen op bezwarende voorwaarden. Zooals de Egyptische
fellah's
vele
hun landheer of
voor
Javanen voor
arme
een
Syrische woekeraars werken, zwoegen
Chineeschen
geldschieter.
Chineezen, die ongehuwd naar Indië komen, trouwen meestal
De
inlandsche vrouw. De volgende geslachten zijn dus eigenlijk
met een
halfbloeden,
worden
maar
door
de
gerekend.
Tot
natuurlijk
onder
toezicht
van
het
zullen
spoedig
geheel
met
Europeanen
ze
toe
nog
Arabieren treden
hebben
altijd
wet
eveneens
deze
eigen
de
tot
Chineezen
bestuurders
gouvernement.
Waarschijnlijk
gelijkgesteld
veel op als handelaars
gehad,
worden.
geldschieters.
en
Klingaleezen vindt men het meest op Sumatra's Oostkust. Japanners
zijn niet talrijk in onze Oost, al neemt hun aantal toe. Hun handelszaken
Voor
voeren
de
zijn
wet
scherpe
een
de
concurrentie
Japanners
met
de
tegen
Europeesche.
de
Europeanen gelijkgesteld.
JAVA EN MADOERA.
DE
Uit
GESTELDHEID.
NATUURLIJKE
natuurkundig oogpunt kan Java verdeeld worden in 3 deelen:
West-Java, Midden-Java
en
Oost-Java.
Het zuidelijk deel van West-Java wordt ingenomen door bergland,
het
deel
noordelijk
aangroeit
door
heuvelland
door
aanslibbing
en
laagvlakte,
welke
laatste
der rivieren.
Opgaven:
1.
Zoek
plateau
2.
op:
van
Tji
(= rivier)
Bandoeng,
Eveneens:
De
gekeerde prauw),
het
vulkanen
Goentoer
Manoek,
plateau
Salak,
Tji
van
Taroem,
Tji Liwoeng;
het
Garoet.
Gede, Tangkoeban
(= donder), Papandajan
Prahoe (=
(= smederij).
om-
81
genoemde hoogvlakten zijn de bodems van oude meren.
De beide
De rivieren
stroomen
die
diepe kloven,
snellingen
veel
in
bergland
woud.
Van
is vlak
noordrand
de
hebben
ze
laagvlakte
en
langs
heeft
en
Zoek
Hier
moerassig.
staan
de
wordt.
laagland
zuidzijde. De bergketen,
met
in het midden den Slamet
Tji
bergland
en
het
(= rivier)
drie ruggen,
bergland,
noordelijke
het
vormt
de
aan
Diëng-plateau.
Eveneens
Serajoe.
de
vul-
Merapi.
De vulkanen
laagvlakte.
en
Kali
Tandoei,
heeft
Oost-Java
De
hellend,
midden,
op:
op
deel
het
kanen: Merbaboe
Java,
de kust
zuidelijk
draagt
Bij eb komen de vele wortels boven water,
in het Oosten breeder
wordt
het
Bantam
en
in
Midden-Java
noord-
is
aanslibbing bevorderd
de
stroomver-
ze
vormen
Priangan (Preanger)
de
mangroves of rizophoren.
waardoor
geërodeerd,
watervallen.
en
Het zuidelijk
nog
langzaam over de vlakten, maar inde nauwe,
en
de
noordzijde
een
inde vlakte.
ketens
zuidelijke
noordelijke zijn het gebied
aan
niet, zooals in het overige deel van
staan
maar
ieder
met
der
bestaan
uit kalk.
De
twee
djati-wouden.
westelijk deel van den Goenoeng Kidoel heeft onderaardsche
Het
rivieren
andere
en
typische karstverschijnselen.
Opgaven:
Zoek
De
op:
Bromo,
vulkanen
Moeria, Lawoe,
De Solo is
te
Tengger
met
Semeroe, Idjen.
Eveneens: De rivieren Solo met
veel
Wilis, Keloed,
Madioen, Brantas
Java’s grootste rivier.
wenschen
over
door de
met
Mas
en
Porong.
De bevaarbaarheid laat echter
ondiepten,
die het bezonken
veroorzaakt. Omdat het slib de scheepvaart bedreigde inde
tusschen
Java
Madoera, is
en
de
Solo-mond
naar
het
slib
straat
Noorden
verlegd.
De
Mas, d.i. het laatste deel
Kali
dooreen
sluis
afgesloten
om
zoo
van
de Kali
weinig mogelijk
doen komen. Het Brantaswater gaat door de Kali
van
daaruit
Madocra
Java.
van
heeft
die
geen
voor
is
Soerabaja, is
slib
er
in
Porong
en
wordt
te
bevloeiing gebruikt.
de
voortzetting
Het bestaat uit
djati-wouden
van
den
noordelijksten heuvelrug
dezelfde kalkheuvels als
meer
bijna allen grond bebouwt.
door
de
uiterst
die rug,
dichte
maar
bevolking,
82
SAMENSTELLING
VERSPREIDING
Java wordt bewoond door
De
Soendaneezen
geheele bevolking.
De
verschil in
BEVOLKING.
drie volken
vormen
De Madoereezen
meerderheid
groote
DER
West-Java
op
bestaat
EN
DICHTHEID
-
met
verschillende talen.
nog
geen
kwart
zijn ruim
4 millioen in
getal.
Javanen.
Behalve
gering
uit
een
uiterlijk (de Soendaneezen zijn iets lichter
kleur)
is
verschil
meest
energiek,
er
de
in
geaardheid.
Javanen het
huid-
van
Madoereezen zijn
De
De
minst.
de Soendaneezen het grootst. De
de
van
het
is
godsdienstijver
bij
Javanen onderscheiden zich door
goede vormen.
telt
Java
Madoera
met
dichtheid van bevolking nog
vruchtbare
dit
op
vinden,
te
eiland
leven. In
landbouw
moet
deel
Jogjakarta,
van
het
verreweg
is
het zelfs
behoorlijk bestaan
een
deel
grootste
van
in Kedoe
sommige streken, bijv.
kan
dan in Neder-
dit groote aantal
moeilijk
uiterst
omdat
temeer,
Voor
.
overbevolking gesproken
van
de
zoodat
inwoners,
aanmerkelijk grooter is
2
tegen 248 per km
316
land;
millioen
41,7
den
en
een
worden.
Andere deelen, zooals Zuid-Bantam, het Zuiden van Priangan en de
Oosthoek, zijn vrij schraal bevolkt.
Z.g.
hooge berghellingen zijn overigens
te
ontgonnen.
Onbewoond
schouwd als
eigendom
niet
het
gebrek
laagvlakte
overal
hoogste
door
deelen;
de
bevolking
worden
bevolking
bemag
ontginning uitbreiden.
grond emigreeren
aan
de niet
en
de
ze
het gouvernement. De
van
zonder toestemming
Ondanks
de
zijn
De
de
Javanen uit zich
zelven niet. Wel laten de armsten zich aanwerven als koelie, o. a. voor
de tabaks-
en
rubberondernemingen
koelies
na
afloop
de
De
en
van
Deli.
contract
terug.
emigreeren
Madoereezen
wel.
Hun
van
Madoereezen
daar
Zoeken
bij
geeft men
Echte
op
Java
dan
op
ze
Europeeschen
wel
den
steden telt
gehuchten
woning
op
soms
een
eenigen
weer
Bovendien
naar
komen
werk
Java
om
hun
trekkersaard
Om
te
vogelbevolking.
van
De
bevolking
uit
kampongs zijn samengesteld.
Java weinig.
bijeen in desa’s, die
Doordat elke
naam
landbouw.
onvruchtbaar
te voeden. Er wonen
Madoera.
jaarlijks tienduizenden tijdelijk
den
Gedeeltelijk keeren
tamelijk
dichtbevolkt eiland is niet in staat, hen allen
meer
en
hun
in
erf heeft
afstand
met
woont
boomen,
den indruk
in
geven de
van
groepen
dorpen
boschjes.
83
Zelfs steden als Batavia
van
groote kampongs dan echte steden. Een uitzondering vormen de
Chineesche
welke
het
Semarang zijn meer een verzameling
en
wijken en de oude deelen der Europeesche vestigingen,
laatste
meer
bij
het
Hollandsche
klimaat
pasten
dan
bij
Indische.
Plaatsen boven de 20 000 inw. in
1930.
Totaal
Inl.
437000
327000
78 000
31 000
Meester Cornelis
97 000
83 000
8 000
6 000
Buitenzorg
65 000
52 000
8 000
5 200
Bandoeng
167000
130 000
17 000
20 000
Cheribon
51 000
40 000
9 500
1 500
Soekaboemi
33 000
26 000
4 600
2 200
Tegal
43 000
37 000
4 500
1 300
Pekalongan
63 000
54 000
8 000
900
Semarang
217 000
175 000
30 000
12 000
Magelang
53 000
44 000
4 800
4 100
Salatiga
24 000
20 000
2 000
2 000
Jogjakarta
136 000
121 000
9 000
5 600
Soerakarta
163 000
147 000
12 000
3 200
Madioen
42 000
37 000
3 300
1 600
Kediri
48 000
43 000
3 800
1 000
Malang
86000
70 000
84 000
7 500
Soerabaja
336 000
265 000
44 000
26 000
Pasoeroean
36 000
33 000
3 300
750
Probolinggo
37 000
32 000
4100
900
Blitar
27 000
24 000
2 600
650
Modjokerto
24 000
20 000
3 000
900
West-Java:
Batavia
Vr.
Eur.
Oosterlingen
Midden-Java ::
Oost-Java:
Oost-Java :
Batavia,
De
oude
de
is
hoofdstad,
Europeesche wijk,
wordt alleen
voor
de
grootste
door Daendels
stad
van
Ned.-Indië.
eenigszins verbeterd,
handelszaken gebezigd. Als de Londensche City
is ze na kantoortijd stil en verlaten. De Europeanen
wijken, die ruim zijn aangelegd
en
een
tuinstad
wonen
in nieuwe
vormen.
Als zetel
der regeering wordt Nieuw-Batavia bewoond door vele ambtenaren.
Meester Cornelis is
is
een
de haven.
Buitenzorg, eenigszins
de
voorstad van Batavia; Tandjoeng Priok
18e
eeuw
de
hooger gelegen dan Batavia, is sedert
woonplaats
van
den
Gouverneur-Generaal. Door
’s Lands Plantentuin is Buitenzorg bij alle beoefenaars der botanische
wetenschap bekend.
84
door
is
Bandoeng
zijn gezonde, hooge ligging
Europeesche bevolking
de
groeit
en
zeer
geliefd bij
dan ook snel.
Semarang heeft zijn nieuwe wijk voor Europeanen op de heuvels
ten
zuiden van de oude stad. Inde oude stadsgedeelten is, meer dan
gewerkt
in andere steden, hard
de
voor
verbetering
van
den ge-
zondheidstoestand.
Malang
heeft
eveneens
jaar tijd is de bevolking
de
Soerabaja,
ineen
handelsplaats
ongezonde streek; ook hier
Soerakarta, de residentie
ommuurd
zijn
met
de
Jogjakarta,
eveneens
Aan
familie
worden
hofceremoniën
de
Europeanen nieuwe,
vele
en
dienaren.
steeds
residentie
zuidkust
den soesoehoenan van
van
nog
ineen kraton
de
hebben
Solo, heeft
kraton, waarin de vorst verblijf houdt
den
gedeelte,
groote
geheel N.-Indië, ligt
van
betrokken.
hygiënische wijken
een
10
dan verdubbeld.
meer
drukste
In
aantrekkingskracht.
groote
een
in
Oud-Javaansche
gehouden, evenals
eere
sultan
den
van
De
van
in
die
Jogjakarta,
woont.
is
van
Java
de
kaart:
de
eenige plaats
van
beteekenis
Tjilatjap.
Zoek
verder
nog
bang, Probolinggo,
op
en
EN
LANDBOUW
80
%
der
Britsch-Indië
een
het
bevolking
en
de
VEETEELT.
overige Indië, een agrarisch land. Ongeveer
is
werkzaam
Chineesche
dichter landbouwende
millioenen
BESTAAN.
LANDBOUWERS.
JAVAANSCHE
evenals
bezitters; ieder
inden
laagvlakte
men
landbouw.
Behalve
is
gebied
met
is in handen
van
er
bevolking.
De
grond
heeft dus
maar
een
de helft der landbouwers heeft slechts
0,7 ha), zoodat
Rem-
Soemenep.
MIDDELEN VAN
Java is,
Banjoemas,
Banjoewangi.
Op Madoera: Pamekasan
A.
Garoet,
Serang,
terecht
van
geen
klein
in
stukje. Bijna
-J-, l of f bouw (1
bouw is
dwergbedrijfjes spreekt.
Daarbij komt, dat met de versnippering van den grond verbetering
van
de landbouwmethoden
De
Javaansche
boer
is
niet
samenging.
met
weinig
tevreden.
Hij
streeft
niet
85
naar
rijkdom. Heeft hij een voor zijn doen groote geldsom in handen,
dan is
deze ook
spoedig verdwenen. Zijn woning
wanden bestaan uit
Hierdoor lekt het inden
de
natten
moesson
welvarenden hebben
eenigszins
dak is
het
gespleten bamboe,
een
is schamel,
van
De
alang-alang.
zonder ophouden. Slechts
of zinken
pannen-
dak op
hun huis.
Ondanks
niet zeggen,
die
dat de
velden
aan
zorgeloosheid
Javaan een
gewassen
en
het best uit de
blijkt
De
zekere
een
bij
besteed
noodige bevloeiingswerken
het
die dwars
metselde
nieurs,
den
op
daarom reeds
zijn
wege
niet
ijver,
het
Dit
vele
toch
bezwijken
leidingen
inde
water
moeten
door
inrichtingen
der
inlanders
leiding
van
Europeesche inge-
onder
Hiermee
geschiedt,
aangelegd zijn. Van regeerings-
stroom
bevloeiingswerken,
vervangen.
gering.
dit
waarmee
dikwijls worden overgedaan. Vaak
werk
brengen,
is
wordt,
arbeid,
worden door de bewoners der desa
Ondanks den
banjir de stuwen, welke
een
landbouwer is. De
slecht
men
bevloeiing van de sawah's, d. z. natte velden.
gezamenlijk aangelegd.
moet
ouderwetschheid kan
en
is
veel
Wanneer
geld gemoeid.
ge-
alle
plannen zijn uitgevoerd, zal toch niet alle bouwland kunnen worden
daarvoor is
bevloeid;
Het
genoeg.
belangrijkste product van den Javaanschen landbouw is nog
steeds de
rijst. Behalve
dit ook
door
dijkjes vastgehouden,
bestanddeelen,
voedende
sawah's,
de bevloeide
op
wordt
dit gewas
sawah’s, die alleen regenwater ontvangen. Wel
ook verbouwd op
wordt
geen water
waaraan
het
het bevat niet de
maar
is.
rijk
rivierwater
Zulke
sawah's zijn dus minder vruchtbaar.
De
rijstbouw
uitzetten
van
laatste
meen
inden
om
zeer
worden
aan
cassave
op
verricht
het
gras op
gelaten.
geeft
zeer
de
doordat
Z.0.-Azië.
veel
aren
werk, dat
het
één
Het
oogsten.
voor
één
de ani-ani.
moesson.
de sawah's
Door
in
wordt, evenals
rijstmesje,
natten
overal
Vroeger groeide er alge-
en
werden de karbouwen
het toenemend
landgebrek worden
drogen moesson steeds meer „tweede gewassen” geplant
het
en
tapioca,
er
bijna
omslachtig,
met
den oogst
of buffels
er
vrouwen
rijst groeit inden
na
zooals
(jonge plantjes)
bibit
gaat
afgesneden
De
de
door
grootendeels
Dit
geschiedt
noodige
voedsel te komen. Het
aardnoten.
dat als
Van den wortel
voedingsmiddel
van
zijn voornamelijk maïs,
de cassave verkrijgt men
dient. Dezelfde
gewassen
worden
geteeld op de z.g. droge gronden of tegals, die natuurlijk wel regenwater
ontvangen,
maar
die
niet
terrasvormig zijn aangelegd
en
86
evenmin
van
oppervlak
dijkjes voorzien. Deze gronden beslaan
dan
de
sawah's.
Maïs
neemt
thans ook
een
een
grooter
voorname
rijstveldn.
der
Ploeg n
plaats
veel
in
meer
onder
geliefd
de
voedingsmiddelen
der
Javanen,
hoewel
rijst
is.
Het voortdurend verbouwen van tweede gewassen kan
tengevolge
87
hebben, dat de bodem uitgeput raakt, zoodat
valt
Dan
de
landbouwer
Javaansche
dikwijls in handen
Chinees, Arabier of Javaanschen hadsji, die
Om
buitensporig hoogen interest.
de
regeering
oprichting
matige
tegen
is
rijstopbrengst
De
sawah's
Vele
geld of rijst
rente
dit tegen
desa-bankjes,
van
vaneen
hem rijst leent tegen
gaan, bevordert de
te
de
dorpelingen
dichte
bevolking.
waar
kunnen leenen.
onvoldoende
bovendien
worden
misoogst volgt.
een
voor
voor
Het tekort wordt uit Achter-Indië
de
tabak
aangevuld.
en
suiker
gebruikt.
Toch wordt
er
nog
rijst uitgevoerd naar Europa; de Java-rijst immers is door haar
wat
uitstekende kwaliteit
gezocht en brengt
zeer
Behalve
van
het
eigenlijke
verkregen
van
het
erf,
bouwland
steeds
waar
dus
hooge prijzen op.
worden
producten
nog
kokospalmen
bananen
en
groeien. Voorzoover deze producten niet tot eigen gebruik dienen,
worden
meest
ze
aan
Chineesche
gewoonlijk meer profijt van trekken dan degenen,
Oost-Java treft
In
men
levert het grootste deel
markt
ze
kapokboomen
erven
wereldproductie.
de
van
die
er
kweeken.
aan.
Indië
Amsterdam is
de
Java-kapok.
van
Inde
vele
op
welke
opkoopers verkocht,
gematigde
worden
zone
wel
Europeesche
aardappelen verbouwd, vooral inden omtrek
groenten
der groote
en
plaatsen.
VEETEELT.
De
rund
veesoorten
voornaamste
of
sapi.
De
buffel
Oost-Java gehouden.
den landbouw:
eggen.
Aan
wordt
voedsel gebruikt
en
staat
wordt heel
gegeten,
maar
het inlandsche
het rund meer
op West-,
op
grootendeels
heeft genoemde dieren noodig
men
soms
meer
De veeteelt
zuivelbereiding
vleesch
het
de karbouw
zijn
in dienst
voor
van
ploegen en
weinig gedaan. Wel
wordt
Voorzoover
dierlijk
weinig.
er
wordt, is dit visch of, vooral bij feesten, schapen-
geitenvleesch.
en
Waar veel
tweede
voldoende voedsel
dan
ook
over
het
gewassen verbouwd
voor
de dieren
algemeen
in
te
worden, is het moeilijk,
vinden. De
weinig goeden
veestapel verkeert
staat,
behalve
bij
de Madoereezen. Deze besteden veel zorg aan hun vee. Wedstrijden
met
sapi's
behooren
bij
hen
tot
de
geliefde vermaken.
Het gouvernement tracht den veestapel
van
fokvee.
te
verbeteren door invoer
RIJST
KOFFIE
""
.
10.000.000 kg.
=
'
padie
..
5000
picol
SUIKER
—■>''
RUBBER
88
.=
100.000
picol
.
=
100.000
kg.
THEE
• =250.000 kg.
1
picol
=
ruim
60
TABAK
.
kg.
=
5000
pakken (van 80 kg.)
Uit
Science
in
the
Netherlands
east
Indies.
89
LANDBOUW
EUROPEESCHE
DE
B.
EN
LANDBOUWINDUSTRIE.
Tegenover het inlandsche kleinbedrijf wordt de Europeesche landbouw als „groote landbouw” aangeduid. Europeesch zijn het kapitaal
het leidend personeel; de handenarbeid
en
Door de dichte
loonen, die
is
bevolking
er
arbeiders
aan
maatstaf
Europeeschen
naar
geschiedt door inlanders.
gebrek. Tegen
geen
kan
men
grooten landbouw op
Java
laag zijn,
zeer
altijd koelies krijgen.
De
producten
voornaamste
den
van
zijn suiker, tabak, thee, koffie, rubber en kina. Suiker en tabak groeien
uitsluitend
inde
voornamelijk
DE
heete
de koelere
op
dus
zone,
De lage deelen zijn zoo goed als
bevolking.
De
Nederlandsche
den
van
deze huren;
is
nl. verboden.
Het
de
lage deelen,
overige
hellingen.
LAAGLANDCULTURES:
grond
inde
SUIKER
TABAK.
geheel in het bezit der inheemsche
suikerondernemingen
verkoop
huren
EN
van
grond
aan
moeten
dus
niet-inlanders
geeft nogal moeilijkheden,
omdat
de
bezittingen der Javaansche boeren zoo klein zijn en de ondernemer
dus met vele inlanders te maken heeft. Slechts inden dunbevolkten
Oosthoek is
nog
termijn
het
die
van
streek
H. V. A.
grond
woeste
bestaan
eenige
alle
groote
suikerrietvelden
fabrieken
om
het
Op
de
arbeiders.
De
suikercultuur
en
Pasoeroean
tracht
langen
worden.
suikerondernemingen
en
berusten
voor
hebben
de
gesticht,
te
velden
waar
inde
en
een
in
alleen
verwerken.
te
fabrieken.
ingericht
liggen
niet
ondernemingen verbouwen
station
erfpacht verkregen
gouvernement in
op
van
In
de
(Handels-Vereeniging „Amsterdam”).
Bijna
over
beschikbaar. Deze kan
Dit levert
eerste
bijna Vu,
riet,
maar
Oost-Java. De
beschikken ook
180 suiker-
fabrieken
1
millioen
uiterst
modern
-bereiding
werken
zijn
groot deel op de
wetenschap.
gezamenlijke ondernemingen
men
rietsoorten
van
voor
den
een
Te
proef-
hoog suikergehalte
ziekten.
land voor den suikeruitvoer,
van
en
Java telt ongeveer
kweeken, die onvatbaar zijn
Cuba is het
Midden-
Java het tweede.
wereldoogst.
De Javasche producenten concurreeren niet onderling, maar hebben
een
gemeenschappelijk verkoopbureau gesticht, de „N. I. V. A. S.”
90
(Ned.-Indische Vereeniging voor den Afzet van Suiker). De meeste
Java-suiker gaat naar Zuidwereldproductie
o.
in
a.
van
en
suiker
Voor-Indië, is
Oost-Azië. Door de veel
door
en
de afzet
beschermende
de
van
te
groote
maatregelen,
Java-suiker buitengewoon
moeilijk geworden. De met riet beplante oppervlakte is ingekrompen
verschillende fabrieken
en
De
suikerhavens
zijn
zijn gesloten.
Soerabaja,
Semarang
en
Cheribon;
door de uitbreiding van de cultuur inden Oosthoek ook Probolinggo.
Java, theepluksters
Andere
bedrijven
staan
machinenij ver heid
vele
bestellingen
groot deel
van
en
het
van
op
inlanders.
De
de
met
weg
naar
de
het
groot
aan
grootendeels
geschiedt
(Djokjakarta
en
Besoeki. De
tabaksoogst is wel
dan
de Deli-tabak.
die
van
verband.
De
de suikerfabrieken
van
dankt
een
de suiker.
aangewezen op de velden
zoowel
sawah’s, in het laatste geval als tweede
Vorstenlanden
in
aantal stoomtramwegen
goederenvervoer
cultuur
fabriek.
suikerindustrie
Soerabaja ontvangt
Ook de tabakscultuur is
der
op
op
droge
gewas.
Soerakarta),
velden
als
Ze zetelt inde
in Pasoeroean
groot, maarde waarde is
en
geringer
91
BERGCULTURES
DE
inde
ondernemingen
De
algemeen
grond
geen
groote terreinen in
de
van
de
plateau’s
bovendien
dragen
van
te
behoeven
huren,
het
over
ontvangen
ze
het Gouvernement.
in
grootendeels
de zuidelijke hellingen van Salak
rondom
bevolking
erfpacht van
theeplantages liggen
De
streken
hoogere
en
op
Gede en op de vulkaanhellingen
Bandoeng
rubber-, koffie-
West-Java, vooral
Garoet;
en
laatste
de
kinatuinen.
en
De theecultuur is inde 20ste eeuw sterk uitgebreid. Bovendien is de bereiding
inde
theefabrieken veel verbeterd.
de hand
met
De oude
methode, waarbij de bladeren
gerold werden en boven houtskoolvuren gedroogd, behoort
tot
het verleden. De bewerking heeft thans geheel machinaal plaats. Te Buitenzorg
bestaat
Het
een
proefstation
voor
de thee.
plukken gaat het heele jaar door en geschiedt, evenals het plukken der
koffieboonen,
door
en
vrouwen
meisjes.
De Soendaneezen verbouwen zelf
ook heel wat thee; deze „bevolkingsthee” wordt door de fabrieken
opgekocht.
De koffietuinen liggen voor het overgroote deel in Oost- en Midden-
Java. Tegenwoordig
wordt koffie
rubberboomen. Sedert lang is
vaak
geplant in
combinatie
Java als koffieproducent
met
door Brazilië
overvleugeld. Na een sterke inzinking, ook veroorzaakt door plantenziekten, is de cultuur echter weer vooruitgegaan.
voornamelijk
Rubberaanplantingen,
men
als
Hevea-boomen,
van
vindt
zoowel op West-Java als inden Oosthoek, inde vlakte zoowel
de
op
hellingen.
De
cultuur
is
ten
sterkste
bevorderd
door
onderzoekingen in ’s Lands Plantentuin (Cultuurtuin) te Buitenzorg,
terwijl later ook proefstations zijn opgericht.
Kina wordt
heeft inde
de plant
als
er
bijna uitsluitend in West-Java geteeld. Ned.-Indië
productie
van
kina-bast
bijna
een
monopolie,
hoewel
oorspronkelijk niet voorkwam. Zoowel het gouvernement
particulieren hebben kinatuinen aangelegd.
Amsterdam is
de wereldmarkt
voor
dit artikel.
BOSCHEXPLOITATIE.
Het
belangrijkst zijn de reeds genoemde djati-wouden van Oost-
Java. Het hout heeft groote waarde
door
zijn hardheid.
Daar
de
boom ongeveer 100 jaar noodig heeft om tot vollen wasdom te komen,
mag
jaarlijks niet
meer
dan
Vioo van de bosschen worden geveld.
92
Lotosbloemen
Deze
tuin
is
Ook
een
in
wetenschappelijke
het buitenland
heeft
instelling
de
tuin
in
Plantentuin
Uit
te
alle
Buitenzorg.
tropische
den
eersten
rang.
goeden
naam;
hij is reeds door vele
van
een
’s Lands
luchtstreken
zijn planten bijeengebracht.
buitenlandsche botanici
bezocht.
93
DE
C.
Het
INLANDSCHE
NIJVERHEID.
het
Javaansche handwerk, bijv.
achteruitgegaan
door
de
weven
concurrentie
der
Europeesche
artikelen.
(Vgl. Britsch-Indië).
moderne,
inlandsche
nijverheid
is
het
Bovendien
vervangen
de Chineezen
geval.
Java,
meer
verricht,
die
in
nemers,
maar
loondienst
vooral in
het
geschiedt
staan
dat
de
op
een
Java niet
Javanen steeds
van kaïns.
thans
tegenwoordig
door
Chineesche
doordat
industrie-
of
Javaansche
de
weer
vrouwen,
Europeesche
omtrekken
der
heel
onder-
De techniek
figuren
door
stempels vooraf worden aangegeven; deze soort batikwerk
goedkooper
Voor
van
is
Semarang en inde Vorstenlanden.
eenigszins gewijzigd,
metalen
is
ontstaan,
batikken
is sterk
terwijl in Britsch-Indië
als ambachtslieden. Batikwerk wordt
wat
is
Maar
batikken,
en
dan de
binnenlandsch
„echte” batik.
gebruik worden matten, manden en doozen
gevlochten.
brummelkamp
c.s.,
Land-
en
Volkenkunde
v.
U.1.0.,
111.
*
7
94
D.
NIJVERHEID EN MIJNBOUW.
EUROPEESCHE
den
Bij
landbouw
de theefabrieken
en
laatste
in
plaats
en
droogdokken
enkele
In
Priok
de
Soerabaja.
van
suikerindustrie
Inde
is
en
geen
belangrijk.
vooral
opiumfabriek. Sommigen,
een
suikerindustrie,
zijn ook herstelplaatsen
Behalve
schepen.
de
genoemd
machine-nijverheid
de
heel
nijverheid
reeds
Tandjoeng
voor
Batavia is
werden
opium als „genotmiddel”.
Bandoeng vindt
In
men
Chineezen, gebruiken
een
kininefabriek.
Petroleum wordt voornamelijk gewonnen in Rembang en Soerabaja,
met
middelpunt.
als
Tjepoe
ontginning is
De
in
handen
van
de
„Bataafsche Petr. Mij.'', een onderafdeeling van de „Koninklijke”.
Zout
uit
wordt
De
Soemenep.
Oost-moesson
inde zoutpannen
bevolking
eerste
een
doen
te
is
op
voldoende
verdampen.
Madoera,
droog
het
staatsbedrijf
leveren
aan
het gouvernement, dat
monopolie
gesticht
heeft.
om
zout gewonnen,
Deze
o.
het
wordt zoowel
Er
door
als
moet
verkregen
zeewater
voor
zoutregie
brengt
bij
water
door
maar
den
a.
de
ook de
verkoop
heel
wat
millioenen inde schatkist.
E.
VISCH VANGST.
De rivieren worden door de dichte
Op West-Java
kleine
tot
visch
op
te
vijvers.
de
sterk
afgevischt.
Ook worden
sawah’s
uitgezet,
wel
wat
leidt.
zeevisscherij is inde 19de eeuw sterk achteruitgegaan, terwijl
behoefte
visschers
aan
staan
Een bloeiend
visch
steeg
vaak in het
door
Oosthoek
geregeld
bevolking.
De
bedrijf, dat zich sterk uitbreidt, is het kweeken van
langs
de kust
en
op
Madoera.
Door
de
van
getijden
Semarang
kan
het
tot
water
worden ververscht.
Het tekort
invoer
de toenemende
krijt bij Chineesche geldschieters.
zeevisch in zoutwatervischvijvers
den
in
gekweekt
vischjes als „tweede gewas”
goede resultaten
De
de
wordt
bevolking
van
aan
visch
visch op
uit
Java wordt voornamelijk aangevuld door
Siam,
meest
in
gedroogden toestand.
95
GODSDIENST
houden
Javanen
De
zich
zelf
Mohammedanen,
goede
voor
geloof aan velerlei machten hun uit het heidendom
toch is het
maar
ONDERWIJS.
EN
bijgebleven. Zielen van voorouders, goede en booze geesten en Hindoegoden worden even goed aangeroepen als Allah, de eenige God. Deze
geesten worden beschouwd als veroorzakers van
en
ziekten, ongevallen
misoogst of als behoeders daartegen. Tooverkunsten worden ook
herhaaldelijk aangewend. De plichten, den Mohammedanen door den
Koran
dan
opgelegd, worden door de Soendaneezen strenger gehouden
door de
enkele
Javanen. Op
meeste
kleine, heidensche
zeer
groepjes na in Zuid-Bantam en op den Tengger, is bijna de geheele
bevolking
het
tot
Mohammedaansch.
Christendom
Verreweg
Het
de
50 000
bewoners
Java zijn
van
bekeerd.
landbouwers
Javaansche
meeste
onderwijs laat
±
nog veel
te
wenschen
zijn analphabeten.
Het
over.
eenvoudigste
onderwijs wordt gegeven in desa-schooltjes, die door de desa-bewoners
Deze krijgen echter
zelven gebouwd en onderhouden worden.
de leermiddelen van het gouvernement. Van de Javaansche kinderen
tusschen 6
en
10
jaar ontvangt
Er bestaat ook wat
gegoeden.
scholen
lagere
naamste
voort
Kinderen
en
slechts
% onderwijs.
22
uitgebreider onderwijs voor kinderen van meer
aanzienlijken bezoeken
van
ook wel
middelbare,
de
die in
de
Europeesche
eenige
der
voor-
plaatsen gevestigd zijn. Sommigen zetten later hun studie
aan
Nederlandsche
een
universiteit.
Ook
op
Java bestaat
gelegenheid tot het volgen van Hooger Onderwijs, nl. voor ingenieur
te
Bandoeng, voor rechtsgeleerde
Doordat
wikkelden
de
Javanen
tellen,
nog
worden
en
slechts
vele
dokter
een
te
Batavia.
gering
belangrijke
percentage
functies
door
ont-
Neder-
landers bekleed.
SUMATRA.
DE
Het
NATUURLIJKE
westelijk
deel
van
het
GESTELDHEID.
eiland
wordt
ingenomen
door
het
hooge Barisan-gebergte. Het bestaat uit vele bergruggen, hoogvlakten
en
groote
gebieden
en
de vlakte
op
vulkanen.
Geweldige uitbarstingen
met
van
asch
overdekt, vooral
Agam,
waarop
op
om
Sumatra hebben
het
Toba-meer
Fort de Koek
ligt.
96
Het
deel
oostelijk
Sumatra bestaat uiteen
van
vlakte,
die
naar
het Zuiden breeder wordt. Evenals op Java loopt er langs de oostkust
een
modderzoom, die
de
waar
(Zie
de
Aan
rizophoren
soms
uren
breed
is
ontbreken,
de
is.
Bij
de
riviermonden,
aanslibbing
geringst.
het
kaart).
de
westzijde strekt zich
Gezicht
in
een
smalle
Karbouwengat
het
kustvlakte uit.
bij Fort
de
Slechts
Kock.
Duidelijk zijn de witte, afgebladerde stukken te zien, die nog niet begroeid zijn. De
sawah's liggen niet bovenop het plateau, dat hiervoor te droog is, maar op de vlakke,
lage
oevers van
de rivier.
hier en daar dringen baaien het land binnen en vormen goede havens.
Het verkeer
met
worden wegen
het achterland is echter moeilijk. Aan de oostzijde
gevormd
door de
talrijke rivieren.
Opgaven:
1.
Zoek op: De rivieren
Rokan;
het
Toba-meer
Kerintji
en
Merapi;
het
Koninginnebaai
Moesi, Djambi,
en
het
Indragiri (met Oembilin) en
Singkara-meer;
de
vulkanen
Dempo,
Gajo-hoogland, de Alaslanden.
Tapanoeli.
2.
De
3.
Op welke breedte liggen: Kota Radja, Padang en Teloek Betoeng?
met
Emmahaven,
de
baai
van
97
SAMENSTELLING
VERSPREIDING
DICHTHEID
-
DER
EN
BEVOLKING.
Opgave:
Zoek op: Gouvernement Atjèh
Sumatra's
noeli, Res.
onderhoorigheden, Residentie Tapa-
en
Res.
Westkust,
Benkoelen,
Res.
Lampoengsche
districten, Res. Palembang, Res. Djambi, Res. Riouw en onderhoorigheden,
Sumatra is
Bangka
13 maal
millioen zielen
groot als Nederland. De bevolking telt
zoo
(Vgl. Java).
Sumatra wordt bewoond dooreen aantal
sterk
zeden
de
de Bataks
gelaatstrekken
volken. Ze
Het
afwijken. De
zijn
meer
eigenlijke Rijk
van
voornaamste
in taal
en
daarvan
zijn:
Hun
het kustland
van
Noord-Sumatra.
Europeesch
dan
van
bekend als flink
staan
volken, die
de Maleiers.
en
bewonen
Atjèhers
De
elkaar
van
Atjèhers,
onderhoorigheden,
en
Billiton.
Assistent-residentie
8
Oostkust, Res.
Sumatra's
Gouvernement
Indische
ondernemend.
en
Atjèh besloeg
het eiland. De sultan had buiten
andere
alleen
de
noordpunt
van
zijn eigenlijke gebied slechts een
gering gezag over de honderden rijkjes aan de kust, die hem eenige
schatting betaalden. Toen in het begin van den Atjèh-oorlog (1873)
de sultan
de
nederlaag leed,
eigenlijk nog beginnen.
dus
Nederlanders
De
binnenlanden
Na
onderwerping dezer rijkjes
zwaren
een
strijd zijn
tegenover
door
de
de Nederlanders niet vriendelijk.
Atjèh worden bewoond
van
ze
(Van Heutsz 1900). Nog steeds zijn de
overwonnen
gevoelens der Atjèhers
de
moest
Gajo's
door
en
Alas, die evenals de Atjehers, Mohammedanen zijn.
Onder
den
Bataks
naam
die het
wonen
inde residentie
Bataks
binnen
van
den
haar
kwijt
raakt,
behooren
meisjes
In
zijn
hun
vreemde
in stammen.
haar
voor
hun
De
man
stam.
toch
bruidsprijs
een
mag
geen
huwelijk behoort de vrouw
eigen groep hierdoor
haar
vaders
immers
haar
Na
stam.
Daar
moet
tot
volksgroepen
Tapanoeli. Het talrijkst zijn de Toba-Bataks.
zijn verdeeld
eigen
man.
verschillende
men
gebied om het Toba-meer bewonen. De zuidelijkste
samen,
Alle
vat
Alleen
bestemd
om
een
zoons
den
stam
tot
nemen
den
betaald.
deelen
te
De
inde
kinderen
erfenis, de
verlaten.
moeilijk toegankelijk land bleven de Bataks langer
invloeden
buren. Voor
een
afgesloten
vijftig
a
dan
hun
stam
gewaardeerde werkkracht
worden
de
vrouw
noordelijke
en
zestig jaar werd de kleeding
van
zuidelijke
zelfs
nog
98
Familiehuis
Tegenwoordig
worden
de
der
daken
Minangkabauers
dikwijls
van
met
versierde
voorgalerij
en
fraai
gegolfd gegalvaniseerd ijzer gemaakt,
Rechts
de sierlijke
rijstschuur.
gevormd dak.
waardoor het cachet verloren gaat.
99
uit
geklopte
eeuw
in
waren
het
vervaardigd.
alle
Bataks
nog
heidenen.
deel
der
Bataklanden
zuidelijk
noordelijk
deel
vooral
de Toba-Bataks
bij
alle
Bijna
is
die
leven
Ze
al
haar
in
bewoners
de
Islam
doorgedrongen.
Het
Het
is
Christendom
heeft
door
zijn
hun
Sumatra’s
waarin
familiehuizen,
instellingen
Westkust
Het
Maleiers.
zijn
de
Minang-
bewonen.
samenwonen
moeder
een
met
kinderen, benevens de kinderen der dochters. De getrouwde zoons
hun moeder
van
kinderen.
vrouw en
aan
dus niets
is
19de
Sumatra
van
zijn dus niet in dezelfde woning als
en
Zij arbeiden ook niet voor hen, maar voor het groote
gezin in het eigen familiehuis. De akkers
niet
der
begin
ingang gevonden.
de residentie
groote
het
Sedertdien
heidensch.
nog
hiervan
blijven in het huis
hun
nu
overige
merkwaardigst
kabauers,
Tot in
boomschors
de
afzonderlijke personen. Sterft
van
natuurlijk
de goederen verdeeld
en
het huis behooren aan dit
en
mannelijk lid, dan wordt er
een
van
erven
door zijn
kinderen
vrouw en
sprake; deze hebben deel aan de goederen
geen
gezin,
van
het
eigen
familiehuis.
De
zorg
de
voor
Maar in belangrijke
van
handel
Chineezen.
voornamelijk bij de moeder. De
belangrijker plaats in dan bij de Bataks.
toonen
Ze zijn
hen, de mamak, heeft de leiding.
hebben zich
Minangkabauers
Voor den
een
dus
familie-aangelegenheden beslissen de mannelijke bewoners
het huis. De oudste
De
berust
in deze maatschappij
vrouw neemt
van
kinderen
zij
een
begeerig
vele
over
groote
even
onderwijs
naar
eilanden
verspreid.
als
geschiktheid
uit
hebben
en
de
eigen
beweging heel wat scholen opgericht. Alle Maleiers zijn Mohammedanen.
aanhangers
inrichting
De
behooren
Minangkabauers
De
den
van
den Koran
met
overtuigde
meest
bovengenoemde
familie-
Zuidsumatraansche Maleiers bewonen de Res. Lampoengsche
duidelijk Javaansche,
volk
en
taal
wonen
inde
dragen
hun
naam
naar
echter ook op het schiereiland
eilanden. Hun
die
Ze zijn
nauw
hebben
niet
en
ze
langs
verwant
de
met
kust
de
Palembang zijn
invloeden
Riouw-archipel.
Malaka, de oostkust van
van
vele andere
bestaan meestal uit
langs
een
rivier
Door
hun sterke
geworden in heel Indië.
paal-
bouwen.
Minangkabausche Maleiers,
familie-inrichting.
is hun taal de verkeerstaal
of
den
de kusten
armoedige nederzettingen
hun
In
Soendaneesche
Lampoengs
Sumatra, de westkust van Borneo
woningen,
Djambi.
en
bespeuren.
te
De Riouw-Maleiers
Ze
de
strijd is.
in
volslagen
districten, Benkoelen, Palembang
op
de
hoewel
Islam,
tot
maar
verspreiding
100
MIDDELEN
A.
VAN BESTAAN.
DE INLANDSCHE LANDBOUW. BOSCHPRODUCTEN.
rijstbouw is het voornaamste bestaansmiddel der Sumatranen.
De
Zelfs
uitstekende
volken
als
Er
echter
levende
afgezonderd
sawah's
aan.
zijn
velden, die minder opleveren
land
gebruikt
is
ondanks
er,
Indië
de
dunne
zijn
veel
er
Zuiden: Atjèh
Een ander
de
en
vele
invoer
bevolking,
van
leggen
droge rijstbouw-
Hierdoor
rijst uit Achter
-
vaneen
sirihpruim,
die
betelnoot
stof
gebruikt.
De
meeste
cultuur
bestaat
de
peper-
is
de
vormt
uiteen
gambir, een
een
extract
bestanddeel
sirihblad
met
een
van
uit
de
laagje
tabak.
Bovendien
wordt
verandering
op Sumatra
heeft de inlandsche rubber-
en
in
vooral
prijzen hoog waren, kregen
een
product
heester. Het
verder
gebracht,
plotseling
districten. Aan
Lampoengsche
Sumatraansch
kalk,
in het uiterste Noorden
Lampoengers hun welvaart.
de bladeren
Inden
Djambi.
vele Maleiers
inkomen.
ongekend hoog
een
gambir o. a. als looi-
tijd, toen de rubber-
van
hun rubberboomen
De
„bevolkingsrubber”
ernstige concurrent van de „ondernemersrubber” geworden.
is ook pas
Copra
voor
Alas
handelsgewassen.
van
pepertuinen aangelegd
cultuur danken vele
is
ook
en
Bovendien wordt
(ladangs).
telen
Gajo’s
noodig.
Zoo
en
het
voor
de
S. O. K.
Westkust)
en
inde
20ste
Sumatra’s
(=
eeuw
van
Oostkust),
groot belang
S. W. K.
(=
geworden
Sumatra's
Zuid-Atjèh.
Koffiecultuur wordt uitgeoefend door de bevolking van Palembang,
Benkoelen, S. W. K.
Een
groot deel
Uit de
rotan,
hout
en
hars
de
laagvlakte ligt
en
getah-pertsja.
woest.
nog
bevolking
heel
wat
producten,
Kostbare houtsoorten als ebben-
kamferboomen komen inde Sumatraansche bosschen voor.
een
doelmatige houtontginning
arbeidskrachten
door
van
Tapanoeli.
dichte bosschen haalt de
bijv.
Voor
en
een
is het
gebrek
aan
wegen
groot bezwaar. Het meeste hout wordt
Chineezen op Bengkalis
en
Riouw.
en
gekapt
101
B.
DE
EUROPEESCHE
hebben
Europeesche ondernemingen
De
noordelijk
het
LANDBOUW.
deel
gevestigd,
waarvan
verkreeg,
het
van
het
het
gouvernement
Deli
landschap
de
tabakscultuur.
door
eerst
zich voornamelijk
Sumatra’s
in
Oostkust
grootste vermaardheid
Het
Sumatra-dekblad is
ongeëvenaard en wordt op de Amsterdamsche markt door koopers
uit de heele wereld gekocht. Op één na alle ondernemingen werken
Nederlandsch
met
middelpunt
Inde
20ste
voornamelijk
als
eeuw
de koffie.
ter
De theecultuur is
De
De
aan
is uit West-Afrika
in
dit
doet
werkt
gebied,
dan
de
dienst
grootste
Siantar.
Pematang
Zij is
Engelsch kapitaal,
met
een
klappers
bevolking
tot
was
die
in
palmolie
geduchte concurrentie kan
aandoen.
deelen
van
eveneens
Atjèh
Tapanoeli
en
gevestigd, voornamelijk
dun
genoemde gebieden zeer
De
ondernemers
tabak
weinig
en
betrokken
daarom
gebruikte
men
meest
Zuid-China werden aangeworven.
Hun
aantal
elders.
van
in
bereiding der
rubber.
plantage-arbeid.
arbeidskrachten
Chineezen,
en
de
De
Sumatraansche
grenzende
S. O. K.
overgebracht.
waardoor
groote landbouw zich
de
geneigd
cultuurgebied.
de rubbercultuur.
oliepalm
van
moderne stad
oliepalm. De beide
Hevea
opgezet en werkt nog veel
Engelschen
Inde
die
den
en
Asahan
In
geconcentreerd
de Westafrikaansche reeds
heeft
dit
van
Als
wereld.
geschiedt zorgvuldig,
olie
haven
oudste.
zich andere cultures in
vestigden
voor
rubberonderneming
evenals
de
een
dikwijls gecombineerd; de
schaduwplant
door
is
de
opgekomen,
rubber, koffie, thee
van
worden
eerste
Belawan
inw.
is
„Deli-Mij.”
De
der cultures is Medan
78 000
van
kapitaal.
bedroeg tot voor kort,
Inde
ruim 40 000. Het aantal
Javaansche koelies,
die voornamelijk inde thee en inde rubber werken, is ruim 150000.
Door de slapte inde cultures zijn
naar
3
hun land
teruggezonden.
er
inden laatsten tijd veel koelies
Allen
sloten
een
contract
voor
jaar.
Het
geld, dat de overbrenging der koelies kost,
zijn, als ze
van
na
hun aankomst hun
deze menschen niet
contract
strafbaar
te
contract
zou
voor
niets
uitgegeven
verbraken. Daar schadeloosstelling
halen is, heeft de regeering de
gesteld. In verband met een maatregel
verbreking
van
van
het
de Ver. Staten,
102
om
producten
geen
tabaksplanters in
In
te
1931
laten, verkregen door gedwongen arbeid, hebben de
den
contractarbeid
afgeschaft.
begin waren de toestanden in Deli ongeregeld. Ook met het werven
het
koelies
van
toe
ging het
soms
vreemd
toe.
De
Regeering heeft daarom toezicht
op hun werving en hun behandeling ingesteld. Ook de maatschappijen zelf deden
veel
is
het
om
zoo
C.
bestaan hunner arbeiders te verbeteren. De medische
goed, dat het sterftecijfer
Deli het
van
laagste is in heel Indië.
MIJNBOUW.
heeft
Sumatra
De
kolenmijnen
voornaamste
den
van
Archipel.
Sawah-Loento. Een tweede groep vormen de Boekit-
bij
Asemmijnen,
der kolen
is
de
belangrijkste liggen inde Padangsche Bovenlanden langs de
Oembilin
een
buurt
van
Moeara
de
haven
van
Padang (54 000),
naar
veel
aangelegd
op geringe
liggen
tot
Enim.
20
m.
Europeesche
beide
van
öf
De dikte der
Daartegenover
Emmahaven,
Uit
Padang
aan
oppervlakte
de
öf
staat,
lagen is soms zeer groot,
en
werklieden,
dat
uit de streek
niet
zooveel
waarvoor
zelve
en
produceeren
arbeiders.
zilver komen meestal
voortbrengt.
den
vervoer
diepte, zoodat de exploitatie zeer gemakkelijk is. Schach-
dwangarbeiders gebruikt worden, lang
Goud
de
het
Sabang.
Javaansche contract-koelies, vrije arbeiders
als
Voor
Padang-Pandjang.
Sumatra
op
zijn meestal niet noodig.
Zelfs
over
de bunkerhaven
naar
kolenlagen
De
ten
inde
spoorweg
gaan ze
te
verzorging
De
tezamen voor,
Benkoelen heeft de
res.
geheelen Archipel.
Ook hier is echter
zoodat één mijn
grootste
productie
spoedige uitputting
wachten.
Vier
gebieden op
Langkat
Atjèh,
Djambi
en
Sumatra leveren
(met
uitvoerhaven
de
Palembang,
petroleum:
Pangkalan
Moera Enim als
met
Perlak in Zuid-
Brandan),
middelpunt. Door
pijpleidingen wordt de ruwe olie van de putten naar de opslagtanks
vervoerd
dein
en
vandaar
Djambi
300 km
naar
naar
de
gewonnen olie
de
raffinaderij
afscheephavens
dooreen
te
(107 000),
alle
ontgonnen door de
bronnen
pijpleiding
Pladjoe,
Palembang
gevoerd.
Ook
gepompt. Zoo wordt
op
inde
buurt
Sumatra
„Koninklijke”.
van
meer
van
dan
de stad
worden
bijna
103
DE EILANDEN
OM SUMATRA.
Zoowel ten oosten als ten westen van Sumatra ligt een rij eilanden.
westelijke is Nias het grootste. De bewoners staan op lagere
Van de
trap
dan de Sumatranen.
beschaving
van
oostelijke eilandenrij, bestaande uit den Riouw
De
Lingga-
en
Archipel, Bangka en Billiton, vormt de voortzetting van Malaka.
Evenals
dit
zijn
schiereiland
Het tin wordt
bekend
ze
om
gewonnen in het
meest
hun
tinproductie.
lage land,
het
waar
erts
voorkomt, vermengd met zand en klei. Bij Singkep wordt het tinerts
den
van
plaats
zeebodem
voor
rekening
winsten uit trekt.
De
gebaggerd.
het
van
heeft
ontginning
Gouvernement, dat
Op Billiton
werkt
een
er
maatschappij,
op
Bangka
aanzienlijke
waarin het
Gouvernement grooten invloed bezit.
Als arbeiders
afloop
na
brood
van
gebruikt
hun
men
contract
Chineezen.
Velen
van
hen zoeken
als landbouwer of als handelaar
hun
verdienen.
te
BORNEO.
DE
In
het
samen.
NATUURLIJKE GESTELDHEID.
centrum
Tusschen
van
komen
Borneo
verschillende
deze ketens strekken zich
gebergten
geweldige laagvlakten
uit, die de stroomgebieden vormen van Kapoeas, Barito, Mahakam
of Koetei
en
vele
rivieren, welke
aan
de beide laatste
evenwijdig
loopen.
De toegang
tot
het binnenland wordt zeer bemoeilijkt door den
massieven vorm. Bovendien is de kust
bosschen bezet. Alleen
moerassig en met mangrove-
langs de rivieren kan men het land binnen-
dringen.
Borneo, dat niet dicht bij
regen.
Het
„Borneo
is als
het
geheele
vertoont
ware
één
eiland is
ons
de
een
dan
vasteland
ook
plantenwereld
wildernis,
met
ligt,
eeuwenoude,
haar
verbazende hoogte
De
oerwouden
men
van
en
veel
grootsche weelde.
Het
ondoordringbare bosschen,
waardoor honderden rivieren en riviertjes stroomen,
van
zeer
bosch bedekt.
met
in al
ontvangt
een
wildernis met boomen
omvang, met bloemen en kruiden van allerlei soort.
Borneo
voelt zich klein in deze
maken
op
den
vreemdeling
een
diepen indruk;
grootsche natuur en men wordt somber gestemd
104
Barito.
Het is
een
echte
laagvlakte-tivier
met veel
bochten
en
ondiepten.
105
in die zee van groen,
waar
diepe stilte heerscht, waar alle dierlijk leven schijnt
geweken en geen zonnestraal licht en vroolijkheid komt brengen inde donkerte
woud.
het
van
De
bevinden zich 20—30
zoeken
en
voor
de
die
bloemen,
Vragen
en
waar ze
aanwezig zijn,
het volle zonlicht
reizigers onopgemerkt blijven.”
ook
en
verscheidenheid
groote
hoog inde bladerkroon,
meter
bodem; het bezit geen enkelen werken-
Borneo heeft een rustigen
den vulkaan
in
aardbevingen zijn
zeldzaam.
er
opgaven:
1.
Zoek op: Boven-Kapoeas
2.
Zoek op den Kinibaloe,
3.
Op welke breedte ligt Pontianak?
Müller Geb.
Gebergte, Schwaner Geb.,
het
hoogste punt
Borneo.
van
BEVOLKING.
De
zoo
bevolking van het
groot als
De
Nederlandsche deel
Nederland, bedraagt ruim
oorspronkelijke
bewoners
Dajaks; ze zijn
in
bovenloop
van
de
Kapoeas
overige Dajaks
is
echter
De asch
leeft
men
alles
eerst
onder
enkele
den
de
Voor alle
bestaans-
droge velden.
struiken, daarna de boomen.
spreidt men over het land en deze moet als mest dienen.
Meestal is de rijst
inde rivier.
van te voren
Met
een
den
langs
stam
voornaamste
d. z.
naam
drogen; daarna wordt de brand er in gestoken.
huis op de ladang opgetrokken, waar de
een
eiland, 16 X
millioen.
samen
het
ladangs,
gekapt,
het
jacht en visscherij.
van
de landbouw
„Een stuk oerwoud wordt
Een maand lang laat
men
verdeeld. Een
stammen
Ze verbouwen rijst op
middel.
vat
2
van
Dan wordt
geheele familie zich tijdelijk vestigt.
uitgezaaid op afzonderlijke bedden of op vlotten
langen, puntigen stok
steken de
mannen
gaten inden
grond en de vrouwen zetten er de rijstplantjes in of werpen een paar ongepelde
korrels
in
Behalve
het
van
kuiltje
.....
droogte heeft de rijst veel
de
herten, die zeer gesteld zijn
het malsche
lijden
groen
van
en
wilde varkens
inde
en
omheining wel
gaatje vinden, waar ze door kunnen. Maar vooral als de aren zich vormen,
een
wordt
van
Ze
het veld de
op
de waakzaamheid der
minst de lieve
Ze
op
te
met
één af.
kleine
Is
geluk niet
Daar de
wacht houden
om
de apen,
dag blijven
en
zwijnen, herten
en
niet
het
vogels van hun snoeplust te genezen. Als de rijst rijp is, snijden
mesjes, of met
de
de oogst afgeloopen
op
Dajaks veel gevergd. Nacht
en
gaat
nagels van vinger
en
de rijst
en
opgeborgen,
duim de aren één voor
dan kan de
Dajak zijn
wekenlang feestvieren.
grond zoo goed als niet bewerkt wordt, zou een akker
een
volgend
jaar slechts weinig opleveren. Daarom neemt men dan een nieuw stuk oerwoud
en
laat den
drie
of vier
gebruikten grond enkele jaren braak liggen.
keer achtereen,
waarna
de
grond geheel
en
Dit doen
al
is
ze
uitgeput.
soms
Dan
106
verhuist de heele stam,
om
ongerept oerwoud op dezelfde
een
wijze
„la-
te
dangen”. Het verhuizen geschiedt dus om de tien of twaalf jaren. Verandering
is
niet
waarop
verwachten, zoolang
te
roofbouw
er
Borneo
op
gepleegd kan worden.”
nog
Naar
oerwoud in overvloed
Maxandrea:
is,
„De Dajaks”.
Het oerwoud levert den Dajaks bijverdiensten, doordat ze rubber,
hars
andere
en
producten winnen
en
Geestendans bij
Chineesche
aan
de
en
Maleische
Kajans.
De
Dajaks onderstellen, dat de rijst evenzeer als de menschen een ziel heeft. Staan
de halmen er slecht bij, dan meenen ze, dat de rijstzielen om de een of andere reden
gevlucht zijn. Om ze terug te halen worden bij de Kajans geestendansen uitgevoerd.
Mannen
vermommen
handelaars
welkome
De
afwisseling in
huisindustrie
De
vrouwen
als
bij
geesten,
Uit
verkoopen.
gereedschappen
maken
weven
en
worden.
van
De
machtiger zijn
dan
menschen.
een
ze
dagelijksch menu.
op
de
deze
jacht en vischvangst verkrijgen
het
staat
omdat
hoog peil.
Hun
Dajaks zelf; zij
ikatten
fraaie
het batikken het weefsel
geweven
invoer
zich als
productie gaat
goedkoope katoentjes.
versieren
doeken.
geverfd,
meeste
Hierbij
maarde
ook hier
wapenen
ze
en
prachtig.
wordt
niet
draden, vóór ze
achteruit
door den
107
De
dicht
meeste
Dajaks
bij
rivier op
een
de
afzonderlijke
in
getal.
de
zijn
zoo
goed als
randvolken
hun verdeeldheid en
werden
en
die
liefst
ze
de
indringers zijn:
honderd
heeft nog
Zending
De
is door de
dan
krachtige bestrijding
men
de
groepen,
die
zich
van
gevestigd hebben. De Dajaks waren door
geringe ontwikkeling niet tegen hen opgewassen
de binnenlanden
naar
meer
verdwenen.
verstaat
buiten af inde kuststreken
wel
soms
heidenen.
nog
koppensnellen
Het
het Bestuur
Onder
stevige huizen,
hooge palen bouwen. Zulk een huis is vaak
gezinswoningen,
Dajaks
meeste
weinig invloed.
van
in groote,
lang. Achter een gemeenschappelijke voorgalerij liggen
150—250 m
De
wonen
teruggedrongen. De voornaamste
Maleiers, de Chineezen
en
de
Boegineezen,
De Chineezen hebben zich vooral inde Westerafdeeling neergezet.
Oorspronkelijk dolven ze in Sambas stofgoud en diamanten. Tegen-
woordig beteekent dit bedrijf zoo goed als niets meer. De Chineezen
doen hier thans
aan
is. Ze telen
geval
Ook de handel
landbouw, wat bijna nergens inden Archipel het
rubber,
met
de
copra, peper en
andere handelsgewassen.
Dajaks is zoo goed als geheel in Chineesche
handen.
De Riouw-Maleiers hebben aan de westzijde van het eiland talrijke
die
staatjes gesticht,
alle
zich
onder Nederlandsch
Het aantal
a.
ontgonnen bij
Van
voor
ijzer-
aanwezig.
kustgebied beperken.
Ze
staan
gezag.
0.-Afdeeling aangepakt. Steenkool wordt
en
Pengaron.
nikkelerts
en
is
hoogovenbedrijf zijn
een
het
Europeanen is gering. Ze hebben de ontginning van
delfstoffen inde Z.o.
tot
Verreweg
het
de
aanwezigheid aangetoond,
geen
geschikte kolen
belangrijkste
maar
in Ned.-Indië
mijnbouwproduct
is
de
petroleum, vooral in het landschap Koetei en op het eiland Tarakan.
Borneo’s Oostkust levert tweemaal zooveel olie als
samen.
De
zware
olie
van
Java en Sumatra
Tarakan kan zonder verdere
bewerking
direct als vloeibare brandstof worden verstookt en is één der beste op
de
wereldmarkt.
naar
en
de
haven
De
Balik
olie
van
Koetei
Papan gevoerd,
wordt
waar
door
ze
buisleidingen
wordt
verwerkt
verscheept.
Zoek op: Bandjermasin
Ga op
de kaart
na,
en
Samarinda.
hoe Britsch-Borneo
staatkundig
verdeeld wordt.
108
CELEBES.
DE
vreemden
Zijn
De vulkanen
het
dankt
vorm
dat
naar
het
beweeglijkste
Celebes
verzakkingen.
vormt
overgang
een
deel
van
van
den
Archipel:
zee
op; kust-
de kusten steil uit
zeer klein.
zijn
of
vlakten ontbreken
talrijke
aan
op,
Bijna overal rijzen
de Molukken.
komt
Verbeekgebergte
het
Celebes
er
wijzen
rustige Borneo
In
GESTELDHEID.
NATUURLIJKE
nikkel-
ijzererts
en
dat
voor,
echter nog niet ontgonnen wordt.
Opgaven:
Zoek op: De golven
de vulkanen Klabat
van
Boni, Tomori
en
Tomini; het Verbeekgebergte;
Lompo Batang; het Possomeer
en
het Meer
en
van
Tempe.
BEVOLKING.
Celebes
allen
is
maal
Inlanders, behoorende
De
Minahasers
vormen
vloed het sterkst is
bevolking
is
snellen
de vele
en
Bestuur
uit.
schrijven,
ook
de
laten
land
te
een
het
heeft 4 mill.
bewoners, bijna
verschillende volken.
groep, waarop de Nederlandsche in-
diepst heeft ingewerkt. Bijna de geheele
Christendom
overgegaan.
Aan
het
koppen-
oorlogen is door de bemoeiingen van Zending en
land
hun
tot
en
gekomen. Een
eind
een
en
het
tot
het
over
Nederland
Het
van
goede
meerendeel
der
bevolking
Verscheidene
vrouwen.
als
om
wegen breidt zich
net
beambten
op
meer
kan
lezen
ontwikkelden
Java of elders
een
en
ver-
bestaan
vinden.
Het voornaamste
De reede
uitvoerproduct van de Minahasa is thans copra.
Menado
van
is
alleen
veilig
inden
Oost-moesson.
Het overige deel der bevolking van het noordelijk schiereiland van
Celebes
De
staat
op
lagere trap
klappercultuur
van
is ook hier
maakt hier
Het
.
in
Minahasa.
de boomen worden
zijn heidenen en aan de randen
Gorontalo
en
omstreken.
De
Islam
gestadig vorderingen.
midden
Toradja’s
vooral
belangrijk;
zeer
echter verwaarloosd. De bewoners
Mohammedanen,
dan inde
beschaving
Het
van
Midden-Celebes
kustgebied
meden
ze
uit
wordt
vrees
bewoond
voor
door
de
de zeeroovers;
109
zelfs
lieten
staan
tusschen hun
binnenland
meerdere
voor
ze
veiligheid
woongebieden
de kusten. De
en
op heuvels
lagen tot voor kort nog alle
geven dooreen
ring
een
oerwoud
van
dorpen in het
en
waren
om-
heining van bamboe, om inde vele oorlogen beveiligd
zijn tegen overvallen.
te
Het
middel
voornaamste
ingevoerd
Toradja’s
De
heeft
Zending
Adriani
nog niet
allen
lang geleden
heidenen. De
Kruyt, groote vorderingen gemaakt. Door haar invloed
en
de
godsoordeelen
het Bestuur zijn de
van
het Bestuur de
verdwenen. Tevens heeft
dorpen van de moeilijk toegankelijke heuveltoppen
er
verplaatsen.
leefden
op
het
dan ook
vele
talen
stammen
vindt
doodenfeesten, het koppensnellen,
heksenprocessen
de
en
de vlakten doen
Men
be-
hen, vooral door haar uitnemende dienaren
onder
dien
De
Het
rijstbouw.
spoedig algemeen geworden.
en
waren
en
naar
de
1907 door het Ned. Bestuur op Midden-
vloeien der velden is in
Celebes
bestaan is
van
eiland
Celebes
geïsoleerd.
zeer
dialecten.
en
Boegineezen en Makassaren bewonen den Z.W.-arm van Celebes.
De kern van het Makassaarsche gebied ligt in het
Z.W., die van het
Boegineesche gebied in het Z.O. van het schiereiland. Ofschoon beide
volken
gemeenschappelijke
van
sterk in taal en verdragen
meer
en
zeevarend
een
hebben zich
Beide
zijn
er
bevolking
offers
De
een
trouwe
brengt,
verschillen
volk
dan
de
ze
zijn nog
Makassaren
gebied uitgebreid.
grooter
aanhangers
in Zuid-Celebes
belet, dat
zijn,
elkaar slecht. De Boegineezen
handeldrijvend
en
over
volken
ze
afstamming
van
den
Islam,
wat
niet
„heilige palingen” zijn, waaraan
wenschen
haar
om
vervuld
de
krijgen.
te
vestiging van ons gezag was voor de bevolking van dit gewest
bizondere zegen.
adel,
talrijken
die
Vóórdien
uit
werd
lagere
het
afstammelingen
van
de
volk
door
den
bestond,
vorsten
uitgezogen.
De
voornaamste
vaart en
kreeg
middelen
van
zijn landbouw, scheep-
bestaan
visscherij. De inlandsche nijverheid, o. a. weven en smeden,
door
den
invoer
van
Westersche
industriewaren
een
ge-
voeligen klap.
Makassar
de laatste
door
jaren sterk vooruit
Staatkundig
hoofdstad
(87 000) is
bestaat
Menado)
en
zijn schitterend aangelegde
gegaan.
Celebes
uit het
uit
(Zie blz.
haven
117).
de residentie
Menado
Gouvernement Celebes
(met de
en
onder-
hoorigheden (hoofdstad Makassar).
brummelkamp
c.s., Land-
en
Volkenkunde
v.
U. 1.0.,
111.
*
8
110
DE
KLEINE
Bali,
de
met
Kleine
SOENDA-EILANDEN.
hoofdstad
door
Soenda-eilanden
(ruim 1 millioen)
geen zeevarend volk
de sawah’s
neezen
organisaties
van
muren
van
den Archipel. Met ijver
gesticht,
de
bevloeiing
„soebaks”,
de
bevolking
dan ook
toewijding
en
hebben de Bali-
die
zonder
eenige
Europeanen uitstekend werken.
goed onderhouden zijn
leem
van
der
geworden, maar landbouwers; ze staan bekend
verzorgd. Voor
worden
Minder
welvarende
dichte,
de
belangrijkste
haar blondere cultuur. De kusten en rivieren
als de beste rijstbouwers
bemoeiing
het
scheepvaart niet gunstig. De Balineezen zijn
de
zijn voor
met
is
Singaradja,
huis
erf; het laatste is door
en
omringd.
Het merkwaardigste van het Balineesche volk is de goed bewaarde
die
nog
tempels
niet
Hindoe-cultuur,
spreken
de
telkens inden
nog
geen
ouden
vertoont.
beschaving;
vergane
vaneen
verval
van
spoor
Als
stijl gebouwd.
ze
Hier
worden
in Britsch-Indië
is
het volk in kasten verdeeld, al is het kastenwezen minder ontwikkeld
dan daar.
Ook de
uit den
lijkverbranding
wordt
bij
hen beschouwd als
afkomstig
Hindoe-tijd, hoewel ze waarschijnlijk ouder is en op andere
eilanden eveneens voorkomt. Wel is het gebruik door het Hindoeïsme
bevorderd
en
was
en
wordt
later onder
„Bij
weduwenverbranding
na
een
het
sterfgeval
der
geen andere
gelegenheid komt het talent van den Baliër om schitterende
den
van
daarvan
geen andere
ook wordt zooveel
praal tentoongesteld. Voor den toeschouwer gaat de eigenlijke zin
en
plechtigheden
dom
lijk voorloopig begraven
feestelijkheden verbrand.
optochten te organiseeren zoo aan den dag, bij
pronk
echt Hindoesch. Toen
Nederlandsch gezag kwam, is dit offer verboden.
het eiland onder
Meestal
de
over
teloor onder de
hoogen lijketoren,
schittering der uitwendigheden, den rijk-
voor
het
is, de trap, waarlangs dit
vervoer
op-
en
van
het
lijk of
afgeladen wordt
en
van
wat
de
kist,
meestal inden vorm vaneen ledikant of vaneen koe, olifant of fantastischen
leeuw, waarin het lijk bij de verbranding op den stapel wordt gezet. De wadah
(lijketoren)
aan
alles
wordt
een
dat inde
apart verbrand.
Muziek, potsige figuren
vroolijk karakter. Het geheel is zeer kostbaar;
groote meerderheid der
en
scherts
geven
geen wonder ook,
gevallen maanden, of zelfs jarenlang
ge-
spaard is om het geld er voor bijeen te krijgen en dat arme lieden de plechtigheid
gewoonlijk in vereeniging laten verrichten, zoodat een aantal lijken gelijk-
tijdig worden verbrand.
111
Daags
de
na
verbranding heeft het makirim plaats, het
eigenlijke
over-
brengen van de asch naar de zee, of, als dit niet kan, naar een snel stroomende
rivier.
De Baliërs
onder hen
Van
volkt
overige
beschaving. Vandaar, dat het Christendom
hun
op
heeft."
KI.
C. Lekkerkerker.
Soenda-eilanden is Lombok het dichtst be-
welvarendst.
het
en
door
kans
geen
de
evenals
zijn trotsch
bevolking
De
Soembawa. Dit laatste
op
den veeuitvoer
Nog meer is
(paarden
is
Mohammedaansch,
eiland heeft
eenige beteekenis
karbouwen).
en
Soemba bekend door
zijn paarden, de zg. Sandel-
woods, die hun voedsel vinden op de vele alang-alang-velden. In het
Zuiden liggen de bekende sandelhoutbosschen, die reukwerk leveren.
is heidensch.
bevolking
De
Van Flores
verschillende
is
het binnenland
werkende
bekend.
weinig
nog
Het klimaat
vulkanen.
is
hier
Het
heeft
reeds
zeer
droog; in sommige jaren valt er gedurende 8 maanden geen regen.
Het
binnenland
Mohammedanen
is
door
bewoond
de
heidenen,
kuststrook
door
Christenen.
en
Op Timor doet de Oost-moesson het plantenkleed verschroeien;
de bladerlooze
staan
der
Kleine
Zeer
moeilijk.
handen
der
op
lagen
De
trap.
Soenda-eilanden
Maïs is
hoofdplaats.
van
De
hun witte
berghellingen. Landbouw en
rijstbouw,
naast
met
die
maïsbouw
op
de
westelijke
voorkomt, is
hier
daardoor het hoofdvoedsel. De handel is in
Chineezen.
Portugal;
aan
teekenen zich dan
als skeletten af tegen de kale
stammen
veeteelt
kajapoeti-boomen
Het
het
noordelijk deel
Nederlandsche
Missie
tracht,
van
gedeelte
evenals
op
Timor
is
Flores,
behoort
Koepang
de
bekeerlingen
maken.
te
Opgaven:
1.
Zoek op de kaart:
Str. Bali
en
2.
Zoek op: de residenties Bali
en
DE
Zoek
de
op:
Str. Lombok.
Lombok,
MOLUKKEN.
Halmaheira, Ternate, Tidore,
Oeliassers,
de
de residentie Timor.
Banda-eilanden,
de
Ceram, Boeroe, Ambon
Kai-eilanden,
de
en
Zuid-Wester-
eilanden, de Zuid-Ooster-eilanden, de Aroe-eilanden. De groepen ten zuidoosten
van
de
Banda-eilanden heeten ook wel
afzonderlijk de Groote Oost.
Behalve enkele koraaleilanden zijn bijna alle Molukken bergachtig,
Door
den
velen
regen
zijn
ze
zeer
boschrijk.
112
De
eilanden
Aardbevingen
vormen
een
vulkanische
heftige
en
deel
onrustig
zeer
den
van
Archipel.
komen
uitbarstingen
veel-
vuldig voor.
De bevolking der Molukken is zeer gemengd, vooral aan de kusten.
specerijen lokten vroeger de kooplieden
De
Archipel
en
zelfs
van
daar buiten. Talen
uit alle deelen
en
dialecten
van
den
loopen zeer
uiteen.
Ook de Hollanders werden
kruidnagelen, nootmuskaat
de eilanden
foelie.
en
gemaakt
meester
aangetrokken door den rijkdom
en
veel moeite
Met
zich het monopolie
verzekerd, waartegen de bevolking zich
vergeefs
te
hebben
van
den
verzette.
specerijen:
aan
zij zich
van
specerij-handel
prijzen
Om de
hoog te houden, beperkte de V. O. C. de teelt tot Ambon en Banda. Op andere
eilanden werden door geregelde vernielingstochten de gewassen, die specerijen
leverden, vernietigd. Alleen met de Compagnie mocht handel gedreven worden.
Halmaheira is bedekt
en
ijzerhout leveren.
met
wouden, die boschproducten, ebben-
bevolking bewoont vooral de kuststreken.
De
Sago- en klapperbosschen leveren de voornaamste producten. Sago,
het hoofd voedsel in het oostelijk deel
uitgevoerd
de
naar
van
den Archipel, wordt veel
eilanden.
omringende
is
vischvangst
De
zeer
belangrijk.
Ternate en Tidore
zijn eiland-vulkanen. De bevolking
de
hellingen haar
tuinen
de
middelpunten
van
aangelegd. Vroeger
den
waren
heeft op
deze eilanden
zijn
specerij handel. Tegenwoordig
ze
zonder beteekenis.
Ceram en Boeroe
Alfoeren. Deze
of Christen
waren
zijn in het binnenland bewoond door de z.g.
zijn heidenen. De kustbewoners zijn Mohammedaan
geworden.
De
breiden
onderwijs
westhelft
die in
wordt in het
en
Zending zich gestadig uit. De bevolking leeft
maar
het
meest
van
den
ontzaglijke aantallen voorkomt en geen verzorging
oostelijk deel
Op Ambon
echter
van
de
en
Ceram
van
Ceram ontgonnen.
de Oeliassers
is
belangrijkste
Het
ingevoerd.
eenige landbouw. Sago
kruidnagelen. Tegenwoordig
is de
is
productie
Banda-eilanden
met
nog
eenige
zijn
zeer
kleine
vulkanisch.
eilanden
het
Het
wordt
opbrengst
de
echter niet
vergelijken met die van de eilanden Zanzibar en Pemba
vormt
Ceram
Op Boeroe wordt uit hout kajapoeti-olie gestookt. Petroleum
eischt.
De
van
hij een kop gesneld had. Tegenwoordig
jacht en visscherij, eenigen rijstbouw,
sagopalm,
van
inde
eertijds de meest gevreesde koppensnellers van den Archipel;
geen man kon trouwen vóór
van
stammen
te
in
Afrika.
eiland
Lontar
overblijfsel
van
een
113
zijn eenige nieuwe eruptie-punten ver-
kraterrand.
In
dien krater
rezen,
o.
de
Goenoeng Api.
groeid
met
a.
Doordat
verkwist. Toen
zijn
daalden,
eilanden
zijn bijna geheel be-
muskaatnootboomen.
Met de muskaatnoten heeft
verdiend.
De
ze
niet
de
geld gewoon was, werd het op allerlei wijzen
aan
1894 door concurrentie
na
thans onbewoond
staan
andere streken de
van
snel
(notenkweekers)
perkeniers
de
ingerichte huizen
bevolking tusschen 1870 en 1894 zeer veel
De Kai-eilanden hadden
Vele
prachtig
vervallen.
en
kort
tot voor
verarmd.
prijzen snel
een
bevolking, die onder-
ling veel oorlog voerde. De dorpen lagen op ontoegankelijke toppen,
slechts
langs ladders
De
nomen.
bewoners
laatsten
bereiken; in oorlogstijd werden deze weggezijn
versterkingen
zijn
tijd
te
gedeeltelijk
hebben
ook
meestal
thans
den
tot
Islam
opgeruimd.
De
Inden
overgegaan.
missionarissen veel bekeer-
Katholieke
lingen gemaakt.
Uitvoerproducten zijn: ijzerhout,
zijn
De Molukken
vereenigd
wordt
in
copra
en
het Nederlandsche
met
het Gouvernement
der
inde residenties Ambon
tripang.
deel
van
dat
Molukken,
N.-Guinee
weer
verdeeld
Ternate.
en
NIEUW-GUINEE.
Zoek op: de
Geelvinkbaai
Grootte: 24
De
in
westhelft,
het
het
dat
141°
met
boven
plaats Merauke.
O. L.,
den
de
is
van
Soenda-eilanden.
vasteland,
maar
over
de
N. W.-moesson
is
grootendeels
De Papoea’s
met
zee
Nederlandsch.
is
Wilhelmina-top,
Australië
De
en
het
gering.
zeer
Het
uitkomt. Aan
sneeuwgrens
gebergte liggen laagvlakten.
middellijke nabijheid
Kleine
de
Nederland. Het aantal inwoners is
tot
midden,
Insulinde,
van
X
en
bergland
eenige
weerszijden
Hoewel het eiland inde
ligt,
is het
Z. 0.-moesson
regenrijker
komt
van
niet
on-
dan de
van
het
brengt stijgingsregen aan de zuidzijde;
doet hetzelfde
aan
de
noordzijde.
Het
eiland
woud bedekt.
zijn in vele, elkaar dikwijls vijandige
deeld. Eerst inde 20ste
eeuw
is
er
wat
meer
worden. Ze doen aan primitieven landbouw
en
van
stammen
ver-
hen bekend ge-
houden wat
varkens,
terwijl ook de jacht een en ander oplevert. Aan de noordkust worden
veel paradijsvogels geschoten, waarvan men de huiden uitvoert.
114
Tot voor kort
boomen
werden
verkrijgen,
gereedschappen van ijzer nog onbekend. De
waren
met
waarop
steenen
bijlen
knolgewassen
omgehakt,
om
konden
geteeld
bouwland
worden.
te
De
huizen worden als bij de Negers in elkaar gebonden.
Sneltochten
waren
of
zijn het groote kwaad van Nieuw-Guinee.
Zuid-Nieuw-Guinee
Man
pijl
met
kralen.
wekt
Hij
Slechts
en
waar
boog
en
vele
(Middenloop Koembe).
versieringen, bestaande uit tanden,
met
zijn overdaad
met
aardsche
van
sieraden
de
goederen gezegende
het Nederlandsch
afgunst
van
op
ringen
zijn
en
minder
stamgenooten.
gezag zich
eenigszins doet gelden,
is het verminderd.
~'t Is vooral dat koppensnellen, dat de Marindineezen (op Zuid-Nieuw-Guinee)
tot
een
wreed, barbaarsch volk stempelt,
heel hun
heidensch
door het
krachtig optreden
Gelukkig
heeft
de
bijgeloof
en
van
regeering
al
hun
en
wijl het
nauw
gebruiken, zal
samenhangt
het
pas
met
verdwijnen
het Gouvernement.
dat
eindelijk
begrepen. Het
eerste
geregeld
115
optreden is onder Ass. Res. Plate begonnen en de uitslag kan toonen, hoezeer
dat
optreden noodig
was.
De
eisch
was
dat
nl.,
de
hun
gesnelde
hoofden zouden inleveren
te
Welnu, rondom Okaba alleen, overeen kustlengte van 6 uur gaans (9
gaan.
dorpen), haalde men
hoofden op,
waarde
hebben)
vernietigd
(die
voor
meer
menschenjacht
op
opgesierde menschen-
en
koppensnellers zelf niet zooveel
eenvoudig ontelbaar: Heele hoopen werden er
waren
verbrand;
en
en
versch-gesnelde
de oudere schedels
en
meer
100
ongeveer
beloven niet
Marindineezen al
schoonmaak!
lugubere
een
Met
het
koppensnellen
gaan tevens nog twee barbaarschheden gepaard: het eten van menschenvleesch,
vooral
de hersenen der
van
onthoofd
die niet
worden,
gesneuvelde hoofden en het rooven van kinderen,
meegevoerd
maar
kampongs opgenomen.''
P.
HANDEL
EN
DEN
De
een
handel
tusschen
groot deel
maatstaf
We
den
op
en
Jos.
als
van
kinderen
eigen
inde
Kolk, Missionaris.
der
VERKEER IN
ARCHIPEL.
inlanders
de
De
pasar.
onderling
prijzen zijn
geschiedt
naar
voor
Europeeschen
laag.
inden
dat
reeds,
zagen
den kleinhandel de Chineezen
tusschenhandel
groote rol
een
en
een
deel
van
spelen. Na hen komen
Arabieren en Maleiers. De groothandel wordt meest door Europeanen
gedreven.
Het
den uitvoer overtreft
belangrijkste bedragen bij
De
en
bedrag van
verre
dat
van
den invoer.
den uitvoer leveren suiker, rubber
petroleum. Van groot belang zijn verder copra, olie, thee, tabak,
koffie
en
tin.
Door de crisis
Indië
sterk
der laatste jaren is de
handelsbeweging van Ned.-
ingekrompen.
De invoer
omvat
inde
eerste
plaats industrie-artikelen, maar ook
voedingswaren als rijst en visch. Bij de eerste groep hebben textielgoederen, vooral katoenen weefsels,
Een
verschijnsel
van
den invoer sedert
belang is,
den
verreweg
de
dat het aandeel
grootste waarde.
Wereldoorlog percentsgewijze
daald, hoewel het bedrag absoluut is toegenomen.
heeft zich de
een
markt
te
Nederland in
van
oorlogsperiode
verzekeren.
ten
In
nutte
1931
sterk
Vooral
gemaakt, om zich
heeft
het
Nederland
is
ge-
Japan
in Indië
voorbij-
gestreefd en is Japan het voornaamste invoerland van Indië geworden.
Het
dreigt de Europeesche
vooral
in Twente
gevoeld
waren
wordt.
steeds
meer
Ook het
te
verdringen,
aandeel
van
wat
Engeland
116
is sterk
gedaald, terwijl de handel met de Ver. Staten is toegenomen.
Na 1928, in welk
daalt
het
jaar Europa bijna de helft van den invoer leverde,
aandeel
Europa steeds sneller, terwijl het aandeel
van
stijgt.
Azië voortdurend
van
BINNENLANDSCH
VERKEER
Het verkeer op de eilanden wordt meer
De
aanleg van wegen is zoowel voor de groote ondernemingen als
voor
de
bevolking
Vaste
moet men
te
gemoderniseerd.
en meer
soms
van
het
grootste
luchtvaartdiensten
uren
belang.
van
de
In
afgelegen
K. I. L.
M.
loopen, om eenige producten naar den pasar
brengen.
Java is
het
best
van
rijwegen voorzien.
Het
toenemende
verkeer maakt dat ook noodzakelijk. Ook het spooris
streken
op
Java
het
beste klant is
dichtst.
van
de
We
zagen reeds,
dat
de
en
auto-
tramwegnet
suikercultuur
de
stoomtram.
Zoover als Java is Sumatra nog niet. Het heeft gewestelijke netten,
waarvan
alleen
die
van
Palembang
en
de
Lampoengs
met
elkaar
tram
sluit
aan
wegnet van S. O. K. Ook het reizen
met
auto's is sterk toegenomen.
verbonden zijn. De Atjèhsche
bij het spoor- en tram-
Evenals in Nederland doet de autobus de spoor-
en
tramwegen
117
concurrentie
geweldige
een
Het verkeer tusschen
steeds wordt
er
voor
de
eilanden
vooral
Ook
hier
is
De
Kon.
Paketvaartmaatschappij
dienst
gebreiden
de K. P. M.
begint
groot
van
het
Europeesch
Het
te
belangrijkste
havens
en
van
Makassaren.
heeft
M.)
van
verkeer, dat
modernste
belang
K. P.
havens
doet
eenig belang
per
uit-
een
vliegmachine,
worden.
BUITENLANDSCH
De
aanzienlijk. Nog
grootbedrijf doorgedrongen.
(de
alle
ingesteld;
aan.
is
onderling
Madoereezen, Boegineezen
inlanders,
echter
zijn
deel in voorzien door prauwvaarten
een
van
Zuid-Celebes
op
spoorlijnen.
eilanden geen
op de andere
Behalve
aan.
voor
VERKEER.
groote
zeeschepen
Java zijn:
op
Tandjoeng Priok, Soerabaja en Semarang. De beteekenis van
Makassar als zeehaven is sterk toegenomen, sedert er naar gestreefd
wordt,
er
overlaadhaven
een
verkeer tusschen
voor
vroeger
haven
van
is
aantal
het
een
Ned.-Indië
Belawan
90 km
die het achterland
Het verkeer
vaste
lijnen
elkaar in
van
diensten
en
en
goederen-
overlading
had
Singapore plaats. Op Sumatra is de
kosten
komt
bunkeren,
de kust
Oost-Azië
het
voor
Deze
Oost-Azië.
ligt,
van
verbeterd.
In
Sabang
Ofschoon
stijgende.
is het door de spoorwegen,
belang geworden.
Nederland werd reeds
Australië
nauwe
dat
maken
groote
ontsloten,
met
op
Achter-Indië,
welke deze
met
schepen,
Palembang
en
groot deel in
te
van
behandeld.
(„ Java-China-Japan-lijn”),
Noord-Amerika.
die op Nederland
De
Er bestaan
verder
op
maatschappijen,
onderhouden,
staan
tot
betrekking.
VERHOUDING
VAN
INDONESIËRS EN
NEDERLANDERS.
BESTUUR.
De onderwerping van Indië door de Nederlanders is geschied, om er
voordeel uitte trekken. Met de belangen der inheemsche
werd
bevolking
langen tijd weinig rekening gehouden. Tegenwoordig
in veel grooter
welvaart
te
mate
is
dit
het geval. De regeering streeft er naar, de volks-
bevorderen.
Hierdoor is de verhouding tusschen Nederlanders en Inheemschen
echter niet beter
geworden. Vooral
onder
de ontwikkelden bestaat
118
streven
een
zelfstandigheid. Sommigen willen
naar
de Neder-
met
landers samenwerken, om Indië in staat te stellen zichzelf te besturen,
anderen
leggen
het
Niet vergeten
aan
een
op
revolutie.
dat
mag worden,
Nederlandsche
het
gezag veel
goeds gebracht heeft. Afpersingen door hoofden en vorsten, vroeger
vaak
voorkomende,
worden
Onderlinge oorlogen
door
het
Gouvernement
worden onderdrukt. Door
koppensnellen
en
aanleg van wegen en bevloeiingswerken
latend, is verbeterd. Zending
de
gaat
hoewel nog veel
geneeskundige verzorging,
De
en
tegengegaan.
welvaart vooruit.
te
wenschen
dragen hiertoe ook veel bij.
Missie
Van het begin af hebben de Nederlanders de verstandige
lijn gevolgd,
laten.
te
wel
werden
bestuur bleef
de
dorpsbestuur
Het
Zelf gekozen.
de
benoemd. Naast
en
boven deze
de
staan
de
ambtenaren,
worden
zijn,
voornaamste
afgezet,
Soerakarta
door
Java
op
inlandsche
hoogere
De
wordt
vorsten
de inlanders.
aan
bestaan nog slechts de Vorstenlanden
Jogjakarta.
regenten
tegenstand
van
plaatselijke
Op Java
gedrags-
bevolking zooveel mogelijk onder eigen bestuurders
Ingeval
het
maar
de
over-
door
en
bevolking
waarvan
de
het Gouvernement
Europeesche ambtenaren,
de residenten.
o. a.
De residenties
onder
(gewesten
resident) zijn tegenwoordig
een
onderafdeelingen van de 3 Javaansche provincies: West-, MiddenOost-Java. De bevolking van elke provincie is vertegenwoordigd
en
door
den Provincialen
genoemde
titel
Vorstenlanden
Buitengewesten
De
van
Raad
met
den
Gouverneur als
vormen
ook
provincies.
staan
onder
Onder
voeren.
gouverneur
residenten,
ambtenaren, die toezicht uitoefenen
Waar
Het
vorsten
zijn, volgen deze
Centrale
bestuur wordt
de
hen
hoofd.
enkele den
waarvan
werken
De
Europeesche
op de inlandsche bestuurders.
leiding
uitgeoefend
der residenten.
door den Gouverneur
-
Generaal, die telkens voor 5 jaar benoemd wordt door de Koningin.
Directeuren,
het
hoofd
eenigszins
van
aangelegenheden
overeenkomend
verschillende
de
moet
takken
G.G.
den
met
van
Raad
ministers,
bestuur.
van
staan
aan
In
belangrijke
Indië
raadplegen.
Sedert 1918 heeft de Volksraad, een soort volksvertegenwoordiging,
deel
aan
stap
naar
het bestuur. De
zelfbestuur.
Hij
instelling van
bestaat
dezen Raad
was
Generaal.
eerste
grootendeels uit gekozen leden;
de andere worden door den G.G. benoemd. De besluiten
Volksraad behoeven de
de
van
den
goedkeuring van de Nederlandsche Staten-
NEDERLANDSCH WEST-INDIË.
SURINAME.
DE NATUURLIJKE
Suriname
is
het
middelste
ligt Engelsch-,
ten
oosten
Evenwijdig
GESTELDHEID.
gedeelte
Guyana.
Ten
westen
Fransch-Guyana.
de kust strekt zich
aan
van
Oosten naar het Westen in breedte
een
vlakte
toeneemt.
De
uit, die
van
het
vlakke, modderige
kust is bezet met mangrovebosschen, die de aanslibbing bevorderen.
Het Zuiden
men
van
savannen.
graniet
bedekt. De rivieren
nemen
ze zeer
breed. De
vlakte
is
zandig
en
Hier
onvruchtbaar.
vindt
De zuidhelft van Suriname bestaat uit laag bergland,
uit
grootendeels
de
opgebouwd
vormen
er
en
oerwouden
met
talrijke watervallen. Stroomafwaarts
in breedte toe; de mond
100 km
vloed gaat wel
meest
ver
van
de
Corantijn is 51,
de rivieren
km
op.
Opgaven:
1.
Zoek op: de Corantijn,
2.
Op welke
van
breedte
de
Suriname
en
de
Marowijne.
ligt Paramaribo? Vergelijk deze breedte
met
die
Batavia.
Suriname heeft
even
een
gemiddelde jaartemperatuur van 26° C., d.i.
hoog als die van Batavia. Tusschen de warmste en de koudste
maand is ook hier
De totale
een
zeer
gering verschil. Er zijn twee regentijden.
regenval bedraagt
2
a
3m per
SAMENSTELLING
DER
Na den tweeden
in ruil
voor
EN DICHTHEID
BEVOLKING.
Engelschen oorlog behield Nederland Suriname
Nieuw-Nederland. Het
plantage-kolonie.
jaar.
Ook
hier
werden
voor
den landarbeid. Maar in
Van
dat
was
uit
toentertijd een welvarende
Afrika
Negers ingevoerd
1863 werden de slaven
tijdstip dagteekent de achteruitgang
van
vrij verklaard.
de
kolonie.
De
120
slaven
vrijverklaarde
en
het was uiterst
te
verkrijgen.
Maar
worven.
verlieten
spoedig mogelijk
zoo
de
plantages
moeilijk, in dit dun bevolkte land vrije arbeiders
Een
tijdlang
in
1918 is
werden
er
werving
de
koelies in Br.-Indië
aange-
contract-koelies in
van
het
geheele Britsche rijk verboden. Tegenwoordig komen er nog enkel
arbeiders
over.
oppervlakte
van
Javaansche
Toch
er
wonen
tamelijk veel
nog
Br.-Indiërs.
Op
een
5
Nederland
X
telt Suriname slechts
155 000 bewoners. Hiervan
zijn ruim de helft Negers,
in aantal
daarna de
Van
de Br.-Indiërs
oorspronkelijke bewoners,
de
slechts
en
eenige duizenden
Indianen,
de
van
zijn
er
nog
jacht, visscherij
en
in
en
landbouw.
eenigen
wordt
Negerbevolking
De
volgen
Javanen.
leven
Ze
over.
dan
Boschnegers.
die
in
en
zich
tijden
vroeger
in
laatsten
De
hoofden
worden
erkend.
Hun
door
taal
is
zijn
de
Surinamers
afstammelingen
plantages
wisten
inde
bosschen
vestigden.
het
het
Nederlandsche
ontvluchten
Hun
tegenwoordig
vooral
en
opper-
mengelmoes
een
Nederlandsche
Afrikaansche, Portugeesche,
te
Bestuur
Neger-Engelsch,
slaven,
van
de
van
Zuiden
het
onderscheiden
van
Engelsche
woorden.
„De geurmakerij zit den Boschneger in het bloed. Zij treedt in allerlei dingen
aan
dag: Inde kleurrijke kleeding, de veelkleurige, gestreepte lappen,
den
waarmede
voelt
en
zich, de Boschneger!
Indiaan
der
diep
is
hij niet; stil
en
aanzien
teruggetrokken als
zijn grootendeels nakomelingen
naar
de stad trokken
huidkleur
de
zeer
verschilt,
in
Suriname
slechts
Portugeesche Joden,
die inde
17de
en
moeten
met
propere
van
de
G.
J. Staal.
de
Negers,
(Paramaribo telt een
van
gemengd
met
bijna blank
tot
zwart.
Blanken
zijn
nette
geheele bevolking). Ze zijn eenigszins
Blanken, zoodat
het
Bedeesd
bij de vrijverklaring
derde
zich omhangen, in het
geenszins.”
De Surinamers
die
vrouwen
dorpen, in hun zwierigen, wuivenden groet, hun familiariteit. Hij
hun
van
mannen
wonen
er
stichtten.
plantages
opgeven
Hollandsche
en
1500.
eeuw
Verschillenden
Gedeeltelijk zijn
uit Brazilië
hebben
gekomen
hun
bedrijf
zijn handelaars geworden. Kolonisatie-proeven
boeren
zijn mislukt.
121
MIDDELEN
VAN
BESTAAN.
Meer dan de helft der bevolking is inden landbouw werkzaam.
Er is slechts
der
schaffing
sterk
In
bananen-
cacao-,
teelt
waren
hebben
gebracht. Door
105
er
in
verdeeld
„grondjes”,
verstreken
Vooral inde
voldoende
De
De
Een
Britsch-Indiërs
-
gerooid; ze heeft ook
hiervan is
in
perceelen,
koelies, wier contracttijd
aan
Javanen verbouwen rijst.
en
behoefte verbouwd wordt.
eigen
voor
leveren
vele
Paramaribo.
naar
houtsoorten, waaronder
de
stammen
goede.
in
ongeregelde tijden
op
geregelden
Vaneen
zeer
handel
kan
zoo
sprake zijn. Verder wordt er inde bosschen balata gewonnen,
soort
getah-pertsja.
Goud komt
nemingen
winning
alle
in
mislukt
uitvoer
en
hoeveelheden
geringe
zoo
totale in-
van
bauxiet,
18 millioen
gulden.
dat
de onder-
Nederland
alluminiumoxyde, dat aan de
een
maatschappij wordt ontgonnen.
uitvoerwaarde
en
voor,
zijn. Van belang is inde laatste jaren de
Cottica dooreen Amerikaansche
De
deel
gegeven
en
Boschnegers brengen
geen
De
oorlogsjaren is de aanplant toegenomen, zoodat thans
bosschen
vlotten
een
De
is.
bijgedragen.
nu
tijd iets vooruit.
plantages.
vroegere
op
suikerplantages,
daartoe veel
Voor den kleinen landbouw wordt oerwoud
plaats
de af-
zijn er door mislukt. De koffie
rubbercultuur
en
den laatsten
gaat
1833
plantenziekten
Ook
in cultuur
slavernij is het plantage-bedrijf, de groote landbouw,
achteruitgegaan.
5.
nog
| % van het land
de laatste
bedroeg
en
de Ver.
Staten
jaren slechts
hebben daarin
het grootste aandeel. De booten van de „Kon. Ned. Stoomboot-Mij.”
doen éénmaal per
maand Paramaribo
aan.
spoorlijn en 60 km rijweg
Aan het binnenlandsch verkeer staat één
ten dienste.
Bijna alle personen- en goederenvervoer geschiedt te water.
„Op de grillige bovenrivieren zijnde Boschnegers de vrachtvaarders. Met
groote
behendigheid
korjalen
door
tusschen
de
de
loodsen
nauwe
klipsteenen
REGEERING.
Aan het
woordiger
bezit
hoofd
der
rotsspleten,
door
en
met
uit
waarin het
over
der kolonie
een
lange,
de
boomstammen
water
gehouwen
zijn doorgang neemt,
stroomversnellingen.”
GODSDIENST
Koningin,
Suriname
hun
zij
EN
ONDERWIJS.
Gouverneur als
staat
de
zeer
ruime
vertegenwoordigend
vertegen-
bevoegdheden.
lichaam,
Verder
de Koloniale
Staten, dooreen beperkt aantal kiezers gekozen. In theorie heeft
122
Suriname
dus gelfbestuur.
tekort
aanwijst,
oefent
het
dat
door
Ministerie
der
samenstellen
Daar de
het
wordt
Moederland
Koloniën
van
het
van
jaar een
aangeguiverd,
toegicht
scherp
goodat
begrooting uit,
echter elk
begrooting
op
het
gelfbestuur
niet
veel overblijft.
lets
Van
minder
de
dan
de helft
Boschnegers
der
is ook reeds
aantal
een
overgegaan. Het grootste aandeel inden
hebben
missie
de
een
echter
ge
Hernhutters
eeuw
alle
voor
Zendingsarbeid onder hen
gehad. Suriname
is
de Katholieke
voor
Sinds
1785 werkt
succes.
In Suriname bestaat
Voertaal
Christenen.
het Christendom
tot
lang verboden terrein geweest.
veel
met
bestaat uit
bevolking
leerplicht voor kinderen van 7 tot
is
onderwijs
12
jaar.
het Nederlandsch. De onderwijgers
gijn van allerlei afkomst: Hollanders, Surinamers, Britsch-Indiërs,
Javanen,
het
Het bigonder
e. a.
openbare;
het
onderwijs
heeft
eerste
§
neemt
van
het
grooter plaats in dan
totaal aantal leerlingen.
CURAgAO.
De kolonie Cura9ao bestaat uit ges eilanden. Van de Eilanden boven
den Wind heeft ge St. Eustatius, Saba en de helft van St. Martin;
van
de Eilanden beneden den Wind: Cura9ao, Aruba en Bonaire.
dege eilanden is alleen Cura9ao
Van
De
bestaat
bevolking
Papiamento,
uit
Negers
van
en
beteekenis.
Mulatten.
Ze
Hollandsche
Afrikaansche,
een
mengelmoes
van
vooral
Spaansche
woorden. Ze
gijn allen Katholiek;
wordt
grootendeels
door
de Missie
het
spreken
het
en
onderwijs
gegeven.
Doordat de Benedenwindsche eilanden veel
droogte te lijden
van
hebben, beteekent de landbouw niet veel.
De laatste
kanaal
werd
jaren is Cura?ao sterk vooruitgegaan. Door het Panamade
hoofdplaats
meer
invloed heeft
door
de
Bataafsche
gewonnen
een
gehad
olie
naar
groote oliehaven
Willemstad
een
stichting
petroleumraffinaderijen
de
van
Petroleummaatschappij,
die
Daardoor
Cura9ao
voert.
met
snel toenemende
een
bunkerhaven.
dein
is
Nog
Venezuela
Willemstad
bevolking.
nu
ALGEMEENE
NATUURKUNDIGE
WIS- EN
AARDRIJKSKUNDE.
BOLVORM
DER
is
aarde
Onze
vlakte, afgezien
strand
leert
staande, zien
de
oppervlakte
boot
niet
we
maar
nadert.
gebogen
dat
ons,
Indië
hij probeerde
bereiken.
Reeds
de
om
aarde
te
waarnemingen
vormig
de
varen
hebben
Aan
niet den romp. Deze wordt pas zichtDit
zou
onmogelijk zijn,
was.
Ook
andere
dooreen tocht in
wanneer
deze
gedachte uit,
westelijke richting
reisgenooten
van
Magelhaes gelukte
(1519 —1522).
Alle
latere
bevestigd,
dat
de
de
verschijnselen wijzen
ging van
het
berekeningen
aarde
ongeveer
te
en
bol-
uur
BREEDTE.
maakt
ons
hemellichaam
tusschen de
en
een
evenaar.
Deze
wenteling om zijn as. De
Zuidpool. De halve cirkels, die
polen trekken kan, heeten meridianen, lengtecirkels
of middagcirkels. Ze worden doormidden
of
onjuist is.
eenigszins verwijderd schip
vaneen
uiteinden daarvan heeten Noordmen
opper-
is.
LENGTE EN
In 24
aan
indruk
deze
Columbus
op den bolvorm der aarde.
toen
de
bergen en heuvels, een plat vlak, maar nauw-
van
wel de rookpluimen,
baar, als
lijkt
Weliswaar
bolvormig.
nagenoeg
waarneming
keurige
het
AARDE.
is
40 000
trokken aan den evenaar,
km
lang.
noemt men
gedeeld door den aequator
De
cirkels,
evenwijdig
ge-
parallelcirkels of breedtecirkels,
124
Sommige hiervan hebben een aparten naam, zooalsde poolcirkels en de
keerkringen. Met behulp van genoemde lengte- en breedtecirkels is het
mogelijk, de plaats op aarde nauwkeurig
den
bepalen.
te
meridiaan
tusschen die
tor,
deel
Het
Noordpool
van
plaats
vaneen
plaats en den aequaheet
graden,
in
gemeten
breedte. Men spreekt van NoorderZuider-breedte.
en
de
enkel
dan
op,
breedte
weten
Geeft
vaneen
we
men
plaats
niet,
nog
op
welken meridiaan ze ligt. Daarom
neemt
men
cirkels
als
wel
één
meridiaan,
eersten
dien
gewoonlijk
halve
deze
van
en
Green-
van
wich. Onder
lengte vaneen plaats
verstaat men
het aantal
den
Inde
graden van
tusschen den
aequator,
ridiaan
van
eersten
meridiaan.
Men
richting
en
spreekt
dan
die
Zuidpool
plaats
en
telt
van
de
teekening is
Als
plaats P.
B P de breedte
de
de eerste meridiaan
me-
den
180°
tot
Ooster-
of
meridiaan
van
over
A
is, wordt de lengte
van
P aangegeven door AB.
in
oostelijke
of
westelijke
Westerlengte.
Opgaven:
1.
Op welke lengte en breedte liggen: Amsterdam, Parijs, Berlijn, New-York,
Batavia, de noordpunt
2.
Welke
N.B.
ligt
en
plaats ligt
Sumatra?
op
60°
75° W.L.? Welke
op 34° Z.B.
3.
van
en
N.B.
plaats ligt
en
30° 0.L.? Welke
op 51°
N.B.
en
7°
plaats ligt
op
0.L.? Welke
40°
plaats
72° W.L.?
Op welke breedte liggen de polen?
elke
Op
plaats
der
aarde
wijst
het schietlood
punt van ons hemellichaam. Alle bewoners
staan
naar
dus
het middel-
met
de voeten
naar
dit middelpunt toe. Daaruit volgt, dat er menschen op aarde zijn,
wier
voeten
Zoek
DAG
onze
naar
elkaar
gericht zijn. Ze zijn
tegenvoeters.
EN NACHT.
TIJDSVERSCHIL.
De aarde ontvangt licht
slechts één helft
(de pijl geeft
Inde
eikaars tegenvoeters.
de
teekening
van
en
warmte
den bol verlicht
richting aan)
is
van
het
voor
de zon. Er kan natuurlijk
zijn. Door de omwenteling
wisselen
dag
en
den meridiaan NTZ
nacht
steeds
middag
af.
12 uur,
125
voor
den
meridiaan
komt
juist
de
NAZ
is
het
op. Hieruit
zon
middernacht.
Voor
de
plaats Q
dat niet elke meridiaan den-
volgt,
zelfden tijd heeft. Plaatsen op denzelfden meridiaan gelegen hebben
het
even
laat.
Hieruit is ook
Een
lengteverschil van
de
1.
middagcirkel
te
verklaren.
180° geeft een tijdsverschil van 12 uur. Elke
graad lengteverschil geeft dus
Vragen
naam
4
=
min.
tijdsverschil.
100
opgaven:
en
Waar is
het later, in Amsterdam of in
in
Berlijn?
Greenwich of in Amsterdam?
in New-York of in Londen?
in Zanzibar of Mekka?
in
2.
En
laat is
Hoe
hoe laat is
Hoeveel
3.
het te
het in
Trondhjem
of
Hamburg?
Batavia, als het in Amsterdam
12
uur
middag is?
Amsterdam, als het in Batavia middernacht is?
tijdsverschil is
er
tusschen Amsterdam
en
Greenwich?
Men gebruikt niet voor elke plaats den werkelijken tijd. Heel Nederland
heeft Amsterdamschen tijd, heel Duitschland Berlijnschen tijd,
heel Engeland Greenwich-tijd. Ook België heeft den laatsten aanvaard.
JAAR
Behalve
uit
om
Voor
en
de
een
het
genoeg;
nomen,
JAARGETIJDEN.
EN
de
wenteling
zon
en
om
wel inden
goede tijdrekening
4de
brummelkamp
worden
de
tijd
van
we
en
eeuwjaren
Volkenkunde
365
nu
366.
van
die door 400 deelbaar
c.s., Land-
de aarde
voert
as
nemen
(het schrikkeljaar)
daarom
maar
haar
beweging
dagen en bijna
3
Dit
niet
6
uur.
jaren van 365 dagen
is
als
zijn weer
v.
een
U. 1.0., 111.
niet
nauwkeurig
schrikkeljaar
ge-
wel.
*
9
126
Inden loop
den
horizon.
opzichte
van
De
oorzaak
het
vlak, waarin
maakt
hiermee
wijdig
aan
Inde
jaar komt de zon niet altijd even hoog boven
vaneen
hoek
een
vorigen
haar
is
teekening
hiervan
de
de aarde
66J°
van
stand
van
de
de
zon
draait.
om
aarde
De
blijft daarbij steeds
en
ten
as
even-
stand.
de stand
afgebeeld
is op
Er
de aarde
van
's
Juni
middags
op 21
21
Juni niet loodrecht boven de bewoners van den aequator komt,
het
geval
keerkringen.
breedte
Verder
keerkring..
in het donker
dit
niet
men
Binnen
Op 21 Dec. is dit
de
het
Z.H.
Noorderkeerkring
of
Zuiderkeerkring
de
helft
of
Steenboks-
parallelcirkels
korten nacht.
de
op
datum
de
andere
een
ze
b.v.
echter
Op
parallelcirkels
dag
dus
binnen
het
geheel
in
op
heeft
dien
op
Juni
21
Steenbokskeerkring
den
korten
Zuidpool,
Juni zelfs
gaat
eene
Kreeftskeerkring
De
een
op 21
Noordpoolcirkel
dat steeds
heet
de andere in het licht zit. Met de
van
zon
N.H.
de parallel-
noemt men
den aequator
dien
op
op
ook
en
23|°
op
van
langen dag en
heeft
het
geval,
het
daarentegen,
op
blijkt,
en
23
van
Die
die
Kreeftskeerkring,
komt
zon
23|-°,Z.B. Verder van den evenaar af is de loodrechte
voor
onmogelijk. Op een
cirkels
een
te
boven de menschen, die op 231° N.B. wonen.
stand
is
zien, dat de
op 21
en
maar
December.
is
en
het
van
een
den
langen
Z.H.,
nacht.
Zuidpoolcirkel,
niet op. Binnen
den
dag niet onder.
Opgaven:
Lees
van
Waarom
de
zou
teekening af, hoe de toestand op 21 December is.
de
men
keerkringen
zoo
noemen?
Op welke breedte liggen de NoordpoolWie
en
overeen
21
De
Maart
zon
Ook
met
op
van
de
die
den
datums
’s
kan
Zuidpoolcirkel ?
zien, dat
op
23
September
dag en nacht gelijk zijn.
middags
12
uur
loodrecht boven
evenaar.
teekening van bl. 127,
kijkt, waarin de aarde
dat op 23
aarde
de heele
over
staat
de bewoners
globe beschikt,
en
om
September en 21
de
zon
waar
draait, kan
men
men
bovenop het vlak
duidelijk maken,
Maart over de heele aarde
dag en nacht
127
gelijk zijn. De Noordpool mag niet in het midden geteekend worden
van
het
cirkelvormig vlak, dat men dan ziet, omdat de aardas geen
rechten hoek
Hoe
met
hooger
duurt, des
de
vlak maakt.
genoemd
zon
temeer
aan
den hemel
wordt
warmte
komt
en
hoe
langer
de
dag
ontvangen. Voor het N.H.
er
begint de lente op 21 Maart, den datum van gelijke dag- en nacht-
21
Overal
dag
en
Maart.
nacht
lang.
even
z
21
21
Juni.
Lange dagen
het
Lange dagen op
op
N. H.
het Z.
23
Overal
lengte.
Z.H.
zomerhalfjaar
Het
meer
December.
H.
September.
dag en
nacht
duurt
tot
even
lang.
September,
23
waarna
het
bevoordeeld wordt.
Op hooge breedte kan de dag wel lang duren, maarde zon blijft
ook op
dus
21
niet.
tropische,
Juni laag
aan
Men verdeelt
de
den hemel.
de aarde
gematigde en
Heel
meest
warm
in 3
wordt het
gordels:
daar
de heete of
de koude luchtstreek.
Vroeger nam men als grenzen aan de keerkringen en de poolcirkels.
Tegenwoordig gebruikt men veelal andere
grenzen
(Zie blz. 130).
128
DER
MAAN.
bewegen
zich nog
SCHIJNGESTALTEN
Behalve de aarde,
om
de
de
vaste
zon.
Men
noemt
aantal andere lichamen
planeten, in tegenstelling tot de andere,
ze
sterren.
Sommige
planeten
der
Ook de aarde heeft
zon
een
er
uitvoert.
beweging
de
een:
de aarde mee,
met
de
ze
om
de laatste
evenals
maan,
met
Deze maakt den
maan.
terwijl
Daar
nog z.g. wachters
voeren
de
zich
loop
mee.
om
de
kringvormige
een
aarde,
donker
een
®
Eerste Kwartier.
Richting
0
®
~
II
Volle
®
•
Maan.
__
zon
Nieuwe
zon.
is
400 X
die
„„
Maan.
van
aarde—maan).
®
Laatste
lichaam
is, kunnen
we
Kwartier.
haar alleen
zijde
naar
ons
toegekeerd is,
Door
den
loop
om
verlichte
verlicht
van
zijde
en
voor
Bij
en
de zon
Eerste
ons
ander
een
schijngestalten.
aarde
de aarde
goed
welke
is
nu
gedeelte
door de
is
verlicht
zon
de
wordt.
donkere,
dan
weer
terwijl
meestal
een
gedeelte
donker
Nieuwe Maan
wanneer
de
eens
zichtbaar,
waarnemen,
is.
Men
spreekt
de
daarom
het, als de maan tusschen de
instaat, zoodat we niets van de verlichte zijde zien.
Kwartier
is
de
rechterzijde
verlicht,
de
linkerkant
donker. Bij Volle Maan staan zon en maan, van de aarde uit gezien,
tegenover elkaar.
We
zien dus de heele verlichte zijde.
Bij Laatste Kwartier is de linkerzijde verlicht, de rechter donker.
(Draai,
om
dit
te
begrijpen, de teekening zóó, dat de aarde onder
129
de
en
aarde
duurt
de
naar
boven
maan
EN
Men zou
292.
±
omloop
De
dus
dag,
bijna
de
van
maan
om
de
maand, welk tijdsverloop
een
is.
genoemd
maan
ZONS-
komt).
MAANSVERDUISTERING.
denken, dat bij elke Nieuwe Maan, als de maan zich dus
tusschen aarde
bevindt, het zonlicht door de maan onder-
zon
en
schept zou worden. De zon zou dan onzichtbaar zijn; we hadden zons-
verduistering.
Dat
dit
niet steeds het
geval is, wordt veroorzaakt,
doordat meestal de maan onder of boven de lijn passeert, die aarde
en
zon
verbindt. Een enkele maal echter
liggen de drie lichamen
bij Nieuwe Maan in één rechte lijn en dan neemt men een geheele
gedeeltelijke zonsverduistering waar.
of
Liggen bij
Volle
Maan
aarde
en
maan
het licht,
dat
de
zon,
in één rechte
lijn,
anders
de
dan
onderschept
Zon
ontvangt. Men ziet de schaduw van de aarde op de maan treden.
de aarde
In sommige gevallen wordt deze
maan
van
geheel donker en heeft men totale
maansverduistering.
DE ATMOSFEER.
KLIMAAT.
dampkring of atmosfeer. Deze is
De aarde is omgeven dooreen
samengesteld
uit
stikstof
de onderste
uiteen
en
voor
mengsel
20
±
Inde
lagen.
van
gassen,
79
voor
% bestaande
% uit zuurstof. Dit geldt alleen
hoogere lagen,
voor
die honderden kilometers
hoog reiken, hebben lichtere gassen, zooals waterstof, de overhand.
De
voor
toestand
de menschheid.
bepaalde
is, of
tot
de
van
streek
Van
hangt
de bewoners
atmosfeer
een
is
ontzaglijk
van
haar temperatuur
het
af,
of
armoedig
al
deze
bestaan
en
groot
belang
vochtigheid ineen
dan
niet
moeten
bewoonbaar
leiden
dan wel
welvaart kunnen komen.
De atmosfeer bezit de eigenschap, dat de zonnestralen er doorheen
dringen, zonder haar noemenswaard te verwarmen. De aardoppervlakte
ontvangt
dus de warmte
de atmosfeer. We
te
grooter
wordt,
Ook andere
hebben
naarmate
en
gezien,
geeft
dat
de breedte
die
daarna
de ontvangen
vaneen
af
aan
warmte
des
weer
plaats geringer is.
omstandigheden hebben echter invloed. Op gelijke
130
wordt
breedte
de
dan
dus inden
de
zee
nooit
koelt
het
Maar
zee.
wordt dus ook ’s
koud.
bizonder
zomers
Het
wintertemperatuur.
verhitting,
Het
en
sterker verwarmd
bij lagen zonnestand,
en
is
warm
en
door groote verschillen
waterdamp er
zeeklimaat
’s
ze
heeft
nachts
dus
kleine
wintertemperatuur. Het landklimaat
tusschen
inde lucht
ook
zomer-
dag en nacht
aanwezig is,
zijn de verschillen. Wolken beletten overdag
terwijl
's winters
door
gekenmerkt
Ook kan het verschil tusschen
groot zijn. Hoe minder
grooter
en
nooit bizonder
zeeklimaat
zomer-
daarentegen is gekenmerkt
te
’s nachts
land
winter, ook eerder af dan de zee. De atmosfeer boven
verschillen tusschen
en
het
bij hoogen zonnestand
afkoeling
een
des
sterke
tegengaan.
een
groote
een
klein verschil tusschen
dag-
nachttemperatuur.
Land kan ook wel
wind
van
zee
komt.
een
zeeklimaat hebben, nl. als de heerschende
b.v. in
Dit is
westenwinden
overheerschen.
hier 's winters
geen vorst.
wind
in
onze
het
geval,
waar
waaien,
krijgt
men
West-Europa
Zoolang
Deze kan
deze
pas
intreden, als de Oosten-
streken waait.
Vragen:
1.
Zou
de Oostenwind
2.
Waardoor is
3.
Is
dit overal
's
zomers
de Zuidenwind
op aarde
het
in
Nederland
warmer
geval?
dan de
hitte
of koelte
Noordenwind?
brengen?
131
Zou
de
uit
aardoppervlakte geheel
bestaan,
dan
zou
nemen.
Door
de
land
de temperatuur
geregeld
afwisseling
land
van
en
of
polen
de
naar
is
zee
uit
geheel
water
toe
af-
dit echter thans
niet het geval. Rekent men van verscheidene plaatsen de gemiddelde
uit
temperatuur
die
een
dan
blijken
overeen
heel
gelijke gemiddelde
die
jaar en
verbindt
bochten
groote
plaatsen,
door
aanwijzen
temperatuur
lijnen (isothermen)
de
men
te
lijnen,
vertoonen.
Gewoonlijk neemt men als grenzen van de tropische en de gematigde
luchtstreken de lijnen aan, die de jaartemperatuur van 20° C. aangeven.
Op het N.H. is de lijn, die de Juli-temperatuur van 10° C. aangeeft,
de
tusschen het
grens
geldt
de
is
ook
van
grooten
Deze
is
niet
overal
temperatuur
atmosfeer.
blijkt
de luchtdruk het
Hevige koude
Daar de lucht
die
gaat
druk
naar
men:
De wind gaat
met
meest
lagen
gepaard
druk. Zoo
vaneen
rechts
naar
invloed
gelijk.
op
de
drukking
Over
het
algemeen
de temperatuur
met
het
hoogst
hoogen luchtdruk.
beweegt ze zich uit streken met hoogen
ontstaat
de wind. Meestal zegt
barometrisch maximum
Hierbij heeft echter
trisch, minimum.
op het N.H.
geringst, waar
gas is,
een
grens.
WINDEN.
EN
inde
is.
10° C. als
Januari-temperatuur van
LUCHTDRUK
De
gematigde en het poolklimaat. Op het Z.H.
en
een
op het
Z.H.
inde
buurt
naar een
barome-
afwijking plaats,
en
wel
naar
links (Wet van Buys
van
den
Ballot).
Doordat
de
temperatuur
evenaar
steeds
hoog is, vindt men daar altijd een barometrisch minimum. Op een
breedte van 30°—40° op het N.H.
de luchtdruk
hoog
te
luchtstreek
tropische
en van
20 a 30° op hetZ.H. blijkt
zijn: hier ligt een maximum. Gevolg: Inde
gaat
op
het
N.H.
den
naar
aequator
een
Noordenwind, die door de afwijking Noordoost wordt. Op het Z.H.
heeft
Dit
men
een
Zuidenwind, die door de afwijking Zuidoost wordt.
zijn de passaten.
De passaten waaien inde
in verschillende
oorzaak
hiervan
Inden winter
als
regel,
maar
gebieden vindt men een gewijzigden toestand. De
is
van
het
verschil
tusschen
land-
het N.H. is Centraal-Azië
dan
een
dat
jaargetijde een lagen
hoogen
tropische streken wel
zeer
luchtdruk. Inden zomer is het
luchtdruk.
Gevolg:
en
zeeklimaat.
koud
en
heeft
heet; het heeft in
Inden winter gaat
132
de wind
Zomer
de
gaat
Centraal-Aziatisch maximum
wind
van
de
In
Oost-Azië
elkaar
af.
In
Zuid-Azië
en
Z.0.-moesson
inden
winter
de
N.0.-moesson, inden
Een
gedeelte van Ned.-Indië
de atmosfeer in
Centraal-Azië.
In
het
inden
land.
N.W.-
moesson.
zee;
het
naar
zee
naar
zoo
wisselen
waait
het
van
wordt
zomer
de Z.W.-
ook beïnvloed door
grootste
deel
echter is
de
windrichting afhankelijk van den luchtdruk in Australië. Hierdoor
ontstaan
70
e.
N.O.-
en
Z.W.-moesson
(Zie kaartje
en
tekst op blz.
v.).
REGENVAL.
Het water, dat op zee verdampt, valt als
hagel, dauw)
voor
een
neerslag (regen, sneeuw,
groot deel op het land.
Voor
neerslag
is
noodig, dat de lucht zoodanig afkoelt, dat de waterdamp condenseert.
We
hebben
gezien,
dat
de
lucht
vooral
kouder
wordt,
wanneer
133
stijgt. Dit geschiedt,
ze
Vandaar, dat
wind
er
steeds
staat,
de
aan
de wind
wanneer
zijde
vaneen
gebergte,
Aan
valt.
veel regen
gebergte
overeen
moet.
een
waarop
zee-
luwzijde daarentegen
de
spreekt bij zulken regen van stijgingsregen.
regent het weinig. Men
valt op
vulkaan der Hawaii-eilanden:
12
De
meeste
per
jaar. Bijna
12 m wordt waargenomen op de bergen op de grens
van
Voor-
Achter-Indië.
Opgaven
regen
en
eenige voorbeelden van stijgingsregen
Zoek nog
2.
Welk land is
3.
In welk
Lucht, die
dus
meer
Europa.
dit?
dus af.
koelt
en
vorm
de
lucht
de sterke
door
ver-
Ook hier valt dus veel neerslag,
stortregens.
van
den
naar
stijgt
streken
aequatoriale
meestal inden
buiten
en
Spanje valt de meeste regen? Waar is het in dit land
komt
warming snel op
in
vochtiger, Noorwegen of Zweden? Verklaar dit.
deel van
droog? Hoe
Inde
m
vragen:
en
1.
Zeer
een
toe
aequator
wordt
gaat,
waterdamp bevatten. Veel kans
warmer
en
kan
geeft zulk een
op regen
wind niet.
De
een
zijn
passaten
dus
droge winden.
dan
ontstaat
gebergte stijgen,
die
Winden,
waaien, koelen af
dus kans op regen. Daardoor is de Zuidenwind in
de Noordenwind
vochtig,
echter
ze
tegen
regen.
breedte
hooger
naar
er
Moeten
ons
en
geven
land
meest
daarentegen droog.
Vragen:
den passaat veroorzaakt.
1.
Geef
2.
Waardoor zou vooral de Zuidwestenwind veel regen in Nederland brengen ?
3.
Waardoor
een
voorbeeld
zou
in
van
stijgingsregen,
Nederland
RIVIEREN
ten
en
wordt
neerslag
De
slotte
naar
door
zee
leggen
mee
en
snel
wordt,
de bodem
lager
Op
het
neer.
hiervan
EN
beken
gedeelte
steeds wordt
droog zijn?
GLETSJERS.
en
rivieren
massa
streken,
wordt
water
streken
onderweg
puin van de gebergten
waar
naar
lagere
naar
het
voorzoover
voeren een
in vlakkere
Een
Oostenwind
de
gevoerd,
niet verdampt. De rivieren
door
de
zee
stroom
minder
gebracht,
zoodat
opgehoogd, terwijl
de
gebergten
worden.
de
hooge gebergten
en
dicht
bij de polen valt de
meeste
134
inden
neerslag
vorm
van
hoog genoeg is, om al
eeuwige
sneeuw
hoopt zich
in
beweging.
de bovenkant hoe
schillende
dalen
tot
langer
tot
dunner.
smeltwater
als
honderden
er
z.g.
heet de sneeuwgrens.
dik op
meters
onderste
De
ontstaat
lagen
van
en
zet
zich
den
zoo
ge-
gletsjer worden door de drukking in ijs veranderd, terwijl
vormden
steeds
lijn, waarboven deze ligt,
De
langzaam
de zomertemperatuur niet
doen smelten,
te
sneeuw
sneeuw.
Deze
dan
de
Als
sneeuw.
hoe
onder
ver
gletsjer
De
afsmelt. De
meer
de sneeuwgrens
vele
vertoont
den bodem zakt. Aan
op
ijsmassa vult
wordt
en
spleten,
ver-
daarbij
waardoor
het eind treedt
dit
het
water
gletsjerbeek te voorschijn. Deze ziet wit troebel door het mee-
gevoerde
dat
gesteente,
Dit
afgeschuurd.
door
puin
den
noemt
gletsjer
den
van
bodem
bestaat
grondmoreene. Ze
men
wordt
uit
Zand en keileem. Het grint en de keien vertoonen door de schuring
meestal vlakke kanten.
Het
wordt
valt,
dat
puin,
wal:
een
berghellingen
en
is
er
afslijping
van
zijmoreenen
boven
deze
gletsjers
het
op
ijs
sprake.
geen
vormen
het
aan
eind
den
van
gletsjer
de eindmoreene.
Men onderstelt, dat overal,
zonder
op de randen der
Doordat
zijmoreene genoemd.
blijft liggen,
Grond-
de
van
waar
gletsjers, deze laatste
moreenenpuin gevonden wordt
aanwezig
vroeger
geweest
zijn.
Vragen:
1.
In
welke
2.
Hoe
streken
noemt
is
dit het
het
men
geval?
tijdperk, waarin
gletsjers
een
veel grootere uit-
gebreidheid hadden?
ZEE.
DE
Op
de kaart zien
we,
dat
er
op aarde
veel
meer
zee-
dan land-
oppervlakte is. Op het Z.H. wordt zelfs 83% door de oceanen ingeOok
nomen.
af.
toe
Door
van
het
de
streken
Gaat
stroom
naar
van
hoogere
den aequator toe, dan is
Zoo
spreken
De
meeste
wanneer
ze
van
koude
de temperatuur
wordt
echter
breedte
den aequator
naar
we
neemt
zeestroomingen
tropische
een
zeewater
veel
gevoerd
af, dan
is
naar
hij
de polen
uit
water
de
omgekeerd.
en
warmer,
gaat
hij
hij kouder dan het omringende water.
en
zeestroomingen
warme
worden veroorzaakt door
deze langen tijd uit dezelfde
driftstroomen. Voorbeelden
stroomen.
van
richting
zulke
waait.
stroomen
den
Men
vinden
wind,
noemt
we
in
135
den Atlantischen Oceaan.
den
evenaar
Een deel
ander
gedreven
stroomt
deel
naar
het
waarna
de Passaat
Ook
op
Noorden.
de westenwinden
van
ontstaat
gaat
een
het
daarlangs
in
water
naar
westelijke richting.
langs de Amerikaansche kust naar het Zuiden, een
invloed
Zoo
en
Door de passaten wordt het
het
water
De
naar
zuidelijke
wordt
later
de Afrikaansche kust
opnieuw
naar
den
onder
gedreven,
aequator
voert.
ring.
N.H.
vinden
we
zulk
een
ring.
Een
tak
van
den
136
de z.g.
noordelijken stroom,
voert
en
door
veel
het klimaat
,
langs de kusten van West-Europa, waar-
water
warm
Golfstroom gaat naar het Noordoosten
gunstig beïnvloed wordt. Ook langs West-Groen-
land gaat nog een warme stroom. Langs Oost-Groenland en Labrador
daarentegen
water
gaat
het
naar
Zuiden.
Dit
dus
zijn
koude
stroomen.
toestand
De
van
den
Grooten
dien op
den
Atlantischen
komst
met
landen
zich op het
de
Z.H. niet
Oceaan
vertoont
veel
Doordat
Oceaan.
overeen-
de
poolwaarts uitstrekken,
ver
vaste-
vormen
stroomingen in oostelijke richting in Grooten-, Atlantischen- en
Indischen Oceaan
Evenals
de
winden
wel op het N.H.
en
Een
andere
afwisselende
zaakt
door de
op het Z.H.
in
zeewater
rijzing
en
zeestroomingen afwijkingen
rechts,
naar
maan
Westenwinddrift.
de
vertoonen
beweging
Deze
de z.g.
geheel,
één
het
daling
en
de
Het sterkst is het verschil
zon,
bij
van
is
die
het
water
het
maar
links.
naar
Volle Maan
van
door
Nieuwe
vloed.
en
wordt
meest
en
eb
veroor-
de
maan.
Maan. Men
spreekt dan van springtij. Eb en vloed zijn van het grootste belang
de
scheepvaart. Havens,
die zonder
schepen
onbereikbaar
wezen,
Vooral
in
voor
getijden
zijn het
riviermonden
trechtervormige
op. Een
hoog
zouden
de
het
loopt
van
groote
vloed
bij
nu
bekend voorbeeld is het Kanaal
voor
wel.
vloedwater
Bristol.
VULKANISME.
Waarschijnlijk is
het
tijd
een
gesteente bestond.
gloeiend
In
er
inwendige
aanwezig zijn.
der
geweest,
dat
de
aarde
heel
lang
is
de korst
Reeds
aarde
moet
echter
geheel
uit
gestold.
nog vloeibaar gesteente
In verscheidene streken baant dit gesteente, lava
ge-
heeten, zich door de vaste aardkorst heen een weg naar buiten. Men
spreekt
dan
het
buiten treden
naar
groote
en
vulkanische
van
kleine
vulkanisme.
dat
kunnen
De
heet
de
zand,
steenen,
verstaat
niet alleen
men
vloeibare lava. Ook het uitstooten
van
asch
en
gassen
wordt
onder
van
de
verschijnselen gerekend.
Onder vulkanische asch
is,
Hieronder
verstaan we
deeltjes wolken
vormen,
steen, die zóó
die
fijn geschuurd
een
tijdlang
stoffen
naar
inde
lucht
zweven.
opening,
waardoor
de
genoemde
kraterpijp. Lava en vaste stoffen hoopen zich
buiten treden,
om
de
opening
137
die bij herhaalde vulkanische
op en vormen een kegelvormigen berg,
werking hooger wordt. Voorbeelden van zeer hooge vulkanen vindt
men
op de Hawaii-eilanden. Van den zeebodem
Bij
den
van
de
hevige
uitbarstingen
vulkaanwand
vulkaanberg
zooals bij
In
vernield
is
den Bromo
Europa vinden
en
we
Italië
en
zoodat
ouden
kraterwal
inden
Tengger
dat
van
uitbarsting
hooger.
nieuwe
op
gedeelte
een
de
na
Java.
van
vulkanen,
bijv. in Duitschland en Frankrijk.
Griekenland is het vulkanisme nog steeds in
Opgave: Noem
Soms
vulkaankegels,
talrijke overblijfselen
nog
die sedert lang niet meer werken,
In
wordt,
vaak,
geworden, inplaats
binnen den
dan
ontstaan
lager
het
gebeurt
afzijn ze wel 9000 m.
werking.
eenige bekende vulkanen in Zuid-Europa.
nog
Onder de vele gassen, die
bij vulkanische werkzaamheid worden
uitgestooten, komen koolzuur en zwaveldamp veel voor. Ze kunnen
gevaarlijk zijn
voor
mensch
en
Ook
dier.
wanneer
uitbarstingen
ineen land reeds
lang tot het verleden behooren, stijgt nog dikwijls
koolzuurgas
Vandaar
dikwijls
op.
dat
aantreft,
bronnen
men
die
terwijl in dit bronwater meestal
die wel
De
eens
landen
een
in
oud-vulkanische
koolzuurhoudend
nog
langs
den
water
andere stoffen
geneeskrachtige werking
Atlantischen
gebieden
leveren,
zijn opgelost,
hebben.
Oceaan
vertoonen
weinig
vulkanisme. Destemeer die langs den Grooten- en Indischen Oceaan,
Zooals het Westen
van
Amerika, Japan
en
Nederlandsch-Indië.
INHOUD.
Blz.
Nederland
De
1
vorming
van
Nederland
Vorming
van
het diluvium
Vorming
van
het alluvium
.
1
1
.
2
Duinen
3
Laagveen
3
Zeeklei
3
Hoogveen
4
Rivierklei
en
De
gronden
oude
4
beekbezinking
4
Het klimaat
6
De invloed van den mensch op de
gesteldheid van den Nederlandschen
bodem
6
De
afwatering
6
De
groote rivieren
7
Nederland's
laagste
landen
Samenstelling, dichtheid
en
9
verspreiding
het Nederlandsche
van
volk
14
Godsdienst
Middelen
Land-
van
en
12
bestaan
15
tuinbouw, veeteelt
en
boschbouw
...........
15
Tuinbouw
17
Veeteelt
18
'
Heideontginning
19
Veenontginning
20
Nijverheid
21
en
mijnontginning
Visscherij, handel
en
verkeer
22
De Provincies
26
Groningen
26
Friesland
30
Drente
32
Overijsel
34
Gelderland
37
Utrecht
40
Noord-Holland
41
Zuid-Holland
49
Zeeland
53
Noord-Brabant
56
Limburg
59
Nederlandsch Oost-Indië
64
Algemeen overzicht
64
Natuurlijke gesteldheid
64
139
Elz.
A.
Land
zeeën
64
B.
Het
vulkanisme
65
C.
Het
klimaat.
68
D.
Plantengroei
71
E.
Dierenwereld
72
en
Verweering
Geschiedenis.
73
Bevolking
74
Ras
talen
en
74
Beschaving
75
Het animisme
77
Immigranten.
79
Java en
80
Madoera
95
SüMATRA
De
eilanden
Sumatra
om
103
Borneo
103
Celebes
108
De Kleine Soenda-eilanden
De
MolUkken
..........110
.111
.
113
Nieuw-Guinee
Handel en verkeer
inden
...115
Archipel
Binnenlandsch verkeer
.116
Buitenlandsch verkeer.
.117
Verhouding van Indonesiërs
en
Nederlanders. Bestuur
Nederlandsch West-Indië
117
119
Suriname
119
CüRAgAO
122
Algemeene Wis-
en
Natuurkundige
Aardrijkskunde
.
123
Bolvorm
der aarde
123
Lengte
breedte
123
Dag
en
en
nacht.
Tijdsverschil
Jaar en jaargetijden.
Schijngestalten der
ZonsDe
en
.
maan
maansverduistering
en
winden
Regenval
en
128
129
.129
Klimaat
Rivieren
125
129
Atmosfeer
Luchtdruk
124
.....131
132
gletsjers
133
Zee
134
Vulkanisme
136
De
UITGAVE
VAN
B.
j.
P.
WOLTERS
R.
DEN
GRONINGEN,
-
F.
BOS-J-
HAAG,
BATAVIA
NIERMEYER
SCHOOLATLAS
DER
GEHEELE
DRIE
AARDE
DERTIGSTE
EN
HERZIEN
DOOR
B.
MET EEN ALFABETISCH
A.
DRUK
KWAST
REGISTER VAN
NAMEN
Prijs, gebonden
f
Register afzonderlijk
Bewerker en
uitgevers
0,90
-
hebben zich
innerlijk verbeteringen
en
7,50
beijverd,
aanvullingen
en
om ook
te
aan
in dezen druk naar het uiterlijk
betering is b.v., terwijl de prijs onveranderd bleef, dat
gebonden zijn dan voorheen
en
op
de naden
technische
de kaarten
ver-
veel degelijker
de bladen, die uitgeslagen kunnen
van
worden, strookjes linnen
zijn geplakt,
voorkomen. De
de heer B. A. Kwast, komt alle eer toe voor „verschillende
bewerker,
waardoor
Een
brengen.
onnauwkeurigheden en fouten”, die hij wegnam
de
die de moderne
eischen,
atlas
In
stellen.”
dit verband
den Grooten Oceaan
die
langstelling,
beteekenis
van
dit
en
en
de
ten
staan
de
gemakkelijk zal
„door te voldoen aan
nog
druk
een
heel nieuwe
wetenschappelijke
opzichte
fraai is en
waarop
minder
aardrijkskundig onderwijs
nieuwe
„om
meer
gebied tegenwoordig ondervindt
uitkomen,
van
kleuren
en
dit
gebied.” Op
land
de
kaart
van
te doen uitkomen de
om
geteekend, behalve
een
politieke be-
èn
van
aan
en
geheele
deze kaart
water
prachtig
Groote
Oceaan
geheel Australië en Oceanië met Nederlandsch-Indië, een flink stuk van het zoo
Oost-Azië,
van
Zuid-Amerika:
Tal
van
te
Luymes
voor wat
K-
Zooals
geheel Noord-
een
aanwinst
Middel-Amerika
en
voor
den
maken;
zoo
o. a.
aangaat
de
de heeren
C.
om
Lekkerkerker,
verschillende kaarten
van
duizenden
uitgebreid
namen
van
register
plaatsen,
graphische lengte en
breedte.
UITGAVE
B.
VAN
J.
de
onderdeelen
zoo
goed
de
heer
los
toe-
laatste drukken gewoonte was geworden, is
een
zijde
Oost-Indië, terwijl
bij
gevoegd
Pacifische
J. L.
de
de
de
O. E. Mariouw en
Kesler
West-Indische
en
atlas.
specialiteiten hebben medewerking verleend
mogelijk
138
het
en
deze
èn
Nederlandsch-Indië
elkaar
belangrijke
C.
geeft
omgeving,
en
(blad 33), die bijzonder
tegenover
geographie
scheuren
H.
bezittingen corrigeerde.
van
niet
eilanden
WOLTERS
minder
e. a,
dan
aangeduid
aan
den atlas
32
bladzijden,
worden
Nieuwe
-
GRONINGEN,
DEN
met
waarin
de
geo-
Rotterd. Courant.
HAAG,
BATAVIA
UITGAVEN VAN
J. B. WOLTERS
GRONINGEN, DEN HAAG, BATAVIA
-
J. BRUMMELKAMP,
J. J. FAHRENFORT
Dr.
WAALS
DER
VOLKENKUNDE
EN
LAND-
J. VAN
A.
en
VOOR
HET
U.L.O.
GEÏLLUSTREERD
Eerste
deeltje, Europa,
Tweede
deeltje,
Derde
deeltje, Nederland,
Indië,
De Werelddelen,
Algemene
3e druk
f
ing. f 1,30, geb., 2e dr.
-
f
ingen.
1,30,
geb.,
Nederlands Oost-
Aardrijkskunde,
en
West-
f
1,70,
ingenaaid
Werkboekje bij
Wie
al
voor
te
ineen
is
naar
mede
mening
hoop
er
te
is
gunstige
klein
zin,
in
wat
in
ook,
dat
vlotte
is
op
aanbevelen.
onze
VOOR
deel:
6
iets
werkelijk
in
voor
de
onder
Nederland,
UITGAVEN
te
van
de
volkeren
wekken. Naar
mij
gebracht
zo
deze
mijn
en
ik
buitengewoon
aandacht
van
hen,
geven. Ik kan niet anders,
dan
dit werk bij
Ver.
voor
F.
die
’t
Mulo.
PELDER
HANDELSSCHOLEN,
HOGERE
BURGERSCHOLEN
MULO-SCHOLEN
en
met
Algemene
(behalve
deel:
als
nieuws
5e
I gekleurd kaartje,
De
Aardrijkskunde,
Oost-lndië),
Nederlands
geïllustreerd
en
4e
Indië,
en
J. B. WOLTERS
4e
-
GRONINGEN,
f
1,50
druk-
1,50
met
Suriname,
geïllustreerd
VAN
druk
Wereld-
gekleurde kaartjes
Derde
un
leerlingen
maar
zijn gading. In
van
landen
feiten,
van
Algemene Aardrijkskunde, Europa (behalve
deel:
delen
iets
de
van
deze boekjes,
en
MIDDELBARE
Nederland), geïll.
Tweede
opsomming
hier
de
1,10
-
Aardrijkskundig gebied bezitten.
op
van
a
AARDRIJKSKUNDE
HANDELSCURSUSSEN,
Eerste
zowel
2e druk
.
1,90
met
Orgaan v.d.
DER
EN
.
dorre
vindt
leerboekjes
KWAST
LEERBOEK
dan
interesse
ulo-scholen
alle collega’s ten
A.
ons
we
onderscheidt, komt
Aardrijkskundeonderwijs
B.
stijl,
de
deze
van
andere
zeerste
wil,
dat nieuwe, wat
juist
zovele
van
anders
wat
samengeperst,
staat
’t verschijnen
het mooiste,
iets
bestek
gestreefd
delen,
met
daarom
behoort tot
deeltje,
Derde
en
gebonden
f 0,90,
a
mulo-leerlingen
onze
vaak
werkjes
dat
leerboekjes
Tweede
Eerste,
kaartjes, ingenaaid
serie
1,50
2e druk-
gebonden
Deze
1,50
DEN
druk-
HAAG,
1,50
BATAVIA