We hebben een intelligent lichaam waarin de hersenen

DE STANDAARD
L10 LETTEREN
VRIJDAG 20 JANUARI 2012
•••
Vervolg van blz. L9
stigmatiserend zijn.
Zelfkennis
De markt van de zelfhulpboeken
is nog vele malen groter dan die
van de breinboeken. Auteurs van
zelfhulpboeken maken dankbaar gebruik van de nieuwe inzichten in de hersenwetenschappen om hun pseudotherapieën
een schijnbaar steviger basis te
geven. Nergens is er zoveel kaf
tussen het koren. Van betrouwbare studies over het bewustzijn
naar sjamanistische methoden
om jezelf in contact te laten komen met de kosmos is maar een
kleine stap. Kinderen die elders
(misschien) de diagnose van
ADHD krijgen, worden daar bestempeld als ‘kinderen van de
nieuwe tijd’ of ‘boodschappers
van Aquarius’. Neuromarketeers
pretenderen uit grofkorrelige
hersenscans te kunnen afleiden
of iemand echt van plan is deze of
gene auto te kopen. Net zoals
sommige humanresourcesmanagers hardop dromen van het
scannen van elke sollicitant.
Hoeveel onzin deze mensen verkopen, weten we binnen enkele
jaren. Dat de vele boeken over
hoe de verschillen tussen mannen en vrouwen worden bepaald
door hun hersenen onzin zijn,
weten we nu al. Maar het appelleert allemaal aan onze behoefte
om onszelf beter te begrijpen, en
onszelf als het even kan met een
eenvoudig trucje te verbeteren.
Maar de echte motor van de hype
is dat het allemaal uitzonderlijk
fascinerend is. Filosofische discussies over het al dan niet bestaan van de vrije wil of het bewustzijn leiden tot heftige woordenwisselingen. Alleen al de titel
van Swaabs boek lokte heel veel
reacties uit. Mensen voelen zich
aangesproken. En terecht. Want
We hebben een
intelligent lichaam
waarin de hersenen
gedachten en gevoelens
afscheiden, zoals de
nieren urine
de nieuwste inzichten uit de hersenwetenschappen hebben potentieel grote gevolgen voor de
manier waarop we kijken naar
rechtspraak, onderwijs, geestelijke gezondheidszorg, vrijheid,
democratie en privacy.
Breinen onder elkaar
Onze hersenen zijn de centrale
interface tussen ons lichaam en
9
DANIEL LEVITIN
The world in six songs. How the musical
brain created human nature
Muziek is een van de intrigerende fenomenen in de biologie en de neurologie. Muzikant, producer en neurowetenschapper Daniel Levitin ontleedt
aan de hand van zes bekende hits de
neurologische basis van de menselijke
geest. Muziek communiceert emoties
en ideeën, over vriendschap, vreugde,
welzijn, religie, kennis en liefde. Levitin laat zien hoe dat diep in ons lichaam en onze neuronen resoneert
met de kern van ons wezen. (Plume
Book)
de rest van de wereld. Dankzij
het brein kunnen we de stortvloed van informatie die ons continu overspoelt verwerken en
onszelf een plek verzekeren in
die maalstroom van de werkelijkheid. De meesten onder ons
doen dat min of meer foutloos,
gemiddeld tachtig jaar lang.
Maar soms gaat er wat mis. De
neurologische verhalen van Oli-
10
RICHARD POWERS
De echomaker
Richard Powers bouwt zijn romans op
wetenschappelijke inzichten in de
aard van de wereld. In dit boek duikt
hij in de ondoorgrondelijke diepten
van de hersenen waar kleine beschadigingen grote gevolgen kunnen hebben. Hij geeft neurologische aandoeningen zoals het Capgras-syndroom
(denken dat je verwanten vervangen
zijn door dubbelgangers) of de Cotarddelusie (denken dat je dood bent) een
hoofdrol. De lezer dringt door in het
brein van de personages. (Contact)
ver Sacks en Vilayanur Ramachandran spreken boekdelen.
Psychische problemen zijn van
alle tijden en culturen. Het enige
wat verandert, is de manier
waarop we ermee omgaan. Nog
niet eens zo lang geleden beschouwden we homoseksualiteit
als een psychisch probleem, in
Nigeria doen ze dat nog steeds.
We hebben de biologie en de hersenwetenschappen nodig om onwetendheid en onzin uit de wereld te helpen.
Daarbij zal het inzicht helpen dat
onze lichamen, grotendeels aangestuurd door de hersenen, werken als biologische automaten.
Waarom vinden we het heel gewoon dat cellen biologische machines zijn, maar worden we onrustig als we datzelfde over de
hersenen horen beweren? Omdat dat lijkt te impliceren dat we
robotten zijn, die hun genetischbiochemische programma afmalen. Onze hersenen zijn dan niet
meer dan een uiterst gesofisticeerde Zwitserse klok.
Maar dat idee houdt geen rekening met de complexiteit van de
werkelijkheid. Een intelligent
lijf is nooit alleen. Verantwoordelijkheid en vrije wil bestaan
niet in een geïsoleerd stel hersenen. Het zijn culturele en historische processen, die alleen maar
ontstaan in de interactie tussen
mensen. Michael Gazzaniga, een
van de peetvaders van de hersenwetenschappen,
formuleerde
het onlangs nog zo: ‘Als we vrij
willen zijn in wat we willen, waar
willen we dan vrij van zijn? Van
de fysische processen in de wereld? Wil je dat de spieren in je
vingers niet meer doen wat de
neuronen in je arm en motorische cortex hen opdragen?’ Willen we af van de zouten in ons
bloed? Hoe vrij willen we zijn?
Onze hersenen zijn autonome
machines. (Weliswaar de meest
complexe die we kennen en
waarvan we nog heel veel niet
weten.) Dat is een mooie metafoor. Breinen zijn als auto’s. Dat
zijn ook machines, die we niets
verwijten als ze het niet meer
doen. Wij straffen kapotte auto’s
niet, we gaan ermee naar de garage. Die auto’s, zo gaat Gazzaniga verder, brengen wél onvoorspelbare dingen teweeg als je ze
samen de weg op laat gaan. Er
komt sociale interactie die niet
voorspelbaar is op basis van zelfs
de meest uitgebreide studie van
een individuele auto.
Zonder breinen, geen boeken
Zo is het ook met breinen. Alles
wat zo menselijk is en wat we zo
belangrijk vinden: bewustzijn,
verantwoordelijkheid, liefde, geloof, haat en hoop, ontstaat door
de sociale interactie tussen die
breinen, bijeengehouden door
de lijm van de omgeving. Het is
dus heel belangrijk dat we ons
verdiepen in de werking van de
hersenen, en dat we leren inzien
hoe ‘wij’ ontstaat op het raakvlak
tussen ‘ik’ en ‘zij’. Wij zijn ons
brein, maar zij ook. Dat is waarnaar de neurowetenschappen op
weg zijn. Dat is waarom alle andere
menswetenschappelijke
disciplines, van de psychologie
tot de pedagogie, van de psychiatrie over de sociologie tot de economie, nog veel van hun niet-empirisch onderbouwde pluimen
zullen moeten laten. Die inzichtelijke sprong voorwaarts kunnen we dankzij al die breinboeken op de voet volgen. In geen enkele ander wetenschappelijk onderzoeksdomein, of het moest de
fysica zijn, staan we voor gelijkaardige intellectuele uitdagingen. Daarom is de breinboekenhype een goede zaak. We kunnen
niet genoeg lezen over de kern
van ons bestaan. Wij zijn dan
weliswaar meer dan ons brein,
maar zonder ons brein zijn we
niets.