reader anatomie fysiologie docent

Reader Anatomie Fysiologie Pathologie
Opleiding Vz-Ig en VPK
.
2
Inhoudsopgave
Inleiding in de anatomie en fysiologie ....................................................................................... 8
Wat is Anatomie ? .................................................................................................................. 8
Wat is Fysiologie ? ................................................................................................................. 9
Wat is Pathologie? .................................................................................................................. 9
Opbouw: van cel tot organisme ................................................................................................ 11
Cel ........................................................................................................................................ 11
Cellen ................................................................................................................................... 12
Celfuncties ............................................................................................................................ 12
Kern ...................................................................................................................................... 14
DNA ..................................................................................................................................... 14
Celdeling: Meiose en Mitose................................................................................................ 14
Weefsel ................................................................................................................................. 15
Orgaan .................................................................................................................................. 15
Orgaanstelsel ........................................................................................................................ 15
Organisme ............................................................................................................................ 16
Opdracht Cellen, Weefsels en Orgaanstelsels ...................................................................... 17
Bevruchting en groei embryo ................................................................................................... 19
Bevruchting .......................................................................................................................... 19
De deling van de zygote ....................................................................................................... 20
Aankomst in de baarmoeder ................................................................................................. 21
Ontwikkeling van het embryo .............................................................................................. 22
Ontwikkeling van de foetus.................................................................................................. 22
Zwangerschap ........................................................................................................................... 23
Aanpassingen in de orgaanstelsels ....................................................................................... 23
Bevalling .................................................................................................................................. 25
Hormonen ............................................................................................................................. 25
Weeën ................................................................................................................................... 25
Geboorte ............................................................................................................................... 26
Na de geboorte ..................................................................................................................... 26
APGAR- score...................................................................................................................... 26
Zintuigen .................................................................................................................................. 27
Hoe neem je waar? ............................................................................................................... 27
De weg van de prikkel .......................................................................................................... 27
Anatomie en fysiologie van de huid ......................................................................................... 28
De lederhuid ......................................................................................................................... 28
Onderhuidsbindweefsel ........................................................................................................ 28
3
Functies van de huid ............................................................................................................. 28
Het oor ...................................................................................................................................... 31
Bouw van het oor ..................................................................................................................... 31
Het oog ..................................................................................................................................... 32
Haren .................................................................................................................................... 35
Nagels verzorgen .................................................................................................................. 36
Hulpmiddelen bij de nagelverzorging .................................................................................. 36
Opdracht zintuigen ................................................................................................................... 37
Botten en gewrichten ................................................................................................................ 40
Pijpbeenderen van een volwassene ...................................................................................... 42
Botverbindingen ................................................................................................................... 42
Slijmbeurs............................................................................................................................. 42
Meniscus............................................................................................................................... 42
Krommingen ......................................................................................................................... 43
Wervels................................................................................................................................. 43
Aandoeningen aan het bewegingsapparaat .............................................................................. 44
Artrose .................................................................................................................................. 44
Reumatoïde artritis ............................................................................................................... 44
Rugklachten .......................................................................................................................... 45
Spit ....................................................................................................................................... 45
Hernia ................................................................................................................................... 45
Fracturen ............................................................................................................................... 46
Distorsie ............................................................................................................................... 46
Contracturen ......................................................................................................................... 46
Luxatie .................................................................................................................................. 47
Osteoporose .......................................................................................................................... 47
Opdracht botten en gewrichten ................................................................................................ 48
Spieren ...................................................................................................................................... 52
Soorten spieren ..................................................................................................................... 52
Opdracht spieren .............................................................................................................. 53
Vragen feiten en weetjes skelet en spierstelsel ................................................................ 54
Mond en Gebit .......................................................................................................................... 55
Functie van de tong .............................................................................................................. 56
Functie van de lippen ........................................................................................................... 56
Opdracht mond en gebit ........................................................................................................... 58
Spijsverteringsstelsel ................................................................................................................ 59
De tong ................................................................................................................................. 60
4
De maag................................................................................................................................ 61
De galblaas ........................................................................................................................... 63
Opdracht spijsverteringsstelsel ................................................................................................. 65
Uitscheidingsstelsel .................................................................................................................. 66
Functie van de nieren ........................................................................................................... 66
Opdracht uitscheidingsstelsel ................................................................................................... 68
Anatomie voortplantingsorganen ............................................................................................. 71
De vrouwelijke voortplantingsorganen: ............................................................................... 71
Eierstokken of Ovaria........................................................................................................... 71
Eileiders of tubae .................................................................................................................. 71
Baarmoeder of Uterus .......................................................................................................... 71
Menstruele cyclus ................................................................................................................. 71
De mannelijke voortplantingsorganen: ................................................................................ 73
De Testis ............................................................................................................................... 73
Bijbal .................................................................................................................................... 74
Zaadleiders ........................................................................................................................... 75
Zaadblaasjes ......................................................................................................................... 75
Prostaat ................................................................................................................................. 75
Sperma .................................................................................................................................. 75
Penis ..................................................................................................................................... 75
Vruchtbaar ............................................................................................................................ 76
Opdracht voortplantingsorganen .............................................................................................. 77
Ademhalingsstelsel: longen en luchtwegen ............................................................................. 83
Ademhaling .......................................................................................................................... 83
De neus ................................................................................................................................. 83
Keelholte (Pharynx) en strottenhoofd (Larynx) ................................................................... 84
Luchtpijp (Trachea) en luchtpijptakken ( Bronchiën) ......................................................... 84
De longen (pulmonen) .......................................................................................................... 84
Bouw van de longen ................................................................................................................. 84
Werking van de longen ........................................................................................................ 85
Werking van de ademhaling ................................................................................................. 85
Inademing en uitademing ..................................................................................................... 86
Borstademhaling en buikademhaling ....................................................................................... 86
Observatie ademhaling ......................................................................................................... 86
Frequentie ............................................................................................................................. 86
Diepte en gelijkmatigheid ........................................................................................................ 87
Ritme .................................................................................................................................... 87
5
Afwijkende ademhalingstypen ............................................................................................. 87
Opdracht ademhaling ............................................................................................................... 88
Circulatie: Hart en bloedvaten .................................................................................................. 90
Het hart ................................................................................................................................. 90
Bouw van het hart (cor) ....................................................................................................... 90
Boezems (atrium) en kamers (ventrikel). ............................................................................. 90
Hartkleppen .......................................................................................................................... 90
Tussenschot .......................................................................................................................... 90
Aorta (grote lichaamsslagader) en longslagader .................................................................. 90
Holle aders en longaders ...................................................................................................... 90
Kransslagaders ..................................................................................................................... 90
Functioneren van het hart ..................................................................................................... 91
De bloedvaten ....................................................................................................................... 91
Slagaders of arteriën ............................................................................................................. 92
Aders of venen ..................................................................................................................... 92
Haarvaten of capillairen ....................................................................................................... 93
Bloedsomloop of circulatie .................................................................................................. 93
De hartslag............................................................................................................................ 93
Waar werking van het hart te controleren? .......................................................................... 94
Wat moet je observeren? ...................................................................................................... 94
Frequentie ............................................................................................................................. 94
Ritme .................................................................................................................................... 95
Gelijkmatigheid .................................................................................................................... 95
De spanning en het volume .................................................................................................. 95
Hoe kun je vitale functies observeren? ................................................................................ 95
Bloeddruk (tensie) ................................................................................................................ 96
Opdracht het hart ...................................................................................................................... 97
Anatomie van het bloed ............................................................................................................ 99
Plasma .................................................................................................................................. 99
Serum ................................................................................................................................... 99
Bloedcellen ........................................................................................................................... 99
Bloedgroepen ..................................................................................................................... 100
Soorten bloedgroepen ......................................................................................................... 100
Rhesusfactor ....................................................................................................................... 100
Het lymfestelsel ...................................................................................................................... 102
Lymfe ................................................................................................................................. 102
Lymfebanen ........................................................................................................................ 102
6
Lymfeknopen ..................................................................................................................... 102
De milt ................................................................................................................................ 103
De thymus .......................................................................................................................... 103
Zenuwstelsel ........................................................................................................................... 104
Het centraal zenuwstelsel ................................................................................................... 105
Zenuwweefsel ..................................................................................................................... 106
Zenuwcel (neuron) ............................................................................................................. 107
Hersenen ............................................................................................................................. 108
Opdracht zenuwstelsel ............................................................................................................ 110
Hormoonstelsel....................................................................................................................... 113
Hormonen ........................................................................................................................... 113
Regeling ............................................................................................................................. 113
Regeling ............................................................................................................................. 114
Suikerziekte (diabetes) ....................................................................................................... 114
Opdracht hormoonstelsel ........................................................................................................ 116
BIJLAGEN: ANTWOORDEN OPDRACHTEN .................................................................. 121
Antwoorden zintuigen .................................................................................................... 128
Antwoorden botten en gewrichten ................................................................................. 131
Antwoorden spieren ....................................................................................................... 137
Antwoorden feiten en weetjes skelet en spierstelsel ...................................................... 138
Antwoorden mond en gebit ............................................................................................ 140
Antwoorden spijsvertering ............................................................................................. 144
Antwoorden uitscheidingsstelsel .................................................................................... 145
Antwoorden voortplantingsorganen: .............................................................................. 148
Antwoorden ademhaling ................................................................................................ 150
Antwoorden zenuwstelsel .............................................................................................. 160
Antwoorden hormoonstelsel .......................................................................................... 161
7
Inleiding in de anatomie en fysiologie
De lessen Anatomie Fysiologie gaan over de bouw en werking van het menselijk lichaam.
Om een zorgvrager goed te kunnen begrijpen, is enige kennis van het (menselijk) lichaam,
echt noodzakelijk.
Via deze reader kun je op verschillende manieren naar het lichaam kijken, en zal de logische
(volgorde) bouw, van dat lichaam, worden behandeld.
Daaropvolgend zul je kennismaken met de pathologie: dus dat wat niet goed gaat: ziekteleer
van het lichaam.
Wat is Anatomie ?
Het woord stamt uit het Grieks, Ana= uiteen en Tomé= het snijden
De anatomie houdt zich bezig met de bouw van het lichaam en de onderdelen waaruit het is
opgebouwd. Daarnaast wordt binnen de anatomie ook gekeken naar de ligging van de
onderdelen (organen) t.o.v. elkaar (topografie). De mens is de som van de onderdelen, zoals
je misschien het kunt vergelijken met een auto. Alle losse onderdelen van een auto naast
elkaar zijn nog geen auto. Maar de afzonderlijke onderdelen zijn wel goed te bestuderen.
Maar weer in elkaar gezet….(Bijvoorbeeld: Torso).
Macroscopische anatomie
Dat is de bestudering van de anatomie met het blote oog. Wat zien we als we naar de
mens/lichaam kijken? We kunnen aldus de grotere onderdelen waarnemen zoals: hoofd,
romp/torso, en ledematen/extremiteiten. Ook kunnen we de huid en/of afzonderlijke
organen zien na een lijkopening (sectie/obductie/autopsie) bijvoorbeeld. De maag, het hart,
de hersenen….
http://www.bioplek.org/animaties/mens_overigen/torso.html
Microscopische anatomie
Willen we de niet met het blote oog zichtbare onderdelen van de mens zien zoals de cellen
waaruit we zijn opgebouwd, dan hebben we een microscoop nodig. We spreken nu van de
microscopische anatomie waarmee de patholoog-anatoom zich vaak van bediend om stukjes
weefsel (biopt) onder de microscoop te bekijken. Wordt vloeistof weggehaald met een holle
naald, zoals bloed of liquor, dan spreken we over een punctie.
8
Wat is Fysiologie ?
Fysiologie= leer van de functies van het lichaam. Is te herleiden in het Grieks
Phusis= natuur, levensverrichtingen Logos= leer
Binnen de anatomie spreken we over ‘dode’ onderdelen. Willen we echter ook informatie
over de werking van het lichaam, hebben we ‘levend’ materiaal nodig. De fysiologie is de
wetenschap die de werking van het levende lichaam bestudeert.
Dat kunnen we bijvoorbeeld door de functieproeven m.b.v.
Ecg,
Eeg,
Longfunctie,
Bloed, urine en overig onderzoek in het laboratorium
Etc.
Wat is Pathologie?
Het woord pathologie stamt ook uit het Grieks: het is een samenstelling van de woorden
pathos (= ziekte) en logos (= leer), en betekent dus: ziekteleer. Pathologie houdt zich bezig
met het ontstaan en verloop van ziekten.
9
10
Opbouw: van cel tot organisme
Van microscopische (klein) tot macroscopische (groot) bouw is ons lichaam als volgt
gevormd:
 Cel, o.a. epitheelcellen, steuncellen, spiercellen, zenuwcellen
 Weefsel, o.a. dekweefsel, steunweefsel, bot, spierweefsel,
 Orgaan, o.a. maag, hart, long, lever, nier,
 Orgaanstelsel/systeem, o.a. spijsverteringsstelsel, circulatie,
 Organisme, een mens.
http://www.bioplek.org/animaties/mens_overigen/hoofddwars.html
Cel
De cel is de kleinste levende eenheid van het menselijk lichaam
Elke cel heeft een aantal kenmerken welke we bij elke cel tegenkomen.
 Celwand of celmembraan.
 Cytoplasma, of celvocht is een vloeibaar goedje met de organellen die erin drijven.
 Kernplasma, of kernvocht is het vloeistof in de celkern.
 Protoplasma is alle levende inhoud in een cel. Dat is het cytoplasma met daarin de
celkern.
 Celorganellen of celonderdelen in het cytoplasma zijn de werkplaatsen van de cel.
Elke organel heeft zijn eigen functie. Bijv. de een slaat eiwitten op, de ander reguleert
de vochthuishouding, etc.
 Celkern: Hier vindt de celdeling plaats.
Bezit de erfelijke informatie: de chromosomen. Deze bestaan uit lange strengen die
het DNA bevatten.
De mens heeft 46 chromosomen (= 46 DNA draden = 23 x 2 DNA draden) in elke cel
Deze komen in paren (23 x 2 DNA draden) voor. Dus 23 paar chromosomen, waarvan
22 paar autosomen en 1 paar heterosomen
Rode bloedcellen en bloedplaatjes hebben geen celkern, dus ook geen chromosomen
DNA regelt alles wat in de cel plaatsvindt.
De celkern maakt boodschapjes die hij uitzendt naar de celorganellen.
11
Cellen
Na de bevruchting van de eicel door de zaadcel ontstaat een klompje identieke cellen
(Zygote). Na verloop van tijd gaan cellen zich afsplitsen en veranderen van vorm en functie.
Dit proces leidt tot het ontstaan van een aantal celgroepen waaruit uiteindelijk ons lichaam
wordt opgebouwd. Een grove indeling van cellen is de volgende:
 Epitheel -of dekweefselcellen waarvan de cellen van de huid en slijmvlies
voorbeelden zijn.
 Cellen behorende bij de steunweefsels waaronder bijvoorbeeld cellen die de
volgende weefsels zullen gaan vormen:
 Bindweefsel
 Kraakbeen
 Bot
 Spiercellen waaronder dwarsgestreepte (willekeurige) en gladgestreepte
(onwillekeurige) spiercellen.
 Zenuwcellen.
 Slijmvlies is weefsel welke zich bevindt aan de binnenzijde van alle holle (blaas,
galblaas etc) organen en buizen (bloedvaten, urinewegen, luchtwegen, darmen etc.).
Het weefsel produceert slijm welke ervoor zorg draagt, dat producten of vloeistoffen
gemakkelijk passeren of worden voortbewogen.
Binnen elke groep ontstaan weer eigen weefsels. Bloed en litteken zijn voorbeelden van
bindweefsel.
http://www.bioplek.org/1klas/1klas_cellen.html
Celfuncties
Elke cel is in staat om vanuit zijn omgeving stoffen op te nemen, die te gebruiken om in
leven te blijven of om van die stoffen iets te maken (kliercel: die o.a. zitten in speekselklieren
of hormoonklieren) of functie uit te oefenen (spiercel: kan samentrekken). Daarnaast kan de
cel m.b.v. van die stoffen zich vermenigvuldigen/delen . Dat selectief opnemen van stoffen
12
en uitscheiden van stoffen noemen we Metabolisme of Stofwisseling. Dat opnemen van die
stoffen gebeurt door een zgn. semi-permeabele wand. Dat wil zeggen half doorlaatbaar:
voor sommige (ongewenste) stoffen niet doorlaatbaar en voor andere wel.
Dit gaat middels het proces van diffusie, osmose en filtratie.
Diffusie:
Opgeloste stoffen (gassen: gasmoleculen of aërosolen) zullen zich door de celwand
verplaatsen en dit totdat hun concentratie aan beide zijden van de celwand in evenwicht is.
Altijd een verplaatsing van stoffen vanaf een plaats met een hoge concentratie naar plaatsen
met een lage concentratie van die stof.
Osmose:
Osmose is een proces op basis van diffusie waarbij een vloeistof, waarin stoffen zijn
opgelost, door de semipermeabele celwand stroomt, dat wel de vloeistof doorlaat maar niet
de opgeloste stoffen.
Filtratie:
Filtratie is het proces waarbij water met opgeloste stoffen zich door een wand verplaatst. De
drijvende kracht achter filtratie is druk die door het water wordt uitgeoefend. Koffiezetten
door het schenken van water op een filter gevuld met koffie is een vergelijkbaar proces.
Filtratie speelt een belangrijke rol bij bijvoorbeeld de vorming van urine.
13
We kennen twee varianten van stofwisseling:
A:
Stofwisseling t.b.v. de opbouw/groei/deling van cellen en herstel bij ziekte:
Anabolisme of opbouwstofwisseling. Hiervoor worden m.n. water en eiwitten
gebruikt. Speelt zich voornamelijk af in rust/tijdens slaap.
B:
Stofwisseling t.b.v. de energievoorziening. Katabolisme genoemd. Hiervoor worden
m.n. koolhydraten/suikers en vetten gebruikt.
M.b.t. de stofwisseling doet een cel in principe hetzelfde wat wij als mens, in het groot doen:
 Stoffen (voedsel) opnemen,
 Verwerken,
 Functies uitoefenen zoals bijvoorbeeld: stoffen uitscheiden, prikkel doorgeven of
samentrekken.
 Uitscheiden,
 Voortplanten. Een cel deelt en plant zich dus ongeslachtelijk in tegenstelling tot de
mens, voort.
Wat de kern is voor de cel, zijn de hersenen voor ons lichaam. Hier vindt aansturing plaats.
http://www.medicinfo.nl/virtueellichaam
Kern
In elke kern zitten zgn. Chromosomen. Dit zijn de dragers van de menselijke erfelijke
(overdraagbare) eigenschappen. Elke menselijke cel m.u.v. de geslachtscellen, bestaan uit 23
paar en dus 46 chromosomen.
22 paar autosomen die voor de lichaamskenmerken zijn.
1 paar heterosomen (X en Y) die voor de geslachtsbepaling van belang zijn.
DNA
Elk chromosoom is weer opgebouwd uit nog kleinere bouwstenen: de genen (30.000). Elk
gen is drager van een specifieke eigenschap. Elk gen op zijn beurt is opgebouwd uit de
bouwstenen van eiwitten, de aminozuren. Dit aminozuur staat bekend onder DNA. DNA
bevat erfelijke eigenschappen. En elk mens heeft een eigen specifieke DNA-structuur en
maakt daarmee elke mens uniek. Behalve een eeneiige tweeling. Omdat deze is ontstaan uit
dezelfde eicel en zaadcel, hebben zij wel hetzelfde DNA.
Tegenwoordig is het mogelijk om veranderingen aan te brengen in de DNA-structuur van het
genetisch materiaal en daarmee in de eigenschappen van cellen, weefsels en uiteindelijk het
functioneren van de mens. Daarbij wordt het in de toekomst mogelijk om erfelijke
aandoeningen te beïnvloeden of om bepaalde eigenschappen toe te voegen.
De geslachtscellen bestaan echter maar uit 23 chromosomen, 22 autosomen en één
heterosoom bekend onder het X en Y chromosoom.
Celdeling: Meiose en Mitose
Celdeling vindt plaats in de celkern.
Meiose
- De meiose vindt plaats in de geslachtscellen.
- Bij de deling van meiose, bestaat de celkern uit 23 chromosomen.
- De dochtercellen zijn niet identiek aan de moedercel.
- Tijdens de meiose vindt er uitwisseling van DNA plaats door middel van crossing-over.
- De nieuwe cellen kunnen alleen gebruikt worden voor geslachtelijke voortplanting.
14
Mitose
- De mitose vindt plaats in alle lichaamscellen.
- Bij de deling van mitose, bestaat de celkern uit 46 chromosomen.
- De dochtercellen zijn na de mitose identiek aan elkaar en aan de moedercel.
- Tijdens de mitose kan er geen uitwisseling plaatsvinden van DNA tussen de chromosomen.
- De nieuwe cellen zijn voor groei, herstel (regeneratie) of ongeslachtelijke voortplanting.
http://www.youtube.com/watch?v=pdRHyBqumxs en
https://www.youtube.com/watch?v=6I1hAfqhqNQ
Weefsel
Een weefsel is een groep van cellen met dezelfde bouw en ook dezelfde functie. Een weefsel
ontstaat nadat een cel zich is gaan delen. Wanneer na de bevruchting van een eicel door
zaadcel een klompje cellen is ontstaan gaan na verloop van tijd sommige cellen zich
afscheiden en van vorm en functie veranderen. Dit proces noemen we de Differentiatie en
leidt tot het ontstaan van een groot aantal weefsels welke tot de volgende groepen kunnen
onderverdelen:
 Dekweefsel of epitheel (o.a. huid en slijmvlies),
 Steunweefsel (= botweefsel, kraakbeenweefsel en bindweefsel) waartoe o.a.
behoren kraakbeen, bot (bijv. in neus en oorschelp, knieschijf)
 Spierweefsel(s) (willekeurige spieren in skeletspieren en onwillekeurige in o.a.
spieren van maag en darmen),
 Zenuwweefsel (o.a. in hersenen en zenuwen).
 Transportweefsel (bloed, lymfe)
Van elke weefselgroep bestaan nog sub-groepen, maar die zullen wij nu niet bespreken.
Orgaan
We hebben gezien dat er meerdere weefsels kunnen ontstaan met hun eigen specifieke
functie. Nu kunnen sommige weefsels gaan samenwerken en gezamenlijk een orgaan
vormen. Een orgaan is dus een onderdeel welke is opgebouwd uit meerdere weefsels die
gezamenlijk een functie uit oefenen.
Voorbeelden van organen zijn o.a.
 de maag,
 darmen,
 hart,
 lever,
 hersenen,
 nieren, etc.
Orgaanstelsel
Wanneer meerdere organen ‘besluiten’ samen te gaan werken ontstaat er een stelsel van
organen of een systeem. Hiervan bestaan er 11. Voorbeelden hiervan zijn:
 spijsverteringsstelsel,
 huid,
 ademhalingsstelsel
 Vul zelf de overige stelsels in…..
15
Organisme
Alle orgaanstelsels samen vormen nu een geheel en ontstaat er een mens. Alle mensen zijn
uit dezelfde onderdelen opgebouwd maar is toch een uniek persoon. We spreken dan ook
van Dé Mens.
16
Opdracht Cellen, Weefsels en Orgaanstelsels
Zet de volgende termen in volgorde van klein naar groot:
ORGAAN - ORGANISME - CEL - ORGAANSTELSEL - WEEFSEL
Zoek de antwoorden van onderstaande vragen op in NuZorg:
I De cel
1. Teken een cel en geef daarin aan: de celkern (met DNA en genen), celwand /
celmembraan, celvloeistof (= cytoplasma)
2. Wat zijn celorganellen?
3. Wat is het verschil tussen mitose en meiose? Leg uit wanneer beide processen optreden
II Weefsels
Vul onderstaand schema in; geef bij elk type weefsel de functie aan en noem een aantal
voorbeelden van plaatsen waar dit type weefsel zich bevindt.
http://www.zootrack.nl/weefsels%20ematch.htm
Type weefsel
dekweefsel of epitheel
Functie
Voorbeeld
Steunweefsel
Spierweefsel
Zenuwweefsel
Transportweefsel
17
III Orgaanstelsels
Orgaanstelsels zijn opgebouwd uit verschillende organen die samen een bepaalde functie
hebben in het lichaam. Beschrijf hieronder uit welke verschillende organen de stelsels
bestaan en welke functie ze hebben.
Stelsel
Circulatiestelsel
Onderdelen van het stelsel
Functie
Ademhalingsstelsel
Spijsverteringsstelsel
Uitscheidingsstelsel
Hormoonstelsel
Zenuwstelsel
Zintuigen
Bewegingsapparaat of
motorisch stelsel
Voortplantingsstelsel
Oefening: http://biologiepagina.nl/Flashfiles/Ispring/orgaanstelsels.htm
18
Bevruchting en groei embryo
https://www.youtube.com/watch?v=0HrQWCqykD0
In Het Wonder van een nieuw Leven brengt 's werelds beroemdste medisch fotograaf en
documentaire maker Lennart Nilsson het ontstaan van een nieuw leven met uniek fotoen filmmateriaal in beeld. De unieke opnames zijn o.a. door middel van zgn.
endoscopische camera's in het lichaam van een zwangere vrouw gemaakt. Het vergt
ontelbare stappen voordat een paar cellen zich ontwikkelen tot een kind dat geboren kan
worden. Het Wonder van een nieuw Leven werpt een nieuw licht op het menselijk instinct
van voortplanting, de bevruchting van de eicel en de ontwikkeling van de foetus tijdens de
zwangerschap.
- Bevruchting
- De deling van de zygote
- De tocht door de eileider
- Aankomst in de baarmoeder
- Ontwikkeling van het embryo
- Ontwikkeling van de foetus
Bevruchting
Wanneer een man tijdens de geslachtsgemeenschap een zaadlozing heeft, komt het sperma
van de man in de vagina van de vrouw. Er komt dan drie tot vijf ml sperma vrij. Het sperma
bestaat uit een tot drie procent zaadcellen, in totaal maar liefst 100 tot 200 miljoen. De
overige 97 tot 99 procent is een vloeistof die de zaadcellen van voedsel voorziet en ze tevens
beschermt tegen de omgeving in de vagina. Het milieu in de vagina heeft namelijk een lage
pH. Dit beschermt tegen schadelijke bacteriën en schimmels, maar is ook dodelijk voor de
zaadcellen.
In de vagina gaan al veel zaadcellen dood. De zaadcellen die de vagina overleven komen in
de baarmoeder. Deze is basisch (pH neutraal), dus nu zijn de zaadcellen veilig. De zaadcellen
zwemmen met behulp van hun staart naar de eicel, die zich in de eileiders bevindt. De
zaadcellen kunnen de eicel vinden omdat deze een stof afscheidt, en de zaadcellen
zwemmen in de richting van de hoogste concentratie van die stof.
Bij de eicel aangekomen zullen de zaadcellen naar binnen willen dringen. Dat lukt maar een
zaadcel. De binnendringende zaadcel stoot zijn staart af. Op het moment van binnendringen
vormt de eicel een membraan waardoor geen andere zaadcellen meer kunnen
binnendringen.
Dit hele proces wordt bevruchting genoemd. De eicel en zaadcel smelten dus in feite samen
en zo ontstaat een zygote (bevruchte eicel).
19
De deling van de zygote
Voor de verdere ontwikkeling van de eicel, is het nodig dat de bevruchte eicel zich gaat
delen.
In de samengesmolten eicel en zaadcel bevinden zich nu nog steeds twee celkernen; één van
de zaadcel, en één van de eicel. Beide celkernen hebben slechts 1 exemplaar van elk
chromosoom, dus 23 stuks. De membranen van deze kernen zullen oplossen en de
chromosomen en het DNA komen samen in de kern.
46 chromosomen: 23 paar. Een chromosoom is een dragen van een deel van het erfelijk
materiaal (DNA)
Bij de eerste deling, 30 à 50 uur na de bevruchting, deelt de eencellige zygote zich in twee
identieke cellen. Bij de tweede deling deelt elke cel zich in tweeën, waardoor een viercellige
zygote ontstaat, ongeveer 50 uur na de bevruchting. Bij de derde deling, ongeveer 60 uur na
de bevruchting, verdubbelt het aantal cellen zich van vier tot acht.
De tocht door de eileider
Dit is ongeveer vanaf 72 uur tot de 4de dag na bevruchting.
Na de bevruchting legt het ei dezelfde weg af door de eileiders als de mannelijke zaadcellen
voor de bevruchting, maar in omgekeerde richting. Deze tocht van de eileider tot de
baarmoeder neemt drie dagen in beslag.
Zodra het ei in de eileider wordt opgevangen, wordt het langzaam verder gedreven door
samentrekkingen van de eileider (peristaltiek) en door de ritmische bewegingen van de
trilharen die zich langs de wand van de eileider bevinden. Tijdens deze 3-daagse tocht door
de eileider deelt de bevruchte eicel zich herhaaldelijk maar het is pas na de 6de celdeling (als
er 64 cellen zijn) dat het ei in volume begint toe te nemen.
In dit stadium is er een zichtbaar verschil tussen de cellen van de celbundel. De centrale
20
cellen zijn groter en worden omringd door kleiner cellen. Uit deze grotere cellen aan de
binnenkant zal zich het embryo ontwikkelen. De buitenste laag (kleinere) cellen helpt bij het
innestelen en de vorming van de placenta.
Bij de reis van het ei door de eileider gaat het celdelingsproces dus onafgebroken door
totdat er een honderdcellig organisme ontstaat.
Aankomst in de baarmoeder
In het baarmoederslijmvlies zelf, dat dikker wordt, komen bloedvaten tot ontwikkeling voor
de aanvoer van voedingsstoffen voor de zich ontwikkelende placenta. Deze veranderingen in
het baarmoederslijmvlies worden geregeld door de hormonen die geproduceerd worden
door het rijpe eiblaasje (Graafse follikel) die het ei heeft vrijgegeven. Het Graafs follikel is de
staat van de eicel vlak voor de eisprong. Het is een met vocht gevuld blaasje met een eicel
erin. Zodra deze follikel openbarst, vult deze holte zich met bloed. De cellen van de
follikelwand dringen de met bloed gevulde holte binnen en beladen zich met een gele
kleurstof. Op die manier ontstaat het gele lichaam dat de hormonen oestrogeen en
progesteron aanmaakt.
Progesteron is het hormoon dat het baarmoederslijmvlies stimuleert om zich klaar te maken
voor de innesteling van de bevruchte eicel. Doordat dit hormoon de baarmoeder verhindert
zich samen te trekken, hetgeen menstruatie veroorzaakt, kan het ei overleven in de
baarmoeder.
Wanneer het bevruchte ei, tussen de 4de en 5de dag na de bevruchting, aankomt in de
baarmoeder, nestelt het zich niet meteen in. Het ei is daar namelijk nog niet voldoende voor
ontwikkeld en het baarmoederslijmvlies in nog niet klaar om het ei te ontvangen. Bijgevolg
zal het ei een tijdje vrij drijven in de baarmoeder.
Tussen de 5 – 8 dagen hecht het zicht aan het baarmoederslijmvlies in het bovenste deel van
de baarmoeder. Dat is de plaats waar de grootste hoeveelheid zuurstof aanwezig is om zich
te ontwikkelen.
De binnenste cellen van het verdikte deel ontwikkelen zich tot het embryo, terwijl de
buitenste cellen in de baarmoederwand groeien en daar de placenta vormen. De placenta
produceert verschillende hormonen die de zwangerschap in stand houden. De placenta
produceert bijvoorbeeld HCG (humaan choriongonadotrofine) dat ervoor zorgt dat er geen
ovulatie meer plaatsvindt en dat de eierstokken aanzet tot een aanhoudende productie van
oestrogeen en progesteron. De placenta transporteert ook zuurstof en voedingsstoffen van
de moeder naar de foetus en afvalstoffen van de foetus naar de moeder.
De placenta blijft de gehele zwangerschap op dezelfde plaats liggen. Dit is de plek waar het
bevruchte ei zich innestelt. Hier wordt de placenta gevormd en deze groeit steeds verder en
breidt zicht uit over de binnenkant van de beermoederwand. Hierdoor wordt het oppervlak
waar contact is tussen de baarmoederwand en de placenta sterk vergroot, zodat meer
voedings- en afvalstoffen kunnen worden uitgewisseld. De placenta is rond de 18e tot 20e
week volledig aangelegd, maar blijft gedurende de gehele zwangerschap doorgroeien. De
placenta komt pas los, als het kind is geboren (ook wel de nageboorte genoemd) Bij de
bevalling weegt de placenta ongeveer 500 gram.
Rond de 10e tot 12e dag vormt zich de vruchtzak. De vruchtzak vult zich met een heldere
vloeistof (vruchtwater) en groeit mee met het zich ontwikkelende embryo, dat in het
vruchtwater drijft.
21
Ontwikkeling van het embryo
Het volgende ontwikkelingsstadium is het embryo. Dit stadium wordt gekenmerkt door de
vorming van de meeste inwendige organen en de uitwendige lichaamsstructuren. De
vorming van de organen begint ongeveer 3 weken na de bevruchting, wanneer in het
embryo voor het eerst een menselijke vorm kan worden herkend. Kort daarna begint de
ontwikkeling van het deel dat de hersenen en het ruggenmerg zal vormen (de neurale buis).
Het hart en de belangrijkste bloedvaten beginnen zich rond de 16e of 17e dag te
ontwikkelen. Het hart begint rond de 20e dag vloeistof door de bloedvaten te pompen en de
eerste rode bloedcellen verschijnen de volgende dag. Er ontstaan in het embryo en in de
placenta voortdurend nieuwe bloedvaten.
Vrijwel alle organen zijn ongeveer 8 weken na de bevruchting (rond de 10e week van de
zwangerschap) volledig aangelegd. De uitzonderingen zijn de hersenen en het ruggenmerg,
waarvan de ontwikkeling tijdens de hele zwangerschap blijft doorgaan. De meeste
misvormingen ontstaan in de periode waarin de organen worden gevormd. In deze periode
is het embryo het gevoeligst voor de effecten van geneesmiddelen, straling en virussen. Een
zwangere vrouw moet in deze periode daarom niet worden gevaccineerd met een vaccin dat
een levend virus bevat en geen geneesmiddelen gebruiken, tenzij dit noodzakelijk is om haar
gezondheid te beschermen.
Ontwikkeling van de foetus
Aan het eind van de 10e week na de bevruchting (de 12e week van de zwangerschap) wordt
het embryo als een foetus beschouwd. De structuren die zich al hebben gevormd, groeien in
dit stadium en ontwikkelen zich verder. Na 12 weken zwangerschap vult de foetus de gehele
baarmoeder. Rond de 14e week kan het geslacht worden bepaald. Meestal kan de zwangere
vrouw rond 16 tot 20 weken bewegingen van de foetus voelen. Vrouwen die eerder zwanger
zijn geweest, voelen de bewegingen meestal een week of twee eerder dan vrouwen die voor
de eerste keer zwanger zijn. Rond de 23e of 24e week heeft de foetus een kans om buiten
de baarmoeder in leven te blijven.
De rijping van de longen blijft doorgaan tot kort voor de bevalling. In de hersenen
ontwikkelen zich gedurende de gehele zwangerschap en in het eerste levensjaar na de
geboorte nieuwe cellen.
Extra: documentaire over de Ontwikkeling van identieke tweelingen in de baarmoeder:
https://www.youtube.com/watch?v=hYOfx5LvUL8
22
Zwangerschap
Het eerste duidelijke teken van zwangerschap is het uitblijven van de menstruatie. Dit wordt
veroorzaakt door het in stand blijven van het gele lichaam onder invloed van het hormoon
humaan choriongonadotrofine (HCG).
De à terme datum (uitgerekende datum) = datum eerste dag laatste menstruatie + 7 dagen +
9 maanden.
De meeste orgaanstelsels van de zwangere vrouw ondergaan aanpassingen om de
embryonale en foetale ontwikkeling mogelijk te maken en om het lichaam op de baring voor
te bereiden.
Aanpassingen in de orgaanstelsels
Circulatiestelsel
Het circulatiestelsel van de zwangere past zich aan om het groeiende kind van voldoende
voedingsstoffen en zuurstof te voorzien en de foetale afvalstoffen af te voeren.
Soms treedt vochtophoping in de voeten en benen op doordat:
 De hoeveelheid weefselvocht met ongeveer 15% toeneemt;
 De veneuze terugvoer uit de benen in de laatste maanden ietwat belemmerd is door
de druk van de zwangere uterus.
Spijsverteringsstelsel
De foetus heeft veel voedingsstoffen, vitamines en mineralen (ijzer en kalk) nodig. Bij een
normaal voedingspatroon kan de zwangere daarin voorzien. Ze hoeft niet ‘voor twee’ te
eten.
Onder invloed van hormonen uit de placenta zijn het bloedsuikergehalte en de hoeveelheid
vrije vetzuren in het bloed verhoogd.
Andere verschijnselen zijn:
 Zwangerschapslusten: een onbedwingbare zin in bepaald voedsel;
 Plotselinge tegenzin tegen bepaalde etenswaren;
 Obstipatie, door een vertraagde peristaltiek.
Urinewegstelsel
De nieren moeten per tijdseenheid meer bloed zuiveren dan normaal.
De urineblaas komt op het laatst wat in de verdrukking, waardoor de zwangere vaak moet
plassen of de plas niet goed kan ophouden of juist moeite heeft met plassen.
Ademhalingsstelsel
Het ademhalingsstelsel regelt de verhoogde toevoer van zuurstof naar het moederlijke
bloed. Het zuurstofverbruik van de zwangere neemt toe met 20−30%.
Huid
De huid vertoont de volgende zwangerschapstekenen:
 Donkerder worden van de tepelhof en de tepels;
 Groter worden van de bultjes in de tepelhof;
 Striae, vooral op de buik en soms op de borsten (kleine scheurtjes in het onderhuidse
bindweefsel).
23
Hormonale stelsel
De belangrijkste zwangerschapshormonen zijn:
HGC, meteen na de innesteling door trofoblastcellen van het embryo gevormd, houdt het
gele lichaam in stand;
Oestrogeen en progesteron en deze:
 Worden tijdens de eerste 12 weken geproduceerd door het gele lichaam;
 Worden tijdens de rest van de zwangerschap geproduceerd door de placenta;
Andere belangrijke hormonale veranderingen tijdens zwangerschap zijn:
 Toename van het melanocytenstimulerend hormoon, waardoor de huid op bepaalde
plaatsen donkerder wordt;
 Toename van thyroxine (uit de schildklier), waardoor de celstofwisseling intensiever
wordt;
 Toename van prolactine, waardoor de ontwikkeling van borstklierweefsel
gestimuleerd wordt.
Zenuwstelsel
In het zenuwstelsel doen zich geen meetbare anatomisch- fysiologische veranderingen voor.
Voorplantingsstelsel
Aanpassingen en veranderingen van het zwangerschapsstelsel zijn:
 Het teken van Chadwick: kleurverandering van roze naar blauwrood van kleine
schaamlippen, de vaginawand en de portio;
 De vorming van een slijmprop in de baarmoedermond, met een antibacteriële
werking;
 Groei van de baarmoeder, tot 30 cm lang en 20 cm breed, en een gewicht van
ongeveer 1000 gram;
Groei van de borsten door:
 Toename van het klierweefsel;
 Verghoging van de doorbloeding;
 Vochtophoping.
24
Bevalling
Rond de 36ste week daalt de baby in: het hoofdje ligt aan het begin van de bekkeningang.
Een complex samenspel tussen hormonen leidt tot de bevalling.
Hormonen
Oestrogeen
Maakt de uteruswand prikkelbaar voor oxytocine.
Oxytocine
Wordt vlak voor de bevalling door het kind en de moeder geproduceerd;
 Leidt tot krachtige contracties van de uteruswand;
 Stimuleert de afgifte van prostaglandines door de placenta.
De prostaglandines
Versterken de contracties.
Progesteron
Neemt drastisch in concentratie af, waardoor de contracties van de baarmoeder niet meer
afgeremd worden.
Bij de ontsluiting wordt het baringskanaal geschikt gemaakt voor de passage van het kind.
Het baringskanaal bestaat uit:
 Het benige bekken; de weke delen binnen het bekken:
 De baarmoederhals, de bekkenbodem en de vagina; worden tijdens de ontsluiting
uitgerekt en omgevormd tot een buis.
Weeën
Contracties van de baarmoeder die tot de ontsluiting leiden heten ontsluitingsweeën.
Bij het vorderen van de ontsluiting (duur gemiddeld 15 uur):
 Nemen de weeën in frequentie toe tot een keer per 2 à 3 minuten;
 Gaan de contracties per keer langer duren, tot 1 minuut;
 Duwt het ingedaalde hoofdje de doorgang geleidelijk open, geholpen door de
vruchtzak (uitstulpende vruchtvliezen);
 Opent de baarmoedermond zich geleidelijk (verstrijken) tot een opening van
ongeveer 10 cm wordt bereikt (= volledige ontsluiting);
 Kan de slijmprop loskomen;
 Kunnen de vruchtvliezen breken, waardoor het vruchtwater grotendeels
wegstroomt.
Na volledige ontsluiting worden de contracties heftiger en frequenter, ze worden persweeën
genoemd. De barende vrouw ervaart persdrang en ondersteunt door te persen de uitdrijving
van de baby. De duur van de uitdrijvingsfase is een paar minuten tot een uur.
25
Geboorte
Tijdens de passage door het geboortekanaal draait het hoofdje twee keer:
 Inwendige spildraai, het hoofdje maakt een lengterotatie van 90° en komt dezelfde
stand als de vorm van de bekkenuitgang; het hoofdje wordt vervolgens geboren met
het gezicht in de richting van de rug van de moeder;
 Uitwendige spildraai: de schouders maken daarna een rotatie van 90° om door de
ovale bekkenuitgang te kunnen; door de schouderdraai maakt het reeds geboren
hoofdje opnieuw een lengterotatie, terug naar de stand van vóór de inwendige
spildraai.
Na de geboorte
Na de geboorte wordt navelstreng afgebonden en vervolgens doorgeknipt. De baby voelt dit
niet.
Het doorknippen van de navelstreng en het gaan ademen veroorzaken een ingrijpende
verandering in de bloedcirculatie van het kind.
Achtereenvolgende gebeurtenissen zijn:
 De koolstofdioxidespanning in het bloed stijgt, doordat het niet meer naar de
placenta afgevoerd wordt;
 Het ademcentrum wordt door het hoge CO2-gehalte geprikkeld en de baby gaat
daardoor reflexmatig ademen;
 De longblaasjes en de bijbehorende capillairnetwerken ontplooien zich;
 De kleine en de grote circulatie gaan naast elkaar functioneren.
APGAR- score
De apgar- score (maximaal 10 punten) is een maat voor de conditie van de pasgeborene.
Hierbij wordt 0, 1 of 2 punten toegekend voor de kwaliteit van de hartfrequentie, de
ademhaling, de spierspanning, de reactie op prikkels en de doorbloeding aan de hand van de
kleur van de huid. De apgar- score wordt meteen na de geboorte en na 5 minuten bepaald.
Een gezonde pasgeborene scoort de eerste keer minimaal 7 punten en de tweede keer 10
punten.
De apgar - score wordt gedaan door de verloskundige of gynaecoloog.
26
Zintuigen
Zintuigen zijn gevoelig voor prikkels (geluid, licht, geur) en sturen impulsen naar de
hersenen. Met onze zintuigen kunnen we informatie uit de omgeving opvangen en erop
reageren.
We hebben 5 zintuigen:
 Huid; warmte- en koude zintuigen, gevoelszintuigen (tast, druk en pijn)
 Neus; reukzintuig
 Tong; smaakzintuig
 Oor; gehoor- en evenwichtszintuig
 Oog; gezichtszintuig
In dit gedeelte gaan we de anatomie en de fysiologie van de huid, het oor en het oog
beschrijven.
De neus staat beschreven bij de ademhaling en de tong bij mond en gebit.
Hoe neem je waar?
Als een zintuig een prikkel wil registreren of waarnemen, dan moet de prikkel aan een aantal
voorwaarden voldoen. Dat zijn:
 De prikkel moet passen/juist of adequaat zijn. Een adequate prikkel is die prikkel
waarvoor nu juist dat zintuig gevoelig is. D.w.z. het gehoorzintuig kent maar een
prikkel. De geluidstrilling. Een lampje (lichtprikkel) voor het oor houden heeft geen
zin. De adequate prikkel voor je oog is licht en de adequate prikkel voor je oor is
geluid.
 De prikkel moet een bepaalde prikkeldrempel/sterkte hebben. Een korreltje suiker in
de koffie proeven we niet.
 De drempelwaarde of onderscheidingsdrempel moet voldoende zijn, het verschil
tussen een hard of zacht geluid en/of het verschil tussen 20 en 20,2 gram.
 De prikkelgevoeligheid van het zintuig. Het enen zintuig is gevoeliger dan het andere
zintuig Een mens kan niet elke geluid horen of beeld zien. Dieren daarentegen
hebben soms een veel beter (selectief) gehoor of visus (zicht).
 Het aanpassingsvermogen of adaptatievermogen. Bijvoorbeeld van licht naar donker
of omgekeerd. Hoe lang duurt het voordat het oog is aangepast aan de veranderde
situatie?
 En als laatste het aandachtsvermogen van het zintuig. Kletsen in de klas leidt het
zintuig a. Men ‘ hoort’ wel, maar men registreert niet of legt het ‘ gehoorde’ niet
vast. “ Ik hoorde je wel maar wat zei je nou eigenlijk?” Maar ook gewenning aan een
bepaalde geur: parfum die je op heb ruik je na een tijdje niet meer, of gewenning
aan een donkere omgeving.
De weg van de prikkel
Zintuigcellen ontvangen een prikkel - In de kern van de zintuigcel wordt deze prikkel
omgezet in een impuls (= elektrisch stroompje) - Via een sensibele zenuw wordt de impuls
naar de hersenen gebracht. - In de hersenen vindt de bewustwording en verwerking van de
27
prikkel plaats. - Via motorische zenuwen kan er een actie plaatsvinden.
http://www.youtube.com/watch?v=bFD1pnJJj3M
Anatomie en fysiologie van de huid
De huid bestaat uit 3 lagen: de opperhuid, de lederhuid en het onderhuidsbindweefsel.
https://www.youtube.com/watch?v=aT5E5-kNdWQ
http://www.biodesk.nl/zintuigen/de-huid.php
De opperhuid
De opperhuid bestaat uit 3 lagen:
a. hoornlaag = dode cellen (eelt) Hierin zit geen gevoel. Dit heb je het meest op je voetzolen
en handpalmen
b. slijmlaag = levende cellen
c. kiemlaag (kiemen) = hier worden nieuwe huidcellen gemaakt en hier bevinden zich ook
pigmentcellen.
Melanine is een organisch pigment in de huid dat wordt gevormd door melanocyten.
Melanocyten zijn pigmentcellen die in de kiemlaag van de huid liggen.
De lederhuid
Bestaat uit: talgklieren, haarwortels, haarzakjes, zintuigcellen, bloedvaten, zweetklieren. Talg
uit de talgklieren zorgen voor het soepel houden van de huid. Zweetklieren regelen de
lichaamstemperatuur.
Onderhuidsbindweefsel
Bestaat voor het grootste gedeelte uit vetcellen (vetweefsel) Dit heb je het meest op je buik
en billen. Is onze energieopslag: het is reservevoedsel bij de vrouw voor het kindje in
moeilijke tijden (vrouwen hebben ook meer onderhuids vet) Maar ook een warmteisolerende laag en een stootkussen. Er lopen ook bloedvaten in.
Functies van de huid
Onze huid heeft verschillende functies:
 Bescherming (tegen mechanische, fysische en chemische invloeden)
 Regelen van de lichaamstemperatuur (zweet, vasodilatatie en vasoconstrictie,
onderhuids-vetweefsel voor isolatie)
 Zintuiglijke functie (koude, warmte, druk, tast en pijnzintuigen)
 Doorlaatbaarheid: medicatie, giftige stoffen
 Vorming van vitamine D onder invloed van het zonlicht: Zonlicht is nodig voor de
vorming van vitamine D (botvorming) Teveel zon: verbranding. Te weinig zon:
Rachitis. Doordat de zwarte mens zich ging verplaatsen naar het Noorden (minder fel
en minder lang zonlicht) kregen ze problemen met de vitamine D huishouding, omdat
de zwarte huid teveel zon tegen hield om voldoende vitamine D aan te maken.
Ergens in een ver verleden heeft de noordelijke mens genetische eigenschappen
28
verworven, waardoor zijn huid lichter werd en zodoende voldoende vitamine D kon
aanmaken
 Esthetische functie, zonder de huid zouden we er “vreemd” uitzien.
29
30
Het oor
Bouw van het oor
Het oor bestaat uit het uitwendige oor ( het geluidopvangende gedeelte), het middenoor (
het geluidgeleidende gedeelte) en het binnenoor (het geluidwaarnemende gedeelte en
evenwichtsorgaan).
Uitwendig oor
Het uitwendige oor bestaat uit de oorschelp en de uitwendige gehoorgang. De oorschelp
bevat veel elastisch kraakbeen ( behalve bij de oorlel) en is bekleed met huid en enkele
spieren. De uitwendige gehoorgang heeft haartjes en smeerklieren om stof vast te houden.
Een vlies vormt de grens tussen het uitwendige oor en het middenoor: het trommelvlies. Op
het trommelvlies worden de geluidsgolven opgevangen; het wordt door deze golven in
trilling gebracht. Om goed te kunnen trillen moet de luchtdruk aan beide zijden van het
trommelvlies gelijk zijn. Om dit te bereiken staat het middenoor via de buis van Eustachius in
verbinding met de keelholte.
Middenoor
Het middenoor is het geluidgeleidende gedeelte en bestaat uit een smalle hoge, met lucht
gevulde trommelholte in het rotsbeen ( een van de botten in de schedelbasis). Aan de
overkant van het trommelvlies zitten door twee vliezen afgedekte openingen, namelijk
bovenaan het ovale en daaronder het ronde venster.
31
In de trommelholte bevinden zich drie gehoorbeentjes, die het trommelvlies met het ovale
venster verbinden:
Hamer, met de steel tegen het trommelvlies aan;
Aambeeld, in het midden, verbonden met hamer en stijgbeugel;
Stijgbeugel, met de voetplaat vergroeid met het ovale venster.
Binnenoor
Het binnenoor ligt in het rotsbeen. Bestaat uit het slakkenhuis en de drie halfcirkelvormige
kanalen. In het slakkenhuis worden de geluidstrillingen omgezet in zenuwimpulsen die
doorgestuurd worden naar de hersenen. Als de zenuwimpulsen van het slakkenhuis in de
hersenen aankomen, dan horen we geluid. De drie halfcirkelvormige kanalen vormen het
evenwichtsorgaan.
Het oog
De ogen zijn bolvormig met een doorsnee van ongeveer 25 mm. Aan de voorkant wordt het
oog beschermd door de oogleden en de wimpers. De wand van de oogbol bestaat uit drie
lagen: de oogvliezen. Van buiten naar binnen zijn dit:
Hard oogvlies
Het harde oogvlies is een stevig, wit bindweefselkapsel ( oogwit) dat aan de voorkant
overgaat in het doorzichtige hoornvlies, die de lichtstralen kan breken. Het hoornvlies bevat
geen bloedvaten. Het harde oogvlies geeft stevigheid en bescherming aan het oog en is de
aanhechtingsplaats van spieren.
32
Vaatvlies
Het vaatvlies wordt zo genoemd omdat deze vele bloedvaten bevat die belangrijk zijn voor
de voeding van het oog. Het vaatvlies bekleedt niet de binnenkant van het hoornvlies, het
gaat over in het regenboogvlies (iris). Het regenboogvlies bevat pigment wat de kleur van de
ogen bepaalt. De pupil is de opening in het midden. Die kan door kringspieren in het
regenboogvlies vernauwd worden om de hoeveelheid licht die het oog binnenvalt te
regelen. Kortom veel licht betekent kleine pupillen, weinig licht betekent grote pupillen.
Ook pijn , angst en stress zorgt dat de pupil vernauwd.
De pupilreflex wordt gemeten om het bewustzijnsniveau te bepalen.
Netvlies
Het netvlies bestaat uit twee lagen:
 Pigmentlaag: deze dient om te voorkomen dat in het oog vallende lichtstralen
eindeloos weerkaatst worden. Bij albino’s ontbreekt deze laag, zij kunnen slecht
tegen veel licht. Bovendien hebben zij rode ogen doordat het vaatvlies te zien is.
 Zintuiglaag : Dit vlies bevat de staafjes en kegeltjes die het licht dat op het oog valt,
omzetten in zenuwimpulsen. De staafjes zorgen voor het zwart/wit zien en de
kegeltjes voor het zien van de kleuren. De zenuwimpulsen van het netvlies worden
via de oogzenuw naar de hersenen gebracht en pas als een impuls in de hersenen
aankomt, ben je je bewust van wat je ziet.
De blinde vlek
De blinde vlek is de plaats waar de oogzenuw de oogbol verlaat. Deze blinde vlek is een deel
van het netvlies achter in het oog. Hier liggen geen zintuigcellen en is dus ongevoelig voor
lichtprikkels, vandaar de naam blinde vlek.
De gele vlek
Dit is het gebied waarmee het scherpst gezien kan worden. Mensen hebben het nodig om te
kunnen lezen, televisie te kijken en iedere andere activiteit waarbij visueel detail een grote
rol speelt.
Er bevinden zich bijna uitsluitend kegeltjes en geen staafjes.
Glasachtig lichaam
Het glasachtig lichaam bestaat uit een geleiachtige vloeistof, glasvocht genaamd en is
omgeven door een dun vlies. Het glasvocht neemt ongeveer 80 % van het oog in en het
bestaat voor 98% uit water en voor 2% uit vezels die voor elasticiteit en stevigheid zorgen.
De functie hiervan is dat het oog zijn ronde vorm behoud. Wanneer de oogbol geen ronde
vorm heeft ontstaan er vervormingen in het beeld.
De lens
De les bevindt zicht tussen de pupil en het glasachtig lichaam en heeft een doorsnee van 9 a
10 cm en dikte van ongeveer 4 mm. De lens is bevestigt met ophangbandjes. Deze bandjes
trekken aan de lens waardoor hij minder bol is en geschikt is voor verweg-zien. Rondom de
lens zit een kringspiertje (accomodatiespier). Als dit samentrekt wordt de spanning van de
33
ophangbandjes afgehaald en kan de lens zijn natuurlijke bolle vorm aannemen. De lens is
dan geschikt voor dichtbij zien.
De oogleden
De oogleden bedekken de oogbol. Door de ooglidspieren kunnen de ogen geopend en
gesloten worden. Door prikkeling van de oogwimpers op het hoornvlies worden de oogleden
zeer snel gesloten, hierdoor worden de ogen door te sterk licht of stof beschermd. Door te
knipperen met de oogleden worden de ogen vochtig gehouden en beschermd tegen vuil.
De oogspieren
Aan ieder oog zitten zes oogspieren ( drie paar ). De oogspieren verbinden de oogbol met de
oogkaswand. Door rangschikking in de oogspieren in paren kunnen de ogen in vele
richtingen redelijk onafhankelijk bewegen.
34
Haren
Anatomie
Haarschacht: steekt boven de huid uit
Haarwortel: ligt in de lederhuid
Haarzakje: zit om de haarwortel en talgklier
Haarspiertje: ligt in de lederhuid
Haarbulbus + haarpapil: groeipunt
Talgklier: ligt paarsgewijs in het haarzakje en scheidt talg af.
Fysiologie
Het haar van een oudere wordt dun en grijs. Je verzorgt en kapt het haar zoals de zorgvrager
dat wenst of gewend is. Bij zorgvragers met ouderdomsdiabetes borstel je de haren met een
zachte borstel om geen wondjes te veroorzaken. Gebruik bij het wassen van de haren weinig
shampoo. Bij het modelföhnen van het haar let je op voor verbranding.
Soms wordt het haar op het hoofd minder en wordt het op andere plaatsen meer.
Neusharen worden ook langer. Deze knip je met een neusharenschaartje.
Er groeien soms haren uit het oor of op de oorschelp. Je knipt deze haren korter als de oren
er onverzorgd uitzien. Bij oudere vrouwen groeien soms lange haren op de kin. Sommige
vrouwen schamen zich hiervoor. Je epileert of scheert deze haren met tact, zoals de
zorgvrager het zelf gewend was te doen. Epileren heeft de voorkeur. Scheren gaat snel, maar
zo ontstaan er stoppels en steeds meer haren.
Haarproblemen
Roos is een aandoening van de hoofdhuid waarbij extra huidsmeer (talg) wordt
geproduceerd en de hoofdhuid gaat schilferen. In het haar en op de schouders van de
zorgvrager zijn dan veel kleine witte schilfers te zien.
Hoofdluis herken je aan kleine, grijswitte eitjes (neten) die vastzitten aan de haren, vooral
aan de haren achter de oren en in de nek. De luizen zelf zijn grijs tot zwart en die zie je niet
zo snel, omdat ze het liefst op een donker plekje zitten. Hoofdluis veroorzaakt vaak jeuk aan
de hoofdhuid. De besmetting vindt direct of indirect plaats.
Bij haaruitval blijven bij het kammen hele bossen haar in de kam achter. Haaruitval kan een
gevolg zijn van gebruik van bepaalde medicijnen. Berucht zijn de cytostatica,
celdelingremmende middelen waarmee kanker wordt behandeld. Minder ernstig is de
haaruitval die kan voorkomen bij een vrouw na de bevalling.
Nagels
Anatomie
https://www.youtube.com/watch?v=GWNnzcgab2Q
Zichtbare delen van de nagel:
- Vrije nagel (margo liber): vrije deel van de nagel (apex ungius)
- Nagelplaat (corpus unguis): bedekt het nagelbed
35
- Maantje (lunula): lichter gekleurd deel van de nagel
- Nagelwal (perionychium)
- Nagelriem (eponychium): worden door de huid gevormd (cuticula)
- Nagelrand: boord van de nagel
Niet zichtbare delen van de nagel:
- Epitheel van het nagelbed (hypoychium)
- Nagelbed (lectulus unguis)
- Nagelwortel (matrix unguis): zeer belangrijk voor de groei van de nagel
Nagels verzorgen
Uit hygiënisch oogpunt kun je nagels het beste kort houden. Ook maak je ze regelmatig
schoon, bijvoorbeeld met een nagelborsteltje. Week de nagels even in warm water voordat
je ze knipt. Vooral de harde teennagels laten zich dan gemakkelijker knippen. Als de huid
rondom de nagel tijdens de verzorging wordt beschadigd, verzorg je de wond met een goede
desinfectans om ontstekingen te voorkomen, bijvoorbeeld met alcohol (70%).
De nagels van de vingers mogen rond worden afgeknipt, maar de nagels van de tenen
moeten recht worden afgeknipt om ingroei te voorkomen. Sommige zorgvragers willen de
nagels liever gevijld hebben. Vijl dan steeds in één richting. Wanneer de nagels ondanks de
goede verzorging toch ingroeien, roep dan de hulp van een pedicure in. Bij een zorgvrager
met suikerziekte of met vaatvernauwing in de benen mag je de nagels niet verzorgen. Dat
doet een gespecialiseerde pedicure.
Hulpmiddelen bij de nagelverzorging
Er zijn handige hulpmiddelen voor zorgvragers die maar één hand kunnen gebruiken.
Om de nagels schoon te maken zijn er nagelborstels met aan de onderzijde een zuignap.
Hiermee zet je de nagelborstel op de wastafel vast en de zorgvrager kan de nagels erlangs
bewegen. Op die manier gebruik je ook een nagelvijl op een zuignap. Er bestaat een
nagelknipper op een tafelklem of standaard. De aangedane hand drukt de grote hefboom
van de knipper omlaag, waardoor de nagels van de gezonde hand worden geknipt.
De nagels van oudere zorgvragers groeien minder snel, maar worden wel dikker. Kalknagels
duiden op een schimmelinfectie. Deze zijn ook dik en hard. De nagels zijn moeilijk te knippen
voor de zorgvrager. Bij onrustige zorgvragers zorg je ervoor dat je de vingers en tenen goed
fixeert voordat je knipt.
Vaak gaan ouderen die thuis wonen voor hun voetverzorging naar een pedicure. Dit wordt
meestal gecontinueerd wanneer mensen naar een zorginstelling gaan. Instellingen hebben
deze zorg vaak uitbesteed aan een pedicure. Een zorgvrager met diabetes moet altijd naar
de pedicure, omdat wondjes moeilijk genezen en snel overgaan in een infectie. Voeten van
zorgvragers met diabetes moet je altijd observeren op eventuele wondjes.
36
Opdracht zintuigen
De huid: http://www.biodesk.nl/zintuigen/puzzel-huid.php
De neus: http://www.biodesk.nl/zintuigen/puzzel-neus.php
Reukzenuwen
Reukcentrum / reukzintuig
Voorhoofdsholte
Neustussenschot
Slijmvlies
Zeefbeenholte(s)
Trilhaartjes
Neusholte
37
De tong:
Zoet
Zout
Zuur
Bitter
Het oor:
http://www.biodesk.nl/zintuigen/puzzel-oor.php
http://www.bioplek.org/animaties%20onderbouw/ooreenvoudig.html
38
Het oog: http://www.biodesk.nl/zintuigen/puzzel-oog.php
http://www.bioplek.org/animaties/oog/oogonderbouw.html
Het oog met traanklier:
39
Botten en gewrichten
Botten
Het geheel van alle botten wordt skelet genoemd.
Het skelet bestaat uit meer dan 200 botstukken, (206 van volwassene, 300 baby) Het skelet
van een baby bestaat voor het grootste gedeelte uit kraakbeen. Dit groeit later aan elkaar.
De botstukken zijn in drie groepen zijn te verdelen:
Pijpbeenderen
Platte beenderen
Onregelmatige beenderen
http://www.bioplek.org/animaties/spieren_botten/botten.html
Gewrichten
Een gewricht bestaat uit 2 botten, waarbij beweging mogelijk is.
http://www.bioplek.org/animaties/spieren_botten/gewrichten.html
https://www.youtube.com/watch?v=eoWWRBwDZBA
Functies skelet
- Bescherming.
- Vorm en steun geven.
- Aanhechting voor spieren.
- Gewrichten vormen.
- Bewegingen mogelijk maken
- Reservoir voor mineralen (met name calcium).
- Vorming van alle bloedcellen: rode – witte en de bloedplaatjes in het rode beenmerg van
het spongieus bot van voornamelijk de platte beenderen.
Groei van de botten
De meeste schedelbeenderen ontstaan uit vliezen van bindweefsel.
Pijpbeenderen beginnen als kraakbeenstaven, die geleidelijk worden vervangen door been.
De
40
pijpbeenderen blijven groeien in de lengte tot de groei van kraakbeen stopt. Onder invloed
van vitamine D wordt bij kinderen kraakbeen omgezet in bot. Bij onvoldoende aanmaak van
vitamine D en tekort aan calcium bij kinderen in de groei, wordt kraakbeen onvoldoende
omgezet in bot en treedt Rachitis of Engelse ziekte op.
41
Pijpbeenderen van een volwassene
Botten zijn voorzien van bloedvaten en zenuwen. De
beencellen leven in een grondsubstantie (matrix) bestaande
uit buigzame eiwitvezels en harde calciumzouten.
Pijpbeenderen bezitten een centrale holte waarin vet wordt
opgeslagen, en uiteinden van sponsachtige been waarin zich
rood beenmerg bevindt. Hierin worden de rode bloedcellen
gevormd.
De botten die het meest in lengte toenemen, zijn de lange
pijpbeenderen. Dit zijn de botten in armen en benen. Omdat
niet alle botten even snel groeien, veranderen de
verhoudingen van het lichaam tijdens de groei. Dit is het
beste te zien aan het hoofd: dit is bij kinderen nog relatief
groot ten opzichte van de rest van het lichaam. Doordat het
hoofd nauwelijks groeit, verandert de verhouding ten
opzichte van de rest van het lichaam.
De epifysaire schijf is een groeischijf die uit kraakbeen bestaat.
Deze schijf, die zich in beide botuiteinden bevindt, zorgt ervoor dat kraakbeen wordt
afgezet, zodat een bot in de lengte gaat groeien.
Aan het eind van de groei blijft een klein wit streepje over.
Botverbindingen
Onbeweeglijke botverbindingen:
De naadverbindingen (suturen). Voorbeeld: -schedelbeenderen.
Aan het eind van de foetale periode is de schedelverbening nog niet voltooid. Er is nog
bindweefsel in de vorm van:
a. Suturen: naadverbindingen (bindweefselige schedelnaden tussen 2 botstukken)
b. Fontanellen:bindweefselplaatsen tussen drie of meer botten.
Beweeglijke botverbindingen:
a. kraakbeenverbindingen
b. gewrichten
Slijmbeurs
Een slijmbeurs of bursa is een met vocht gevuld 'kussentje' tussen een pees en de
onderliggende botstructuur bij een gewricht, dicht bij de aanhechting van de pees op het
bot. De slijmbeurs zorgt voor het nagenoeg wrijvingloos kunnen bewegen van het gewricht
zonder dat de pees over het bot of de huid schuurt. Slijmbeurzen bevinden zich onder
andere op de hiel, elleboog, schouder en heup.
Meniscus
Is een schijfje van soepel kraakbeen in de vorm van een halve maan. Het zit alleen in de knie.
Het heeft een schokdempende functie tussen dijbeen en scheenbeen. Doordat deze het
gewicht van de botten verdeelt.
42
Wervelkolom
De wervelkolom heeft drie belangrijke functies
Stabiliteit
De romp wordt rechtop gehouden door de wervelkolom, die als een soort stut dienstdoet.
Bescherming
Alle wervels boven elkaar vormen een holle buis: het wervelkanaal.
Hierin bevindt zich het kwetsbare ruggenmerg, dat op deze manier goed beschermd is.
Tevens biedt de wervelkolom bescherming aan de inwendige organen die binnen de romp
gelegen zijn. De wervelkolom vangt schokken op en beschermt zo het hoofd en de hersenen.
Buigzaamheid
Doordat de wervelkolom opgebouwd is uit vele stukjes boven elkaar, heeft hij naar alle
kanten een grote buigzaamheid. Je kunt de wervelkolom vergelijken met een kachelpijp die
uit losse ringstructuren bestaat en in alle richtingen te scharnieren is.
Krommingen
Om de romp voldoende steun en buigzaamheid te verlenen vertoont de wervelkolom een
aantal krommingen.
1. Lordose: een kromming met de bolle zijde naar voren. De wervelkolom heeft er
twee: in het hals gedeelte en in het lendengebied.
2. Kyfose: een kromming met de bolle zijde naar achteren. Op twee plaatsen is een
kyfose te zien: in het borstgedeelte en in het heiligbeengebied.
3. Scoliose: een zijwaartse kromming naar links of rechts. Bijna niemand staat, loopt of
zit precies rechtop. Rechter en linker lichaamshelft worden voortdurend
verschillende belast. Om het evenwicht te bewaren compenseert de wervelkolom die
verschillen door zijwaarts te krommen.
Wervels
De wervelkolom bestaat uit 33 a 34 wervels.
Indeling wervels:
Zeven cervicale wervels = halswervels (C1 t/m C7);
Twaalf thoracale wervels = borstwervels (Th1 t/m Th12);
Vijf lumbale wervels = lendenwervels (L1 t/m L5);
Vijf sacrale wervels = heiligbeenwervels (S1 t/m S5);
Drie a vier coccygeale wervels = staartbeenwervels.
43
Een wervel bestaat uit een wervellichaam en een wervelboog met een aantal uitsteeksels.
Het wervellichaam zit een de voorkant. Boven- en ondervlak zijn nogal ruw. De
tussenwervelschijf is ermee vergroeid.
Tussen de wervellichamen bevindt zich
een tussenwervelschijf. De kern is
geleiachtig, rondom de kern zit een stevige
ring, opgebouwd uit vezelig kraakbeen.
De tussenwervelschijf heeft twee
belangrijke functies: vervormbaarheid
en drukvastheid.
Aandoeningen aan het bewegingsapparaat
Artrose
Artrose is een soort slijtage van het kraakbeen van de gewrichten door veroudering van de
gewrichten. Bij deze aandoening wordt het kraakbeen van de gewrichten dof en ruw. Door
prikkeling van het gewrichtskapsel treden er ontstekingsverschijnselen op die gepaard gaan
met vochtvorming. Er kunnen spleten in de gewrichten ontstaan, waardoor de
gewrichtsdelen niet meer goed op elkaar passen. Het kraakbeen kan zelfs helemaal
verdwijnen.
Bij artrose treden de volgende verschijnselen op:
Pijn, vooral bij het begin van een beweging;
Stijfheid van het gewricht;
Zwelling van het gewricht;
Kraken van het gewricht.
Is er eenmaal artrose opgetreden, dan is herstel niet meer mogelijk. Wel kunnen
maatregelen genomen worden om verdere afbraak van het kraakbeen te voorkomen, zoals
lopen met een stok, zo nodig afname van het lichaamsgewicht en fysiotherapie. In het
uiterste geval kan het aangetaste gewricht worden vervangen door een kunstgewricht.
Reumatoïde artritis
In de volksmond spreekt men over reuma. Bij reuma ontstaat er een chronisch
ontstekingsproces, waarbij aanvalsgewijs een ontsteking van gewrichten ontstaat. Reuma
komt meer voor bij vrouwen dan bij mannen en begint meestal tussen 20- en 40- jarige
leeftijd. Er kunnen drie stadia worden onderscheiden:
Stadium 1
44
De diagnose kan in dit stadium nog niet worden gesteld. De volgende symptomen kunnen
zich voordoen:
Moeheid;
Vermagering;
Pijn in gewrichten;
Gevoeligheid voor koude.
Dit stadium kan maanden tot jaren duren alvorens over te gaan in het tweede stadium.
Stadium 2
Nu is de diagnose wel te stellen.
Symptomen zijn:
Zwelling, pijn en roodheid van vooral kleinere gewrichten;
Langdurige ochtendstijfheid.
Stadium 3
Symptomen zijn:
Sterke gewrichtszwelling;
Vervorming van de gewrichten;
Atrofie van de handspiertjes;
Samengroeien van de gewrichtsuiteinden.
De therapie voor deze behandeling omvat rust, oefeningen, warmte- en/ of koude
behandelingen, pijnstillers en als uiterste een operatie om de afwijkende stand van de
aangepaste gewrichten te corrigeren.
Rugklachten
Rugklachten komen veel voor bij mensen die moeten tillen. We bespreken hier twee soorten
rugklachten: spit en hernia.
Spit
Spit is een kramptoestand van de rugspieren. Hierdoor kan men nauwelijks nog bewegen.
Spit treedt meestal plotseling op. Bij een aanval van spit is rust noodzakelijk. Eventueel
kunnen er pijnstillers en spierverslappende middelen gebruikt worden.
Hernia
Tussenwervelschijven, de naam zegt het al, zitten tussen de wervels. Deze
tussenwervelschijven werken als een soort schokdempers. Bij een hernia ontstaat
een breuk in een tussenwervelschijf. Door de breuk ontstaat er druk op een zenuw. De
oorzaak van een hernia is dikwijls overbelasting van de rug. De meeste hernia's ontstaan laag
in de rug. Bij zo'n hernia laag in de rug zie je de volgende klachten:
Pijn die uitstraalt naar een been;
Een slapend gevoel in het been;
Verlammingsverschijnselen (soms).
45
Een hernia moet altijd behandeld worden. De mogelijkheden zijn:
Rust;
Operatie, hierbij wordt de beschadigde tussenwervelschijf verwijderd;
Een vloeistof inspuiten waardoor de hernia oplost.
Fracturen
Een fractuur is een ander woord voor botbreuk. Het kan zijn dat een bot doormidden is
gebroken, maar er kan ook sprake zijn van een scheurtje in het bot.
De symptomen die kunnen optreden zijn:
Pijn: voornamelijk bij druk in de lengterichting van het bot en bij druk rondom de
plaats waar het bot gebroken is.
Zwelling: rondom de plaats van de fractuur, veroorzaakt door een bloeduitstorting
ter plaatse.
Abnormale beweeglijkheid: de gebroken botstukken kunnen ten opzichte van elkaar
veel meer bewegen dan normaal.
Abnormale stand: soms staan zelfs de botdelen onder een hoek van elkaar.
Hematoom (bloeduitstorting): als gevolg van verscheuring van bloedvaten, onder
andere van het botvlies.
Fracturen zijn onder te verdelen in:
Spontane fractuur: dit is een fractuur door osteoporose (botontkalking), uitzaaiingen
van kanker en ouderdom aangetast bot. Deze fracturen ontstaan zonder duidelijke
aanleiding.
Ongecompliceerde fractuur: dit is een gesloten fractuur waarbij geen botdelen door
de huid steken.
Gecompliceerde fractuur: hierbij is de huid door uitstekende botdelen beschadigd.
Complicaties hierbij zijn gevaar voor infectie.
Meestal genezen fracturen eenvoudig, nadat ze met gips gefixeerd zijn.
Distorsie
Distorsie is een ander woord voor verstuiking. De kop is dan tijdelijk los van de kom van het
gewricht en hierdoor kan het gewrichtskapsel uitrekken en soms scheuren. Vaak zijn ook de
spieren en ligamenten betrokken bij dit proces. De delen van het gewricht komen wel terug
in de oorspronkelijke positie.
Contracturen
Een contractuur is een dwangstand van een gewricht. Ze kunnen worden veroorzaakt door
verschillende factoren:
Aandoeningen van de huid; door verschrompeling van littekenweefsel na
bijvoorbeeld brandwonden.
Aandoeningen van de spieren; door verkorting van de buig- of strekspieren of
door uitval van een spiergroep.
46
Aandoeningen van het gewricht zelf; door een aangeboren oorzaak of door
zwelling of verschrompeling van pezen, kapsels of banden.
Dwangstanden moeten worden voorkomen door het gewricht zoveel mogelijk actief of
passief te bewegen. Een spalk kan helpen om een bepaalde stand te behouden.
Luxatie
Luxatie is een ander woord voor ontwrichting, hierbij zijn de gewrichtsvlakken geheel of
gedeeltelijk van elkaar verschoven. Het gewrichtskapsel en de gewrichtsbanden zijn te ver
uitgerekt en soms ook gescheurd. De delen van het gewricht komen in een verkeerde stand
en het gewricht wordt geblokkeerd. Een luxatie is erg pijnlijk. Het gewricht dient weer in de
juiste positie te komen, hierna wordt vaak rust voorgeschreven.
Osteoporose
Tijdens de groeifase overheerst de aanmaak van botweefsel; daarna zal er een evenwicht
optreden tussen opbouw en afbraak van het bot.
Na het 35e levensjaar treedt langzaam verlies van botmassa op. Het overblijvende bot heeft
wel dezelfde structuur en opbouw.
Er is een verhoogde kans op fracturen, met name van de pols en de heup.
De oorzaken zijn:
De afname van geslachtshormonen; bij vrouwen na de menopauze komt de
aandoening vaker voor dan bij mannen;
Verminderde kalkopname; vaak in combinatie met diabetes mellitus (suikerziekte);
Verminderde mobiliteit; bijvoorbeeld bedlegerige zorgvragers.
Voorkomen is de beste behandeling. Verder is het aanbieden van voldoende kalk via voeding
of via tabletten een mogelijkheid.
47
Opdracht botten en gewrichten
Vul in bij de lijntjes:
http://www.biodesk.nl/beweging/puzzel_skelet.php
48
2. Noem de 4 functies van ons skelet
1.
2.
3.
4.
3. Uit hoeveel botten bestaat het skelet van een baby en een volwassene? Verklaar het
verschil.
Baby:
Volwassene:
4. Is een bot een levend orgaan of niet? Waaruit blijkt dit?
5. Wat houd onze gewrichten soepel?
6. Welke soorten beenderen kennen we? Noem van elk een voorbeeld en de
eigenschappen
Soort bot
Voorbeelden
Eigenschappen
49
7. Welke soorten gewrichten kennen we? Noem van elk een voorbeeld
https://www.youtube.com/watch?v=eoWWRBwDZBA
http://www.bioplek.org/animaties/spieren_botten/gewrichten.html
http://www.biodesk.nl/beweging/puzzel_schedel.php
50
http://www.biodesk.nl/beweging/puzzel_gewricht.php
51
Spieren
Functie van onze spieren:
De spieren maken 40-50% van het hele lichaamsgewicht uit. Er zijn 501 verschillende spieren
die kunnen samentrekken en ontspannen, beweging mogelijk maken. en ons in evenwicht
houden (ook om stil te staan heb je spieren nodig!).
De taak van de spieren is niet alleen ons voortbewegen maar ook lichaamswarmte
produceren. De spieren zijn aan de botten vastgemaakt door middel van pezen
Het menselijk lichaam telt meer dan zeshonderd spieren, met ieder een eigen functie. Ze
zitten overal, zelfs in de ogen en de huid. Sommige spieren zorgen voor de voortbeweging,
andere zijn betrokken bij bijvoorbeeld de ademhaling, de hartslag of de spijsvertering. De
skeletspieren (dwarsgestreepte spieren) zijn aan de uiteinden door middel van pezen aan de
beweegbare botten verbonden. Zij zorgen ervoor dat de gewrichten kunnen bewegen. Als
een spier zich spant, trekt deze aan de pees, waardoor het bot beweegt.
Omdat een spier alleen maar kan samentrekken of ontspannen, kan hij maar één beweging
veroorzaken. Je hebt voor het buigen van een gewricht dus een andere spier nodig dan voor
het strekken van datzelfde gewricht. De spier die verantwoordelijk is voor het buigen van je
knie loopt langs de achterkant van het gewricht (in je knieholte). Deze spier kan dus niet ook
je knie strekken. Daarvoor heb je een andere spier die aan de voorkant van het kniegewricht
loopt. Spieren werken dus altijd in tweetallen. De ene spier gebruik je om te strekken, de
tegengestelde spier om te buigen. De spieren worden elkaars antagonisten genoemd. Een
voorbeeld hiervan zijn de biceps en de triceps in de bovenarm.
Skeletspieren trekken samen op bevel van de hersenen door te reageren op signalen van
zogenaamde motorische zenuwen die via het ruggenmerg met de spiervezels in contact
staan.
We kunnen onze spieren trainen, waardoor de spieren dikker worden. Dit heet hypertrofie.
De spierpijn die dan kan optreden wordt veroorzaakt door een ophoping van afvalstoffen,
met name melkzuur. Als de spieren juist dunner en minder krachtig worden, spreekt men
van atrofie.
Soorten spieren
Willekeurig:
- Dwarsgestreepte spieren:
willekeurig, reageren en werken snel, snel vermoeibaar, skeletspieren en zijn d.m.v. pezen
aan het skelet bevestigd
http://www.bioplek.org/animaties/spieren_botten/bouwspier.html
Onwillekeurig:
- Gladde spieren
onwillekeurig, reageren en werken langzaam,
onvermoeibaar, wand holle organen (regelen de werking van de organen)
- Hartspier lijkt op dwarsgestreept, is onwillekeurig, reageren en
werken snel, maar is onvermoeibaar.
http://www.bioplek.org/animaties%20onderbouw/spiereneenvoudig.html
52
Opdracht spieren
1. Wat zijn de 4 functies van onze spieren?
1
2
3
4
2. Welke 3 soorten spierweefsels zijn er?
1
2
3
3. Leg uit:
- Agonisten
- Antagonisten
- Synergisten
4. Hoe zitten de spieren aan de botten vast?
53
Vragen feiten en weetjes skelet en spierstelsel
1. Welk bot hebben kinderen tot 2 jaar niet en volwassenene wel?
2. Wat is het verschl in tijd van botgenezing tussen een vijf jarige en een volwassene?
3. De verhouding van het skelet veranderd naarmate je ouder wordt. Uit hoeveel
procent van het skelet bestaat het hoofd van een baby ?
4. Ben je op verschillende tijden van de dag groter of kleiner?
5. Wat is het sterkste bot van het lichaam?
6. Wat is de sterkste spier van het lichaam?
7. Tot welke leeftijd blijft je skelet groeien?
8. Hoe kun je het geslachts van de eigenaar van het bot bepalen(m/v) ?
9. Wat is de grootste oorzaak van botbreuken ?
10. Hebben mensen zwaardere botten ?
11. Kun je je botten sterker maken?
12. Is de plaats van de breuk van het bot na genezing sterker of zwakker?
54
Mond en Gebit
Functie van de mond
- Maakt een start met de voedselverwerking
- De tong speelt een belangrijke rol bij de smaak
- Door de mond kan men ademhalen
- Maakt deel uit van de spraak
De mond is de toegang tot het spijsverteringsstelsel. Je mond wordt begrensd door de
lippen. Hierachter bevindt zich de mondholte. Deze is bekleed met slijmvlies.
In de mondholte liggen de bovenen onderkaak gevuld met tanden
en kiezen. De onderkaak is het
enige beweeglijke bot van het
aangezicht.
De zijkanten en bodem van de
mond bevatten speekselklieren.
Boven de mondbodem bevindt
zich je tong. De bovenkant van de
mondholte grenst aan je neus via
het harde en zachte gehemelte.
Achter in de mondholte zit de huig
en het strotklepje. Hierachter
bevinden zich je slokdarm en je
luchtpijp.
1. De oorspeekselklier (glandula parotidea): deze speekselklier ligt vlak onder de huid
en voor beide oren. Hij reikt tot net achter de kaakhoek. Door deze klier loopt de
aangezichtszenuw (nervus facialis) die verantwoordelijk is voor de bewegingen van
het gezicht zoals lachen of boos kijken. Afwijkingen in de oorspeekselklier kenmerken
zich voornamelijk door zwelling, soms gecombineerd met pijn. Deze afwijkingen
hebben vaak een relatie met het eten.
2. De onderkaakspeekselklier (glandula submandibularis): Deze speekselklier is
gelokaliseerd onder de kaakrand rechts en links.
3. De tongspeekselklier (glandula sublingualis): gelokaliseerd onder de tong.
De twee oorspeekselklieren zijn de grootste van in totaal zes grote speekselklieren. De
overige vier grote speekselklieren zitten achter de kaakrand en onder de tong. De
speekselklier maakt speeksel dat tijdens het eten vrij komt en via afvoergangen in de mond
komt.
55
Functie van de tong
- Voedselverspreiding in de mond
- Voedsel vermengen met speeksel
- Ontwikkeling van de kaken
- Zuigen en slikken
- Ondersteuning van de uitspraak
Functie van de lippen
De rode kleur van de lippen wordt veroorzaakt door veel kleine bloedvaatjes.
De functie van de lippen, is:
- Vormen van woorden (articuleren)
- Gezichtsuitdrukking (verbazing)
- Waarschuwing voor warmte en koude
- Zoenen (door sterke gevoeligheid)
Functie van het gebit
- Afhappen en kauwen van voedsel (in het bijzonder de hoektanden, zie zorgen voor het uit
elkaar trekken van taai voedsel, de kiezen weer voor het kauwen)
- Articuleren. Voor de uitspraak van verscheidene medeklinkers, zoals de t en de s, speelt het
gebit een rol.
- Bespelen van een blaasinstrument.
- Esthetische functie: Het gebit is van groot belang voor het uiterlijk van een individu. Veel
mensen zouden bijvoorbeeld niet graag zonder voortanden willen rondlopen.
Het volwassen menselijk gebit (dentitie) heeft 32 blijvende tanden en kiezen (16 per
tandenboog). Waarvan 20 tanden en 12 kiezen.
56
Het melkgebit telt slechts 20 tanden en kiezen (10 per tandenboog) Waarvan 12 tanden en 8
kiezen.
De mens krijgt eerst een melkgebit en dan een volwassengebit omdat het aantal elementen
van een volwassengebit niet past in een kindermond.
Het melkgebit is veel witter dan het blijvend gebit. Dit komt doordat het melkgebit een
dunnere glazuurlaag heeft, waardoor tandbeen te zien is.
De kroon van een tand is het zichtbare deel van een tand.
In de kern van het tandbeen bevindt zich de tandzenuw.
De apex is de wortelpunt van een tand.
http://www.biodesk.nl/vertering/puzzel-tand.php
57
Opdracht mond en gebit
Omschrijf de hieronder genoemde infecties:
1. Stomatitis
2. Gingivitis
3. Gingivitis ulcerosa
4. Schimmelinfecties
5. Aften
6. Virusinfecties
7. Rhagaden
8. Parotitis (bof)
9. Tandcariës
10. Parodontose
11. Paradontitis
12. Halitose
58
Spijsverteringsstelsel
De weg van het voedsel
http://www.youtube.com/watch?v=2-8VmRU6KEM
De spijsvertering
Het spijsverteringskanaal bestaat uit de volgende onderdelen:
http://www.bioplek.org/animaties/spijsvertering/spijsvert.html
http://www.bioplek.org/animaties/spijsvertering/spijsvertering2.html
- mondholte
- keelholte
- slokdarm
- maag
- dunne darm: twaalfvingerige darm,
nuchtere darm en kronkeldarm
- dikke darm: stijgend gedeelte (colon
ascendens) dwars lopend gedeelte
(colon transversum) en een dalend
gedeelte (colon descendens) het
sigmoïd en de endeldarm, bestaande
uit het rectum en de anus.
Het voedsel wat je eet, gaat via de
mond- en keelholte door te slikken je
slokdarm in. Via de slokdarm komt het
in de maag waar het voedsel wordt
verkleind. In de dunne darm wordt het
voedsel nog verder verkleind en wordt
het uitgewisseld met het lichaam. Via
de dikke darm worden onverteerbare
en onverteerde voedselresten
afgevoerd.
De spijsverteringsorganen hebben als
doel het voedsel zodanig te bewerken,
dat je lichaam het kan gebruiken als
bouwstenen en voedsel.
1. Keel 2. Speekselklieren 3. Slokdarm 4. Maag 5. Alvleesklier 6. Dikke darm 7. Endeldarm 8.
Anus 9. Dunne darm 10. Galblaas 11. Lever 12. Tanden 13. Mond 14. Tong 15.
Speekselafvoergang 16. Onderkaak 18. Appendix
59
Mondholte
In de mondholte wordt door het kauwen het voedsel fijngemaakt en met speeksel
vermengd. Het speeksel wordt in hoofdzaak aangemaakt door de grote speekselklieren. Dit
zijn trosvormige klieren die door middel van afvoerbuizen in de mondholte uitkomen. Per
etmaal wordt maak je wel 1 tot 1,5 liter speeksel aan.
Het speeksel bevat water (oplosmiddel, transportmiddel), slijm (glijmiddel) en het enzym
speekselamylase (werkt in op het zetmeel in het voedsel). De hoeveelheid en de
samenstelling van het speeksel zijn afhankelijk van wat je eet.
Het enzym amylase begint alvast met de vertering van zetmeel dat gedeeltelijk wordt
omgezet tot maltose.
De tong
De tong bestaat uit dwarsgestreept spierweefsel en is aan de achterkant verbonden met het
tongbeen en andere delen van de schedel o.a. de onderkaak. In het epitheel (bovenste
cellen) van de tong liggen papillen met smaakzintuigen daarin. Met elke smaakpapil kan je
maar één van de vier verschillende smaken proeven.
Het gebit
Je gebit gebruik je om het voedsel te verkleinen. Het eerste gebit wordt melkgebit genoemd.
Dit gebit ontwikkelt zich vanaf een half jaar na dat je bent geboren. Op ongeveer driejarige
leeftijd is het melkgebit compleet.
Een volledig blijvend gebit bestaat in totaal uit 32 tanden en kiezen.
Tussen je zevende en je twaalfde jaar wordt het melkgebit gewisseld waardoor je, je
definitieve gebit krijgt. De verstandskiezen breken pas door vanaf het achttiende jaar. Soms
komen ze niet door.
De keelholte
Omdat de keelholte zowel een deel is van de ademhalingsweg als van het
spijsverteringskanaal moet worden voorkomen dat tijdens het slikken voedseldeeltjes in de
60
luchtpijp terechtkomen. Tijdens het eten zorgt de huig ervoor dat de neus wordt afgesloten,
terwijl het strottenklepje de luchtpijp afsluit. Zodra het eten of het vocht de keelwand raakt
is er sprake van een slikreflex: de lippen en tanden worden op elkaar gehouden, de tong
wordt tegen het harde gehemelte geduwd, het zachte gehemelte met de huig wordt
omhoog getrokken zodat de neusholte wordt afgesloten. Het strotklepje gaat naar beneden
waardoor de luchtpijp wordt afgesloten. Ten slotte trekken de keelspieren zich samen,
waardoor de keelholte dichtgaat en het strottenhoofd een beetje omhoog wordt getrokken.
De spijsbrok glijdt hierdoor vanzelf in de slokdarm, die door peristaltische bewegingen de
spijsbrok verder stuwt.
De slokdarm
De slokdarm is een ongeveer 25 cm lange
gespierde transportbuis tussen keelholte en
maag. De slokdarm passeert het middenrif
(zie 2) Door de peristaltische bewegingen,
waarbij de spieren boven de spijsbrok zich
samentrekken en de spieren onder de
spijsbrok verslappen, wordt het voedsel
voortgestuwd in de richting van de maag. De
voedselpassage door de slokdarm duurt
ongeveer 10 seconden.
De zwaartekracht doet hier bijna niet aan
mee. Dat blijkt wel uit het feit dat bij een
proefpersoon die ondersteboven hangt, toch
vast voedsel in de maag terechtkomt.
http://www.biodesk.nl/vertering/werking_van_de_slokdarm.php
De maag
De maag ligt grotendeels links boven in de buikholte. De maag is een lokale verwijding in het
spijsverteringskanaal.
De maag heeft 3 functies:
1. de maag vormt een tijdelijk reservoir voor het voedsel, zodat de dunne darm niet te veel
voedsel tegelijkertijd te verwerken krijgt;
2. door middel van peristaltische bewegingen zorgt de maag voor het mengen, kneden en
het transport van het voedsel;
3. de maag speelt een belangrijke rol bij de vertering door middel van het door de
maagsapklieren afgescheiden maagsap. De afscheiding van spijsverteringsappen en dus ook
de afscheiding van maagsap wordt op twee manieren geregeld, namelijk via zenuwen en via
hormonen. Korte tijd na het zien, ruiken of proeven van het voedsel wordt er sap
aangemaakt.
61
Het maagsap (ongeveer 2 liter per etmaal) wordt geproduceerd door de maagsapklieren. Het
maagsap bevat de volgende stoffen;
- water; dit dient als oplosmiddel en transportmiddel.
- slijm; het slijm heeft niet alleen tot taak om de glijbaarheid te verhogen maar dient vooral
om de maagwand te beschermen tegen de inwerking van het zoutzuur en enzymen en tegen
mechanische beschadiging. Overmatig zoutzuur geeft dan ook gemakkelijk aanleiding tot het
ontstaan van een maagzweer.
- zoutzuur; dit zorgt o.a. voor een zuur milieu zodat het enzym pepsine optimaal kan
functioneren en het doet de eiwitten zwellen waardoor het oppervlak wordt vergroot.
Bovendien doodt het bacteriën en schimmels.
- enzymen; Een enzym is een eiwit. De maagsapklieren produceren met name het
eiwitsplitsend enzym pepsine dat als het nog inactieve pepsinogeen wordt afgescheiden. Dit
om te voorkomen dat de cellen zelf zouden worden verteerd. Onder invloed van het
zoutzuur wordt in de maagholte pepsinogeen geactiveerd tot pepsine. Pepsine splitst
eiwitten weer tot kleinere ketens.
- intrinsic factor; Wordt geproduceerd in de maag en wordt hier ook afgegeven aan de
voedselbrij. Ook zorgt de intrinsic factor voor de opname van vitamine B12 in het laatste
deel van de dunne darm.
Een kleine maaltijd of 'licht verteerbaar' voedsel verlaat de maag binnen het uur; na een flink
middagmaal duur het 3 uur voor dat de maag leeg is. Vloeistoffen worden bijna direct uit de
maag naar de dunne darm gevoerd.
Van de maagbewegingen merken wij niet veel, behalve wanneer wij te veel hebben gegeten.
Dan krijg je een zwaar opgeblazen gevoel.
Tussen de maag en de twaalfvingerige darm bevindt zich een kringspier: de maagportier. De
maagportier werkt onder invloed van de pH in de twaalfvingerige darm. Hij laat steeds kleine
stukjes voedsel(brij) door.
De alvleesklier (pancreas)
De alvleesklier (pancreas) draagt zorg voor de productie van enzymen en hormonen. Meer
hierover bij het hoofdstuk hormonen.
De lever
De lever ligt rechtsboven in de buikholte, naast de maag.
Voedingsstoffen die vrijkomen bij de spijsvertering, worden met het bloed naar de lever
getransporteerd. De lever is onze kleine ‘chemische fabriek’. Voedingstoffen worden hier
bewerkt en omgezet in bouwstoffen of in energie. De lever heeft ook een ontgiftende
werking. Schadelijke stoffen die ons lichaam binnenkomen, worden door de lever
onschadelijk gemaakt en afgevoerd met de urine of ontlasting. Daarnaast produceert de
lever galvloeistof (gal), die nodig is voor een goede vertering van vetten.
Vanuit de lever naar de darmen en terug loopt de poortader. Hierin zit zuurstofarm en
voedingsstof rijk bloed. Vanuit de darmen worden voedingsstoffen naar de lever vervoert.
https://www.youtube.com/watch?v=qQcwzov56gY
62
De galblaas
De galblaas is de opslagplaats van gal. Gal is een groen-gele vloeistof dat wordt gemaakt
door de lever. Het wordt gebruikt om cholesterol, vetten en vitaminen in het eten verteren.
De gal wordt vanaf de maag direct naar de dunne darm vervoerd. Een deel van de gal blijft
stromen naar de dunne darm. Een ander deel van de gal wordt opgevangen in de galblaas
voor als er tijdelijk meer gal nodig is. Dit kan bijvoorbeeld na een vette maaltijd zijn.
Wanneer er tijdelijk extra gal benodigd is dan gaat er een signaal naar de galblaas. Deze
knijpt vervolgens samen zodat er gal uit blaas stroomt en er hierdoor meer gal naar de
dunne darm vervoerd wordt.
De dunne darm
Het bestaat uit drie delen; de twaalfvingerige darm(a), de nuchtere darm (b) en de
kronkeldarm (c). De dunne darm is ongeveer 5-6 meter lang en een diameter van ongeveer 3
centimeter.
De dunne darm zorgt voor de eindvertering, de resorptie van het verteerde voedsel en voor
het transport van het onverteerbare voedsel naar de dikke darm.
Het resorberend (opname-) oppervlak in de dunne darm wordt vergroot door de
darmvlokken. Uit de klieren van de wand wordt darmsap toegevoegd. Dit darmsap zorgt
voor de vertering van disachariden (maltose, sacharose en lactose) en di- en tripeptiden.
Ook vindt in de dunne darm de meeste resorptie plaats van water, zouten en
verteringsproducten.
a. De twaalfvingerige darm (duodenum)
De twaalfvingerige darm (duodenum) is het eerste deel van de dunne darm en is ongeveer
twaalf vingerbreedtes lang. Hier worden spijsverteringssappen uit de alvleesklier en galblaas
aan de voedselbrij toegevoegd. Dit zijn galsappen en pancreassappen. In de twaalfvingerige
darm start de vertering van vetten.
b. c. De Nuchtere en de kronkeldarm
Vervolgens komt de voedselbrij in de twee meter lange nuchtere darm. Deze gaat over in de
kronkeldarm. De kronkeldarm is circa drie meter lang. De dunne darm ligt sterk gekronkeld
in de buikholte.
https://www.youtube.com/watch?v=I9EKfPJ8tVw
63
De dikke darm
De dikke darm heeft een totale lengte van ongeveer 1,5 m.
De dikke darm begint bij de blinde darm (appendix) De functie hiervan is onbekend.
De dikke darm bestaat uit een stijgend gedeelte (colon ascendens) dwars lopend gedeelte
(colon transversum) en een dalend gedeelte (colon descendens) het sigmoïd en de
endeldarm, bestaande uit het rectum en de anus.
De functie van de dikke darm bestaat o.a. onttrekken van water aan de spijsbrij, waardoor
de onverteerde en onverteerbare voedselresten verder worden ingedikt.
In de dikke darm leeft een groot aantal bacteriën die zorgen voor de rottings- en
gistingsprocessen. Onder rotting verstaan we de afbraak van eiwitten zonder dat er zuurstof
bij gebruikt wordt. Daarbij ontstaan onaangenaam ruikende gassen.
De endeldarm
De endeldarm volgt op de dikke darm. De functie van de endeldarm is de tijdelijke opslag
van ontlasting en de verwijdering van ontlasting via de anus, die omgeven is door een
kringspier.
Spijsvertering en voeding
Als je eet heb je daar niet gelijk profijt van. Zelfs bij suiker, dat makkelijk oplost, kan het nog
een half uur duren voordat het in het bloed is opgenomen.
Het duurt drie tot zes uur voordat een volledige maaltijd in de maag in een brij veranderd is.
Ongeveer een uur later komt het eerste voedsel in de darmen. Een deel van het bloed dat
normaal naar de hersenen gaat wordt omgeleid om voedingsstoffen op te halen. Daarom
wordt je soms slaperig na het eten. Als je flink gaat sporten nadat je gegeten hebt kun je
kramp krijgen, omdat er niet genoeg bloed door je spieren stroomt.
Het laatste stuk van de reis, door de darmen, kan 8 tot 24 uur duren. Het buikvlies zorgt boor
het vergemakkelijken van de peristaltiek (en de afweer).
64
Opdracht spijsverteringsstelsel
http://www.biodesk.nl/vertering/puzzel-verteringsstelsel.php
65
Uitscheidingsstelsel
Het uitscheidingsstelsel of urinewegstelsel bestaat uit 2 nieren, 2 urethers, 1 blaas en 1
urethra.
Nieren
https://www.youtube.com/watch?v=pQR2W_Mxjg4
Een nier is een boonvormig orgaan met een lengte van circa 12 cm en een gewicht van
ongeveer 160 gram. Ze liggen links en rechts van de wervelkolom. De linker nier begint ter
hoogte van de elfde borstwervel en reikt tot aan de derde lendewervel. De rechter nier ligt
iets lager en is iets kleiner. Beide nieren worden in de rug gedeeltelijk door de ribben
bedekt.
De opbouw van de nier van buiten naar binnen is: kapsel, schors, merg, nierbekken.
De nieren krijgen bloed via de nierslagader, een zijtak van de aorta, de grote
lichaamsslagader. Dit is het bloed dat gezuiverd moet worden. Het is zuurstofrijk en
ongefilterd bloed.
Het gezuiverde bloed verlaat de nier via de nierader die uitmondt in de onderste holle ader.
De voornaamste functie van de nieren is het verwijderen van afvalproducten, met de vorming
van urine.
De schors bevat ongeveer 1 miljoen niereenheden (nefronen) Deze microscopisch kleine
onderdelen filteren het bloed. De stofwisseling produceert verschillende bijproducten, die
dodelijk zijn als ze zich in weefsels konden ophopen. Ze worden door de als filters werkende
nefronen verwijderd.
Nefronen bestaan uit: een nierkapsel (waarin zich haarvatenkluwen bevinden) en een
nierkanaaltje.
In het nierkapseltje zit een netwerk van haarvaten. Door de bloedruk gaat een deel van het
bloed naar de holte van het nierkapseltje. Deze vloeistof is de voorurine. De rode en witte
bloedlichaampjes komen onder normale omstandigheden niet in de voorurine terecht. Deze
bloedeiwitten kunnen niet door de celmembranen van de haarvaten en het kapsel van
Bowman.
Per minuut gaat er een liter bloed door de nieren. Per dag wordt er ongeveer 180 liter
voorurine geproduceerd.
99% hiervan wordt terug geresorbeerd in het nierkanaaltje. Wat overblijft is nu 1,5 Liter
urine. De urine komt via de urineleiders in de blaas terecht. De blaas is als een ballon die
uitzet naarmate de vulling toeneemt. De blaas bevat gladde spieren die samentrekken als je
moet plassen.
http://www.bioplek.org/animaties/mens_overigen/nier.swf
Functie van de nieren
De nieren hebben de volgende functies:
 Het zuiveren van het bloed (= produceren van urine) zoals hierboven beschreven.
 Regelen van de bloeddruk
 Regelen van de vochtbalans (vochthuishouding)
 Regelen van de zuurtegraad van het bloed (ureum en urinezuur uit het bloed).
 Rol bij de activering van vitamine D
66

Het stimuleren van de aanmaak van de rode bloedcellen en EPO wanneer het
zuurstofgehalte van het bloed afneemt
Bij een hoge lichaamstemperatuur krijgt de zorgvrager minder urineproductie.
Ureter
Een mens heeft twee urineleiders. De urineleider (ureter) is de buis die loopt tussen de nier
en de blaas. De lengte van de urineleider bij een volwassen persoon is ongeveer 25 tot 35
cm.
De twee urineleiders (uit elke nier één) zorgen voor het transport van de urine naar de blaas.
Dit gaat door peristaltiek. Deze stuwt de urine in de richting van de blaas. De urineleiders
monden schuin uit in de blaas om terugstromen onmogelijk te maken door de ventielfunctie
die ontstaat.
De blaas en urethra
De blaas ligt in het kleine bekken. De blaas functioneert als reservoir van urine, dat onder
invloed van de wil geledigd kan worden. De vulling van de blaas geeft een druk wat je voelt.
Tussen de 200 – 500 ml wordt er een prikkel doorgegeven, waardoor je aandrang krijgt on te
urineren. Deze drang kan onderdrukt worden, totdat de interne (onwillekeurig geactiveerd)
en externe sphincter (willekeurig geactiveerd) tot ontspanning gebracht worden. Dan is de
urethra open en treedt mictie op (je plast). De gemiddelde urineproductie van een persoon
is ongeveer 1½ liter per dag, afhankelijk van de vochtopname. De plasfrequentie is ongeveer
4 tot 5 maal per etmaal. De blaas van een volwassen mens kan (theoretisch) zo'n 1500 ml
urine bevatten, in de praktijk zal bij de meeste mensen de blaas nooit voller dan 800 ml
worden.
De urethra is de verbinding van de blaas naar de buitenwereld. Bij de vrouw is deze 2,5—4
cm lang en verloopt recht van achter/boven naar voren/beneden. Zij mondt uit in de ingang
van de vagina, tussen de grote schaamlippen en voor de vagina.
Bij de man is de lengte 15—20 cm. Het eerste deel van de urethra loopt vanuit de blaas via
de interne sphincter (sluitspier) door de prostaat, de rest door de penis, waar zij tevens dient
als afvoerbuis voor het sperma. De uitmonding is op het uiteinde van de penis.
Juist onder de prostaat bevindt zich de externe sphincter (sluitspier). Dit is een
dwarsgestreepte, willekeurige geïnnerveerde spier die deel uitmaakt van de bekkenbodem.
De prostaat is een mannelijke geslachtsklier, 3—4 cm groot. Hij bestaat uit vijf lobben en is
opgebouwd uit klierweefsel en glad spierweefsel. De urethra loopt er dwars doorheen. In de
urethra monden ook de afvoergangen van de prostaat uit, evenals die van de zaadblaasjes.
67
Opdracht uitscheidingsstelsel
1. Zet bij de letters a t/m f de juiste benaming
a
d
A=
B=
C=
D=
E=
F=
b
e
c
f
2. Welke functies hebben de nieren?
……………………………………………………………………………………………………………………………………………..
………………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………………
68
3. Zet de onderdelen van de nier op de juiste plek
Nierader
Nierbekken
Nierkelkje
Nierschors met nefronen
Urineleider
Nierslagader
Niermerg
4. De werking van de nieren.
Streep het onjuiste antwoord door.
De nieren zijn donkerrood van kleur omdat zij goed/niet goed doorbloed zijn.
De nieren zuiveren ons bloed. Het vuile bloed wordt door de nierader/nierslagader naar de
nieren getransporteerd.
In de nierschors/nierbekken bevinden zich nefronen, dit zijn kleine zuiveringsinstallaties die
het bloed filteren. Deze nefronen halen afvalstoffen uit het bloed en zorgen ervoor dat het
schone bloed wordt opgenomen door de nierader/nierslagader.
De afvalstoffen, in de vorm van voorurine, stromen verder door de zuiveringsinstallatie. Daar
wordt gekeken of er voldoende vocht in het lichaam zit en wordt er vocht en bloed uit de
voorurine gehaald om eventuele tekorten aan te vullen. Per dag maakt een mens ongeveer
200 liter voorurine aan, maar plast uiteindelijk ongeveer 1,5 tot 2 liter urine uit. Dit betekent
dat er nog veel vocht aan de voorurine wordt onttrokken.
Als de urine klaar is wordt deze opgeslagen in het nierbekken/niermerg. Van daaruit wordt
de urine verder vervoerd door de urineleiders/plasbuis naar de blaas. Bij een vulling van
ongeveer 300 ml krijg je aandrang. De blaaswand zet uit en stuurt een signaal naar de
hersenen, waarna je naar het toilet gaat.
69
5. Anatomie van het urinewegstelsel.
Vul de woorden op de goede plaats in:
In te vullen woorden:
- Nieren
- Urineleiders
- Plasbuis
- Urine
- Peristaltiek
- Nierbekken
- Mictie
- Blaas
- Urineleider
Het urinewegstelsel bestaat gewoonlijk uit twee …………..…….. met ieder een nierbekken, de
………………… (ureters), de blaas en de plasbuis (urethra). In het …………….. wordt urine
opgevangen. Vanaf ieder nierbekken loopt een ……………….…….. (ureter). De ureters lopen
naar de ………………… waar ze onder een schuine hoek een uitmonding in de blaas hebben.
Door deze schuine hoek wordt de uretermonding door vulling van de blaas dichtgeknepen
met behulp van een spier (uretero-vesicale-klep). Deze spier zorgt er onder normale
omstandigheden voor dat er geen urine uit de blaas terugstroomt naar de nier.
Transport van urine van de nier richting blaas vindt plaats door ………………….. in de ureters.
De urine wordt door dit klepmechanisme richting blaas geknepen. De plaats waar de ureters
uitmonden noemt men de blaasbodem. Hier bevinden zich spieren die het terugstromen
tegengaan, maar ook blaasvulling registreren en …………..….. (het plassen) op gang brengen.
In de blaasbodem gaat de blaaswand via de blaashals over in de ………………….., waarlangs de
………….……. afgevoerd wordt naar buiten. Een spiermechanisme zorgt ervoor dat de mictie
willekeurig plaats kan vinden.
70
Anatomie voortplantingsorganen
De mens is in staat zich voort te planten en daarmee de ‘soort’ in stand te houden.
Bij de voortplanting van de mens spelen de mannelijke en vrouwelijke
voortplantingsorganen een rol. in feite 2 orgaanstelsel een belangrijke rol, nl:
De vrouwelijke voortplantingsorganen:
Deze worden anatomisch onderverdeeld in de inwendige –en uitwendige geslachtsorganen
(De vulva is een andere naam voor uitwendige geslachtsorganen). Waartoe behoren:
Inwendige geslachtsorganen:




Eierstokken (2) ovaria,
Eileiders (2) Tubae
Baarmoeder of Uterus,
Schede of vagina
Uitwendige geslachtsorganen:
grote schaamlippen of labia major,
kleine schaamlippen of labia minor,
clitoris of kittelaar,
schedevoorhof,
Schaamheuvel, venusheuvel of pubis.
Eierstokken of Ovaria
De eierstok wordt ook wel ovarium genoemd. Het zijn twee kleine orgaantjes van ongeveer
4x2x1 cm en gelegen in het kleine bekken. Belangrijkste functie is het produceren van
hormonen (oestron en progesteron) en het laten rijpen en vrijkomen bij de ovulatie
(eisprong) van eitjes.
Eileiders of tubae
Twee ongeveer 10 cm lange buisjes tussen eierstok en baarmoeder. In de eileider vindt de
bevruchting plaats en wordt de bevruchte eicel (Zygote) via trilhaarbewegingen naar de
baarmoeder gevoerd. Dit gebeurt na ongeveer 5 dagen.
Baarmoeder of Uterus
Bol orgaan van ongeveer 7 cm lang en aan de bovenzijde 5 cm breed. Het onderste smalle
deel wordt hals (cervix) genoemd terwijl het grote middenstuk lichaam/corpus wordt
genoemd.
Aan het einde van de hals/cervix zit een opening (mond of portio) die uitmondt in de schede
en die toegang geeft tot de baarmoeder. Deze is de meeste tijd afgesloten door een
slijmprop welke niet doorgankelijk is voor ziektekiemen maar wel voor zaadcellen. De
baarmoeder wordt gevormd door een dikke laag gladde spieren terwijl de binnenbekleding
wordt gevormd door slijmvlies (endometrium) welke gedurende de menstruele cyclus in
dikte kan variëren.
Menstruele cyclus
Deze duurt ongeveer 28 dagen en begint o.i.v. het hormoon FSH (Follikel Stimuleerd
Hormoon) uit de Hypofyse.
71
Onder invloed van dit hormoon begint in de eierstok zich een blaasje te ontwikkelen met
daarin een groeiende eicel. Dit blaasje (Graafse Follikel, GF) produceert het hormoon
oestron welke ervoor zorgt dat bij een meisje de borstontwikkeling begint te ontstaan,
haargroei verandert (schaam –en okselbeharing) en de vetverdeling over lichaam zich
aanpast. (Secundaire geslachtskenmerken). Ook de binnenwand van de baarmoeder
(slijmvlies of endometrium) verdikt zich. Na ongeveer 12 tot 14 dagen opent zich het blaasje
(GF) zich en verlaat het gerijpte eitje de follikel. (Ovulatie). Wanneer het eitje niet wordt
bevrucht, stopt de productie van het hormoon Oestron. Na 12 tot 14 dagen stoot de uterus
het doorbloede slijmvlies af. (menstruatie) en begint na ongeveer 28 dagen de cyclus
opnieuw.
Wanneer een bevruchting optreedt in de periode van dag 12 t/m 16 start de Hypofyse met
de productie van nog een hormoon, nl het Luteiniserend Hormoon (LH) welke ervoor zorgt
dat het littekentje van de GF welke inmiddels Gele Lichaam of Corpus Luteum heet, een
ander hormoon gaat produceren.
http://www.bioplek.org/animaties/voortplanting/vrouwcycluseenvoudig.html
Dit hormoon, het zwangerschapshormoon Progesteron, zorgt ervoor dat het Endometrium
verder blijft doorgroeien om de bevruchte eicel te ‘ontvangen’ voor innesteling.
Zwangerschap is een feit. Menstruatie blijft dus uit.
Wanneer een bevruchting is opgetreden wordt er direct nog een hormoon
gevormd/aangemaakt welke specifiek is voor het bestaan van een zwangerschap, nl. het
Humaan Chorion Gonadotrofine Hormoon (HCGH). Bij de zwangerschapstest geeft de
aanwezigheid van dit hormoon aan of er een zangerschap bestaat, lang voordat de erst
volgende menstruatie uitblijft.
Wanneer de gonaden zich ontwikkelen tot werkzame onderdelen, spreken we van primaire
geslachtskenmerken.
De effecten welke ontstaan t.g.v. het werken van die onderdelen én de effecten van de
geproduceerde hormonen, zoals het veranderen van de beharing, borstontwikkeling en
strottenhoofd veranderingen, spreken we van Secundaire geslachtskenmerken.
72
De mannelijke voortplantingsorganen:
Deze worden Anatomisch onderverdeeld in de inwendige –en uitwendige geslachtsorganen
waartoe behoren:
Inwendige geslachtsorganen:
Uitwendige geslachtsorganen:
 Teelbal, zaadbal, testikel of testis (2)
Penis
 Epidydemis of bijbal (2)
Balzak (scrotum)
 Zaadleiders (2)
 Zaadblaasjes (2)
 Prostaat of voorstanderklier.
http://www.bioplek.org/animaties/voortplanting/mn.html
De Testis
Teelbal, zaadbal, testikel of testis (meervoud testes) is de naam voor de geslachtsklier van
mannelijke organismen. Hier wordt het mannelijk hormoon testosteron geproduceerd en de
zaadcellen gemaakt.
Iedere man heeft twee zaadballen.
Deze bevinden zich in een huidplooi welke een zak (scrotum) vormt. De linker testis ligt iets
lager dan de rechter en zijn ongeveer 4 cm groot. In de testes bevinden zich vele kanaaltjes
waarin de wand vele kiemcellen liggen die zaadcellen kunnen produceren. Deze worden
gevormd vanaf ongeveer het 12e jaar onder invloed van het hormoon FSH uit de Hypofyse.
Productie vindt plaats tot op hoge leeftijd. Per dag ongeveer 100 miljoen (!) De productie
moet plaats vinden bij een temperatuur die ongeveer 3 graden lager is dan de
73
lichaamstemperatuur, vandaar in de balzak (het scrotum). De testes produceren vanaf het
12e jaar ook het mannelijk hormoon testosteron welke verantwoordelijk is voor het ontstaan
van de secundaire mannelijke geslachtskenmerken, zoals haargroei, uitgroei strottenhoofd
(‘baard in de keel’), en ontwikkeling spiermassa.
Bijbal
De bijbal of epididymis is het orgaan dat bij de mens achter de teelbal (testis) in de balzak
(scrotum) is gelegen. Het is een langwerpig orgaantje dat bestaat uit de afvoergangen die
vanuit de teelbal komen. Hier verzamelen zich ook de rijpe spermacellen / zaadcellen
(spermatozoa) tot de eerstvolgende zaadlozing (ejaculatie). Het zaad blijft zo'n 4 a 6 weken
in de bijbal zitten.
De afsluiting van één bijbal, bijvoorbeeld door een ontsteking, kan zorgen voor verminderde
vruchtbaarheid, aangezien er minder zaadcellen in het sperma zitten. Afsluiting van beide
bijballen kan zorgen voor volledige steriliteit.
De bijbal bestaat uit 3 delen:
 de kop of caput (bovenaan), langs waar de spermacellen van de teelbal
binnenkomen;
 het lichaam of corpus;
 de staart of cauda (onderaan), waar vocht wordt opgenomen en het sperma
geconcentreerd wordt.
74
Functies bijbal:
 Opslag spermatozoa
 Rijping
 Uitscheiden van voedingsstoffen voor de spermatozoa
 Het verwijderen van slechte spermatozoa
Zaadleiders
Via het lieskanaal lopen deze twee buizen vanaf de bijbal achter de blaas langs door de
prostaat en monden uiteindelijk uit in de urinebuis. Hij is ongeveer 50 cm lang en bevat een
gespierde wand.
Zaadblaasjes
Deze zijn gelegen achter de blaas vlak voor de prostaat en monden uit in de zaadleider. Ze
voegen zaadvocht toe aan de zaadcellen die de bijbal verlaten tijdens een zaadlozing
(ejaculatie).
Prostaat
Ook wel voorstanderklier genoemd. Deze bevindt zich onder de blaas en ligt rond de
urinebuis. Ongeveer zo groot als een kastanje en is voelbaar middels een rectaal toucher.
Produceert ook een vocht welke wordt toegevoegd aan de zaadcellen tijdens hun passage
t.b.v. een ejaculatie.
http://web.teleblik.kennisnet.nl/tsr/player/bve/fid/3450604 (zaadcellen).
Sperma
Sperma of zaad bedraagt bij een lozing ongeveer 3 tot 7 ml waarvan 99% wordt gevormd
door zaadblaasvocht en prostaatvocht. Het aantal zaadcellen bedraagt ongeveer 40 tot 120
miljoen cellen per ml sperma! Wanneer er minder dan 20 miljoen cellen per ml zijn, wordt
de vruchtbaarheid van de man minder, of komt die zelfs in gevaar.
http://www.schooltv.nl/beeldbank/clip/20050209_bevruchting01
Penis
De penis of mannelijk lid, bestaat uit drie zwellichamen welke zich om de urinebuis/plasbuis
bevinden. Bij seksuele prikkeling wordt de arteriële aanvoer van bloed bevordert terwijl de
afvoer wordt belemmert. Dit leidt tot een snelle zwelling en verstijving, gevolgd door
oprichting (erectie) van de penis.
Aan het uiteinde bevindt zich een verdikking van de penis (eikel) welke is omgeven door een
huidplooi (voorhuid of preputium). Bij een besneden man is de voorhuid verwijderd.
Onder de voorhuid wordt een smeer gevormd (smegma) wat bij de mannelijke hygiëne dient
te worden verwijderd.
De eikel is voorzien van vele zenuwen en daardoor gevoelig. De penis is nodig voor de
urinelozing (mictie) en noodzakelijk als voortplantingsorgaan (coïtus of copulatie).
75
Vruchtbaar
Om zwanger te raken moet aan een aantal voorwaarden worden voldaan:
 Voldoende aantal kwalitatief (beweeglijk) zaadcellen,
 Ovulatie moet plaats vinden,
 Het juiste moment van de coïtus tijdens de vruchtbare periode (ovulatietijd),
 Eicel en zaadcel moeten elkaar kunnen bereiken (tuba),
 Na bevruchting moet eerste celdeling kunnen plaats vinden en moet innesteling in
baarmoederslijmvlies mogelijk zijn.
76
Opdracht voortplantingsorganen
Zet de juiste namen bij de nummers:
77
78
79
80
10 Meerkeuzevragen
1.
Welk is een primair geslachtskenmerk?
A. Haargroei
B. Lage stem
C. Breed bekken
D. Schaamlippen
2. Wat is een typisch mannelijk kenmerk?
A. Vetlaag op de dijen
B. Bredere schouders
C. Bredere bekken
D. Groot tepelveld
3.
Welk lichaamsdeel tref je zowel in een vrouwelijk als in een mannelijk lichaam?
A. Clitoris
B. Urinebuis
C. Eileider
D. Eikel
4.
Welke cellen tref je niet aan in de teelbal? = geslachtsklier voor manlijke organismen
A. Follikelcellen = eicel
B. Zaadcellen
C. Wandcellen zaadkanaaltjes bevatten wandcellen
D. Cellen van Leydig maken deel uit van het bindweefsel van de zaadcel
5.
Wat is niet natuurlijk?
A. Vasectomie = het onderbreken van de zaadcellen
B. Erectie
C. Ejaculatie
D. Orgasme
6.
Welk is een lichaamsdeel?
A. Epidydimis bijbal
B. Erectie
C. Coïtus geslachtsgemeenschap
D. Ejaculatie zaadlozing
7.
Welke cellen tref je niet aan in de eierstok?
A. Cellen van Leydig
B. Follikelcellen
C. Bloedcellen
D. Eicellen
8.
Waar komt een zaadcel nooit terecht?
A. In de eierstok
81
B. In de baarmoeder
C. In de vagina
D. In de eileider
9. Waarop heeft progesteron* geen invloed? Vrouwelijk geslachtshormoon. Regelt
menstruatiecyclus (met oestrogeen hormonen)
A. Voorbereiding van het baarmoederslijmvlies
B. Ontwikkeling van het embryo
C. Borstontwikkeling
D. Rijping van de follikels
10. Gesteld dat de menstruatie 1 week duurt. Wanneer maakt de vrouw dan het meeste
kans om bevrucht te worden?
A. Vlak voor de menstruatie
B. Vlak na de menstruatie
C. Zes dagen voor het begin van de menstruatie
D. Zes dagen na het einde van de menstruatie
82
Ademhalingsstelsel: longen en luchtwegen
Het ademhalingsstelsel zorgt ervoor dat het lichaam voorzien wordt van zuurstof (O2) door
middel van de inademing (inspiratie) en dat we door de uitademing (expiratie)
koolstofdioxide (CO2) (soms ook kooldioxide of koolzuurgas) afstaan.
Het ademhalingsstelsel bestaat uit:
– de neus- en mondholte;
– de keelholte;
– het strottenhoofd;
– de luchtpijp en de luchtpijptakken;
– de longen.
Ademhaling
Onder ademhaling verstaan we het afwisselend in- en uitademen. De ademhaling is
beïnvloedbaar en wordt gestuurd door het autonome zenuwstelsel.
Bij de inademing door de neus of mond komt de lucht via de keelholte, het strottenhoofd, de
luchtpijp en de luchtpijptakken in de longblaasjes terecht. Vanuit de longblaasjes wordt de
zuurstof m.b.v. diffusie opgenomen in het bloed.
Bij de uitademing wordt het koolstofdioxide (een afvalproduct van de celstofwisseling), dat
via het bloed weer in de longen terechtkomt, aan de omgeving afgegeven.
De normale ademfrequentie voor een volwassen persoon is 15 maal er minuut.
De neus
Het is belangrijk dat we zoveel mogelijk via de neus lucht inademen. Via het slijmvlies van de
neus wordt de lucht voorverwarmd, bevochtigd en geroken (en dus gekeurd). De neus is in
staat de lucht te zuiveren door het kleverige slijmvlies en door de haartjes in de neus.
Bouw van de neus
De neus wordt in tweeën gedeeld door een tussenwand (het neustussenschot of septum),
voor een deel bestaande uit bot en voor een deel uit kraakbeen.
Elk deel wordt op zijn beurt weer verdeeld door drie vouwen in het tussenschot die de vorm
hebben van dunne gangen. Dit zijn de zogenoemde neusgangen of neusschelpen. Ze zijn met
een dik, vochtig slijmvlies bedekt. De binnenstromende lucht moet zoveel mogelijk in
aanraking komen met dat slijmvlies; door de neusschelpen wordt de oppervlakte van het
slijmvlies vergroot. Het slijmvlies houd stofdeeltjes tegen.
In de neusholte komen links en rechts ook de traanbuizen uit. Deze kunnen het traanvocht
afvoeren dat afkomstig is van de traanklieren, die in de bovenste oogleden liggen. Door deze
verbinding is het duidelijk dat huilen en snotteren met elkaar te maken hebben.
De neusholte staat ook door middel van smalle gangen in verbinding met de
voorhoofdsholtes, de neusbijholtes en de kaakholtes. Ontstekingen in de neus kunnen zich
via deze gangen naar die holtes (sinussen) verplaatsen.
Verwarming en reiniging van de lucht
Doordat het slijmvlies veel bloedvaten bevat, heeft het een hogere temperatuur dan de
lucht in de omgeving. Door het slijmvlies wordt de langsstromende lucht verwarmd.
Bovendien wordt de lucht gezuiverd van stof en bacteriën. Het slijmvlies bevat namelijk
83
kliertjes die een dikke kleverige vloeistof afscheiden. De fijne haartjes in de neus houden de
grotere stofdeeltjes tegen.
Keelholte (Pharynx) en strottenhoofd (Larynx)
De keelholte is de gang waarlangs zowel de lucht naar de longen als het voedsel naar de
maag gaat. Aan de bovenkant staat de keelholte namelijk in verbinding met de mond en de
neus. Aan de onderkant splitst deze zich.
– De ene tak heet slokdarm, die onderdeel is van het spijsverteringskanaal.
– De andere kant is het strottenhoofd, waar de ingeademde lucht doorheen gaat.
Het strottenhoofd is het bovenste deel van de luchtpijp.
Tijdens het eten zorgt de huig ervoor dat de neus wordt afgesloten, terwijl het strottenklepje
de luchtweg afsluit bij het slikken. Tijdens de ademhaling is dat niet het geval en zijn de
luchtwegen dus open.
In het strottenhoofd bevinden zich de stembanden. Deze stembanden vormen de
stemspleet. Tijdens de inademing staat de stemspleet open, zodat de lucht het
strottenhoofd kan passeren.
Luchtpijp (Trachea) en luchtpijptakken ( Bronchiën)
De luchtpijp is een 11 centimeter lange buis, opgebouwd uit hoefijzervormige
kraakbeenringen. Deze ringen voorkomen dat de luchtpijp dichtslaat of wordt afgekneld. Hij
is van binnen bekleed met slijmvlies met veel trilhaartjes. Het slijmvlies is zeer gevoelig.
Zodra er stof, een slijmprop of een vreemd voorwerp (bijvoorbeeld een pinda) in
terechtkomt, ontstaat er een sterke hoestprikkel.
Door het hoesten wordt het stof, het vreemde voorwerp of de slijmprop verwijderd. Kleine
stofdeeltjes worden door de trilhaarbewegingen naar het bovenste deel van de luchtpijp
getransporteerd en door middel van kuchen of hoesten verwijderd. Bij rokers het
ochtendkuchje of ‘longtoilet’.
Bouw van de luchtpijp
– In de borstholte splitst de luchtpijp zich in twee luchtpijptakken (hoofdbronchiën) die elk
naar een long gaan.
– Beide hoofdbronchiën splitsen zich verder in de grote bronchiën (10 rechts, 9 links). Deze
gaan naar de longkwabben.
– De bronchiën splitsen zich in steeds kleinere luchtpijptakjes (bronchioli). Ze verdelen de
ingeademde zuurstofrijke lucht in de longen (en verzamelen de uit te ademen
zuurstofarme lucht uit de longen). Aan het begin zien ze er net zo uit als de luchtpijp,
maar geleidelijk worden de takken kleiner en de wanden dunner. In tegenstelling tot de
luchtpijp bestaan ze uit gesloten kraakbeenringen.
De longen (pulmonen)
De longen wegen ongeveer een kilo. Ze passen precies in de borstkas, die gevormd wordt
door de ribben, het borstbeen, een deel van de wervelkolom en het koepelvormig gespierde
middenrif (diafragma).
Bouw van de longen
84
–
De linkerlong is iets kleiner dan de rechterlong: de linkerlong heeft aan de binnenzijde
een flinke deuk om het hart een plaats te bieden.
– De longen zijn aan de buitenkant en de borstkas is aan de binnenzijde bedekt met een
vochtig slijm afscheidend vlies, de pleurabladen. Door de afscheiding van het vocht
blijven de vliezen glad. De holte tussen de 2 longvliezen heet pleuraholte.
– De rechterlong is verdeeld in drie kwabben en de linkerlong in twee kwabben.
– Elke longkwab bestaat uit een aantal kwabjes. Deze zijn ongeveer een kubieke
centimeter groot. In de rechterlong zitten ongeveer 700 kwabjes en in de linkerlong
ongeveer 600.
– Op iedere longkwab komt een dunne tak van de bronchiën uit.
– Zo’n tak splitst zich opnieuw in een stuk of twaalf andere takjes, die nog fijner en dunner
zijn. Dit zijn de zogenoemde luchtpijptakjes (bronchioli).
– De allerkleinste vertakkingen van de bronchiën eindigen uiteindelijk in de longblaasjes
(alveoli). Deze longblaasjes hebben de vorm van halfronde blaasjes. Ze zien eruit als
dichte trossen.
– Ieder longblaasje is omhuld door een netwerk van uiterst dunne haarvaten. Hier vindt de
uitwisseling van zuurstof en kooldioxide plaats.
http://www.bioplek.org/animaties/longen/borstholte.html
http://www.schooltv.nl/beeldbank/clip/20021104_ademhaling03
http://www.schooltv.nl/beeldbank/clip/20080715_roken02
Werking van de longen
Het netwerk van haarvaten ligt verspreid over honderden miljoenen longblaasjes. Het
oppervlak van beide longen samen ligt tussen de 120 en 150 vierkante meter. Hierdoor heeft
het netwerk van fijne haarvaatjes voldoende vermogen om, zelfs bij zware inspanningen,
voldoende zuurstof op te nemen.
De hoofdfunctie van de longblaasjes is:
– opname van zuurstof;
– afgifte van afvalproducten als kooldioxide.
Deze uitwisseling handhaaft ook de juiste zuurgraad van het bloed. Als we langzaam
ademhalen of bij inspanning, hoopt de koolstofdioxide zich op en veroorzaakt in ons bloed
een hogere zuurgraad. Deze veranderingen worden opgevangen door cellen in de
hersenstam waar het ademcentrum ligt, die weer invloed hebben op de ademhaling. Een te
hoge zuurgraad prikkelt de cellen die de ademhaling bevorderen waardoor we dieper en
sneller gaan ademen. Hierdoor raken we de overdaad aan koolstofdioxide kwijt en krijgt het
bloed zijn normale zuurgraad terug.
http://www.bioplek.org/animaties/longen/longblaasjes.html
Werking van de ademhaling
De ademhaling wordt geregeld vanuit het ademhalingscentrum in het verlengde merg zijnde
een onderdeel van het zenuwstelsel. Het proces verloopt in het algemeen automatisch,
onafhankelijk van de wil. Je kunt de ademhaling echter wel beïnvloeden: als je dat wilt, kun
je sneller of langzamer ademen, diep en minder diep ademen en de adem een tijdje
inhouden. De normale ademhaling vindt plaats door de neus, is rustig en geruisloos,
regelmatig en vraagt geen extra inspanning.
85
Inademing en uitademing
Bij de ademhaling onderscheiden we twee fasen:
1 Bij de inademing (inspiratie) wordt de lucht in de longen aangezogen.
2 Bij de uitademing (expiratie)wordt de lucht uitgestoten.
De inademing is een actieve beweging waarbij door spieractiviteit de borstkas ruimer wordt.
De spieren die hierbij actief zijn, zijn:
– de tussenribspieren;
– het middenrif of diafragma;
– de buikspieren.
Borstademhaling en buikademhaling
Bij de ademhaling onderscheiden we twee ademhalingsvormen:
1 Bij de borstademhaling wordt de borstkas voornamelijk ruimer gemaakt door het
aanspannen van de tussenribspieren.
2 Bij de buikademhaling wordt de borstkas voornamelijk ruimer gemaakt door gebruik van
het middenrif en de buikspieren.
Observatie ademhaling
Veel minder vaak dan de hartslag en de lichaamstemperatuur moet je de ademhaling van de
zorgvrager observeren. Het is noodzakelijk de ademhaling te observeren als er sprake is van
een stoornis (of een te verwachten stoornis) in de ademhaling, bijvoorbeeld bij mensen met
een longziekte. Ook bij hersenletsel kan het noodzakelijk zijn de ademhaling te observeren.
Bij de ademhaling kunnen we het volgende observeren:
– de frequentie;
– de diepte en de gelijkmatigheid;
– het ritme;
– het geluid.
Frequentie
De frequentie is het aantal ademhalingen per minuut. De normale ademfrequentie is:
– bij volwassenen: 14-18 maal per minuut;
– bij kinderen: 20-25 maal per minuut;
– bij baby’s: 30-40 maal per minuut.
Onder normale omstandigheden is de verhouding tussen de hartfrequentie en de
ademhaling 4:1. De ademfrequentie kan verhoogd en verlaagd zijn.
http://www.schooltv.nl/beeldbank/clip/20021104_ademhaling01
Een hoge ademfrequentie komt voor bij:
– aandoeningen van longen en luchtwegen;
– hartafwijkingen;
– koorts;
– lichamelijke inspanning;
– emotie.
Een lage ademfrequentie komt voor:
– in slaap en rusttoestand;
86
–
na gebruik van slaapmiddelen.
Diepte en gelijkmatigheid
De diepte van de ademhaling is: de hoeveelheid lucht die per keer wordt ingeademd. De
diepte van de ademhaling is waar te nemen aan de bewegingen van de borstkas en de buik.
De diepte en de frequentie van de ademhaling beïnvloeden elkaar. Bij een diepe ademhaling
is de frequentie lager en bij een oppervlakkige ademhaling is de frequentie hoger.
Een oppervlakkige ademhaling komt onder meer voor bij:
– aandoeningen van de ademhalingsorganen (bijvoorbeeld longemfyseem);
– sommige hart- en vaatziekten.
Een diepe ademhaling komt o.a. voor bij:
– na gebruik van slaapmiddelen;
– bij bewusteloosheid ten gevolge van een te hoog bloedsuikergehalte.
– Bij een gelijkmatige ademhaling is de diepte per ademhaling steeds gelijk. Bij een
ongelijkmatige ademhaling is de diepte wisselend.
Ritme
Het ritme heeft betrekking op de pauzes tussen de ademhalingen in. Na elke inademing en
na elke uitademing is er een pauze. Wanneer de pauzes even lang zijn, is de ademhaling
regelmatig.
Bij wisselende pauzes is de ademhaling onregelmatig. Onder normale omstandigheden is het
ritme regelmatig; de pauzes duren dan enkele seconden. Bij kortademigheid zijn de pauzes
soms afwezig.
Geluid
Onder normale omstandigheden is de ademhaling vrijwel niet te horen; het snurken in de
slaap vormt hierop een uitzondering.
Bij zwelling van de slijmvliezen van de ademhalingswegen kan een hijgende, snurkende,
rochelende of piepende ademhaling optreden. Een piepende uitademing (stridor) is
kenmerkend bij mensen die een astmatische aanval hebben.
http://www.bioplek.org/animaties%20onderbouw/ademhalingsspiereneenv.html
Afwijkende ademhalingstypen
Gelet op de frequentie, de gelijkmatigheid en het ritme kunnen we de volgende afwijkende
ademhalingstypen onderscheiden:
1 Kussmaul-ademhaling: dit is een regelmatige, diepe ademhaling. Dit ademhalingstype
komt voor bij bewusteloosheid ten gevolge van een verhoogd bloedsuikergehalte.
2 Cheyne-Stokes-ademhaling: dit is een ademhalingstype waarbij de ademhaling
onregelmatig en ongelijkmatig is. Het is een in diepte toenemende ademhaling, die
geleidelijk oppervlakkiger wordt, waarna een kortere of een langere adempauze volgt. Dit
beeld zien we nogal eens bij mensen die op sterven liggen.
87
Opdracht ademhaling
Zoek de volgende termen op:
Tachypnoe =
Bradypnoe =
Hyperpnoe =
Hypopnoe =
Apnoe =
Dyspnoe =
Orthopnoe =
Stridor =
-> inspiratoir =
:de repos =
expiratoir =
d´effort =
-> inspiratoir =
expiratoir =
Zet de juiste namen bij de lijntjes
Luchtpijptakken / bronchi
Rechter long / pulmo
Luchtpijptakjes / bronchioli
Strottenhoofd / Larynx
Luchtpijp / trachea
Linker long / pulmo
Hoofdbrochus
Longblaasjes / Alveolen / Alveoli
88
Vul de juiste woorden in op de stippenlijn.
1. De lucht wordt de …………………ingezogen. De haartjes en het slijm vangen het stof eruit.
2. Er wordt ook lucht de ……………..ingezogen.
3. Achter in de ……………..komt de lucht uit de mond en de neus bij elkaar.
4. Dan gaat de lucht door de …………………….
5. En dan door de ……………………..
6. De luchtpijp splitst in twee dunnere buizen: de …………... De helft van de ademteug gaat
naar links, de andere helft naar rechts.
7. In elke …………..gaat de lucht door steeds dunnere buisjes.
8. De kleinste buisjes eindigen in zakjes: de ……………. Rond elk longblaasje zitten piepkleine
bloedvaatjes. Hier gaat de zuurstof het bloed in. En het koolzuurgas uit het bloed gaat naar
het longblaasje.
89
Circulatie: Hart en bloedvaten
Het hart
Bouw van het hart (cor)
https://www.youtube.com/watch?v=fXQTeS8f9wY
Het hart (cor) ligt in de borstholte achter het borstbeen, tussen beide longen in. De
onderzijde van het hart is iets naar links gericht. Het hart is een holle spier, waarin zich bloed
bevindt.
Het hart bestaat uit verschillende lagen. Van binnen naar buiten is het als volgt opgebouwd:
– het hartvlies: dit is een dun, glad vlies dat direct in contact staat met het bloed;
– de hartspier;
– het hartzakje, dat bestaat uit een binnenste vlies en een buitenste vlies; tussen deze
vliezen bevindt zich een heel dun laagje vocht, waardoor tijdens pompbewegingen de
vliezen makkelijker over elkaar schuiven.
Boezems (atrium) en kamers (ventrikel).
Het hart is van binnen in vier holtes verdeeld: twee boezems en twee kamers. De boezems
zitten boven de kamers.
Hartkleppen
De hartkleppen bestaan uit plooien die ervoor zorgen dat het bloed maar in één richting kan
worden gepompt, dus van de boezem naar de hartkamer.
Tussenschot
De linkerboezem en linkerkamer zijn door het tussenschot (septum) volledig gescheiden van
de rechterboezem en rechterkamer. Door dat schot kan het bloed uit het linkerdeel van het
hart zich dus niet vermengen met bloed uit het rechterdeel.
http://www.bioplek.org/animaties%20onderbouw/hart_bloed_eenvoudig.html
Aorta (grote lichaamsslagader) en longslagader
Bij de uitgangen van de kamers, dus waar het bloed het hart verlaat, bevinden zich
slagaders. Uit de linkerkamer komt de grote lichaamsslagader (aorta); uit de rechterkamer
komt de longslagader. Tussen de kamers en beide slagaders bevinden zich ook weer
kleppen. Deze kleppen voorkomen dat het bloed terugstroomt in de hartkamers.
Holle aders en longaders
Het bloed dat door het hart wordt rondgepompt door het lichaam, komt weer in de
boezems terecht:
– Via de onderste en bovenste holle ader komt het bloed in de rechterboezem.
– Via de longaders komt het bloed in de linkerboezem.
Tussen de aders en de boezems bevinden zich geen kleppen.
Kransslagaders
Elke spier van het menselijke lichaam, dus ook de hartspier, heeft zuurstof en
voedingsstoffen nodig. Deze ontvangt de hartspier via de kransslagaders. Deze ontspringen
vlak na het hart uit de grote lichaamsslagader (aorta). Deze slagaders vertakken zich door de
gehele hartspier.
90
Functioneren van het hart
In het menselijke bloedvatenstelsel circuleert ongeveer vijf liter bloed door een ingewikkeld
systeem van buizen en buisjes.
In dit systeem neemt het hart de centrale plaats in. Het hart is een pomp die ervoor zorgt
dat het bloed door het lichaam stroomt. De werking is als volgt:
– Elke hartslag begint met het samentrekken van de boezems. De kleppen naar de kamers
gaan open en de kamerwandspieren verslappen.
– Dan stroomt het bloed uit de boezems naar de kamers.
– Hierna trekken de spieren van de kamerwand zich samen, de spieren van de boezem
verslappen en de kleppen tussen boezems en kamers sluiten zich.
– De rechterkamer zorgt er dan voor dat het zuurstofarme bloed gepompt wordt naar de
longslagader, die zich vertakt naar de twee
longen.
– Vanuit de linkerkamer wordt het zuurstofrijke bloed in de aorta of lichaamsslagader
gepompt (zie figuur 1.2).
http://www.schooltv.nl/beeldbank/clip/20021104_bloedsomloopmens05
Bij een volwassen persoon trekt het hart zich gemiddeld 72 keer per minuut samen. Per uur
wordt er zo’n 300 liter bloed door het hart gepompt. Aangezien een volwassen persoon 5
liter bloed heeft, moet het vrij snel door het lichaam circuleren.
In de rechterboezem bevindt zich een knoop die elektrische prikkels aan de hartspier
afgeeft, de Sinusknoop. Door die prikkels knijpt de hartspier samen (contraheert) en klopt
het hart.
De boezems en kamers trekken afwisselend samen en pompen zo bloed door het lichaam.
Eerst trekken de boezems (atria) samen, en later de kamers (ventrikels)
Gemiddeld worden ongeveer 72 prikkels per minuut afgegeven. Vanuit de hersenen lopen
twee zenuwtakken naar de sinusknoop.
Het tempo van de hartslag wordt beïnvloed door deze twee zenuwen: de ene doet het hart
sneller kloppen en de andere langzamer.
Onze hartslag wordt beïnvloed door dat deel van ons zenuwstelsel dat automatisch werkt.
We kunnen het tempo van onze hartslag dus niet willekeurig veranderen. Het hart kan
echter wel onafhankelijk van de zenuwen kloppen; deze laatste veranderen namelijk alleen
het tempo van de hartslag naar gelang de lichaamsbehoeften (de sinusknoop zorgt immers
voor een standaard ritme van ongeveer 72 samentrekkingen per minuut).
Een hartslag bestaat uit drie fasen:
– de eerste is de samentrekking;
– de tweede is de ontspanning;
– de derde is een periode van rust.
De rustperiode is veel korter dan de andere twee fasen samen. En als je hart vlug klopt,
wordt alleen de rustperiode korter, niet de tijden van de hartslag zelf. Deze fasen zijn
zichtbaar op het hartfilmpje, het ECG.
http://www.bioplek.org/animaties/bloed/hart_bloedsomloop.html
De bloedvaten
Zoals je al eerder leerde, bestaat het bloedvatenstelsel uit een ingewikkeld systeem van
buizen en buisjes.
91
De aders en slagaders, die de grootste buizen van dit systeem zijn, zijn de toe- en
afvoerwegen van het hart. Kleinere slagadertjes en adertjes vertakken zich in de spieren en
organen. De grootste lengte van het vaatsysteem komt echter voor rekening van de
haarvaatjes. Dit zijn de allerkleinste buisjes die slechts één millimeter lang zijn en vele malen
dunner dan een mensenhaar. Ze zijn dan ook alleen onder een microscoop te zien.
Die haarvaten zoeken hun weg tot in de verste hoeken van ieder orgaan of weefsel en
brengen het bloed tot vlakbij iedere levende cel.
Slagaders of arteriën
Slagaders zijn de sterkste bloedvaten die zuurstof- en voedselrijk bloed bevatten. Dit bloed
wordt door het hart met kracht in de slagaders gepompt. De longslagader vormt een
uitzondering hierop omdat deze donker, zuurstofarm maar voedingrijk bloed naar de longen
voert, waar het bloed zich van zuurstof voorziet.
De doorsnee van de slagader loopt uiteen van tweeënhalve centimeter van de aorta of
lichaamsslagader tot een halve millimeter voor de kleinste slagadertjes.
De slagaders liggen, op enkele uitzonderingen na, diep in de weefsels omdat ze daar een
goede bescherming hebben tegen beschadigingen van buitenaf.
De druk in de slagaders is hoog. Een slagaderlijke bloeding is daarom ernstig omdat het
bloed eruit spuit en in korte tijd veel bloed verloren kan gaan. De wand van de slagaders is
enigszins elastisch. Daardoor zetten ze zich bij iedere hartslag een beetje uit, waardoor de
bloedstroom vanuit het hart, de centrale pomp, soepel kan lopen. Dit is goed te voelen op
die plaatsen waar de slagaders vlak onder de huid liggen.
De slagaders vertakken zich in kleinere vaatjes, die een dunnere wand hebben en waarin
ringen van glad spierweefsel liggen, waardoor de bloedtoevoer naar de organen geregeld
kan worden.
Deze kleinere vaatjes vertakken zich op hun beurt weer in haarvaatjes, ook wel capillairen
genoemd, die als een fijnmazig netwerk in alle weefsels zitten. De wand van die kleinste
haarvaatjes bestaat slechts uit een doorlaatbaar vlies.
http://www.schooltv.nl/beeldbank/clip/20021104_bloedsomloopmens02
Aders of venen
De aders verzorgen hetzelfde systeem maar dan in ‘omgekeerde’ richting.
Wanneer het slagaderlijk bloed zijn zuurstof en voedingsstoffen heeft afgegeven, moet het
weer terug naar het hart. Het bloed gaat dan via het aderlijk haarvatennet naar de kleinere
aders. Deze kleine aders bestaan van binnen naar buiten uit een doorlaatbaar vlies,
bindweefsel en spieren. Op hun beurt lopen de kleinere aders weer over in grotere aders.
Aders zijn nergens zo stevig als slagaders. Je kunt het beschouwen als een grof netwerk van
buizen die een keus van verschillende wegen terug naar het hart bieden.
De druk in de aders is laag. Toch hoef je normaal gesproken niet bang te zijn dat het bloed
zich in je benen op zal hopen, omdat de omliggende spieren (spierpomp) de vaten masseren.
Het helpt het bloed ‘voort te stuwen’. Daarnaast zorgt een zekere aanzuigende werking van
het hart en de kleppen in alle grote aders ervoor dat het bloed zich alleen maar richting hart
kan begeven.
92
Haarvaten of capillairen
De haarvaten (=capillairen) hebben een zeer dunne wand van één laag platte cellen. Alleen
via de wand van de haarvaten kunnen stoffen uit het bloedvatenstelsel in en uit. In alle
organen zit een uitgebreid netwerk van haarvaten.
http://www.bioplek.org/animaties%20onderbouw/bloedvateneenv.html#blz6
Bloedsomloop of circulatie
Het belangrijkste bloedvat van het lichaam is de aorta of lichaamsslagader. Vanuit de
linkerkamer van het hart loopt zij via een boog enigszins naar boven. Op het hoogste punt
van die boog zitten de vertakkingen voor de slagaders van armen en hoofd. Vanaf het
rechterdeel dat naar beneden loopt, worden vertakkingen afgegeven naar alle mogelijke
organen.
Verder naar beneden splitst de bloedsomloop zich in twee delen die de bil- en beenspieren
verzorgen.
De aders komen samen in twee hoofdaders, de bovenste en onderste holle ader, die boven
het hart samenkomen en het bloed naar de rechterboezem sturen.
Dit bloed komt daarna in de rechterkamer en wordt dan bij iedere hartslag via de
longslagader naar de longen gepompt. Hier geeft het zijn kooldioxide af en neemt het bloed
zuurstof op doordat het door de long-haarvaatjes stroomt waarna het via de longader weer
direct in het hart terugkomt. Het komt binnen via de linkerboezem en na een enkele hartslag
begint het weer aan de tocht door het lichaam.
Dat deel van de bloedsomloop dat betrekking heeft op het vervoeren van het zuurstofrijke
bloed en het terugvoeren van het zuurstofarme bloed noemen we de grote bloedsomloop/
grote circulatie. Deze start dus in de linkerkamer en eindigt in de rechterboezem. Wanneer
het bloed vanuit de rechterkamer naar de longen stroomt om zich van zuurstof te voorzien
en terugkomt in de linkerboezem spreken we van de kleine bloedsomloop/ kleine circulatie.
https://www.youtube.com/watch?v=pULytfpp5Dc
De hartslag
De observatie van de hartslag kan een regelmatig terugkerende taak van de verzorgende
zijn. De hartslag kan, samen met andere lichamelijke observatiegegevens, een indruk geven
van de algemene lichamelijke toestand van een zorgvrager.
De observatie van de hartslag kan routinematig geschieden. Dat is bijvoorbeeld het geval in
de kraamverzorging. De hartslag van de moeder wordt in de regel tweemaal daags
geobserveerd.
Er kunnen echter ook speciale redenen zijn voor regelmatige observatie:
– een hartafwijking;
– een aandoening aan de hersenen;
– gebruik van bepaalde medicijnen.
Wanneer je de hartslag moet observeren, doe je dit in de regel tweemaal per dag, namelijk
‘s morgens en ‘s avonds. In het algemeen observeer je de hartslag wanneer iemand in rust
verkeert.
93
Waar werking van het hart te controleren?
Wanneer het hart zich samenknijpt, wordt er ineens een hoeveelheid bloed van 70 à 100 ml
in de slagaders gepompt. Deze slagaders zijn elastisch en zetten uit op het moment dat het
bloed in de slagaders komt. Zodra de druk dit toelaat, nemen de slagaders weer hun
oorspronkelijke vorm aan. Deze beweging loopt gelijk aan het samentrekken en ontspannen
van het hart.
De bewegingen van de slagaders zijn te voelen op plaatsen waar slagaders aan de
oppervlakte van het lichaam lopen over een harde onderlaag (bot). De bekendste slagader
die te voelen is, is de polsslagader. Daarom wordt het tellen van de hartslag vaak het ‘tellen
van de pols’ genoemd, zelfs als dat in de hals gebeurt.
Veel voorkomende plaatsen waar de hartslag wordt gemeten zijn:
– de slaapslagader;
– de halsslagader;
– de polsslagader;
– de liesslagader.
Wat moet je observeren?
Bij controle van de hartslag zijn verschillende observatiepunten te onderscheiden, namelijk:
– de frequentie;
– de gelijkmatigheid;
– het ritme;
– de spanning en het volume.
Frequentie
De frequentie is het aantal hartslagen per minuut.
Bij de zorgvrager observeer je de frequentie als hij in rust is; lichamelijke inspanningen geven
namelijk een hogere hartfrequentie. De normale hartfrequentie hangt af van verschillende
factoren, zoals de lichamelijke conditie, de leeftijd en het geslacht. Toch kunnen wel
gemiddelden aangegeven worden:
– bij pasgeborenen: 120-140 slagen per minuut;
– bij kinderen hangt de frequentie sterk af van de leeftijd; de frequentie is wel hoger dan
bij volwassenen;
– bij volwassenen: 60 tot 80 slagen per minuut.
Er kan sprake zijn van een verhoogde hartfrequentie en van een verlaagde hartfrequentie.
Een verhoogde hartfrequentie (tachycardie) kan voorkomen:
– bij emoties;
– bij koorts; bij een temperatuurstijging van 1ºC neemt de polsfrequentie met 8 tot 12
slagen toe;
– bij bloedingen;
– bij hartafwijkingen;
– na bepaald medicijngebruik.
Een verlaagde hartfrequentie (bradycardie) kan voorkomen:
– bij conditieverbetering;
– tijdens de slaap;
– bij braken;
94
–
–
–
–
bij hersenaandoeningen;
bij hartafwijkingen;
na bepaald medicijngebruik;
in een later stadium van shock.
Ritme
Bij gezonde mensen is het ritme meestal regelmatig. Dat wil zeggen: de hartslagen volgen
elkaar op met gelijke tussenpozen. Bij een onregelmatige hartslag volgen de hartslagen
elkaar met ongelijke tussenpozen op. Een onregelmatige hartslag kan wijzen op een stoornis
in de werking van het hart.
Een onregelmatige hartslag komt nogal eens voor bij kinderen en jonge mensen. Bij deze
mensen versnelt de hartfrequentie bij inademing; tijdens de uitademing wordt de frequentie
langzamer. Dit is absoluut ongevaarlijk.
Gelijkmatigheid
We spreken van gelijkmatigheid wanneer alle hartslagen even krachtig voelbaar zijn. Onder
normale omstandigheden zijn de slagen gelijkmatig. Bij hartafwijkingen kunnen de slagen
ongelijkmatig zijn: alle slagen worden niet even krachtig gevoeld.
De spanning en het volume
Deze twee begrippen hangen nauw met elkaar samen.
De spanning is afhankelijk van de elasticiteit van de slagaders. Wanneer deze normaal
functioneren, is de spanning ook normaal. Bij verminderde elasticiteit van de slagaders
wordt de spanning groter. Het bloed bevindt zich dan als het ware in een kleinere ruimte en
drukt harder tegen de wanden.
Het volume wordt bepaald door de hoeveelheid bloed die bij elke hartslag in de slagaders
wordt gepompt.
Door de spanning en het volume te observeren
kunnen we spreken van een goed voelbare hartslag of van een weke hartslag:
– Een drukpols is een hartslag die erg hard aanvoelt. Dit komt voor bij bepaalde
hersenaandoeningen.
– Een weke pols kan wijzen op bijvoorbeeld een lage bloeddruk.
Hoe kun je vitale functies observeren?
De observatie van de hartslag wordt meestal gedurende 15 seconden gedaan. Om de
hartfrequentie per minuut te bepalen, moet je de uitslag met 4 vermenigvuldigen. Bij het
opnemen van de hartslag moet je dus de tijd in de gaten houden. De verzorgende kan
gebruikmaken van een horloge, een stopwatch of een polsteller.
De meest gebruikelijke plaats om de hartslag te observeren is de pols. Als dit niet mogelijk is
(bijvoorbeeld bij amputaties) of als de polsslag moeilijk te voelen is, kun je de andere
mogelijkheden proberen. Bij het voelen van de hartslag, op welke plaats dan ook, moet je
wijs- en middelvinger met een lichte druk op de juiste plaats leggen. Bij de polsslag leg je de
vingers aan de binnenzijde van de pols, aan de kant van de duim, op het einde van het
spaakbeen
95
Bloeddruk (tensie)
Je hebt gezien dat het bloed door het hart in de verschillende slagaders wordt gepompt. Op
die wijze zorgt het hart ervoor dat het bloed door het bloedvatenstelsel stroomt. Het
stromende bloed oefent druk uit op de bloedvaten. Deze druk is niet in alle bloedvaten even
groot. De druk in de bloedvaten vlak bij het hart (aorta en longslagader) is het grootst;
verderop in het bloedvatenstelsel wordt deze druk steeds lager.
Onder de bloeddruk verstaan we de druk die in de slagaders heerst en met name in de
slagader van de bovenarm.
96
Opdracht het hart
Vul de namen in bij de cijfers:
Vul de namen in bij de lijntjes:
97
Vragen:
Het hart is een spier die is omgebouwd tot pomp. De hoofdtaak van het hart is bloed naar
alle cellen van je lichaam te pompen.
Vanwege deze bijzondere functie is de hartspier sterker dan een gewone spier en ook
ingewikkelder van bouw.
8 open vragen over het hart en de bloedsomloop:
1. Hoe is je hart gebouwd?
2. Waarom is de linkerkamer sterker dan de rechterkamer?
3. Waarom bestaat je hart uit twee helften?
4. Hoe wordt je hart van brandstof voorzien?
5. Op hoeveel kilometer bloedvaten is je hart aangesloten?
6. Waarom pompt een sporthart harder dan een ongetraind hart?
7. Waar zit je hart?
8. Wat is bloeddruk?
98
Anatomie van het bloed
Het circulatiesysteem en het hart zijn noodzakelijk om de belangrijkste vloeistof van het
lichaam, het bloed, rond te pompen. In het bloed zitten namelijk de belangrijkste stoffen die
noodzakelijk zijn t.b.v. de stofwisseling en daarmee voor het leven. Bloed bestaat derhalve
uit een deel vloeistof en een deel vaste bestanddelen.
Plasma
We spreken over plasma als we uit het bloed de bloedcellen verwijderen. Het is een lichtgele
vloeistof en bevat wel alle andere bestanddelen van bloed. Doordat de bloedcellen zijn
verwijderd kan plasma ook gebruikt worden als bloedvervangingsmiddel in noodsituaties,
waarbij de bloedgroep van de ontvanger niet bekend is.
Serum
Serum is een vloeistof die overblijft als men bloed laat stollen en vervolgens het stolsel
centrifugeert. Het lijkt op plasma maar nu zijn ook nog de stollingseiwitten (fibrinogeen)
verwijderd.
Bloedcellen
Belangrijkste bestanddeel van bloed wordt gevormd door de bloedcellen. We kennen er
drie:
 Erytrocyten – rode bloedcellen.
Zijn kernloos en bevatten de rode bloedkleurstof (hemoglobine – Hb) welke in staat is
zuurstof aan zich te binden. Belangrijk bestanddeel is ijzer. Worden aangemaakt in
het rode beenmerg. Zijn door hun grote aantallen, verantwoordelijk voor de rode
kleur van bloed.
 Leukocyten – witte bloedlichaampjes.
Bevatten wel een kern en er bestaan vele varianten. Zijn afkomstig uit het rode
beenmerg en het lymfatisch systeem. Spelen een belangrijke rol bij de afweer bij
infecties/ontstekingen doordat ze bacteriën kunnen ‘opeten’ of fagocyteren.
 Trombocyten – bloedplaatjes.
Zijn ook kernloos en spelen een belangrijke rol bij de stolling. Bij dat proces spelen
ook nog een aantal andere stoffen een rol die bij de stolling dat proces via allerlei
chemische reacties, op gang brengt. Worden ook aangemaakt in het rode beenmerg.
http://www.bioplek.org/animaties%20onderbouw/bloedsamenstellingeenv.html
99
Bloedgroepen
Op de rode bloedcellen bevinden zich eiwitten die niet bij iedereen hetzelfde zijn. Als twee
mensen verschillende eiwitten op hun rode bloedcellen hebben, hebben ze een
verschillende bloedgroep.
Dat is de reden dat niet iedereen zomaar bloed van een ander kan ontvangen. Dat wordt ook
veroorzaakt doordat de meeste mensen een antistof in het bloed hebben, ‘tegen’ het
verkeerde bloed van de ander. Voordat de bloedgroepen werden ontdekt was een
bloedtransfusie vaak dodelijk. Het is namelijk heel belangrijk om vóór een bloedtransfusie de
bloedgroep van de patiënt en de donor te bepalen.
Soorten bloedgroepen
Het merkteken noemen we Antigeen (een bepaald eiwit). Die antigenen hebben als taak om
gevaarlijke stoffen af te stoten. Zij veroorzaken dan ook de sterke afstotingsreacties Meestal
aangeduid met de eerste letters van het alfabet.
Zo kennen we Bloedgroep A, B, en mensen met beide antigenen: AB en mensen zonder
antigeen: O. (nul = niks).
Heb je bloedgroep A, dan betekent dit dat eiwit (antigenen) A op het celmembraan in je
bloedcellen zit. Iemand met bloedgroep B heeft eiwit B op zijn rode bloedcellen. Heb je
zowel eiwit A als B op je rode bloedcellen, dan heb je bloedgroep AB. Er zijn ook mensen met
de bloedgroep O; die hebben geen eiwit A of B op hun bloedcellen.
Bloedgroepen zijn erfelijk bepaald.
http://www.youtube.com/watch?v=O18Kvi0R5MQ
Antistoffen bij verkeerde bloedgroep
Wanneer je lichaam in contact komt met lichaamsvreemde stoffen maakt het afweerstoffen
aan als natuurlijke beschermingsreactie. Deze afweerstoffen worden ook wel antistoffen
genoemd. Je lichaam maakt ook antistoffen aan tegen de eiwitten op de rode bloedcellen
die je zelf niet hebt en gaat het gevecht aan met die eiwitten. Er ontstaat dan een
transfusiereactie, waarbij de cliënt het ontvangen bloed probeert af te breken. Hierdoor kan
iemand erg ziek worden en zelfs overlijden.
Het lichaam ziet bloedgroep B dus als lichaamsvreemd als je zelf bloedgroep A hebt en vice
versa. Als je zelf bloedgroep AB hebt en een transfusie krijgt van bloedgroep A of B, dan gaat
het wel goed. Het lichaam herkent dan bloedgroep A en bloedgroep B als lichaamseigen. Als
je bloedgroep O hebt, kun je geen bloedgroep A, B en AB ontvangen. Je kunt echter wel aan
iedereen doneren. Mocht je een transfusie nodig hebben, dan wordt je bloedgroep altijd
eerst gecontroleerd. Je hoeft dus zelf niet te weten welke bloedgroep je hebt.
http://www.bioplek.org/animaties/afweer/bloedgroep.html
Rhesusfactor
Naast de bloedgroepen A, B, AB en O zijn er nog andere dingen die een rol kunnen spelen bij
het afbreken van het donorbloed door het lichaam van de ontvanger. Zoals de rhesusfactor.
Daarom wordt voor elke bloedtransfusie onderzocht of er bij de patiënt afweerstoffen tegen
deze bloedgroepen bestaan.
http://www.bioplek.org/animaties/afweer/bloedgroep2x.html
Rhesusfactor is een antigeen die gebonden is aan de rode bloedlichaampjes. Wanneer een
persoon die rh-negatief is, rh-positief bloed krijgt toegediend, gaan zich in zijn lichaam
100
antistoffen (afweerstoffen) vormen tegen de rh-positieve rode bloedlichaampjes. Ditzelfde
kan gebeuren wanneer een rh-negatieve vrouw van een rh-positieve man een kind
verwacht. (Indien vader ook rh-negatief is, is er geen gevaar)
Wanneer de moeder bij de eerste geboorte door het bloed van het kind gevoelig wordt voor
het rhesus stofje, kunnen er bij volgende zwangerschappen moeilijkheden ontstaan. Is
namelijk het (nog ongeboren) kind rh-positief, dan kunnen de antistoffen van de moeder
zich verbinden met de rode bloedlichaampjes van het kind en deze vernietigen, zodat het
kind aan een gevaarlijke bloedarmoede (anemie) met geelzucht kan gaan lijden.
Daarom worden er na een zwangerschap van een rh-negatieve vrouw Anti-D geinjecteerd.
Dit zijn rhesusantistoffen en dit voorkomt dat het moederlichaam deze antistoffen zelf gaat
produceren.
101
Het lymfestelsel
Men noemt het lymfestelsel ook het lymfevatenstelsel of het lymfatisch stelsel. Het is en
netwerk van kleine kanaaltjes dat doorheen het lichaam loopt en lymfe vervoert.
Het lymfestelsel is onderdeel van het circulatiestelsel en veneuze stelsel.
Lymfe is een vloeibare stof die bestaat uit eiwitten, lymfocyten en afvalstoffen van de
celstofwisseling. Het lymfestelsel lijkt op sommige vlakken sterk op het bloedvatenstelsel. Ze
lopen praktisch gelijk met elkaar en ze maken allebei deel uit van het afweer- of
immuunsysteem van het lichaam. Daarnaast hebben bloedvaten verschillende diktes, en dat
is ook zo in het lymfatisch stelsel. De kleine vaatjes monden ook steeds uit in steeds grotere
vaten.
Uiteindelijk blijven er 2 'hoofd'vaten over: de borstbuis (ductus thoracicus) en de rechter
lymfestam (ductus lympahicus dexter). Het grootste verschil (naast de taak en inhoud) is dat
het lymfestelsel geen gesloten systeem is zoals het bloedvatenstelsel.
Het lymfestelsel bestaat uit:
 Lymfe
 Lymfebanen
 Lymfeknopen
Lymfe
Lymfe is een heldere vloeistof welke ontstaat uit weefselvocht welke op zijn
beurt weer afkomstig is uit bloed en daardoor ongeveer dezelfde
samenstelling heeft als bloed, maar dan zonder bloedcellen.
Lymfebanen
Lymfebanen/buisjes ontstaan spontaan overal in het lichaam en voeren
het lymfe welke zojuist is ontstaan uit weefselvocht af naar de regionale
lymfeknopen.
Lymfeknopen
Lymfecapillairen gaan over in lymfebanen die uiteindelijk samenkomen
in lymfeknopen. Lymfeknopen zijn ophopingen van lymfecellen en
vormen een knobbeltje (knoop of klier) op grote overgangsgebieden in
het lichaam. deze zijn gelegen in de hals, in de buikholte, aan het
sleutelbeen, onder de oksels, in de liezen etc. Uiteindelijk stroomt alle
lymfe via twee grote gemeenschappelijke lymfevaten : de borstbuis
(ductus thoracicus) en de rechter lymfestam (ductus lympahicus dexter) in
de vena cava superior. Dit grote lymfevat mondt achter het sleutelbeen uit
in de bovenste holle ader waardoor de gezuiverde lymfe uiteindelijk weer
in de bloedsomloop terecht komt. Het linker verzamelvat is veel groter dan
het rechter omdat het ook alle lymfe afkomstig uit beide benen verwerkt.
De belangrijkste functies van het lymfatisch systeem zijn de weefseldrainage, de
vetabsorptie uit de dunne darm en de afweer.
De grootste lymfeklier is de milt/lien.
Lymfocyten behoren tot de groep van de witte bloedcellen/leukocyten. Ze zijn in staat om
lichaamsvreemde stoffen (tatoeage-inkt) of vreemde cellen (kankercellen of bacteriën) te
102
herkennen en mee te nemen naar de dichtstbijzijnde klier, om die indringers te vernietigen.
Dikke klieren in de lies, oksel bij ontstekingen van het een of hand. Door tumorcellen te
verslepen kunnen deze lymfocyten ook zorgen voor verspreiding/uitzaaiing van een tumor.
(Metastasering).
De milt
De functie van de milt komt in grote lijnen overeen met die van de lymfeklieren. Daarnaast
zorgt de milt voor de vorming van plasmacellen uit B-lymfocyten, breekt ze oude bloedcellen
af en slaat ze het ijzer wat daarbij vrijkomt op in depots. Ook heeft ze een regulerende
functie in het evenwicht tussen aanmaak en afbraak van bloedcellen. De milt is in
tegenstelling tot de lymfeklieren niet in het lymfevatenstelsel maar in het bloedvatenstelsel
ingeschakeld. Volgens de psycho-neuro immunologie krijgt het immuunsysteem via zenuwen
gerichte informatie van de hersenen. Deze informatie uitwisseling vind plaats in de milt.
De thymus
De thymus (zwezerik) is een typische jeugdklier. Deze is het grootst in de kindertijd, rond de
puberteit begint deze klier te schrompelen en neemt de werking, lichamelijk gezien, af. Deze
klier ligt achter het borstbeen, strekt zich aanvankelijk uit van de bovenkant van dit been tot
nabij de hartstreek.
De thymus zorgt voor de bescherming tegen bronnen van infectie maar ook bij het
voorkómen en bestrijden van kanker.
De thymus zorgt voor de aanmaak van T-lymfocyten. Deze jonge lymfocyten zwermen uit en
groeien in andere lymfeorganen en lymfeklieren op tot 'volwassen' T-lymfocyten. Verder
zorgt de thymus er voor dat tegen de lichaamseigen eiwitten geen antilichamen
geproduceerd kunnen worden. Ook zijn er aanwijzingen dat de thymus een hormoon
produceert dat de groei van ander lymfatisch weefsel stimuleert. In ieder geval bestaat er
een relatie tussen de milt en de endocriene klieren. De schildklier en de hypofyse werken
activerend, de geslachtsklieren en de bijnieren werken remmend op de thymus.
103
Zenuwstelsel
Functie van het zenuwstelsel:
- Registreren van prikkels
- Verwerken van prikkels
- Opwekken van prikkels
- Reageren op prikkels
- Psychische activiteiten
- Coördineren van functies
- Regulatie van weefsels en organen
Indeling zenuwstelsel
Het zenuwstelsel kan worden ingedeeld in het centrale zenuwstelsel (de hersenen en het
ruggenmerg) en het perifere zenuwstelsel.
Het perifere zenuwstelsel bestaat uit zenuwen die lopen vanuit het ruggenmerg naar de
armen, benen en de organen, zoals het hart en het maag-darmstelsel.
De dikke zenuwvezels zorgen voor het huidgevoel en de spierkracht.
De dunne zenuwvezels zijn de eindtakjes van de zenuwen, en lopen vlak onder de huid.
Deze dunne zenuwvezels verzorgen het gevoel voor pijn en temperatuur. Daarnaast regelen
zij verschillende autonome functies, zoals de bloeddruk, de werking van het maagdarmstelsel en het zweten.
104
Het centraal zenuwstelsel
Het centrale zenuwstelsel bestaat uit de hersenen en het ruggenmerg. Het ruggenmerg
begint eigenlijk onderaan de hersenen en strekt zich uit tot de eerste of tweede lende
wervel. Het vult dus niet helemaal het wervelkanaal van boven tot onder.
Hersenvocht, ook wel liquor genoemd omspoelt ritmisch pulserend het ruggenmerg.
Het ruggenmerg is omgeven door 3 vliezen: het zachte vlies (pia mater), het spinnewebvlies
(arachnoidea), en het harde vlies (dura mater).
Hersenvocht, ook wel liquor genoemd omspoelt ritmisch pulserend het ruggenmerg.
De zenuwcellen zelf vormen de grijze stof, en de zenuwuitlopers de witte stof. In de
hersenen liggen de zenuwcellen, de grijze stof dus, aan de buitenkant de zgn. hersenschors.
In het ruggenmerg ligt de grijze stof vlindervormig in het midden
Epiduraal = ruimte voor het harde hersenvlies (gebruikt voor pijnstilling)
Spinaal = door het harde hersenvlies (dura mater) (gebruikt voor verdoving)
http://www.bioplek.org/animaties%20onderbouw/zenuweneenv.html
http://www.bioplek.org/animaties/zenuwstelsel/inhoudzenuwen.html
105
Het perifere zenuwstelsel
Het perifere zenuwstelsel bestaat uit:
Motorisch zenuwstelsel
- Brengt informatie over van het centrale zenuwstelsel naar de spieren en klieren (= dus
afvoerend, of wel efferent)
Sensorisch zenuwstelsel
- Brengt informatie over van de sensorische receptoren naar het centraal zenuwstelsel (=
dus aanvoerend, of wel afferent)
Sensorische (gevoels-) en motorisch (bewegings-) zenuwstelsel kan zowel autonoom (niet
onder invloed van de wil), als animaal (onder invloed van wil) staan.
Animale zenuwstelsel
- staat onder invloed van de wil
- verzorgd bewuste reacties en reflexen
- centra liggen voornamelijk in grote hersenen
Autonome zenuwstelsel (= vegetatief zenuwstelsel)
- staat niet onder invloed van de wil
- voor onbewuste functies van organen
- regelt allerlei lichaamsfuncties o.a. hartslag, spijsvertering, ademhaling, nieren etc 
HOMEOSTASE
- centra in hersenstam
Het autonome zenuwstelsel bestaat uit:
1) Sympatische zenuwstelsel (=orthosympatisch deel) = actief
2) Parasympatisch zenuwstelsel = rust
Naar ieder orgaan (doelwitorgaan) gaat een sympatische zenuw en een parasympatische
zenuw (= dubbele innervatie)
Deze hebben een tegengestelde werking (actief en rust)
Zenuwweefsel
Zenuwweefsel is het weefsel waaruit het zenuwstelsel is samengesteld. Het bestaat uit
106
zenuwcellen (neuronen) die de impulsen geleiden, en gliacellen die de geleiding
ondersteunen en de zenuwcellen van voeding voorzien.
Er is een grote verscheidenheid aan zenuwcellen, maar karakteristiek voor alle is het axon,
de lange uitloper van de cel die de verbinding vormt met een volgende cel en daaraan de
actiepotentialen* doorgeeft.
*) Is een golf van elektrische ontlading die het mogelijk maakt om snel informatie te
verzenden tussen verschillende weefsels
Zenuwcel (neuron)
De functie van zenuwcellen of neuronen is prikkels opvangen uit de buitenwereld en
doorgeven aan centraal systeem (hersenen) en het doorgeven van het signaal naar een
volgende cel.
Ze zijn zeer gespecialiseerd en daardoor nauwelijks in staat tot vermeerdering.
Bouw van een zenuwcel
Een zenuwcel heeft de volgende onderdelen;
– Dendrieten, korte uitloper die impuls naar cellichaam toe geleiden.
– Celkern / cellichaam met nucleus (kern)
– Neurieten, lange uitlopers, die impuls van het cellichaam af geleiden.
Een zenuwcel of neuron is een bepaald type lichaamscel, behorend tot de belangrijkste
elementen van het zenuwstelsel.
Een mens heeft naar schatting 100 miljard zenuwcellen. Verreweg het grootste deel daarvan
bevindt zich in het centraal zenuwstelsel (hersenen en ruggenmerg). Zenuwcellen zijn de
informatie- en signaalverwerkers van het lichaam. Een specifiek kenmerk van zenuwcellen is
dat ze prikkelbaar zijn; ze kunnen signalen ontvangen en doorgeven zonder verlies van
signaalsterkte. In de hersenen bevinden zich circuits van zenuwcellen die een groot aantal
lichaamsfuncties regelen en ook verantwoordelijk zijn voor ons denkvermogen.
http://www.bioplek.org/animaties/zenuwstelsel/axonmembraan.html
Soorten zenuwcellen / neuronen
Motorische zenuwcellen
Deze neuronen worden ook wel bewegingszenuwcellen genoemd. Ze geleiden impulsen van
het centrale zenuwstelsel naar de effectoren (uitvoerders). De cellichamen van motorische
neuronen liggen in het centrale zenuwstelsel. Een motorisch neuron heeft meerder korte
dendrieten en één lang axon. Ze hebben ook eindplaatjes voor contact met spieren.
Schakelneuronen
Deze schakelcellen geleiden impulsen binnen het centrale zenuwstelsel. Schakelneuronen
liggen geheel binnen het centrale zenuwstelsel. Ze kunnen impulsen ontvangen van
sensorische neuronen en deze doorgeven aan motorische neuronen. Schakelneuronen
kunnen ook impulsen ontvangen van andere schakelneuronen of impulsen doorgeven aan
andere schakelneuronen.
Sensorische zenuwcellen
Deze neuronen geleiden impulsen van receptoren naar het centrale zenuwstelsel (hersenen
plus ruggenmerg). De cellichamen van de meeste sensorische neuronen liggen vlak bij het
centrale zenuwstelsel (ze liggen in een verdikking (spinaal ganglion) aan de rugkant van het
ruggenmerg). Een sensorisch neuron heeft één lange dendriet en een korter axon. Soms is
107
deze dendriet wel een meter lang. Met de korte axon kan hij impulsen doorgeven aan
motorische- en schakelneuronen. Voorbeeld: oogzenuwen.
Hersenen
Het centrale zenuwstelsel bestaat uit de hersenen en het ruggenmerg. De hersenen bestaan
uit de volgende onderdelen:
- Grote hersenen;
- Tussenhersenen;
- Hersenstam; deze bestaat uit de middenhersenen, de brug en het verlengde merg;
- Kleine hersenen.
Grote hersenen
De grote hersenen bestaan uit twee hersenhelften, gescheiden door een overlangse groeve.
Door de hersenbalk staan ze met elkaar in verbinding. Elke hersenhelft bevat de volgende
hersenkwabben:
- Voorhoofdskwab (frontaalkwab);
- Wand(been)kwab (pariёtaalkwab);
- Slaap(been)kwab (temporaalkwab);
- Achterhoofdskwab (occipitaalkwab).
De hersenschors bevindt zich aan de buitenzijde en bestaat uit grijze stof. De grijze kleur
duidt op een opeenhoping van zenuwcellichamen. In de hersenschors wordt de informatie
uit de rest van het lichaam ontvangen.
Het inwendige van de grote hersenen, bestaande uit uitlopers van zenuwcellen, wordt de
witte stof (merg) genoemd.
108
In de hersenkwabben vinden verschillende processen plaats. Zo ligt in de voorhoofdskwab
de motorische schors, waarvan prikkels voor de willekeurige bewegingen uitgaan. De schors
in deze kwab is ook betrokken bij ons gedrag, planning, beoordelingsvermogen, geheugen en
taal.
De sensibele schors ligt achter de motorische schors. Hier vindt de beleving van plaats van
gevoelsprikkels zoals pijn, tast, warmte/ koude enz.
De optische schors ligt achteraan in de achterhoofd kwab. Hier eindigen de vezels van de
zenuw van het netvlies. De gehoor schors ligt in de slaapbeenkwab.
Binnen de hersenhelften van de grote hersenen bevinden zich de twee hersenkamers
(ventrikels). Deze staan in verbinding met de in het midden gelegen derde hersenkamer.
Hersenstam
De hersenstam vormt de verbinding tussen de grote hersenen, de kleine hersenen en het
ruggenmerg. Aan de hersenstam ontspringen tien van de twaalf hersenzenuwen,
bijvoorbeeld de reukzenuw.
De hersenstam bestaat uit middenhersenen, de brug en het verlengde merg.
In het middencentrum bevindt zich een aantal reflexcentra voor het horen en zien. Zij spelen
bijvoorbeeld een rol bij het tot stand komen van oogbewegingen. De pons (brug) bestaat
voornamelijk uit verbindingen tussen de hersenen. In het onderste deel van de hersenstam,
het verlengde merg, liggen enkele belangrijke centra, namelijk voor de regeling van de
ademhaling, de bloeddruk, het braakcentrum en het hoestcentrum.
Kleine hersenen
De kleine hersenen zijn via de hersenstam met de grote hersenen en het ruggenmerg
verbonden. De kleine hersenen zorgen voor de coordinatie van de lichaamshouding en
beweging. Daardoor worden alle willekeurige spierbewegingen op elkaar afgestemd en blijft
het lichaam in balans. De kleine hersenen moeten daarom in verbinding staan met de rest
van het centrale zenuwstelsel. De kleine hersenen kunnen bewegingen sturen nadat ze de
nodige informatie van de grote hersenen, hersenstam en het ruggenmerg hebben verwerkt.
Hersenvliezen
Het centrale zenuwstelsel wordt omgeven door een drietal beschermende vliezen. Dit zijn
van binnen naar buiten:
- Het zachte hersenvlies (zorgt voor de bloedvoorziening);
- Het spinnenwebvlies (hier bevindt zich hersenvocht);
- Het harde hersenvlies (biedt bescherming).
Ruggenmerg
De voornaamste functie van het ruggenmerg is zorgen voor de verbinding tussen de
hersenen en de rest van het lichaam, en het mogelijk maken van reflexen.
Het ruggenmerg wordt omgeven door vliezen en bestaat uit twee delen: het bovenste deel
(ruggenmerg in het mergkanaal) en het onderste deel, hierin zit hersenvocht (liquor).
Hersenvocht heeft een beschermende functie.
109
Opdracht zenuwstelsel
Vraag 1: Er zijn twee typen schakelcellen. Welke twee zijn dat?
A Doorgevende en remmende schakelcellen
B Doorgevende en stimulerende schakelcellen.
C Remmende en stimulerende schakelcellen.
Vraag 2: Wat is de refractaire periode?
A De periode dat de poriën van een zenuwcel open staan voor natriumionen
B De periode dat de zenuwcel in rust is.
C De periode dat het membraan van een zenuwcel niet prikkelbaar is.
D Wanneer alles binnen de zenuw weer begint terug te keren in de 'oude staat'.
Vraag 3: Hoeveel procent van het smaakvermogen wordt ondersteund door het
reukvermogen?
A 10%
B 20%
C 40%
D 60%
E 80%
F 90%
Vraag 4: De voorhoofdskwab is betrokken bij de verwerking van gedachten, het oplossen
van problemen, redenering en emotie.
A Juist
B Onjuist
Vraag 5: Wanneer ontstaat er een zenuwprikkel?
I) Als je een stroomstoot krijgt.
II) Als je in een spijker trapt.
III) Als je met je vinger op je muis klikt.
A Alleen bij I
B Alleen bij II
C Alleen bij III
D Bij I en bij II
E Bij allemaal
F Bij geen van allen
Vraag 6: Welke van deze twee zijn dezelfde?
Twee van deze begrippen (axonen, dendrieten, neurieten en neuronen) zijn precies
hetzelfde, alleen de naam is anders. Welke twee zijn dat?
A Axonen en dendrieten.
B Axonen en neurieten.
C Axonen en neuronen.
D Dendrieten en neurieten.
110
E Dendrieten en neuronen.
F Neurieten en neuronen.
Vraag 7: Welk deel van een zenuwcel maakt contact met andere zenuwcellen?
A Neuron
B Schakelcel
C Spierspoeltje
D Spinaal ganglion
E Synaps
F Uitloper
Vraag 8: Waarvoor dienen motorische zenuwen?
A Om te bewegen
B Om waar te nemen
Vraag 9: Waaruit bestaat de buitenste laag van de hersenschors?
A De schedel (bot)
B Een vochtlaag
C Neuronen
D Plooien en groeven (gyri en sulci)
Vraag 10: Door welk zenuwstelsel wordt het hart bestuurd?
A Animale zenuwstelsel
B Autonome zenuwstelsel
C Centrale zenuwstelsel
Vraag 11: Welke drie verschillende soorten zenuwcellen zijn er?
A Motorische zenuwcellen, schakelcellen en sensorische zenuwcellen.
B Motorische zenuwcellen, schakelcellen en synaptische zenuwcellen.
C Motorische zenuwcellen, sensorische zenuwcellen en synaptische zenuwcellen.
D Schakelcellen, sensorische zenuwcellen en synaptische zenuwcellen.
Vraag 12: Met behulp van welke zenuwen kunnen we waarnemen?
A Motorische zenuwen
B Sensorische zenuwen
Vraag 13: Welke van de vier geleiden impulsen naar het cellichaam toe?
A Axonen
B Dendrieten
C Neurieten
D Neuronen
Vraag 14: Bij een reflex lopen de impulsen via de hersenen.
A Juist
B Onjuist
111
Vraag 15: Uit hoeveel kwabben bestaan de hersenen?
A Twee
B Drie
C Vier
D Vijf
E Zes
F Zeven
112
Hormoonstelsel
- Bestaat uit hormoonklieren: Liggen verspreid door het lichaam.
- Werkt langzamer dan het zenuwstelsel.
- Regelt de werking van de organen in je lichaam.
Hormonen
Zijn regelstoffen.
- Van belang bij het in stand houden van een constant inwendig milieu.
Bijvoorbeeld: Het constant houden van het glucosegehalte van het bloed.
- Regelen de groei en ontwikkeling van het lichaam.
Bijvoorbeeld: De regeling van de werking van de eierstokken en teelballen.
- Regelen de stofwisseling.
Bijvoorbeeld: De snelheid van de verbranding.
Hormoon wordt gemaakt in een hormoonklier.
Voorbeelden:
- Hypofyse;
- Eilandjes van Langerhans in de alvleesklier;
- Eierstokken en teelballen;
- Bijnier.
Wordt afgegeven aan en vervoerd door het bloed.
Bepaalde organen reageren op het hormoon:
Via het bloed komen komt een hormoon bij het orgaan dat moet gaan werken (of
juist geremd moet worden).
Regeling
- Een hormoonklier maakt een bepaald hormoon → Dat hormoon heeft een bepaald effect.
- Dat effect heeft (direct of indirect) weer een remmende invloed op de hormoonklier →
De hormoonklier gaat minder van het hormoon maken.
Hypofyse
- Belangrijkste hormoonklier.
- Is een aanhangsel van de hersenen.
- Maakt verschillende hormonen.
Regelen van onder andere de groei: groeihormoon.
Beïnvloeding van andere hormoonklieren.
Voorbeelden
- Regeling werking van de schildklier: Schildklier maakt zelf ook weer een hormoon
(schildklierhormoon): Stimuleert de verbranding in de cellen.
- Regeling werking van de geslachtsorganen: Vrouw: eicel gaat rijpen, Man:
zaadcellen worden gevormd. En geslachtsorganen gaan geslachtshormonen maken.
Eilandjes van Langerhans
Regeling hoeveelheid glucose in het bloed
- Hoeveelheid glucose in het bloed moet zoveel mogelijk constant blijven. Dus niet
afhankelijk van of je net gegeten hebt.
- Wordt geregeld via hormonen uit de eilandjes van Langerhans (in de alvleesklier).
113


Insuline
Wordt gemaakt als er na het eten veel glucose in je bloed komt.
Het verlaagt de hoeveelheid glucose doordat onder invloed van insuline: de lever (en
spieren) glucose omzetten in glycogeen (soort zetmeel). Glycogeen wordt opgeslagen
in de lever (en de spieren).
Glucagon
Wordt gemaakt als de hoeveelheid glucose in je bloed te laag wordt.
Bijvoorbeeld Doordat je veel glucose verbrand hebt.
Verhoogt de hoeveelheid glucose doordat onder invloed van glucagon: de lever
glycogeen weer omzet in glucose. Deze glucose wordt afgegeven aan het bloed.
Regeling
- Glucosegehalte in het bloed is te hoog.
Alvleesklier (eilandjes van Langerhans) maakt insuline.
Insuline komt via het bloed bij de lever en de spieren →glucose wordt uit het bloed
opgenomen.
Van glucose wordt glycogeen gemaakt (opslag) → De hoeveelheid glucose in het bloed daalt.
- Glucosegehalte van het bloed is te laag.
Alvleesklier (eilandjes van Langerhans) maakt glucagon.
Insuline komt via het bloed bij de lever en de spieren → glycogeen wordt omgezet in glucose
→ glucose wordt aan het bloed afgegeven → de hoeveelheid glucose in het bloed wordt
groter.
Gevolg is dat de hoeveelheid glucose in het bloed schommelt rond een bepaalde waarde.
Suikerziekte (diabetes)
- De eilandjes van Langerhans werken niet goed: Er wordt geen of te weinig insuline gemaakt
en patiënten moeten extra insuline inspuiten.
Bijnier
Adrenaline
- Vluchthormoon/Stresshormoon.
- Wordt gemaakt in de bijnieren.
- Komt vrij als je lichaam plotseling in actie moet komen.'
Bijvoorbeeld: bij sporten, als je schrikt, in een angstige of spannende situatie, als je ineens
gaat rennen.
- Onder invloed van adrenaline: gaat je hart sneller kloppen, ga je sneller ademhalen, wordt
glycogeen omgezet in glucose.
Geslachtshormonen
Eierstokken en teelballen
Geslachtshormonen worden gemaakt vanaf de puberteit en zorgen voor secundaire
geslachtskenmerken.
Vrouwelijk geslachtshormoon
- Ontwikkeling van de borsten.
- Bredere heupen.
- Meer vet onder de huid (in het onderhuids bindweefsel).
- Groei van schaamhaar en okselhaar.
114
- Groei van het baarmoederslijmvlies en ongesteld worden.
- Vrouwelijk gedrag.
Mannelijk geslachtshormoon
- Sterkere spierontwikkeling →Bredere schouders.
- Lagere stem.
- De stembanden worden langer.
- Haargroei in het gezicht (baard).
- Schaamhaar en okselhaar.
- Mannelijk gedrag.
115
Opdracht hormoonstelsel
116
24 Meerkeuze vragen
1. Wat verstaat men onder een hormoon?
a. een onmisbare bouwstof
b. een onmisbare voedingsstof
c. een product van een klier met externe secretie
d. een product van een klier met interne secretie
2. Wat is een typisch voorbeeld van een hormoon met een negatieve feedback-werking
(remmend terugkoppelingsmechanisme)?
a. gastrine
b. parahormoon
c. secretine
d. thyroxine
3. Een endocriene klier geeft zijn product(en) ……. af
a. direct aan de darm
b. direct aan het bloed
c. via een afvoerbuis aan de buitenwereld
d. via een afvoerbuis aan een ander orgaan
4. Terugkoppeling vindt plaats van de:
a. bijschildklieren op de hypofyse achterkwab
b. hypofyse achterkwab op de bijschildklieren
c. hypofyse voorkwab op de schildklier
d. schildklier op de hypofyse voorkwab
5. In welk orgaan worden GEEN hormonen gevormd?
a. in de alvleesklier
b. in de bijschildklier
c. in de galblaas
d. in de nier
6. Welke endocriene klieren liggen in de buik-/bekkenholte?
a. epifyse en de bijnieren
b. bijnieren en de hypofyse
c. eilandjes van Langerhans en epifyse
d. eilandjes van Langerhans en de ovaria
7. De hypofyse is rechtstreeks verbonden met:
a. de grote hersenen
b. de hypothalamus
c. de kleine hersenen
d. de thalamus
8. Welke endocriene klier staat NIET onder invloed van de hypofyse?
a. bijnierschors
117
b. bijschildklier
c. geslachtsklier
d. schildklier
9. Welk hormoon bevordert de terugresorptie van water uit het ultrafintraat van de nier?
a. adrenaline
b. aldosteron
c. anti-diuretisch hormoon
d. oxytocine
10. Wat is juist met betrekking tot groeihormoon?
a. het bevordert celdelingen
b. het heeft een negatieve feedback met de hypofyse
c. het wordt afgescheiden door de hypofyse achterkwab
d. het wordt uitsluitend afgescheiden bij kinderen
11. Voordat een hormoon uit de hypofyse zijn doelorgaan bereikt is het tenminste een maal
welk orgaan gepasseerd?
a. de lever
b. de nier
c. een bijnier
d. een long
12. De schildklier heeft invloed op de:
a. energiebehoefte van het lichaam
b. lichaamsstofwisseling
c. warmteproductie van het lichaam
d. Alle boven genoemde
13. Waar is de schildklier gelegen?
a. hoog boven in de keelholte
b. achterin de hals
c. voor het bovenste gedeelte van het borstbeen
d. voor het strottenhoofd en het bovenste deel van de luchtpijp
14. Wat is juist met betrekking tot thyroxine?
a. het bevat jodium
b. het bevordert de eiwitafbraak
c. het wordt gevormd onder invloed van T.S.H.
d. Alle bovengenoemde
15. Welke stof werkt bloeddrukverhogend?
a. adrenaline
b. glucagon
c. histamine
d. insuline
118
16. Welke hormoon van de bijnierschors werkt ontstekingsremmend?
a. androgeen
b. glucocorticoïde
c. mineralocorticoïde
d. noradrenaline
17. Waar wordt aldosteron gevormd?
a. in de bijnierschors
b. in de hypofyse-achterkwab
c. in de hypofyse-voorkwab
d. in het bijniermerg
18. Welke hormonen worden gevormd in de buitenste laag van de bijnierschors?
a. adrenaline en nor-adrenaline
b. geslachtshormonen
c. glucocortocoïden
d. mineralocorticoïden
19. Welke werking heeft adrenaline?
a. het remt de afgifte van ACTH door de hypofyse
b. het verhoogt de hartfrequentie
c. het verlaagt de bloedsuikerspiegel
d. het vernauwt de bronchiën
20. In welk orgaan wordt glucagon gevormd?
a. alvleesklier
b. bijnier
c. galblaas
d. lever
21. Welke van de hieronder genoemde organen vormt/ vormen GEEN hormonen?
a. de eilandjes van Langerhans
b. de schildklier
c. de speekselklier
d. het hersenaanhangsel
22. Op welke van de onderstaande klieren heeft gebrek aan jodium invloed?
a. de bijnieren
b. de eierstokken
c. de lever
d. de schildklier
23. Welke stof is een belangrijk bestanddeel van schildklierhormoon
a. calcium
b. fluor
c. jodium
d. ijzer
119
24. Welk(e) hormoon/ hormonen wordt/ worden door het bijniermerg geproduceerd?
a. adrenaline
b. aldosteron
c. glucocorticoïden
d. progesteron
120
BIJLAGEN:
ANTWOORDEN OPDRACHTEN
Bijlagen: antwoorden opdrachten
121
Antwoorden Cellen, Weefsels en Orgaanstelsels
CEL – WEEFSEL – ORGAAN – ORGAANSTELSEL - ORGANISME
I Cel
122
123
Antwoorden die er in elk geval in moeten zitten zijn dik gedrukt:
1
Celkern
Opslagplaats van erfelijke informatie van een organisme, in de
vorm van DNA. Met deze informatie bestuurt de kern alle
levensprocessen.
2
Kernmembraan
Omhulsel van de celkern.
3
Kernporie
Opening in het kernmembraan voor de uitwisseling van stoffen
tussen de kern en de cel.
DNA zit als opgerolde draadjes in de celkern. Deze draadjes
heten chromosomen.
4
DNA
In een menselijke cel zit twee meter DNA. De totale
hoeveelheid DNA in een mens is vijf miljoen keer de omtrek
van de aarde.
De mens heeft 23 paar chromosomen. Van elk paar is één
chromosoom afkomstig van de moeder en één van de vader.
5
Kernlichaampje
Zorgt voor de opbouw van ribosomen.
6
Ruw endoplasmatisch Netwerk van membranen, dat zorgt voor transport van stoffen
reticulum (ER)
in de cel. Op het plasma-netwerk liggen ribosomen.
7
Glad endoplasmatisch Netwerk van membranen, dat zorgt voor transport en afbraak
reticulum (ER)
van stoffen in de cel.
8
Kleine bolletjes, die de informatie van het DNA lezen en voor
Ribosomen op het ER de opbouw van eiwitten zorgen. Deze ribosomen bouwen
eiwitten op die buiten de cel werkzaam zijn.
Kleine bolletjes, die de informatie van het DNA lezen en voor
de opbouw van eiwitten zorgen.
9
Ribosomen in de cel
Deze ribosomen liggen los in de cel. Ze bouwen eiwitten op die
binnen de cel werkzaam zijn.
10 Mitochondrion
Energieleverancier van de cel
Een systeem van op elkaar gestapelde membranen. Het Golgiapparaat is een soort fabriek, waarin allerlei stoffen van de cel
worden bewerkt.
11 Golgi-apparaat
Kleine blaasjes met stoffen worden aan de zijkant van het
Golgi-apparaat afgesnoerd. De stoffen worden buiten de cel
afgegeven.
12 Lysosoom
Blaasje waarin afvalstoffen van de cel worden afgebroken.
13 Vacuole
Met vocht gevuld blaasje waarin afvalstoffen of reservestoffen
zijn opgeslagen.
14 Celplasma
Vloeistof waarin de onderdelen van de cel liggen.
15 Celmembraan
Omhulsel van de cel.
124
Via de celmembraan kunnen stoffen in de cel worden
opgenomen en afgegeven aan de omgeving.
II Weefsels
Een weefsel is een groep cellen met dezelfde bouw en functie. We onderscheiden vijf
soorten weefsel:
dekweefsel of epitheel;
steunweefsel;
spierweefsel;
zenuwweefsel;
transportweefsel.
Dekweefsel of epitheel
Dekweefsel of epitheel bekleedt de binnen- en buitenkant van organen en het vormt klieren.
Dit weefsel bestaat uit epitheelcellen. Dekweefsel bevindt zich aan de oppervlakte van het
lichaam: de huid. Maar ook alle holle organen, zoals het hart, de bloedvaten en de darmen,
zijn bekleed met dekweefsel. Als er slijmproducerende cellen tussen de gewone dekcellen
van het weefsel zitten, dan spreek je van slijmvlies.
Steunweefsel
Steunweefsel zorgt voor stevigheid. Dit soort weefsel bestaat altijd uit betrekkelijk weinig
cellen, maar tussen de cellen bevinden zich stoffen die voor stevigheid en steun zorgen. Tot
de steunweefsels behoren bindweefsel, botweefsel en kraakbeenweefsel. In bindweefsel zit
tussen de cellen een geleiachtige stof waarin vooral veel vezels liggen. Collagene vezels zijn
hele sterke, niet-rekbare vezels. Dit soort vezels vind je vooral in pezen en gewrichtsbanden.
Minder sterk, maar juist wel goed rekbaar zijn de elastische vezels. Deze zitten bijvoorbeeld
in de huid en in de wanden van de slagaders. Botweefsel bestaat uit botcellen die een
tussenstof maken waarin kalkzouten worden opgeslagen. Hierdoor zijn botten zo hard. In
kraakbeenweefsel maken de kraakbeencellen een veerkrachtige, bijna doorzichtige
tussenstof.
Spierweefsel
Spierweefsel verzorgt bewegingen van het lichaam. Dit weefsel bestaat uit cellen waarin
microscopisch dunne vezeltjes liggen, die zich samen kunnen trekken. We onderscheiden
drie soorten spierweefsel. Ten eerste het dwarsgestreepte spierweefsel, de willekeurige
spieren of ook wel skeletspieren genoemd. Dit spierweefsel is vermoeibaar. Ten tweede het
gladde spierweefsel, de onwillekeurige spieren die in de inwendige organen te vinden zijn,
bijvoorbeeld in de darmen en de luchtwegen. Deze spiercellen zijn onvermoeibaar. Ten
derde het hartspierweefsel, dit is dwarsgestreept en onwillekeurig en komt alleen in het hart
voor. Dit spierweefsel is gelukkig ook onvermoeibaar.
125
Zenuwweefsel
Zenuwweefsel zorgt voor geleiding van prikkels: prikkels van de hersenen naar de organen,
en van de organen naar de hersenen. Zenuwweefsel bestaat uit zenuwcellen. Zenuwcellen
hebben meestal veel korte uitlopers, waarmee ze prikkels van andere zenuwcellen opvangen
en één lange uitloper, de neuriet, waarmee ze de prikkel naar andere cellen doorgeven.
Neurieten kunnen heel lang worden, tot wel een meter lang. Zenuwweefsel bevindt zich in
de hersenen, het ruggenmerg en in de zenuwknopen. De lange uitlopers van de zenuwcellen
vormen de zenuwen die naar alle organen van ons lichaam lopen en die prikkels opvangen
en geleiden.
Transportweefsel
Transportweefsel is het bloed. Het bloed transporteert stoffen door het hele lichaam en
zorgt voor de afweer tegen allerlei schadelijke stoffen die ons lichaam binnendringen. Bloed
bestaat uit veel vloeistof met daarin alle opgeloste stoffen die vervoerd moeten worden, en
de bloedcellen:
rode bloedcellen;
witte bloedcellen;
bloedplaatjes.
Het bloed wordt naar de weefsels getransporteerd via de bloedvaten. De slagaders
transporteren het bloed naar de weefsels toe, zodat de noodzakelijke stoffen voor de
weefsels daar aankomen. De aders halen stoffen uit de weefsels op en brengen deze naar de
circulatie. Om het transport op gang te houden is het hart nodig, dat een pompfunctie heeft.
126
III Orgaanstelsels
Stelsel
Circulatiestelsel
Ademhalingsstelsel
Spijsverteringsstelsel
Uitscheidingsstelsel
Hormoonstelsel
Zenuwstelsel
Zintuigen
Bewegingsapparaat of
het motorisch stelsel
Voortplantingsstelsel
Onderdelen van het stelsel Functie
Hart, bloedvaten, bloed, Transport:
lymfebanen en
het hart is de pomp, de bloedvaten
lymfeklieren.
zijn de transportwegen en het
Neus, keelholte,
strottenhoofd,
luchtwegen, longen en
longvliezen.
Mond, keelholte,
slokdarm, maag,
darmen, lever,
alvleesklier.
Nieren, urinewegen,
blaas, darmen en
longen.
Hormoonklieren en
hormonen.
Hersenen, ruggenmerg
en perifere zenuwen.
Gehoor, gezicht, reuk,
smaak, evenwicht en
tastzin.
Botten, spieren en
gewrichten.
Uitwendige en
inwendige
geslachtsorganen.
bloed is het vervoermiddel.Het
lymfestelsel zorgt mede voor de
afweerfunctie.
Gaswisseling:
zuurstof uit de lucht wordt
opgenomen in het bloed en
koolzuur uit het bloed afgegeven
aan de lucht.
Voedsel verteren.
Afvalstoffen verwijderen uit het
bloed.
Allerlei processen in het lichaam
regelen.
Allerlei lichaamsprocessen, het
denken en de creativiteit regelen.
Contact onderhouden met de
wereld om ons heen.
Mobiliteit.
Het menselijk ras in stand houden.
127
Antwoorden zintuigen
De huid
De neus:
128
De tong:
Het oor:
129
Het oog:
Het oog met traanklier:
130
Antwoorden botten en gewrichten
Vul in bij de lijntjes:
131
2. Noem de 4 functies van ons skelet
1. Het skelet beschermt onze belangrijke organen
2. Vormbehoud en steun geven (anders zakken we in elkaar)
3. Het maakt bewegen mogelijk doordat spieren over de gewrichten lopen
4. Aanhechting van spieren
5. Gewrichten vormen (voorheen kraakbeen bij baby’s wat zich volgroeit in gewrichten)
6. Reservior voor mineralen voornamelijk calcium
7. Vorming van alle bloedcellen. Deze worden o.a. in de platte beenderen aangemaakt:
(heupbeenderen, schouderblad, ribben)
Bij volwassenen zit er geel beenmerg in de mergholte wat voor het grootste gedeelte bestaat
uit vetweefsel. Rood beenmerg produceert bloedcellen, maar kinderen hebben meer rood
beenmerg dan volwassenen. Bij kinderen zijn de mergholtes van de meeste pijpbeenderen
gevuld met rood beenmerg. Bij volwassenen zit er alleen rood beenmerg in de substantia
spongiosa, het sponsachtige beenweefsel wat aan het einde van de pijpbeenderen en in de
schedel, ribben, wervels en het borstbeen zit.
3. Uit hoeveel botten bestaat het skelet van een baby en een volwassene? Verklaar het
verschil.
206 volwassene
300 baby
Het skelet van een baby bestaat voor het grootste gedeelte uit kraakbeen. Dit groeit later
aan elkaar.
4. Is een bot een levend orgaan of niet? Waaruit blijkt dit?
Een bot is een levend orgaan bestaande uit diverse weefsels. Daardoor kan een botbreuk
hersteld worden. Het bot wordt bedekt door een bindweefselvlies (daarin bevinden zich
pijnzenuwen!) En in de kern (beenmerg) worden rode bloedcellen aangemaakt
5. Wat houd onze gewrichten soepel?
Kraakbeen en gewrichtsvloeistof
6. Welke soorten beenderen kennen we? Noem van elk een voorbeeld en de
eigenschappen
Kort wordt niet in elke literatuur apart genoemd.
132
7. Welke soorten gewrichten kennen we? Noem van elk een voorbeeld
133
Verschillende soorten gewrichten
Je hebt verschillende soorten gewrichten die allemaal eigen bewegingsmogelijkheden
hebben. De manier waarop een gewricht kan bewegen hangt af van zijn vorm.
Sommige vormen staan alleen beperkte bewegingen toe, terwijl andere meer
bewegingsvrijheid bieden.
Het scharniergewricht is bijvoorbeeld de eenvoudigste vorm van een gewricht: het kan
alleen maar naar voren en achteren bewegen.
Het kogelgewricht zorgt voor het grootste bewegingsbereik: op en neer, voor en achter en in
het rond.
scharniergewricht bijvoorbeeld het
ellebooggewricht en het kniegewricht
kogelgewricht bijvoorbeeld het
schoudergewricht en het heupgewricht
Rolgewricht
Het gewricht waarmee het spaakbeen en de
ellepijp om elkaar heen kunnen draaien
ellipsvormig gewricht bijvoorbeeld het bovenste
polsgewricht
134
zadelgewricht bijvoorbeeld het gewricht tussen
handpalm en duim
draaigewricht bijvoorbeeld de twee bovenste
nekwervels: de atlas en de draaier
135
136
Antwoorden spieren
1. Wat zijn de 4 functies van onze spieren?
Het lichaam bestaat voor ongeveer 40% uit spieren. Het spierstelsel zorgt voor:
- beweging / voortbewegen (ook inwendige bewegingen’ zoals: o.a. ademhaling, hartslag,
spijsvertering)
- vasthouden van de lichaamshouding (staan en zitten)
- bescherming: de spieren vormen een deel van de lichaamswand (bijvoorbeeld de borst- en
buikwand)
- in stand houden van de lichaamstemperatuur door warmteproductie (Rillingen bij koude
zijn een automatische reflex van het lichaam om weer op te warmen)
2. Welke 3 soorten spierweefsels zijn er?
- Dwarsgestreept spierweefsel (kan bewust aangestuurd worden)
- Glad spierweefsel (kunnen niet bewust aangestuurd worden)
- Hartspierweefsel
3. Leg uit:
- Agonisten Spieren kunnen alleen trekken en niet duwen. Daarom werken spieren vaak
samen. De biceps van je arm die samentrekken (en dus trekkracht levert, en dus primair
verantwoordelijk is voor de beweging) heet de agonist.
- Antagonisten Zijn 2 spieren die samenwerken door het tegenovergestelde te doen.
Als de biceps in dit geval de primaire spier is (kracht geeft) is de spier die ontspannen
meegeeft, de triceps de antagonist. Deze antagonist geeft ontspannen mee zodat de agonist,
de biceps, optimaal kan verkorten.
- Synergisten Spieren die (ongeveer) dezelfde beweging maken worden synergisten
genoemd. Deze spieren versterken elkaar. (samenwerking tussen verschillende spieren om
te kunnen bewegen. Bijv. achterzijde bovenbeen of buiging van de hand)
4. Hoe zitten de spieren aan de botten vast?
Door middel van pezen. De skeletspieren reageren op bevel van prikkels aangevoerd door de
zenuwen. Als een spier zich spant, trekt deze aan de pees waardoor het bot beweegt.
137
Antwoorden feiten en weetjes skelet en spierstelsel
1. Welk bot hebben kinderen tot 2 jaar niet en volwassenene wel?
Knieschijf. Hoe komt het toch dat baby’s zo makkelijk met hun voeten in hun mond
kunnen zitten? Dit komt omdat je als baby geboren wordt zonder knieschijven. Het
kraakbeen dat op die plek zit ontwikkeld zich later tot de knieschijf
2. Wat is het verschl in tijd van botgenezing tussen een vijf jarige en een volwassene?
5 weken (bij een kind geneest het bot binnen 3 weken, bij een volwassenen 8 weken)
3. De verhouding van het skelet veranderd naarmate je ouder wordt. Hoeveel procent
van het skelet bestaat het hoofd van een baby ? 25 % bij een baby , bij een
volwassene 12.5 %
4. Ben je op verschillende tijden van de dag groter of kleiner?
‘sochtend ben je +/- 2 cm groter dan ‘savonds omdat dan je kraakbeenringen wat zijn
ingezakt
5. Wat is het sterkste bot van het lichaam?
Kaakbeen
6. Wat is de sterkste spier van het lichaam?
Tongspier
7. Tot welke leeftijd blijft je skelet groeien?
Tot je 35 jaar (hoewel na de ouberrteit de lengtegroei stopt blijft het bot wel
toenemen in dikte)
8. Hoe kun je het geslachts van de eigenaar van het bot bepalen(m/v) ?
Door de lengte (mannen hebben over het algemeen groterer botten dan vrouwen)
9. Wat is de grootste oorzaak van botbreuken ?
Maar liefst de helft van alle vrouwen en 25 procent van de mannen ouder dan 50
breekt een bot wat te te wijten is aan osteoporose
10. Hebben mensen zwaardere botten ?
Nee, zware botten bestaan niet. Overgewicht betekent dat je meer weegt voor je
lengte dan goed is voor je gezondheid. ... Overgewicht is bij de meeste mensen
vooral extra lichaamsvet. Het gewicht van botten verschilt niet veel tussen mensen,
maar is wel afhankelijk van je lengte.
138
11. Kun je je botten sterker maken?
Ja, botten reageren op mechanische belasting, een verschijnsel dat bekend staat als
de wet van Wolff. De Duitse chirurg Wolff ontdekte eind negentiende eeuw dat bot
wordt aangemaakt op plaatsen waar de belasting hoog is en wordt afgebroken als die
belasting ontbreekt. Krachttraining, (hard)lopen, fietsen, alle bewegingen waarbij
druk op de botten wordt uitgeoefend, helpen om die te versterke
12. Is de plaats van de breuk van het bot na genezing sterker of zwakker?
Geen van beide, Direct na een een botbreuk ontstaat een bloeduitstorting, waardoor
een ontstekingsreactie in gang wordt gezet. Daardoor wordt na enkele weken op de
plek van de breuk nieuw, tijdelijk bot gevormd, zogeheten callus.
In de fase die daarop volgt, wordt het callus omgevormd tot structureel botweefsel
en verdwijnt de verdikking langzaam. 'Na een paar jaar zie je er op röntgenfoto's
niets meer van terug.
139
Antwoorden mond en gebit
1. Stomatitis
Ontsteking van het mondslijmvlies (stomatitis), zie afbeelding
Is een van de eerste ziektebeelden die we, het voedsel volgend,
kunnen tegenkomen is de stomatitis. Dit is een vervelende,
pijnlijke ontsteking van het mondslijmvlies, waarvan we
verschillende vormen kennen.
Stomatitis ulcerosa is een ontsteking van het tandvlees die zich soms uitbreidt naar het
wangslijmvlies en/of de lippen. Factoren die deze aandoening makkelijker laten ontstaan
zijn: een slechte mondhygiëne, een verstoring van de normale mondflora (door bijvoorbeeld
het gebruik van medicijnen) of een gestoorde weerstand.
De behandeling bestaat uit het grondig reinigen van het gebit en het spoelen met
waterstofperoxide. In ernstige gevallen wordt een antibioticum toegediend.
Spruw is een vorm van stomatitis die wordt veroorzaakt door een infectie met een gist; de
ziekte komt eigenlijk alleen voor in de eindstadia van slopende ziekten als colitis ulcerosa
(ontsteking van de dikke darm), bij carcinomen, diabetes mellitus en bij het gebruik van
antibiotica.
In dit laatste geval is de natuurlijke mondflora verstoord, waardoor de gist een kans krijgt. Bij
patiënten die cytostatica of corticosteroïden (ontstekingsremmers) gebruiken, is de
gevoeligheid voor een schimmelinfectie eveneens verhoogd. Spruw is een zeer pijnlijke
aandoening waarbij de patiënt een vlokkig, wit beslag op de slijmvliezen van de mond heeft.
Als dit niet behandeld wordt, kan de ontsteking zich uitbreiden naar de slokdarm.
Om de diagnose te kunnen stellen zal het beslag microscopisch moeten worden onderzocht.
De behandeling bestaat uit een goede mondverzorging en een verbetering van de algemene
conditie van de patiënt.
Daarnaast zal, indien mogelijk, de toediening van cytostatica of corticosteroïden worden
gestopt. Plaatselijk kan spruw behandeld worden met een gistdodend middel als nystatine.
De stomatitis herpetica is een acute infectieziekte die voornamelijk bij kleine kinderen
voorkomt.
Deze wordt veroorzaakt door het herpes simplex-virus en kenmerkt zich door een over het
mondslijmvlies verspreide ontsteking, een hoge speekselproductie en talrijke blaasjes in de
mond. Deze blaasejes gaan snel kapot en veroorzaken zo zeer pijnlijke wondjes.
De ziekte gaat gepaard met hoge koorts maar geneest spontaan in ongeveer 3 weken.
Recidiverende aften zijn kleine, oppervlakkige wondjes van het mondslijmvlies, meestal in
het wangslijmvlies of aan de binnenkant van de lippen.
Over het algemeen zijn aften zeer pijnlijk maar genezen ze spontaan in enkele dagen.
Behandeling is dus meestal niet nodig, hoewel soms lokale pijnstilling noodzakelijk is.
2. Gingivitis
Gingivitis is een ontsteking (=itis) van de gingiva oftewel het tandvlees.
Gingivitis oftewel tandvleesontsteking ontstaat door de ophoping van tandplaque en
tandsteen rondom tanden en kiezen. Het kenmerkt zich door roodheid en zwelling van het
tandvlees. Tevens gaat het tandvlees bij aanraking gemakkelijk bloeden. Gingivitis kan
genezen door een goede mondhygiëne toe te passen.
3. Gingivitis ulcerosa
140
Lichte (= gingivitis marginalis) of zwerende (= gingivitis ulcerosa) ontsteking van het
tandvlees.
4. Schimmelinfecties
Eerst droog, branderig, rood mondslijmvlies. Daarna witte, niet wegstrijkbare,
schimmelkolonies (o.a. spruw bij baby’s door candida albicans)
5. Aften
Aften zijn pijnlijke zweertjes in de mond met een doorsnede van drie tot vier millimeter. De
plekjes zijn grijswit of geel met een rode ontstoken rand.
Klachten en symptomen
Aften verschijnen aan de binnenkant van de lippen, wangen of onder de tong. De zweertjes
kunnen in grote of kleine hoeveelheden voorkomen en verdwijnen meestal na één tot twee
weken. Soms zijn ze heel hardnekkig en komen steeds terug. Een op de vijf volwassenen
heeft wel eens last van aften.
Oorzaken
Een besmetting met een virus of bacterie kan de oorzaak zijn. Vaak krijgt zo'n ontsteking pas
een kans bij verminderde lichamelijke weerstand. Ook gebitsproblemen en een slechte
mondhygiëne (zeker bij rokers) kunnen aften veroorzaken.
Een klein wondje in de mond, kan de ontstaansplek worden van aften. Beschadiging kan
ontstaan door te krachtig poetsen, een slecht passend kunstgebit, per ongeluk bijten op de
binnenkant van de wang of het eten van te heet voedsel.
Het is niet aangetoond dat een gebrek aan vitamine C het ontstaan van aften in de hand
werkt.
Let op: Het optreden van aften kan een teken zijn, dat weerstand is verminderd.
6. Virusinfecties
Herpes labialis (koortslip) Alleen verzachtende therapie.
7. Rhagaden
Kloofjes (rhagaden, fissuren) in de mond zijn defecten in de huid of het slijmvlies, waardoor
het onderliggende weefsel bloot komt te liggen. Meestal is een klein, gescheurd, pijnlijk
plekje het resultaat. Gelukkig gaat de aandoening vanzelf snel weer over. Vaak verdwijnen
de klachten snel na behandeling met vette zalf of roomboter. Wanneer kloofjes regelmatig
terug komen of niet goed genezen, raadpleeg dan een arts. Mogelijk dat een onderliggende
oorzaak, zoals slechte weerstand of vitaminegebrek, het ontstaan bevordert.
8. Parotitis (bof)
Parotitis is een ontsteking van de bijoorspeekselklier (glandula parotis). Deze kan van virale
of bacteriële oorsprong zijn. De bof is een virale kinderziekte waarbij de bijoorspeekselklier
geïnfecteerd is door het paramyxovirus. De bacteriële parotitis is meestal het gevolg van een
obstructie (bijvoorbeeld een speekselsteen) of van een gebrekkige mondhygiëne.
De symptomen zijn:
 zwelling van de streek van het aangezicht, juist voor het oor
 pijn bij palpatie (bij bacteriële infectie)
 beperkte mondopening
 koorts
141

droge mond
9. Tandcariës (Tandbederf)
Elke keer als je iets eet of drinkt, zetten de bacteriën in de tandplak de suikers en
koolhydraten in het voedsel of de drank om in zuur. Zo'n zuurstoot kan het glazuur van
tanden en kiezen aantasten: er ontstaat cariës.
10. Parodontose
Ziekten van de tandkas. Tanden en kiezen kunnen los gaan staan.
Parodontose is het gevolg van een bacteriële infectie, bijvoorbeeld door niet-verwijderde
aanslag op tanden en kiezen. Tussen de tand of kies en het tandvlees ontstaat ruimte, een
zogeheten tandvleespocket, waarin zich bacteriën ophopen die het weefsel kunnen
beschadigen. Parodontose tast alle weefsel aan waarmee de tand of kies in de kaak
verankerd zit en maakt dit in de loop der tijd kapot. Wanneer de infectie niet wordt
behandeld, raken de aangetaste tanden en kiezen langzaam los uit de kaak.
11. Paradontitis
Ontstoken oorspeekselklier.
Pijn vóór en onder het oor; soms pus in de mond (kweken!)
Therapie: hygiëne, dehydratie (?), spoelen, kompressen, event. Analgeticum en
antibioticum.
13. Halitose
Slechte adem = Foetor ex ore = Halitose.
85 procent van de gevallen van halitose is van orale oorsprong en kan worden veroorzaakt
door:










Tongbeslag (vooral op het achterste deel van de tong). Dit is verreweg de grootste
veroorzaker van foetor ex ore. Anaerobe bacteriën die tussen de achterste papillen
genesteld zijn, scheiden zwavelverbindingen af. Dit geeft de kenmerkende geur van
rotte eieren.
Tandplaque en tandsteen door slechte mondhygiëne.
Alcoholgebruik.
Tabakgebruik.
Eetgewoontes, zoals het gebruik van knoflook of bepaalde kruiden.
Cariës.
Ontstekingen, zoals van:
o Het tandvlees
o De amandelen
o De keel
o De sinussen
Maligne tumoren.
Bepaalde medicamenten, zoals bijvoorbeeld disulfiram (door productie van
koolstofdisulfide).
Vasten en dorsten.
142
De oorzaak van de slechte adem wordt aangepakt. Bij een orale oorsprong van de halitose
adviseert men een perfecte mondhygiëne, spoelen met chloorhexidine (dit mag slechts
korte tijd gebruikt worden) en het gebruik van een tongschraper.
143
Antwoorden spijsvertering
144
Antwoorden uitscheidingsstelsel
1. Zet bij de letters a t/m f de juiste benaming
A = Bijnier
B = Aorta
C = Blaas
D = Nier
E = Urineleider (urether)
F = Urinebuis (urethra)
a
b
c
2. Welke functies hebben de nieren?
De nieren zuiveren het bloed door afvalstoffen te verwijderen uit het bloed.
De nieren produceren urine om zo de afvalstoffen uit te drijven.
De nieren regelen de bloeddruk en het bloedvolume. (door hormoon renine)
Aanmaak rode bloedlichaampjes (Erytropoëtine = hormoon)
Omzetten vitamine D3 in vitamine D (sterke botten)
145
3. Zet de onderdelen van de nier op de juiste plek
4. De werking van de nieren.
Streep het onjuiste antwoord door.
De nieren zijn donkerrood van kleur omdat zij goed/niet goed doorbloed zijn.
De nieren zuiveren ons bloed. Het vuile bloed wordt door de nierader/nierslagader naar de
nieren getransporteerd.
In de nierschors/nierbekken bevinden zich nefronen, dit zijn kleine zuiveringsinstallaties die
het bloed filteren. Deze nefronen halen afvalstoffen uit het bloed en zorgen ervoor dat het
schone bloed wordt opgenomen door de nierader/nierslagader.
De afvalstoffen, in de vorm van voorurine, stromen verder door de zuiveringsinstallatie. Daar
wordt gekeken of er voldoende vocht in het lichaam zit en wordt er vocht en bloed uit de
voorurine gehaald om eventuele tekorten aan te vullen. Per dag maakt een mens ongeveer
200 liter voorurine aan, maar plast uiteindelijk ongeveer 1,5 tot 2 liter urine uit. Dit betekent
dat er nog veel vocht aan de voorurine wordt onttrokken.
Als de urine klaar is wordt deze opgeslagen in het nierbekken/niermerg. Van daaruit wordt
de urine verder vervoerd door de urineleiders/plasbuis naar de blaas. Bij een vulling van
ongeveer 300 ml krijg je aandrang. De blaaswand zet uit en stuurt een signaal naar de
hersenen, waarna je naar het toilet gaat.
146
5. Anatomie van het urinewegstelsel.
Vul de woorden op de goede plaats in:
In te vullen woorden:
- Nieren
- Urineleiders
- Plasbuis
- Urine
- Peristaltiek
- Nierbekken
- Mictie
- Blaas
- Urineleider
Het urinewegstelsel bestaat gewoonlijk uit twee nieren met ieder een nierbekken, de
urineleiders (ureters), de blaas en de plasbuis (urethra). In het nierbekken wordt urine
opgevangen. Vanaf ieder nierbekken loopt een urineleider (ureter). De ureters lopen naar
de blaas waar ze onder een schuine hoek een uitmonding in de blaas hebben. Door deze
schuine hoek wordt de uretermonding door vulling van de blaas dichtgeknepen met behulp
van een spier (uretero-vesicale-klep). Deze spier zorgt er onder normale omstandigheden
voor dat er geen urine uit de blaas terugstroomt naar de nier.
Transport van urine van de nier richting blaas vindt plaats door peristaltiek in de ureters. De
urine wordt door dit klepmechanisme richting blaas geknepen. De plaats waar de ureters
uitmonden noemt men de blaasbodem. Hier bevinden zich spieren die het terugstromen
tegengaan, maar ook blaasvulling registreren en mictie (het plassen) op gang brengen. In de
blaasbodem gaat de blaaswand via de blaashals over in de urethra/plasbuis, waarlangs de
urine afgevoerd wordt naar buiten. Een spiermechanisme zorgt ervoor dat de mictie
willekeurig plaats kan vinden
147
Antwoorden voortplantingsorganen:
Voortplantingsstelsel man
1. Balzak (zit teelbal en bijbal in)
2. Teelballen (wordt sperma aangemaakt)
3. Bijbal (uitrijpen en opslag zaadcellen)
4. Zaadleider
5. Prostaatklier (prostaatvocht houdt zaadcellen levend buiten het lichaam)
6. Zaadblaasje (produceert spermavocht)
7. urineblaas
8. penis
9. zwellichamen
10. eikel
11. voorhuid
12. anus
Antwoorden anatomie van de mannelijke geslachtsorganen
1. urineblaas
2. schaambeen
2. penis
4. zwellichaam
5. eikel
6. voorhuid
7. urinebuis
8. dikke darm
9. endeldarm
10. zaadblaas
11. zaadleider
12. prostaat
13. cowperse klier: klier die bij seksuele opwinding enige tijd voor de ejaculatie het
voorvocht afscheiden,
voordat het sperma via de urinebuis het lichaam verlaat.
14 anus
15. zaadleider
16. bijbal
17. teelbal
18 scorum
148
Voortplantingsstelsel vrouw
1. Grote schaamlippen
2. Kleine schaamlippen
3. schede
4. baarmoeder
5. baarmoederwand
6. eileider
7. eicel
8. eierstokken
9. urineblaas
10. anus
Anatomie van de vrouwelijke geslachtsorganen
1. eileider
2. blaas
3. schaambeen
4. G-plek
genoemd naar Ernst Gräfenberg, is een erogene zone van de vrouw.
Stimulatie van de G-spot zou een heviger en bevredigender orgasme
veroorzaken en zou de mogelijke oorzaak zijn van vrouwelijke ejaculatie.
5. clitoris
6. urinebuis
7. vagina
8. eierstok
9. dikke darm
10. baarmoeder
11 fornix uteri
is het gebied aan het uiteinde van de vagina rondom de
baarmoedermond.
12 baarmoederhals
13 endeldarm
14. anus
Antwoorden meerkeuzevragen
1D
2B
3B
4A
5A
6 A (synoniem voor bijbal)
7A
8A
9C
10 D
149
Antwoorden ademhaling
Zoek de volgende termen op:
Tachypnoe = versnelde ademhaling
Bradypnoe = vertraagde ademhaling
Hyperpnoe = overmatige frequentie en diepe ademhaling (hyperventilatie)
Hypopnoe = oppervlakkige ademhaling
Apnoe = ademstilstand
Dyspnoe = bemoelijkte ademhaling ->
inspiratoir = inademing expiratoir = uitademing
de repos = in rust
d´effort = bij inspanning
Orthopnoe = kortademigheid in rust
Stridor = schril, krassend geluid bij ademhaling
-> inspiratoir = inademing expiratoir = uitademing
150
1. De lucht wordt de neus ingezogen. De haartjes en het slijm vangen het stof eruit.
2. Er wordt ook lucht de mond ingezogen.
3. Achter in de keel komt de lucht uit de mond en de neus bij elkaar.
4. Dan gaat de lucht door de strot.
5. En dan door de luchtpijp.
6. De luchtpijp splitst in twee dunnere buizen: de bronchiën. De helft van de
ademteug gaat naar links, de andere helft naar rechts.
7. In elke long gaat de lucht door steeds dunnere buisjes.
8. De kleinste buisjes eindigen in zakjes: de longblaasjes. Rond elk longblaasje
zitten piepkleine bloedvaatjes. Hier gaat de zuurstof het bloed in. En het koolzuurgas
uit het bloed gaat naar het longblaasje.
151
Antwoorden het hart
1. Rechter atrium (boezem)
2. Linker atrium (boezem)
3. Bovenste holle ader
4. Aorta
5. Longslagader
6. Longader
7. Mitrialisklep
8. Aortaklep
9. Linker ventrikel (kamer)
10. Rechter ventrikel (kamer)
11. Onderste holle ader (Vena cava)
12. Tricuspidaalklep
13. Pulmonalisklep
152

Grote bloedsomloop. Deze begint in de linkerkamer van het hart en eindigt in de
rechterboezem. De grote bloedsomloop heeft als taak het lichaam (de organen en
spieren) van zuurstof te voorzien. Dit gebeurt in de haarvaten van de spieren, omdat
deze wanden heel dun zijn en er dus gemakkelijk stoffen in en uit kunnen én omdat
de stroomsnelheid door het grote gezamenlijke oppervlak van de capillairen heel laag
is.

Kleine bloedsomloop. Deze loopt van de rechterkamer van het hart naar de
linkerboezem. De kleine bloedsomloop heeft tot taak het zuurstofarme bloed uit de
grote bloedsomloop weer om te zetten in zuurstofrijk bloed. Dit gebeurt in de
longhaarvaten: de zuurstof wordt uit de longen opgenomen, het koolstofdioxide
eraan afgegeven. Nu is het bloed zuurstofrijk en kan het via de grote bloedsomloop
naar de organen worden gebracht.
153
Antwoorden Open vragen:
1. Bouw van het hart
Vier aparte holtes - twee boezems (atrium) en twee kamers (ventrikels) - maken samen het
hart.
Boezems en kamers vormen een perfect op elkaar ingespeeld team. Onder aanvoering van
de sinusknoop, een automaat in het hart die elektrische prikkels afgeeft, trekken boezems
en kamers afwisselend samen en pompen zo bloed door het lichaam. Eerst trekken de
boezems (atria) samen en later de kamers (ventrikels)
In de hersenen zit een regelcentrum dat de sinusknoop direct aanstuurt. Bij inspanning zal
de sinusknoop onder invloed van dit regelcentrum in de hersenen in sneller tempo
stroomstootjes afvuren, waardoor het hart sneller gaat kloppen.
De hartspier bestaat uit een rechterboezem en een linkerboezem - dit zijn de twee bovenste
holtes - en uit een rechterkamer en een linkerkamer - de twee onderste holtes.
Boezems en kamers worden gescheiden door hartkleppen. Ze kunnen maar naar een kant
open, waardoor de stroming van bloed in slechts een richting gewaarborgd is.
2. De linkerkamer is de sterkste
De linkerkamer - de holte rechtsonder op het plaatje - trekt veel krachtiger samen dan de
rechterkamer. Zijn spierwand is dan ook dikker. Logisch, want de linkerkamer pompt bloed
door het hele lichaam.
154
3. Waarom bestaat je hart uit twee helften?
Net als alle zoogdieren is de mens warmbloedig en altijd druk in de weer. Om hun lichaam
op temperatuur te houden, om lichaamsprocessen zoals de spijsvertering te laten verlopen,
én om daarnaast nog allerlei dingen te kunnen doen, hebben mensen een snelle toevoer van
zuurstofrijk bloed nodig naar hun organen en spieren. Dat bloed mag niet gemengd zijn met
zuurstofarm bloed, want dan is het een minder goede 'brandstof'. Organen en spieren
kunnen dan hun werk niet zo goed doen. Een wand tussen de harthelften zorgt ervoor dat
dit in orde komt. De wand sluit links en rechts waterdicht af. Zuurstofarm bloed in de
rechterkamer kan daardoor niet bij het zuurstofrijke bloed in de linkerkamer komen. Een
betere garantie dat het bloed zijn kracht behoudt, is nauwelijks denkbaar.
4. Eigen leidingen voorzien het hart van brandstof
Evenals gewone spieren, moet het hart voorzien worden van zuurstofrijk bloed. Het hart
heeft zijn eigen bloedtoevoer via de linker- en rechter kransslagaders. Dit zijn aftakkingen
van de aorta. Het bloed komt vanuit de kransslagaders via een grote ader in de
rechterboezem terecht. Zuurstof uit het bloed zorgt ervoor dat de voedingstoffen, die met
het bloed meekomen, in de cellen van de hartspier kunnen verbranden, waardoor de spier
kan werken.
Het hart verbruikt veel energie en heeft dus veel zuurstof en voedingsstoffen nodig. In rust
stroomt er per minuut gemiddeld 225 milliliter bloed door de kransslagaders. Dat is
ongeveer vier tot vijf procent van al het bloed dat door het hart wordt gepompt, hoewel het
hart zelf minder dan één procent van het lichaamsgewicht uitmaakt.
155
156
5. Het hart is aangesloten op 100.000 kilometer bloedvaten
Bloedvaten verdelen het bloed vanuit ons hart over het hele lichaam. Daar is een totale
lengte van 100.000 kilometer aan bloedvaten mee gemoeid. Evenveel als twee en een halve
keer de omtrek van de Aarde. Het bloed stroomt door slagaders, haarvaten en aders.
Slagaders zorgen voor de bloedstroom van het hart af, aders zorgen voor de bloedstroom
naar het hart toe.
6. Een sporthart pompt voor twee
Sporters hebben meer spiermassa dan mensen die vastgekleefd zitten aan hun stoel. Een
grotere spiermassa betekent dat het hart meer bloed moet rondpompen om alle hongerige
spiercellen van voedsel te voorzien, zodat ze kunnen presteren. Met vele jaren van training
zijn niet alleen de spieren van de sporter groter geworden, zijn hart is ook meegegroeid. Een
sporthart is dus flink groter dan een ongetraind hart. Er zitten grotere kamers in, die met
elke slag meer bloed kunnen wegpompen. Netto resultaat is dat een sporthart niet sneller
hoeft te pompen om extra zuurstof naar de spieren te voeren.
Het hart van een sporter krijgt afvalstoffen ook sneller uit de spieren weg. Gevolg:
sportspieren verzuren minder snel. Atleten presteren dus niet alleen beter, ze worden ook
minder gauw moe. Waar denksporters flink hijgen als ze een sprintje trekken, kunnen zij nog
wel even doorgaan.
157
7. Waar zit je hart?
Je hart zit ingeklemd tussen de leveranciers van zuurstof: de longen. Het hart is een
kwetsbaar orgaan dat goed moet worden beschermd. Daar zorgen je ribben voor, door als
een kooi hart en longen te omsluiten.
Vanuit jezelf gezien zit je hart een beetje links
Dit model laat duidelijk zien dat het hart
van het midden van je borstkas. De punt van je
zich tussen de longen bevindt.
hart wijst vanuit dat gezichtspunt naar links.
8. De bloeddruk is de druk van de bloedstroom op de slagaderwand
Bij iedere hartslag wordt het bloed schoksgewijs door de slagaders gepompt. De druk die
daarbij op de wand van de slagaders wordt uitgeoefend is de bloeddruk.
Doordat de wanden van slagaders elastisch zijn, geven ze mee als de drukgolf zich door het
bloedvat verplaatst en dempen ze grote drukverschillen.
De bloeddruk meet je in drie stappen
Bij een gezonde volwassene is de bloeddruk ongeveer 120/80. Het eerste getal geeft de
bovendruk (systole) weer. Dat is de hoogte van de bloeddruk in de slagaders op het moment
dat het hart samentrekt. Het tweede getal is de onderdruk (diastole). Dat is de druk als het
hart ontspannen is.
Het meten van de bloeddruk gebeurt in millimeters kwikdruk (mm Hg). Het instrument dat
hiervoor wordt gebruikt heet een sfygmomanometer (sfygmos = polsslag).
systole
diastole
158
Het wegpompen van het bloed is een actief proces, de hartspier trekt zich samen (systole).
Na de systole volgen de ontspanning en rustfase (waarin de spiercellen zich opnieuw
'opladen' voor de volgende contractie), de diastole. Tijdens de diastole vullen de boezems en
kamers zich weer met bloed.
159
Antwoorden zenuwstelsel
Vraag 1: Er zijn twee typen schakelcellen. Welke twee zijn dat?
Remmende en stimulerende schakelcellen.
Vraag 2: Wat is de refractaire periode?
De periode dat het membraan van een zenuwcel niet prikkelbaar is.
Vraag 3: Hoeveel procent van het smaakvermogen wordt ondersteund door het
reukvermogen?
80%
Vraag 4: De voorhoofdskwab is betrokken bij de verwerking van gedachten, het oplossen van
problemen, redenering en emotie.
juist
Vraag 5: Wanneer ontstaat er een zenuwprikkel?
Bij allemaal
Vraag 6: Welke van deze twee zijn dezelfde?
Axonen en neurieten
Vraag 7: Welk deel van een zenuwcel maakt contact met andere zenuwcellen?
Synaps
Vraag 8: Waarvoor dienen motorische zenuwen?
Om te bewegen
Vraag 9: Waaruit bestaat de buitenste laag van de hersenschors?
Neuronen
Vraag 10: Door welk zenuwstelsel wordt het hart bestuurd?
Autonome zenuwstelsel
Vraag 11: Welke drie verschillende soorten zenuwcellen zijn er?
Motorische zenuwcellen, schakelcellen en sensorische zenuwcellen.
Vraag 12: Met behulp van welke zenuwen kunnen we waarnemen?
Sensorische zenuwen
Vraag 13: Welke van de vier geleiden impulsen naar het cellichaam toe?
Dendrieten
Vraag 14: Bij een reflex lopen de impulsen via de hersenen.
Onjuist
Vraag 15: Uit hoeveel kwabben bestaan de hersenen?
Vier
160
Antwoorden hormoonstelsel
161
24 Meerkeuze vragen antwoorden
1. Wat verstaat men onder een hormoon?
d. een product van een klier met interne secretie
2. Wat is een typisch voorbeeld van een hormoon met een negatieve feedback-werking
(remmend terugkoppelingsmechanisme)?
d. thyroxine
3. Een endocriene klier geeft zijn product(en) ……. Af
b. direct aan het bloed
4. Terugkoppeling vindt plaats van de:
d. schildklier op de hypofyse voorkwab
5. In welk orgaan worden GEEN hormonen gevormd?
c. in de galblaas
6. Welke endocriene klieren liggen in de buik-/bekkenholte?
d. eilandjes van Langerhans en de ovaria
7. De hypofyse is rechtstreeks verbonden met:
b. de hypothalamus
8. Welke endocriene klier staat NIET onder invloed van de hypofyse?
b. bijschildklier
9. Welk hormoon bevordert de terugresorptie van water uit het ultrafintraat van de nier?
c. anti-diuretisch hormoon
10. Wat is juist met betrekking tot groeihormoon?
a. het bevordert celdelingen
11. Voordat een hormoon uit de hypofyse zijn doelorgaan bereikt is het tenminste een maal
welk orgaan gepasseerd?
d. een long
12. De schildklier heeft invloed op de:
d. Alle boven genoemde
13. Waar is de schildklier gelegen?
d. voor het strottenhoofd en het bovenste deel van de luchtpijp
14. Wat is juist met betrekking tot thyroxine?
d. Alle bovengenoemde
15. Welke stof werkt bloeddrukverhogend?
162
a. adrenaline
16. Welke hormoon van de bijnierschors werkt ontstekingsremmend?
b. glucocorticoïde
17. Waar wordt aldosteron gevormd?
a. in de bijnierschors
18. Welke hormonen worden gevormd in de buitenste laag van de bijnierschors?
d. mineralocorticoïden
19. Welke werking heeft adrenaline?
b. het verhoogt de hartfrequentie
20. In welk orgaan wordt glucagon gevormd?
a. alvleesklier
21. Welke van de hieronder genoemde organen vormt/ vormen GEEN hormonen?
c. de speekselklier
22. Op welke van de onderstaande klieren heeft gebrek aan jodium invloed?
d. de schildklier
23. Welke stof is een belangrijk bestanddeel van schildklierhormoon
c. jodium
24. Welk(e) hormoon/ hormonen wordt/ worden door het bijniermerg geproduceerd?
a. adrenaline
163