De eerste eeuwen van het christendom

De eerste eeuwen van het christendom
Anti-joods of afbakening van de eigen identiteit?
Als je wilt weten hoe christendom en jodendom zich hebben ontwikkeld in de eerste eeuwen van onze
jaartelling, waar ga je dan kijken? Het ligt voor de hand in de grote literaire bronnen te gaan kijken van
de kerkvaders en de rabbijnse literatuur. Maar daar rijst meteen een huizenhoog probleem: wie zegt dat
die religieuze leiders bezig waren met een nauwkeurige weergave van de werkelijkheid?
Er is een andere belangrijke bron, de archeologie, die soms een heel ander beeld geeft
dan de literaire bronnen. Bekend is de theorie van Erwin Goodenough die schitterende
afbeeldingen van joodse archeologie had uitgegeven in een dertiendelige serie. Hij
concludeerde: er moeten twee soorten jodendom hebben bestaan. Er was het rabbijnse
jodendom dat zich aan de wettelijke regels hield die we kennen uit de Misjna (het joodse
religieuze wetboek van de eerste eeuwen van onze jaartelling). En daarnaast een meer
mystiek en magisch jodendom dat we nu kennen uit de archeologie. De waarheid is
natuurlijk dat er maar één jodendom bestond – of anders gezegd, dat er vele
‘jodendommen’ bestonden. De rabbijnse literatuur is echter geen spiegel van de realiteit,
maar meer een normerend en soms idealiserende voorstelling van zaken, waar magie en
mystiek op gepaste afstand worden gehouden.
Hetzelfde geldt voor het christendom. De studie van Elizabeth Boddens Hosang,
Establishing boundaries. Christian Jewish relations in Early Council Texts, op 10 september 2008
verdedigd aan de Faculteit Katholieke Theologie, bevat een revolutionaire benadering
van de kerkgeschiedenis. Het klassieke beeld dat de kerkvaders ophangen is dat het
jodendom na de eerste eeuw wegkwijnde, zonder tempel en religieus achterhaald. Het
boek Establishing boundaries laat zien dat nog in de vierde eeuw joden de oogst van
christenen zegenden! De bronnen voor deze feiten zijn kleine concilies die vaak een
plaatselijke kleur verraden. Daarin komen we meer van het gewone leven aan de weet
dan uit theologische tractaten.
Magische zegen
Zo is er het concilie van Elvira in Spanje rond 306 CE (Common Era, na Christus) dat
verbiedt dat joden de oogst zegenen. Ongetwijfeld hadden christenen het gevoel dat de
eerbiedwaardige Bijbelse taal van het Hebreeuws de joodse zegen groot gezag verleende,
tot leedwezen van de kerkleiding. De canon van Elvira spreekt zelfs van het gevaar dat
de joodse zegen ‘onze zegen buiten werking stelt en zwak maakt’. De straf is dan ook
niet mals: verwijdering uit de kerk. De schrijfster gaat vervolgens bij magische
papyrusfragmenten te rade om ook daar te constateren dat joodse spreuken en
hebreeuwse namen het erg goed deden, ook bij christenen en ‘heidenen’.
Een andere kwestie die regelmatig terugkeert is het samen eten van joden en
christenen. ‘Als iemand van de clerus of van de gelovigen eet met joden zal hij worden
uitgesloten van de communio (gemeenschap of eucharistie?) zodat hij wordt gecorrigeerd.’
De vraag is waar het hier om ging: religieuze maaltijden, bijvoorbeeld de Sederviering, of
een soort van gemeenschapsmaaltijden?
Een interessante tekst in de rabbijnse literatuur die het boek niet vermeldt, betreft
liefdadigheid. Het gaat om gaarkeukens die de joodse gemeenschap organiseert voor de
armen. De vraag is: moet dat alleen voor joden bestemd zijn? Antwoord: nee, omwille
van de vrede is dat voor iedereen, net zoals een jood ook een begrafenis van een nietjood bijwoont ‘omwille van de vrede’. Maar hier kan ook een bron van irritatie liggen:
niet-joden mogen wel deelnemen aan joodse maaltijden, maar het omgekeerde kan niet,
1
vanwege de spijswetten. Het concilie van Laodicea (zie hieronder) verbiedt zelfs om
ongedesemd brood van joden aan te nemen! Hier gaat het misschien om een gebruik om
niet-joden ook van het brood van Pesach te geven.
Een achterliggende kwestie zou kunnen zijn dat sommige christenen in KleinAzië nog in de vierde eeuw het paasfeest niet op een zondag, maar op de veertiende
Nissan vierden, dus samen met de joden. Ook hier gaat het erom, door een andere datum
te kiezen, de geloofsgemeenschap af te grenzen van andere groepen. Dat staat misschien
haaksop ons moderne gevoel om juist religieuze grenzen te overschrijden (wat overigens
ook niet echt lukt), feit is dat religies zich op die wijze profileren. Het christendom is in
veel opzichten nog bezig de eigen identiteit te consolideren en voelt zich overvleugeld
door het jodendom. Nogal wat negatieve uitlatingen over de joden, bijvoorbeeld de
beruchte scheldkanonnades van Johannes Chrysostomos, waren niet direct tegen de
joden gericht, maar tegen christenen die zich aangetrokken voelden door de joodse
feesten. Onderzoek heeft laten zien dat Chrysostomos zijn scheldpredicaties precies vóór
joodse feesten hield, om zo zijn beminde gelovigen te weerhouden de eerbiedwaardige
joodse feesten mee te maken.
Vrouwelijke presbyter
Deze canones nodigen uit om kerkgeschiedenis als het ware ‘tegen de keer’ te lezen: alle
verboden, bijvoorbeeld ten aanzien van gezamenlijke maaltijden van joden en christenen,
moeten wel veronderstellen dat het een bestaande praktijk betrof. Zo is juist het verbod
bewijs van het bestaan van het tegendeel. En passant krijgt de lezer ook nog een
belangrijke archeologische vondst voorgezet, waaruit het bestaan van een vrouwelijke
presbyter blijkt (pagina 84). Nu wisten we al van de Didascalia dat de christen de
vrouwelijke diaken in ere moet houden,‘want ze is gestalte van de heilige Geest’. Maar
een vrouwelijke presbyter, al behoort die dan tot de secte van de Montanisten, verraste
mij toch nog. Zo nodigt deze studie van canones de theoloog voortdurend uit zijn
zekerheden bij te stellen en de geschiedenis nader te onderzoeken.
De protestantse lezer zal met name geboeid zijn door een andere canon van het
concilie van Elvira: ‘Er mogen geen afbeeldingen in de kerk zijn, opdat niet wat vereerd
en aanbeden wordt op de muren wordt geschilderd.’ Een Beeldenstorm al in de vierde
eeuw! Lastig om hier de historische situatie te achterhalen: gaat het hier om joodse
invloed?
We weten dat in één van de vroegste synagogen, die van Dura Europos,
uitbundige bijbelse taferelen op de muren zijn geschilderd, net zoals in vroegchristelijke
kerken trouwens. Andere vroege synagogen hebben een hele dierenriem op de vloer!
Zou deze canon dan strenger zijn dan het jodendom wat beeldenverbod betreft?
Vroege kerken bevatten overigens afbeeldingen van Lazarus, de Goede Herder en Adam
en Eva. Betekent kerk (‘ecclesia’) in deze canon wel kerk? En verder: het beeldenverbod
van Exodus 20:5 richt zich tegen alle afbeeldingen, niet alleen die van God, maar daar
hield Dura Europos zich dus ook niet aan. Kennelijk bedoelt onze canon dat er geen
afbeeldingen van God of Christus op de muur mogen worden gemaakt. Mogelijk speelt
mee dat nogal wat vroege kerken dichtbij een heidense cultusplaats gelegen waren, zoals
die van de ‘geheimzinnige god’ Mithras, een Romeinse lichtgod, populair bij soldaten,
wiens feest op 25 december viel.Muurschilderingen zouden dan gemakkelijk vatbaar zijn
voor ‘heidense’ verering. Hoe dan ook, één kleine canon geeft heel wat stof tot
overpeinzing en vraagt om een ruim overzicht van de archeologie.
Regelrechte verboden
De indruk van deze plaatselijke concilieteksten is dat een veel directer beeld geboden
wordt van het plaatselijk leven en van de verhouding tussen joden en christenen.
2
Aangevuld met archeologie komen teksten van kerkvaders zelfs in een ander licht te
staan: niet een massief anti-judaïsme, maar een plaatselijke strijd om de grenzen van de
eigen religieuze identiteit te vestigen. Daarom ook mogen christenen zich volgens het
concilie van Laodicea (in het tegenwoordige Turkije) rond het midden van de vierde
eeuw zich niet onthouden van werk op de sabbat (wat ze kennelijk deden!).
Toch is er voor christelijke lezers geen reden voor opgelucht ademhalen. Het
boek Establishing boundaries laat nauwkeurig zien wanneer de aansporingen aan christenen
overgaan in regelrechte verboden voor joden. Dat laatste betekent natuurlijk dat de kerk
op dat moment de macht bezat om ook bij joden zaken af te dwingen.Wereldlijke en
geestelijke macht werden kennelijk twee handen op één buik, niet direct na Constantijn
en overal, zoals vaak gedacht wordt, maar in elk geval wél in de zesde eeuw in Gallië. De
concilies van Orléans in Gallië geven de bekende waarschuwingen aan christenen tegen
joodse feesten en tegen gezamenlijke maaltijden, die kennelijk nog steeds plaatsvonden.
Maar het derde concilie van Orléans, uit 538 CE, zegt: “Joden mogen niet vanaf de dag
van het laatste avondmaal tot Paasmaandag vier dagen bij christenen aanwezig zijn en
zich niet mengen onder de katholieke bevolking.” Geen twijfel aan, deze canon is niet
langer tot christenen gericht, maar tot joden! En kennelijk beschikte men over middelen
om de gedwongen beperking van bewegingsvrijheid af te dwingen. Ook blijkt dat als een
jood een slaaf tot het jodendom liet overgaan, al zijn slaven verbeurd waren. Ook dat
kon dus afgedwongen worden. Het is niet overdreven om hier een begin te zien van de
Middeleeuwse repressie- en segregatiepolitiek jegens de joden.
Apologetische toon
De auteur Elizabeth Boddens Hosang merkt correct op dat deze maatregel mogelijk ter
bescherming van de joden zelf bedoeld was. Toch klinkt hier een wat apologetische toon
door: zij legt er immers weinig nadruk op dat het dan wel bescherming tegen christenen
betrof. De ietwat romantische voorstelling dat contacten tussen joden en christenen op
het grondvlak gewoon doorgingen terwijl de kerkleiding zich uitputte in verboden, gaat
hier niet langer op. En al zou deze maatregel door de concilievaders als bescherming van
de joden bedoeld zijn – wat ik betwijfel – dan nog moet men zeggen: wie wind zaait zal
storm oogsten.
De eeuwenlange anti-joodse prediking, steevast culminerend in de Paastijd,moest
zich wel vastzetten in de hoofden van de christengelovigen en zo leiden tot fysieke
gewelddaden jegens de joodse gemeenschap. Geen opluchting dus aan christelijke zijde
als men deze fascinerende studie doorleest. Wel is het een adembenemende ervaring om
de overgang van afgrenzing van de christelijke identiteit naar agressie jegens joden bijna
op het jaar precies te kunnen aanwijzen. Het beeld van agressie jegens joden wordt
bovendien bevestigd door de bekende Geschiedenis der Franken van Gregorius van Tours,
geografisch in de buurt van het concilie van Orléans. Ook daarin komen meerdere
verhalen voor van gedwongen bekeringen of verdrijving van joden.
Het boek Establishing boundaries is inmiddels verschenen in de serie Jewish and
Christian Perspectives, bij uitgeverij Brill in Leiden. Deze serie is resultaat van een jarenlange
samenwerking tussen de Faculteit Katholieke theologie te Utrecht, de Bar Ilan
universiteit en het Schechter Instituut voor Joodse studies in Jeruzalem:
http://www.brill.com/establishing-boundaries
MARCEL POORTHUIS
Coördinator Relatie Jodendom Christendom, faculteit Katholieke Theologie
te Utrecht (Universiteit van Tilburg).
Dit artikel is ook gepubliceerd in het tweewekelijkse blad Volzin
3