MATERIËLE CULTUUR VAN DE GRIEKS

MATERIËLE CULTUUR VAN DE GRIEKS-ROMEINSE WERELD
College 7: 11 mei 2015
Een inleiding in de archeologie van Griekenland, Etrurië en Rome
Prof. dr. Ruurd Halbertsma (Rijksmuseum van Oudheden/Universiteit Leiden)
GRIEKSE SCULPTUUR
DE ARCHAÏSCHE EN KLASSIEKE PERIODEN, 6E – 4E EEUW BCE
Begin monumentale sculptuur in Griekenland: 7e eeuw BCE, oriëntaliserende periode.
Stichting handelspost Naukratis in Nijldelta Egypte, ca. 630 BCE
Begin monumentale sculptuur in Griekenland: 7e eeuw BCE, oriëntaliserende
periode. Stichting handelspost Naukratis in Nijldelta Egypte, ca. 630 BCE
Sounion-kouros
Ca. 600 BCE
Anavysos-kouros
ca. 530 BCE
Aristodikos
ca. 500 BCE
Kritios-kouros
ca. 480 BCE
Nikandre-kore,
Ca. 650 BCE
Berlijnse kore,
ca. 575 BCE
Akropolis 675
ca. 520 BCE
‘Botticelli-kore’,
ca. 500 BCE
Standbeeld ‘Aspasia’, typisch voorbeeld voor de
‘Strenge Stijl’, ca. 480 BCE
- Onderkleed (chiton? peplos?)
- Lang, zwaar bovenkleed (himation)
- Zware, minimalistische plooien, als ‘ketting’ en
als ‘V’
- Eenvoud, na alle exuberantie van de laatarchaïsche periode
Voorbeelden ‘Strenge Stijl’: monumentale bronzen beelden
‘Zeus van Artemision, ca. 460 BCE, 2,09 m.
Midden 5e eeuw BCE: overgang van ‘Strenge Stijl’ naar ‘Hoog-Klassiek’
De bronzen diskobolos van Myron, slechts bekend door Romeinse, marmeren kopieën
De ‘grote leidsman’: Polykleitos, 2e helft 5e eeuw BCE
- Werkte voornamelijk in brons
- Was ook theoretisch schrijver, de ‘Kanon’ (meetlat, richtsnoer)
- Lichaam = harmonieus geheel – eenheden verhouden zich tot elkaar
in ‘symmetria’, harmonie van alle onderdelen
- Polykleitos schiep een beeld als illustratie van zijn theorieën,
de Doryphoros (lansdrager)?
-
Uitvinder van de ‘contrapost’, lichaam in rust = lichaam in beweging!
Anatomie rondom in orde…
Het Parthenon: tempel en sculpturen, 447-432 BCE
Curvatuur: niet één lijn is recht – ieder blok op maat gemaakt…
Frontaliteit, weinig organische samenhang = ‘Strenge Stijl’
Het fries (442-438) : geïdealiseerde versie van Panathenaeïsche Processie
- Goden en mensen verenigd in heilige handeling
- Idealisering van Atheense jeugd
- Afwisseling van rust en beweging: klassiek RHYTHMOS
- Canon voor latere verhalende friezen…
De pedimenten (438-434): als laatste vervaardigd – rijke, klassieke stijl
- Oost: de geboorte van Athena
- West: Athena en Poseidon – wedstrijd om de Stad
West pediment,
rechterzijde
Zogenaamde ‘Natte Stijl’
Aphrodite van Cnidus – Praxiteles, ca. 370-350 v.Chr.
Meest populaire beeld uit de oudheid: origineel is verloren gegaan, maar meer dan
vijftig Romeinse kopieën zijn bewaard
Hermes van
Praxiteles, ca. 350
BCE, Olympia
- Overdreven Scurve
- ‘Uitzwaaiende
heup’
Lysippos van Sikyon, actief ca. 370-310 BCE
- 1500 werken in brons gemaakt, geen enkel bewaard
- Laatste ‘klassieke’ beeldhouwer, schepper van nieuwe
‘canon’
- Slanke, lange figuren, relatief klein hoofd
- Hofkunstenaar van Alexander de Grote, samen met de
schilder Apelles
- Beroemd om ‘symmetria, ‘rhythmos’, ‘akribeia’
- Bekendste werk: de ‘Apoxyomenos’ (atleet die het stof
van zich af schraapt)
Ossip Zadkine, De verwoeste stad (1953)
«Excudent alii spirantia mollius aera,
credo equidem, vivos ducent de marmore voltus,
orabunt causas melius, caelique meatus
describent radio, et surgentia sidera dicent:
Tu regere imperio populos, Romane, memento:
hae tibi erunt artes, pacisque imponere morem,
parcere subiectis et debellare superbos.»
(Vergilius, Aeneis, VI 847-853
Kunst van het oude Rome: enkele grote lijnen
- Sterke eigen traditie, volgens het ‘mos maiorum’
- Invloed van oude Italische traditie, vooral van de Etrusken (macht over Rome, 6e eeuw
v.Chr.)
- Invloed van Griekse kunst, via Zuid-Italië (‘Magna Graecia’). Vanaf 2e-1e eeuw BCE
grote invloed van Griekenland zelf:
“Graecia capta ferum victorem cepit, et artes intulit agresti Latio” (Horatius, Epistolae 2,
1, 156-157: ‘Het veroverde Griekenland overwon de wilde overwinnaar, en bracht de
kunsten binnen in het boerse Latium’)
Sterke eigen traditie: portretten afgeleid van dodenmaskers, ‘met wratten en al’
“Aliter apud maiores in atriis haec erant, quae spectarentur; non signa externorum
artificum nec aerea aut marmora: expressi cera vultus singulis disponebatur armariis,
ut essent imagines, quae comitarentur gentilicia funera, semperque defuncto aliquo
totus aderat familiae eius qui umquam fuerat populus.”
‘Dat was anders bij onze voorouders. Wat bij hun in het atrium werd ten toon gesteld,
dat waren geen beelden van buitenlandse kunstenaars, van brons of marmer. Nee, in
was afgedrukte gezichten werden er uitgestald, elk in een eigen kastje, en zij dienden
als de imagines, die bij begrafenissen in de stoet werden meegedragen, en zo waren
bij een overledene altijd alle leden van zijn familie aanwezig die ooit geleefd hadden.’
(Plinius, Naturalis Historia 35, 6)
Volterra, ‘Tomba Inghirami’, 4e-2e eeuw v.Chr.
Etruskisch familiegraf
Columbarium ‘Vigni Codini’, Rome, 1e eeuw n.Chr.
Grafmonument van de Vibii (Vaticaanse Musea)
Pericles
Thucydides
Plato
Socrates
Euripides
Invloed van oude Italische traditie, vooral van de Etrusken
Aardewerk uit Canosa (Zuid-Italië), ca. 300 v.Chr.
Etrurië: enkele voorbeelden van beïnvloeding door
Griekse kunst. Corinthisch aardewerk, 7e eeuw v.Chr.
Attisch zwartfigurig, 6e eeuw v.Chr.
Attisch roodfigurig, 5e eeuw v.Chr.
Gaius Julius Caesar (100 – 44 BCE)
63 BCE geboren als Gaius Octavius
44 BCE: Gaius Julius Caesar Octavianus
30 BCE: Imperator, Princeps Senatus
27 BCE: Augustus
14 CE: overleden
De ‘Gemma Augustea’, Kunsthistorisches Museum, Wenen (19 cm. x 23 cm.)
Agaat: gelaagd chalcedoonachtig kwartskristal,
Hardheid 7 Mohs (cf. diamant = 10)
Genoemd naar rivier Achatès op Sicilië (Theophrastus, 4e eeuw v.Chr.)
Gonzaga camee, Hermitage, St. Petersburg
(Ptolemaeus II en Arsinoë II)
Camee Blacas, British Museum
(Augustus)
De ‘Portland Vase’, British Museum, eerste
kwart 1e eeuw CE: camee-glas
‘Neo-Classicisme’ onder Griekse invloed
(Dioskourides?)
Tiberius Claudius Nero
42 BCE geboren
4 CE geadopteerd door Augustus
14 – 37: keizer
Portret is een voortzetting van de
classicistische Augusteïsche stijl
De ‘Grand Camée de France’, Cabinet des Médailles, Parijs (31 cm. x 26 cm.)
Gaius Caesar Germanicus ‘Caligula’
12 CE geboren, achterneef van
Tiberius, zoon van Germanicus en
Agrippina Maior
37-41 keizer
Tiberius Claudius Nero Germanicus
10 BCE geboren
Keizer van 41 – 54
Nero Claudius Caesar Germanicus
37 CE geboren, zoon van Agrippina
Minor
50 – geadopteerd door keizer Claudius
Keizer van 54 tot 68
Titus Flavius Vespasianus
9 CE geboren
66 – generaal in Judaea
69 – overwinnaar in het ‘vierkeizerjaar’
70 – inname van de tempel in
Jeruzalem
Keizer van 69 – 79
Portret: terug naar de goede, oude tijd,
geen cameeën of camee-glas meer!
Titus Flavius Vespasianus
39 – geboren
70 – vernietiging van Jeruzalem
79 – uitbarsting van de Vesuvius
Keizer van 79 tot 81
Titus Flavius Domitianus
51 geboren, jongere broer van Titus
86 – laat zich ‘dominus en deus’ noemen,
schrikbewind
Keizer van 81 - 96
Marcus Ulpius Trajanus
Keizer van 98 - 117
Marcus Aurelius (keizer van 161-180)
Lucius Verus (medekeizer van 161-169)
Romeinse keizers, 3e eeuw n.Chr.
200
Septimius Severus, 193-211
Geta, 211
Caracalla, 198/212-217
210
Macrinus, 217-218
Diadumenianus, 218
Elagabalus, 218-222
220
Severus Alexander, 222-235
230
Maximinus Thrax, 235-238
Magnus, 235-238
Quartinus, 235-238
Gordianus I - II, 238
Balbinus en Pupienus, 238
Gordianus III, 238-244
240
Sabinianus, 240
Philippus Arabs, 244-249
Silbannacus, 244-249
Sponsianus, 244-249
Philippus Junior, 247-249
Pacatianus, 248
Iotapianus, 248
Decius, 249-251
250
Titus Julius Priscus, 250
Iulius Valens Licinianus, 250
Herennius Etruscus, 251
Hostilianus, 251
Gallus, 251-253
Trebonianus Gallus, 251-253
Volusianus, 251-253
Uranius Antoninus, 253
Aemilius Aemilianus, 253
Mareades, 253-260
Valerianus, 253-260
Celsus, 253-268
Saturninus, 253-268
260
Ingenuus, 260
Regalianus, 260
Macrianus Senior, 260-261
Macrianus Iunior, 260-261
Quietus, 260-261
Piso, 261
Valens, 261
Ballista, 261
Mussius Aemilianus, 261
Memor, 262
Aureolus, 262, 268
Gallienus, 254-268
Claudius II Gothicus, 268-270
Censorinus, 268-270
GALLIË
Postumus, 260-269
Laelianus, 269
Marius, 269
Victorinus, 269-270
270
Quintillus, 270
Felicissimus, 270-271?
Aurelianus, 270-275
Tacitus, 275-276
Probus, 276-282
Domitianus, 271-272
Urbanus, 271-272
Septimius, 271-272
Vaballathus, 272
Firmus, 273
Tacitus, 275-276
Florianus, 276
Probus, 276-282
GALLIË
Tetricus I, 271-274
Faustinus, 274
280
Bonosus, 280
Proculus, 280-281
Saturninus, 281
Carus, 282-285
Carinus, 282-285
Numerianus, 282-285
Diocletianus, 285-310
Amandus, 285
Aelianus Iulianus, 285
Carausius, 286/7-293
Allectus, 293-296/7
Aurelius Achilleus, 297-298?
290
Lucius Domitius Domitianus, 295
Aurelius Achilleus, 297-298
Maximianus Herculius, 285-310
Galerius, 293-311
Maximinus Thrax (235-238)
Trebonianus Gallus (251-253)
Diocletianus’ oplossing: de ‘tetrarchie’
Eerste tetrarchie: 293-305 AD
Flavius Valerius Aurelius CONSTANTINUS (272-337)
- Zoon van Constantius en Helena
- Constantius trouwt later met Theodora, dochter van Maximianus (Augustus)
- Na de dood van Constantius in York uitgeroepen tot Augustus, wordt teruggebracht
tot Caesar
- Constantijn (Caesar in 306) trouwt met Fausta in 307, dochter van Maximianus,
zoon Crispus uit eerder huwelijk(?) met Minervina
- 312 na nederlaag van Maxentius alleenheerser over westelijke
rijkshelft
- 324 na nederlaag van Licinius alleenheerser over gehele rijk
312 Overwinning op Maxentius, na visioen:
‘In Hoc Signo Victor Eris’
312: Nieuwe start, ‘aurea aetas’, ‘Saturni regna’. Inspiratie van grote heersers en goede
keizers:
- Alexander de Grote
- Augustus
‘Fulgor oculorum’
Hemelwaarts gerichte blik
Gladgeschoren gelaat, breuk met de soldatenkeizers
Boog van Constantijn, 312-315: FVNDATORI QUIETIS LIBERATORI VRBIS
IMPERATORI CAESARI FLAVIO CONSTANTINO MAXIMO
PIO FELICI AVGVSTO SENATVS POPVLVSQVE ROMANVS
QVOD INSTINCTV DIVINITATIS MENTIS
MAGNITVDINE CVM EXERCITV SVO
TAM DE TYRANNO QVAM DE OMNI EIVS
FACTIONE VNO TEMPORE IVSTIS
REMPVBLICAM VLTVS EST ARMIS
ARCVM TRIVMPHIS INSIGNEM DICAVIT
Constantijn als Jupiter,
Basilica van Maxentius, 312-315
Kolossaal zitbeeld van keizer Constantijn, 312 - 315
Triomfcamee van Constantijn, Fausta en Crispus, 312-315
Onward, Christian soldiers, marching as to war,
With the cross of Jesus going on before.
Christ, the royal Master, leads against the foe;
Forward into battle see His banners go!
Constantijn als Jupiter,
Basilica van Maxentius, 312-315
Eusebius, Hist.Eccl., IX, 10-11:
10. But he, as one possessed of inborn
piety toward God, did not exult in the
shouts, nor was he elated by the
praises; but perceiving that his aid was
from God, he immediately commanded
that a trophy of the Saviour’s passion be
put in the hand of his own statue.
11. And when he had placed it, with the
saving sign of the cross in its right hand,
in the most public place in Rome, he
commanded that the following
inscription should be engraved upon it
in the Roman tongue: “By this salutary
sign, the true proof of bravery, I have
saved and freed your city from the yoke
of the tyrant and moreover, having set
at liberty both the senate and the
people of Rome, I have restored them
to their ancient distinction and
splendor.
Activiteiten SPQR tussen 312 – 315 AD
(decennalia):
Triomfboog: publieke ruimte
Kolossaal zitbeeld: senatoriale ruimte
Triomfcamee: kunstkabinet keizerlijk paleis
Wie is de vrouw achter Constantijn?
Moeder Helena? (theorie Zadoks)
Maar… lauwerkrans pas in 324 (‘Helena Augusta’), dus eerder Livia (theorie Bastet)
Knotje met pijpekrul: late portretten van
Livia óf Agrippina Maior, toonbeelden van
echtelijke trouw en standvastigheid…
N.B. het verschil in keizerlijke lauwerkransen: strik (Constantijn) en ligging in het haar…
N.B.: het verschil in bewerking van het kapsel…
Hypothese: portret van Helena (type ‘Livia/Agrippina Maior’) in 324 bijgewerkt, bij de eretitel
‘Augusta’. Resultaat: strak getrokken lauwerkrans en verstoord kapsel…
AD 326: Vicennalia in Rome
-
Constantina (315)
Constantinus II (316)
Constantius II (317)
Constans (320)
Helena (325?)
- Crispus (ca. 300, zoon van Minervina)
Saturni aurea saecla quis requirat?
Sunt haec gemmea, sed Neroniana…
(Flavius Ablabius, consul in 331)
Sunt haec gemmea, sed Neroniana…
Gravure naar tekening van Peter Paul Rubens, door Paulus Pontius (1603-1658)
Schipbreuk van de Batavia, muiterij en moordpartijen (1629)
1823: aankoop door koning Willem I,
plaatsing in het Koninklijk Penningkabinet :
‘Haagsche of Groote Camee’
Hfl. 50.000,--
2013: thuis in Oudheden, tussen andere collectiestukken Rubens