verslag training chemische stoffen en gezondheid

VERSLAG TRAINING CHEMISCHE STOFFEN EN GEZONDHEID
Tiye international in samenwerking met WECF
vrijdag 28 en zaterdag 29 januari 2005 Soesterberg
Vrijdag 28 januari 2005
Na het diner en een korte inleiding door Marloes van der Kamp, communicatietrainster, stellen de
deelneemsters zich voor (zie bijlage 1 voor de namenlijst).
Isolde van Overbeek, coördinator van het nationale project “ Naar een toekomst zonder gif” bij Women in
Europe for a Common Future (WECF), houdt een algemene inleiding over chemische stoffen in onze
dagelijkse leefomgeving (zie bijlage 2).
Daarna vertelt Agnes ten Haken van het natuurcosmetica bedrijf Agneto hoe je zelf eenvoudig een
shampoo of crème kunt maken. Tijdens de w orkshop die Agnes begeleidt, kan iedereen haar eigen
shampoo en/of crème gaan maken. In bijlage 3 is en lijst opgenomen w aarmee cosmetica en
verzorgingsartikelen nagelopen kunnen w orden op de ingrediënten ( ‘toxic tour’).
Zaterdag 29 januari 2005
Na het ontbijt heet Marloes de vrouw en w eer welkom. Vervolgens vertelt Marie Kranendonk, voorzitster
van WECF, over gezondheid van vrouw en en kinderen en schadelijke chemische stoffen (bijlage 3).
Tijdens een brainstor m die Marloes begeleidt, bedenken de deelneemsters hoe zij, met w at zij tot nu toe
aan informatie hebben meegekregen, deze kennis kunnen overbrengen op eigen cursisten. De
steekw oorden/kernboodschappen zijn opgenomen in bijlage 4.
Het volgende onderw erp is voedsel en bestrijdings middelen w aar Margriet Samw el, medew erkster bij
WECF Duitsland, een presentatie over geeft (bijlage 5). Welke schadelijke chemische stoffen zijn
aanw ezig op groente en fruit? Hoe kun je zelf veilige babyvoeding maken? Nitraat en nitriet zijn
chemische stoffen die van nature in voedsel kunnen voorkomen. Vooral door gebruik van kunstmest
ontstaan te hoge gehaltes aan nitriet in voedsel. Nitriet kan echter schadelijk zijn, met name voor baby’s
(bijlage 6).
E-nummers zijn door de Europese Unie goedgekeurde stoffen die aan voedingsmiddelen w orden
toegevoegd om ze bijvoorbeeld te conserveren of aantrekkelijker te maken ( mooie kleuren). Toch kleven
aan een aantal van die stoffen gezondheidsrisico’s en kun je ze beter vermijden. Zie ook bijlage 7.
Mine Yapar, trainster bij ecoteams in Amsterdam, vertelt daarna over schoonmaakmiddelen. Welke
schoonmaakproducten gebruiken de deelneemsters? De genoemde producten w orden geïnventariseerd
en er w ordt nagegaan w elke schadelijke chemische stoffen erin (kunnen) zitten (bijlage 8 en 9).
Vervolgens kan iedereen haar milieuscore bepalen aan de hand van een schoonmaakmiddelentest
(bijlage 10). Mine geeft ook informatie over verf nadat zij aan de vrouw en heeft gevraagd w at hun
ervaringen zijn met dit product. Diverse klachten zoals hoofdpijn, misselijkheid, kriebel in de keel,
duizeligheid en benauw dheid passeren de revue. De oplos middelen in verf zijn schadelijk voor de
gezondheid. Denk bijvoorbeeld aan de ‘schildersziekte’, een aandoening aan het centrale zenuwstelsel.
Daarnaast lopen schilders ook meer risico om een kind te krijgen met een aangeboren afw ijking. In
bijlage 11 is een tabel met verschillende soorten verf opgenomen. Het beste is om verf op w aterbasis te
gebruiken. Tot slot komen de onderw erpen textielverf en milieuvriendelijke kleding nog even aan bod.
Marloes vraagt aan de vrouw en welke ideeën ze hebben om afval te verminderen. De ideeën zijn in
bijlage 12 opgesomd. Isolde zegt dat de vrouw en modelconsumenten zijn, w ant zij hebben al heel veel
1
dingen genoemd die ook in haar presentatie aan de orde komen. Toch w ordt er nog veel afval
geproduceerd; in 2002 bijvoorbeeld 58 miljard kilo. Dat is genoeg om ruim 30 Amsterdam ArenA's tot de
nok toe te vullen. Isolde vertelt w at er met het afval gebeurt (nuttig toepassen, verbranden of storten).
Verpakkingen vor men een groot deel van het afvalprobleem, met name plastic. PV C is de meest
schadelijke plasticsoort (zie de ‘plasticpiramide’, bijlage 13). Bij de verbranding van PV C ontstaan
schadelijke chemische stoffen zoals dioxine. Filters moeten ervoor zorgen dat gevaarlijke stoffen de
verbrandingsinstallatie niet verlaten. Maar toch vliegt er nog w el eens w at dioxine uit de
schoorsteen. Overigens is het afval na verbranding niet compleet de w ereld uit: van 100 ton afval blijft
altijd nog 27 ton rommel over. Dat w ordt in bouw materialen verw erkt.
Ook in de tuin w orden chemische stoffen gebruikt. Denk aan bestrijdings middelen. Hebben de
deelneemsters een tuin? Wat gebruiken zij? Margriet geeft een presentatie over tuinieren en vertelt dat
het ook heel goed mogelijk is om geen bestrijdings middelen in de tuin te gebruiken (bijlage 14). Het is
ook belangrijk dat planten op de juiste standplaats staan. Dus zonminnende planten niet in de schaduw
en tochtgevoelige planten niet op ene tochtig balkon.
Na al deze presentaties en informatie w orden de deelneemsters in drie groepen verdeeld die ieder een
opdracht meekrijgen van Marloes. Een vriendin gaat trouw en en daarvoor moet het een en ander
worden geregeld. De eerste groep gaat als verrassing het huis van de bruid schoonmaken en opnieuw
verven. De tw eede groep bereidt een feestmaaltijd voor op een vrijgezellenfeestje w aarbij 15 vrouw en
en 2 peuters aanw ezig zijn. De derde groep gaat de bruid opmaken. De deelneemsters krijgen een uur
de tijd om de opgedane kennis in de opdrachten toe te passen. Welke producten gaan ze gebruiken?
Welke producten laten ze juist staan? De ideeën w orden op een groot vel papier geschreven en aan de
gehele groep gepresenteerd. In bijlage 15 zijn de ideeën na te lezen.
Aan het einde van de middag vat Marloes de behandelde theorie samen. Wat hebben de vrouw en
onthouden over cosmetica, voedsel, schoonmaakmiddelen, verf, afval en tuinieren? De kernpunten over
de onderw erpen die aan de orde zijn gekomen, w orden genoteerd (zie bijlage 16).
Tot slot w ordt onder leiding van Marloes gebrainstormd over een actieplan. Hoe w il iedereen aan de slag
gaan met deze kennis? Wat kunnen de trainsters met het geleerde gaan doen? Bijvoorbeeld als ze
voorlichting gaan geven. In bijlage 17 zijn de ideeën w eergegeven.
De training w ordt afgesloten met een evaluatie. De deelneemsters geven aan w elke nieuw e ideeën zij
hebben opgedaan, w at zij positief vonden en w at negatief, en w elke suggesties zij hebben voor
verbeteringen. De resultaten zijn opgenomen in bijlage 18.
Bijlagen:
1. Deelneemsterslijst
2. ‘Toxic tour’ (checklist voor cosmetica en verzorgingsproducten)
3. Algemene inleiding. Chemische stoffen in onze dagelijkse leefomgeving.
4. Vrouwen, Gezondheid en Milieu: Naar een Toekomst zonder Gif
5. Steekw oorden/kernboodschappen
6. Voedsel en bestrijdings middelen
7. Nitraat en nitriet in voedsel
8. Voedingsmiddelen en E-nummers
9. Schadelijke stoffen in schoonmaakmiddelen
10. Verf
11. Tips om (hoeveelheid) afval(verwerking) te reduceren
12. Afval en ‘plasticpiramide’
13. Gifvrij tuinieren
14. Ideeën van drie groepen
15. Samenvatting van de theorie & actieplan
16. Evaluatie
17. Website-adressen
2
BIJLAGE 1
Deelneemsters training Tiye i.s.m. W ECF 28-29 januari 2005 Soesterberg
Tiye international
Naam
1. Nasra Abdi
2. Lein Balaoing
Organisatie
Somalische vrouwenorganisatie
Stichting Bayanihan, Centrum voor Filippijnse
Vrouwen in Nederland
3. Tina Berenstein
4. Ine Breeveld
5. Gisela Brewster
6. Cora van Campenhout-Alarcon
Sting 50+, Surinaamse vrouw enorganisatie
Stichting Bayanihan, Centrum voor Filippijnse
Vrouwen in Nederland
Stichting African Sky
7. Estella Is mail
8. Hülya Karahisarli
9. Özden Kutluer-Yalim
10. Rita Naloop
11. Emine Orhan
Dagelijks Bestuur Tiye international
Voorzitster Tiye international
12. Car lien Pello
13. Imana Pow er
14. Yvonne Ruimveld
15. Lucia Tilborg
Vrouw en Geloof
WECF
1. Marie Kranendonk, voorzitster WECF
2. Margriet Samw el, deskundige WECF
3. Isolde van Overbeek, projectcoördinator WECF
Extern
Mine Yapar, milieuvoorlichtster, Ecoteam
Marloes van der Kamp, communicatietrainster
3
BIJLAGE 2
Algemene inleiding
Chemische stoffen in onze dagelijkse leefomgeving
Pow erpointpresentatie Isolde van Overbeek, WECF, januari 2005
Inhoud
-
WECF
Nationaal project Naar een toekomst zonder gif
Om w at voor chemische stoffen gaat het?
Chemische stoffen in het dagelijks leven
Gezondheidseffecten van synthetische chemische stoffen
Voorbeeld van een schadelijke chemische stof
- Wat is het probleem met die synthetische chemische stoffen?
- Kunnen w e dit probleem oplossen?
- Wat kunnen vrouw en doen?
Women in Europe for a Common Future (WECF)
- In 1993 opgericht naar aanleiding van w ereldconferentie over milieu en ontw ikkeling (Rio de
Janeiro, 1992)
- Nu: netw erk van 63 vrouwenorganisaties in 27 Europese landen die zich actief bezighouden met
gezondheid en milieu
Project Naar een toekomst zonder gif
- Nederlands project van 3 jaar (2003-2005) in samenw erking met o.a. Neder landse Vrouw enraad
(NVR) en Meldpuntennetw erk gezondheid en Milieu ( MNGM)
- Aanleiding: belangrijke beleidsontw ikkelingen op het gebied van gezondheid en milieu, nationaal
en internationaal
Om wat voor chemische stoffen gaat het?
- Om kunstmatige (synthetische) chemische stoffen = door de mens vervaardigd (komen niet in de
natuur voor)
- Enorme productie op w ereldschaal: 1 miljoen ton in 1930 → 400 miljoen ton in 1995
- Via mond, neus en huid komen w e in contact met deze stoffen
- Gevaarlijke chemische stoffen:
- slecht afbreekbaar, bijv. plastic zakjes
- bio-accumulerend: hopen zich op in je lichaam
- giftig
- kankerverw ekkend
- hormoonverstorend
Chemische stoffen in het dagelijks leven
Chem ische stoffen in consumentenartikelen:
- Cos metica, parfum, verzorgingsartikelen
- Verf
- Plastic speelgoed, bijv. scoubidoutouw tjes
- Pannen met anti-aanbaklaag
- Computers
- Tapijten
- Voedsel
- Schoonmaakproducten
⇒ sluipende, onzichtbare verontreiniging
⇒ zonder dat w ij het w eten
4
Gezondheidseffecten van synthetische chemische stoffen
- Aandoeningen aan de luchtwegen
- Aantasting van het zenuwstelsel
- Kanker
- Allergieën
- Geboorteafwijkingen
- Verstoring van de hormoonhuishouding
Voorbeeld van een schadelijke chemische stof: bisfenol-A
- Waar zit het in?
Babyflesjes, vloerbedekking, nagellak, CD’s, elektrische apparaten, bekleding van blikjes
- Wat doet het?
Het tast het afw eersysteem, het zenuwstelsel en de voortplantingsorganen aan en het w ordt in
verband gebracht met borstkanker
- Effecten bij proefdieren aangetoond bij doses die 2.500 x lager liggen dan de dosis w aaronder
volgens de EPA geen effecten meer optreden
Wat is het probleem met die synthetische chemische stoffen?
- Er zijn meer dan 100.000 synthetische stoffen op de markt
- Gemiddelde Europeaan: tenminste 500 chemische stoffen in lichaam → nog niet aanw ezig in
lichaam van onze grootouders
- 25-33% van de ziekten w aar Europeanen aan lijden te w ijten aan chemische stoffen (SCALEonderzoek, juni 2004)
- Van de meeste stoffen zijn w einig of geen gegevens bekend over de effecten op gezondheid en
milieu
Kunnen we dit probleem oplossen?
- Europese Commissie ( EC): nieuw chemische stoffenbeleid → REACH = Registratie, Evaluatie en
Autorisatie van CHemische stoffen)
- REA CH → per jaar 4.500 minder mensen dood door blootstelling aan schadelijke chemische
stoffen (EC, 2003)
- EC: REA CH levert komende 30 jaar besparing op van 54 miljard euro in de gezondheidszorg
- Totale kosten invoering REACH: ± 2,3 miljard euro in 11 jaar → < 0,1 procent omzet chemische
industrie, circa 50 eurocent per EU-burger per jaar
Wat kunnen vrouwen doen?
- Kom op voor jezelf + toekomstige generatie → laat w eten en horen w aarom gebruik schadelijke
chemische stoffen aan banden moet
- Informeer jezelf en anderen
- Gebruik je macht als consument ( macht van de boodschappentas)
- Gebruik alternatieven (biologisch voedsel, natuurlijke cos metica)
- Schrijf brieven naar regering, Europarlementariërs, enz. → beïnvloed beleid
- Spreek producent aan op verantw oordelijkheid
LAAT JE STEM HOREN!
BESEF DAT JE INVLOED KUNT UITOEFENEN!
5
BIJLAGE 3
Speurtocht naar gif (‘toxic tour’): Wat zit er in mijn cosmetica?
Namen om op te letten
Effecten
AH A’s – alfahydroxyzuren
(of ‘f ruitzuren’; incl. glycolic
acid (glycolzuur) en lactic
acid (melkzuur))
- Kan door de huid dringen
- Veel v ermeldingen in de VS van verv elende
huidreacties
- Kan de gev oeligheid v oor zonlicht v ergroten
en daarmee het verouderen van de huid en
het risico van huidkanker doen toenemen
- Conserv erende anti-oxidanten
- Mogelijk allergeen
- Wordt in v erband gebracht met
gedragseff ecten, voortplantingsproblemen
- Niet toegestaan in babyvoeding
- Irriteert ogen, huid en slijmv liezen
Noteer in de vakjes hieronder naam
en merk van het product
(bijvoorbeeld bodylotion, Etos)
naam↓
BHT
Buty lated hy droxytoluene
(gebuty leerd
hy droxytolueen)
Geuren
(Parf um, geurstof )
Parabenen
(Alky lhy droxy benzoaten.
Buty l-/methyl-/ ethyl-/propyl/isobutylparaben)
Ftalaten
(Dibuty lftalaat (DBP), di(2ethy lhexyl)ftalaat (DEHP),
diethy lftalaat (DEP),
buty lbenzy lftalaat (BBP))
P-Fenyleendiamine
(PPD, of paraf enyleendiamine)
Triclosan
(5-chloor-2-(2,4dichloorf enoxy)-f enol) of
Microban (merknaam)
Sodium Lauryl Sulphate
(Natriumlaurylsulfaat,
natriumdodecylsulfaat)
Toluenen
(Toluol, methylbenzeen)
Propyleenglycol
(1,2-propaandiol)
- Kan astmav erschijnselen versterken.
- Kan chemische stoffen bevatten die met
kanker in v erband worden gebracht, kan
lev er en nieren beschadigen en is giftig voor
het zenuwstelsel
- Bootsen oestrogene stoffen na (natuurlijke
geslachtshormonen)
- Kan door de huid dringen
- Riskant voor zwangere v rouwen en
ongeboren kinderen
- DBP en DEHP staan op de EU-lijst van
v erboden stoffen
- Kunnen hormoonv erstorend werken en
aangeboren af wijkingen veroorzaken
- Worden in verband gebracht met astma en
allergieën
- Wordt in v erband gebracht met kanker bij
mensen die ermee werken
- Wordt in v erband gebracht met astma en
allergieën
- Kan door de huid dringen
- Huidirritatie
- Bio-accumulerend: hoopt zich op in het
v etweef sel v an het lichaam en kan niet goed
worden af gebroken
- Is bij mensen in moedermelk en in v is
aangetroff en
- Dioxines (in verband gebracht met kanker)
worden gev ormd tijdens de productie, de
v erbranding en bij blootstelling aan zonlicht.
- Irritaties aan huid en ogen en luchtwegen
- Kan lev er, longen en immuunsysteem
beschadigen
- Enkele aanwijzingen v an nadelige effecten
op de v oortplanting
- Risico v an spontane miskraam v oor
vrouwen die ermee werken
- Huidirritatie
- Giftig voor centraal zenuwstelsel, ogen,
bloed, lev er, nieren en huid
- Humectant (= vochtbinder): wordt gebruikt
om v ocht v ast te houden
- Kan bij contact huidontstekingen
v eroorzaken
- Wordt in v erband gebracht met v erzwakking
v an het centrale zenuwstelsel
6
ja/nee↓
ja/nee↓
BIJLAGE 4
Vrouwen, Gezondheid en Milieu: Naar een Toekomst zonder Gif
Project in samenw erking met Nederlandse vrouw enorganisaties
Pow erpointpresentatie Marie Kranendonk, WECF
1. Zijn w e eigenlijk proefdieren in de chem ische proeftuin?
• Engelse Koninklijke Commissie voor Milieu ( Royal Commission on Environmental Pollution) in
rapport chemische stoffen: “In feite vindt er door gebrek aan goede regelgeving nu een w ereldw ijd
experiment op mensen plaats met toxische stoffen” (sir Tom Blundell, voorzitter van de commissie,
2003)
• Rond 100.000 chemische stoffen op de EU- markt zijn nauw elijks getest op effecten op de
menselijke gezondheid
• Nieuw e wetgeving (REA CH) moet dat gaan verbeteren, als burgers hun stem laten horen.
• Vrouwen hebben hier een groot belang bij!
2. Wat betekent:
• Persistent: moeilijk afbreekbaar, blijvend
• Bio-accumulerend: hoopt zich op in de voedselketen, hoge doses in vlees- en viseters
• Toxisch: giftig. Toxiciteit = hoe giftig is het
• Carcinogeen: kankerverw ekkend
• Hor moonverstorend: verstoring van het hormoonsysteem dat veel lichaamsfuncties regelt, en ook
de voortplantingsfuncties en seksuele ontw ikkeling
• Immuunverstorend: w eerstand afbrekend
• Verstoring zenuwstelsel: functies van samenspel hersenen, zenuw en en spieren w ordt beschadigd
3. Kinderen zijn het meest kwetsbaar
Moeilijk afbreekbare chemische stoffen hopen zich op in de voedselketen
↓
Vrouwen geven ze door aan hun baby’s
↓
Kinderen krijgen 25-70 keer de maximale toegestane dosis schadelijke stoffen
binnen!
4. Zien we al gezondheidseffecten in NL?
• Nederlands universitair onderzoek dioxine/PCB-belasting 1990 -2002: ca.
5-10 % van de kinderen (ca.10.000-20.000 per jaar op de hele bevolking)
risico op achterstand in ontw ikkeling, door belasting met deze chemische
stoffen voor de geboorte
• Effect middenlange ter mijn: in 10 jaar verdubbeling aantal kinderen met een geestelijke of
lichamelijke achterstand en halvering van het aantal hoogbegaafde kinderen
- Ook schade aan longfuncties, het zenuw stelsel, hormonale functies en aan het immuunsysteem.
- Lichte verstoring in de eerste w eken en maanden van de ontw ikkeling van het kind vóór de
geboorte kan leiden tot effecten in het latere leven: vruchtbaarheidsstoornis, leer- en
concentratieproblemen, gedragsproblemen
5. Genderaspecten van chem ische stoffen
• Vrouwen: gemiddeld 10% meer lichaamsvet dan mannen → stoffen die zich binden aan vet, slaan
vrouwen dus meer op
• Bij vrouw en met borstkanker vijf keer vaker restanten van bestrijdingsmiddelen in hun bloed
aangetroffen (Engels onderzoek)
• In A merikaans laboratorium onderzoek zijn bisfenol-A en in Engels lab. onderzoek parabenen
(conserveermiddel in verzorgingsproducten) aangetroffen in borsttumoren
• Onder w erkende vrouw en meer borstkanker
7
• Bepaalde beroepsgroepen groter risico, zoals verpleegsters, leraren, kapsters, vrouw en in de verf-,
geneesmiddelen- en chipsindustrie en bedrijven w aar met oplos middelen w ordt gew erkt
• Vrouwen gebruiken meer verzorgingsproducten: recent onderzoek gezondheidsrisico’s parabenen
in deodorant, ftalaten (w eekmakers) in diverse verzorgingsproducten, tolueendiamine in haarverf
6. Praten over gezondheidseffecten: eng, taboe?
•Recht om te w eten w at schadelijk is voor je gezondheid
•Weten = iets kunnen doen ter bescherming van jezelf, je gezin, je w oon- of werkomgeving
•‘Liever een struisvogel’
•‘Laat dat anderen maar doen’
•‘Het helpt toch niets w at ik zeg’
•‘De overheid zorgt voor mijn veiligheid’
7. Welke woorden taboe?
• Culturele verschillen belangrijk
• Hoe kun je over moeilijke gezondheidsonderw erpen praten met vrouw en?
• Mag je over borsten, menstruatie praten, over foetus?
• Hoe maak je taboezaken w el bespreekbaar?
• Noodzaak en recht om te w eten is gelijk voor iedereen
8. Grootste bedreiging zijn bio-accum ulerende, horm oonverstorende en persistente stoffen
• Veel onderzoeken hebben de hor moonverstorende effecten aangetoond van
algemeen gebruikte chemische stoffen:
• Bij fruittelers in Denemarken minder spermaproductie vanw ege
bestrijdings middelen; fruittelers in Nederland: meer meisjes geboren dan
jongens
• Groei van borstkankercellen in Amerikaanse laboratoria bij een test met
bisfenol-A (zit in de w itte binnenlaag van conservenblikken en is een
bouw steen van polycarbonaat (PC), een harde plasticsoort)
• Middel tegen algengroei op scheepsw anden (tributyltin, TBT) veroorzaakt
geslachtsverandering en onvruchtbaarheid in schelpdieren (deze stof komt in
de voedselketen)
• Voor ontw ikkeling foetus kan lage dosis al gevaarlijk zijn
9. Voorbeeld: weekm akers (ftalaten)
Hoge belasting met w eekmakers in de gemiddelde bevolking.
• Schokkend: recent onderzoek Duitse stad Erlangen:
- 12 % heeft blootstellingniveaus van w eekmakers boven de Europese veiligheidsnorm (en 33%
zit boven de Amerikaanse veiligheidsnor m!)
- Geen van de mensen w as beroepsmatig aan deze stof blootgesteld. De stof is schadelijk voor
de voortplanting
- Volgens onderzoekers tonen resultaten dat “de gehele Duitse bevolking is blootgesteld aan
weekmakers in veel hogere mate dan tot nu toe w erd aangenomen."
• Hetzelfde geldt voor Nederland en andere landen in Europa
• Huidige beschermende maatregelen volstrekt onvoldoende om gezondheidsschade te voorkomen
10. Effect van weekm akers op ongeboren kind
• Onderzoek naar de schadelijke effecten van w eekmakers toont een reeks van negatieve effecten
aan op de ontw ikkeling van het mannelijke embryo, vooral op de ontw ikkeling van zijn
voortplantingsorgaan
11. Aangetoonde effecten van weekm akers:
In dierproeven:
• Minder nakomelingen
• Toename van misvormingen
• Verminderde aanmaak van mannelijk en vrouw elijk hormonen
• Verminderde zaadproductie
8
• Toename van kankergevallen
12. Voorbeelden van producten die weekm akers bevatten:
• Verpakking van voedings middelen
• Deodorants, lotions
• Parfums
• Haarverf, haarlak, haarversteviging, shampoo
• Tuinslangen
• PV C-vloerbedekking en behang
• Luchtmatrassen
• Tenten
• Overtrek van baby-aankleedkussen
• Regenkleding
• Carnavals maskers
• Synthetische slaapzakken
• Strandballen
13. Blootstelling aan allerlei chem ische stoffen
O.a. via de huid:
• Cos metica (bij vrouw en wordt ‘n hoger gehalte aan w eekmakers in het bloed gemeten)
• Shampoo tegen hoofdluis (het bestrijdings middel lindaan)
• Schoonmaakproducten
• Textiel, kleding, tapijt (broomhoudende brandvertragers)
• Plastic handschoenen, t-shirts met PV C-print, plastic laarzen, regenkleding (w eekmakers)
14. Milieu heeft veel meer invloed op kanker dan erfelijkheid
• Groot onderzoek onder tw eelingen en geadopteerde kinderen:
• Minder dan de helft van de tw eelingen kreeg dezelfde soort kanker
• Kankerrisico’s van geadopteerde kinderen zijn hetzelfde als van hun geadopteerde ouders, niet
hetzelfde als van hun biologische ouders.
15. Voorbeelden van buitenlandse cam pagnes van vrouwen voor betere bescherm ing tegen
chem ische stoffen
“WIJ HEBBEN HET RECHT OP…:”
• Informatie over schadelijke stoffen en in w elke producten
• Keuzevrijheid om schadelijke stoffen te kunnen vermijden
• Geen “proefdieren” te zijn: bij onzekerheid en kans op schadelijk effect voorlopig verbieden!
(bijvoorbeeld scoubidoutouw tjes)
9
BIJLAGE 5
Steekwoorden / kernboodschappen
• Bew ust zijn van w at je gebruikt
• Al bij het boodschappen doen
• Doorbreek de machteloosheid
• Doe w at je kunt doen
• Geef het bij de producenten aan, en bij de politiek
•
•
•
•
Onveilig gevoel, overal zijn schadelijke stoffen?
Belangrijk is meer informatie geven aan mensen, gekoppeld aan actie naar producenten en politiek.
Politiek w eet het al, dus focus op gebruikers, w at ze zelf kunnen doen en kopen.
Beide ingangen zijn te gebruiken.
• Aan de basis beginnen, voorlichting geven: vertrouw en in de overheid, of in jezelf?
• Club oprichten die brieven schrijft, per e-mail, met voorbeeldbrief zodat je alleen hoeft te tekenen.
Vanuit WECF: zodat bekend is w aar de informatie vandaan komt.
• Let op w aar je je informatie vandaan haalt: bij producenten, uit gezondheids-/milieuonderzoek, uit
politiek, WECF.
• Belangrijk is ook om de informatie, w aar nodig en gew enst, in de eigen taal over te brengen.
• Ook: consumentenbond aanspreken op verantw oordelijkheid hiernaar onderzoek te doen.
• Artsen en verloskundigen zouden ook in hun opleiding informatie moeten krijgen over chemische
stoffen zodat ze de juiste informatie verspreiden en de mogelijke verbanden leren te zien tussen
gezondheidseffecten en chemische stoffen.
10
BIJLAGE 6
Voedsel en bestrijdingsmiddelen
Pow erpointpresentatie Margriet Samwel, WECF, 29-1-2005
Door veelvuldig gebruik van bestrijdings middelen blijven er resten van deze middelen achter op en in
groente en fruit. Deze giftige stoffen kunnen gevaarlijk zijn voor mens en milieu
Toelatingsprocedure van bestrijdingsm iddelen:
- De gegevens van de producent vormen de basis voor de toelating
- Er is te w einig aandacht voor het voedingspatroon van kinderen
- Er is te w einig aandacht voor de gevoeligheid van een lichaam in ontw ikkeling
- De combinatietoxiciteit van stoffen wordt niet getest (stoffen kunnen elkaars w erking beïnvloeden)
Gezondheidsgevaren van resten van bestrijdingsm iddelen
Bestrijdings middelen zijn giftige stoffen en kunnen invloed hebben op:
- Allergieën
- Hor moonhuishouding
- Zenuw stelsel
- Immuunsysteem
- Ontw ikkeling van kanker
Wat kun je doen?
- Vooral op schimmelgevoelige groenten en vruchten uit de reguliere landbouw zijn vaak resten van
bestrijdings middelen aanw ezig
- Kinderen zijn extra gevoelig
- Het ongeboren kind is nog kw etsbaarder
In de biologische landbouw zijn chemische, synthetische bestrijdingsmiddelen verboden.
Opname van resten van bestrijdingsmiddelen tot een m inimum beperken
- Groente en fruit zo mogelijk uit de regio
- Groente en fruit van het seizoen
⇒ EKO-producten
Goed voor mens en natuur
Babyvoeding
Baby’s zijn extra gevoelig voor schadelijke stoffen
- Strenge nor men voor baby- en flesvoeding
- Groente en fruit uit reguliere landbouw voldoen vaak niet aan deze nor men
? Te veel nitraat
? Te veel resten van bestrijdingsmiddelen
Babyvoeding zelf klaarm aken
- Biologische geteelde producten
- Regionale producten
- Groenten en fruit van het seizoen
- Geen restjes opw armen
- Nitraatarme groenten nemen
- Fruit is nitraatar m
11
BIJLAGE 7
Nitraat en nitriet in voedsel
Pow erpointpresentatie Margriet Samwel, WECF, 29-1-2005
1. Nitraat en nitriet zijn natuurlijke stoffen. Nitraat is essentieel voor de plantengroei.
Stikstof (nitraat) bevordert de plantengroei en verhoogt het nitraatgehalte.
2. Te veel nitraat?
Bacteriën zow el binnen als buiten het lichaam, maken uit nitraat (NO3 ) nitr iet (NO2 ).
Nitr iet:
-Blauwzucht bij baby’s
-Uit nitriet en eiw itten kunnen kankerverw ekkende stoffen ontstaan
-Er zijn normen voor de opname van nitraat in het lichaam
3. Wat beïnvloedt de nitraatconcentratie in groenten?
-Licht: groenten uit kassen meer nitraat
-Type mest: kunstmest meer nitraat
-Hoeveelheid mest: veel mest – meer nitraat
-Plantensoort: aardappelen of w ortels: weinig nitraat; rettich, rode biet: veel nitraat
4. Vleesw aren en nitriet
Pekelzout is een conserveringsmiddel, kleurt het vlees, geeft een smaak, w ordt gebruikt in bijvoorbeeld:
-Ham
-Salami
-Knakw orst
Gepekelde vleesw aren bevatten nitriet
Er zijn nor men voor de opname van nitriet in het lichaam
5. Wat eten?
Groenten van het seizoen
Weinig kasgroenten met van nature hoge nitraatgehaltes
Zo mogelijk biologisch geteelde groenten
Afw is selend
Veel fruit
Gepekelde vleesw aren met mate
12
BIJLAGE 8
Voedingsmiddelen en E-nummers
Pow erpointpresentatie Margriet Samwel, WECF, 29-1-2005
Een ingrediëntenlijst bestaat uit:
- Ingrediënten
- Toevoegingen of additieven: E-nummers
- Aroma’s (geur- en smaakstoffen
Additieven w orden volgens EG-nor men toegelaten. Hoeveelheid en doel is vastgelegd.
Waarom toevoegingen?
Om voedings middelen bijvoorbeeld
- Te conserveren
- Aantrekkelijker te maken ( mooie kleuren)
- Te stabiliseren
- Smaak te camoufleren
- Om nieuw e producten te ontw ikkelen
- Om de fabricage te vereenvoudigen
Grootste groepen van E-nummers:
- Kleurstoffen (E100-180)
- Conserveermiddelen ( E200-252)
- Voedingszuren (E260-297 en E322-385)
- Anti-oxidanten (E 300-321)
- Geleer middelen, emulgatoren, stabilisatoren en verdikkingsmiddelen ( E400-495)
- Zuurteregelaars, antiklonter middelen en rijs middelen ( E500-585)
- Smaakversterkers (E620-650)
- Glans middelen en antischuimmiddelen ( E900-914)
- Meelverbetereaars (E920-928)
- Verpakkingsgassen (E938-948)
- Zoetstoffen (E950-967 en E420-421)
- Overige hulpstoffen. O.a. gemodificeerde zetmeel en enzymen ( E900-1520)
- Aroma’s (geur- en smaakstoffen)
- Enzy men
Nadelen voor de gezondheid?
Difosfaat (E450), trifosfaat (E451), polyfosfaat (E452): belemmeren kalkopname → botafbraak mogelijk
Bijvoorbeeld in: Cola, s meerkaas (emulgator-stabilisator-zuurteregelaar)
Kleurstoffen: allergieën, astma (snoep, dranken)
Conserveringsmiddelen: allergieën (citrusvruchten)
Genetisch gemodificeerde organismen GMO
Geen kenteken verplicht voor GMO-aromastoffen of –additieven → nadelen niet bekend
De consument m aakt de keus
Additieven vermijden door:
- Natuurlijke levensmiddelen
- Verse levensmiddelen
13
BIJLAGE 9
Schadelijke stoffen in schoonmaakmiddelen
Pow erpointpresentatie Mine Yapar, voorlichtster Ecoteam Amsterdam
- Wat kunt u gebruiken, w at kunt u beter vermijden?
- Waar dient schoonmaak voor?
Tabel: de schoonmaakmiddelen die de deelneemsters kennen en/of gebruiken
Schoonm aakm iddel
Harde zeep
Groene zeep
Ecover afw asmiddel Azijn
Zonder parfum Soda
Bijenw as (puur) Spiritus
Klok
Ossengalzeep
Water en doek
citroen
Functie
Bacterie vermindering
Fris en glans
Stofvrij
Vlekken verw ijderen
Schimmel doden
ontkalken
Schoonm aakm iddel
Glorix
Cif
Ajax: allesreiniger
Decamarkt: Allesreiniger Andy
allesreiniger Dettol
Vloeibare zeep
Blue w onder, ontvetter
Dreft afwasmiddel
Neutral afw asmiddel Meubelw as
Johnson
Boenw as, bijenw as
Albert Heijn w asmiddel
Ammonia
Terpentine
Shout
Glassex
Ontsmetten is vaak niet nodig; het is slecht voor opbouw immuunsysteem.
Milieuvriendelijke reinigingsm iddelen:
Vloeibare of groene zeep, of allesreiniger op basis van plantaardige grondstoffen
Deze schoonmaakmiddelen kunt u bij de grote super markten kopen; de meeste schoonmaakklussen
kunt u hier mee klaren.
Afwasmiddel op basis van plantaardige grondstoffen
U koopt dit afw asmiddel bij biologisch w inkels; behalve voor de afw as, kunt u het ook gebruiken voor
o.a. het schoonmaken van glazen oppervlakken.
(Schoonmaak)azijn
U kunt w itte azijn gebruiken, te koop bij de super markt. Door het zuur in de azijn is dit product uiter mate
geschikt om vet op te lossen en glas schoon te maken.
Soda (huishoudsoda, w ashing soda) (natriumcarbonaat)
Te koop in de supermarkt; w ordt gebruikt om vlekken (olie, w ax e.d.) te verwijderen; te ontvetten; te
desinfecteren en water te verzachten. Let w el op bij het gebruik w ant dit schoonmaakmiddel kan
huidirritatie veroorzaken; draag rubber handschoenen.
Dubbelkoolzure soda (ook zuiveringszout of maagzout genoemd) (natriumbicarbonaat)
Te koop in de supermarkt. Deze soda kan voor allerlei klussen gebruikt w orden; schoonmaken,
desinfecteren etc. Tevens het goedkoopste schuurpoeder.
Borax (boorzure soda)
Borax is meestal gew oon in de supermarkt te verkrijgen. U kunt het gebruiken om schoon te maken, te
desinfecteren en in lichte mate te bleken. Daarnaast kunt u het gebruiken om ongedierte te verjagen.
Borax is matig giftig; eet het niet, gebruik het niet op oppervlakken w aar eten wordt bereid en draag
handschoenen als u een gevoelige huid hebt.
14
Citroensap
Citroensap neutraliseert geuren en is een licht bleekmiddel.
Algemeen schoonmaakmiddel
Neem een kw art liter w ater; doe 1 theelepel zuiveringszout en 1 theelepel groene zeep in het w ater;
voeg w at citroensap toe. Voor erg vieze plekken kunt u extra zuiveringszout gebruiken.
Schoonmaakmiddel in een sproeier
Neem 4 koppen w ater; doe 2 theelepels Borax en 1 theelepel groene zeep erbij. Doe het
schoonmaakmiddel in een verstuiver en plak een label op de fles.
Natuurlijke Luchtverfrissers
'Vieze' luchtjes te verdrijven kan beter anders: een lucifer in de toiletruimte afsteken; een sinaasappel vol
met kruidnagels of een zakje met lavendel in de toiletruimte hangen; een zakdoekje besprenkeld met
lavendelolie in de toiletruimte leggen.
Essentiële oliën zijn aangename luchtverfrissers met therapeutische w erking.
Te verm ijden reinigingsm iddelen
Chloor is zeer schadelijk voor het milieu. De productie van chloor kost veel energie en er kunnen
schadelijke stoffen bij vrijkomen, zoals asbest en kw ik.
Gezondheidsrisico’s: chloor irriteert de huid, de ogen en het ademhalingssysteem. De combinatie chloor
en urine geeft chloorgas, een bijtend gas. Ook in combinatie met andere schoonmaakmiddelen kan
chloorgas ontstaan. Chloorgas tast de slijmvliezen (neus, ogen en keel) aan. Gebruik chloor daarom niet
in de WC. Het transport van chloorgas brengt grote risico's met zich mee.
Allesreiniger bevat vooral veel w ater (75-85%). Verder zitten er kunstmatige wasactieve stoffen,
waterontharders, oplosmiddelen, conserveringsmiddelen, ammonia, geur- en kleurstoffen in.
Glasreinigers bestaan voornamelijk uit w ater (tot 95%!). Sommige bevatten een klein percentage
ammoniak om de vettige verontreinigingen sneller te kunnen verw ijderen. Ammoniak is een vrij
agressieve stof die irriterend is voor ogen en luchtw egen. Daarnaast is de stof giftig voor
waterorganismen. Vuile ruiten zijn ook schoon te krijgen met een afw asmiddel. Spoel ze eventueel met
water met azijn of w ater met zout. Dit geeft een blinkend resultaat. Ook met slechts een oude krant en
wat azijn kunt u glazen oppervlakken poetsen. Als ze erg vies zijn, eerst afnemen met een sopje.
Vloeibare schuurmiddelen bestaan voornamelijk uit w ater. Daarnaast is er conserveringsmiddel nodig om
bederf te voorkomen. Gebruik als alternatief schuurpoeder. Nog beter is zout.
Ovenreinigers, vlekkenmiddelen e.d.: zeer agressieve middelen, eigenlijk overbodig. U kunt beter soda
of milieuvriendelijke allesreiniger gebruiken.
Agressieve gootsteenontstoppers: Vooral schadelijk zijn: bijtende soda in parelvorm (natriumhydroxide)
Alternatief: een ontstopper op basis van enzymen. Nog beter: gootsteenontstopper (‘plopper’).
Wc-blokjes bevatten soms de schadelijke stof paradichloorbenzeen. Inademing van de stof kan
duizeligheid, zw akte en bloedar moede veroorzaken. Op de lange duur ontstaan lever- en
bloedaandoeningen. Paradichloorbenzeen is slecht afbreekbaar in het milieu en vooral vissen zijn er zeer
gevoelig voor. Bovendien hebben de WC-blokjes nauw elijks een reinigende w erking en kunnen ze bij
losraken verstoppingen veroorzaken.
BIJLAGE 10
Verf
Pow erpointpresentatie Mine Yapar, voorlichtster Ecoteam Amsterdam
Oplosm iddelen en schimmelwerende m iddelen
Vluchtige organische oplos middelen (VOS) in verf - en ook terpentine en thinner - zijn schadelijk bij
inademing en dragen bij aan het broeikaseffect. Voor professionele schilders zijn oplos middelhoudende
verven voor binnen verboden, maar voor particuliere doe-het-zelvers zijn ze nog volop te koop.
Schimmelw erende middelen (biociden) in verf, voor bijvoorbeeld de badkamer, kunnen allergie en
eczeem veroorzaken.
15
Giftige pigmenten, zw are metalen
Zw are metalen zoals cadmium, lood, chroom en antimoon die vroeger als pigmenten (kleurstoffen) aan
verf werden toegevoegd, komen niet meer voor in doe-het-zelf verf. Bij het verw ijderen van oude
verflagen echter, bijvoorbeeld door schuren en afbranden, kunnen deze metaalverbindingen alsnog in
het milieu terechtkomen. Het is daarom raadzaam, als u zelf niet zeker w eet of de oude verflagen nog
schadelijke zw are metalen bevatten, tijdens het schuren een stofkapje te gebruiken en de resten
schuurstof en verfschilfers op te vangen.
Slecht voor de gezondheid
VOS en andere stoffen dringen via de huid en de luchtw egen het lichaam binnen en veroorzaken o.a.
irritatie, duizeligheid en bij herhaalde blootstelling beschadiging van het zenuwstelsel.
Zw angere vrouwen: kijk uit met verf!
De Landelijke Huisartsen Vereniging adviseert zw angere vrouwen in haar folder de volgende stoffen te
vermijden: verf op terpentinebasis, ongediertebestrijdings middelen, chemische stoffen (zoals fotoontw ikkelvloeistoffen) en lasergames.
Ook m annen moeten voorzichtig zijn!
Uit een onderzoek van de Radboud Universiteit Nijmegen eind februari 2005 bleek dat huisschilders die
met oplos middelhoudende verf w erken, vijf tot zes keer zoveel kans hebben om kinderen te krijgen met
aangeboren afw ijkingen als timmerlieden. Dus ook via de vader, door aantasting van de spermacellen,
kunnen geboorteafw ijkingen ontstaan door blootstelling aan oplosmiddelen.
Welke verf is beter voor gezondheid en m ilieu?
Verven kun je grofweg indelen in enerzijds natuurverven en anderzijds synthetische verven. In
synthetische producten zijn de kleurstoffen, fixeermiddelen enz. opgelost in stoffen uit de aardolieindustrie
Watergedragen verven zoals acrylverf, acrylaatverf en verf op waterbasis bevatten minder organische
oplosmiddelen (5-15 procent). Wel bevatten ze schadelijk conserveermiddel. Als u binnenshuis op hout
of metaal gaat schilderen kunt u het beste een (natuur)verf op waterbasis kiezen.
Natuurverf is gemaakt op basis van plantaardige stoffen en plantaardige pigmenten. De toegepaste
oplosmiddelen zijn terpentijn, afkomstig uit boomharsen, citrusolie (uit citrusvruchtschillen), en w ater. Er
is een breed assortiment aan natuurverven voor allerlei toepassingen. Naast de ambachtelijke lijnolieterpentijnverven zijn nu ook lakverven op w aterbasis ontw ikkeld. Ze zijn binnen 5 uur stofdroog en na 48
uur overschilderbaar.
16
Soort verf
Bekendste
merken
Nadeel
Voordeel
Traditionele verf op
terpentinebasis
Huismerken, flexa,
histor, e.d.
Hoog gehalte
oplos middelen (4060%) slecht voor
milieu/gezondheid
Goedkoper (Histor:
17,50)
Droogt snel
Verf op waterbasis
Flexa, Histor
Iets minder dekking
dan traditioneel
verf, dus meer
nodig.
Vaak nog wel
giftige kleurstoffen.
Veel minder
oplosmiddelen dan
traditioneel verf (210%)
Minder duur als
natuurverf (Histor:
per 0,75 l 18,50)
Natuurverf op
lijnzaadoliebasis
Auro, Aquamarijn
Duurste soort verf
(Auro: per 0,75 l
26,50)
Gezondste en
milieuvriendelijkste:
Geen
oplosmiddelen, geen
chemisch afval
17
BIJLAGE 11
Tips om (hoeveelheid) afval(verwerking) te reduceren
Zijn er
-
Afval scheiden
Boodschappen doen met boodschappentas
Papieren zakken i.p.v. plastic
Naar natuurw inkel gaan
Minder kopen
Recyclen
Meer informatie hebben over afval zodat je er iets mee kunt doen,
vakbladen om op de hoogte te blijven?
Producten kopen die minder milieubelastend zijn, alternatieven
Geen drinken in plastic flessen kopen
In milieuvriendelijke w inkels kopen
Navulverpakkingen kopen
Producten met zo min mogelijk verpakking kopen
Groenten niet verpakt kopen
Contact opnemen met gemeente
Weinig afvalzakjes gebruiken
Batterijen inleveren, oplaadbare batterijen gebruiken
Milieucentraal: www.milieucentraal.nl, hebben veel informatie
18
BIJLAGE 12
Afval & de ‘Plastic piramide’
Presentatie Isolde van Overbeek, WECF, 29-1-2005
2002: 58 miljard kilo afval w eggegooid ⇒ genoeg om ruim 30 A msterdam ArenA's tot de nok toe te
vullen
9,1 miljard kilo (ruim één zesde deel hiervan) bestond uit huishoudelijk afval. Dat komt neer op 563 kg
per inw oner.
-
Hergebruik (recycling). Ons afval bevat veel waardevolle materialen die hergebruikt, of
gerecycled, kunnen w orden. Van gft-afval w ordt bijvoorbeeld compost gemaakt.
Verbranden. Afval dat niet nuttig kan w orden toegepast, maar w el brandbaar is, w ordt in speciale
afvalverbrandingsinstallaties (AVI's) verbrand.
Storten. Afval dat niet nuttig kan w orden toegepast en ook niet brandbaar is, w ordt op de
stortplaats gestort.
Verbranden en storten kosten veel geld en zijn het schadelijkst voor het milieu. Stoffen komen direct in
de grond en het w ater terecht, maar ook in de lucht.
In 2000 w erd ongeveer 77 procent van het afval gerecycled, 12 procent verbrand, 9 procent gestort (op
land) en 2 procent geloosd (in w ater).
Hoe meer we ons afval scheiden, hoe m inder afval we bij het gewone huisvuil, het 'restafval'
doen. Maar belangrijkste is: probeer afval zoveel mogelijk te voorkomen!
Bron: PVC, Bad News Comes in Threes. The Poison Plastic, Health Hazards and the Looming Waste Crisis. CHEJ, 2004
19
BIJLAGE 13
Gifvrij tuinieren
Pow erpointpresentatie Margriet Samwel
1. Bestrijdingsmiddelen vermijden en alternatieven zoeken.
Chemisch synthetische bestrijdingsmiddelen zijn giftige stoffen. Giftig voor het organisme, dat bestreden
zal w orden, maar ook vaak giftig voor mens en natuur.
2. Een gezonde aarde is een humusrijke aarde met veel organis men: w ormen, schimmels, bacteriën,
enz.
Compost en mulch (foto)
3. Planten moeten aan de standplaats aangepast w orden.
4. Vruchtwisseling.
Goede buur en slechte buur.
De geur van planten kan insecten lokken of w egjagen.
Vogels en insecten kunnen een plaag vormen, maar ze kunnen ook zeer nuttig zijn.
Maar er moet een evenw icht zijn.
5. Het gaat ook zonder gif!
In de tuin naar een natuurlijk evenw icht werken.
Kamer en balkon
-Gevoelige planten niet op de tocht
-Goede standplaats
-Goede verzorging
Lastige luizen, slakken, schimmels of mieren zijn met eenvoudige huis middeltjes of maatregelen te
bestrijden.
20
BIJLAGE 14
Resultaten opdrachten drie groepen
1. Schoonm aken en verven van het huis van de bruid
1. Verven
Houtw erk: natuurverf;
Muren: w aterbasis
2. Schoonmaken
Sanitair: schoonmaakazijn, citroen, groene zeep, spiritus
Keuken: soda en azijn, groene zeep (tegels)
Pannen: uitkoken met soda
Aanrecht: schuurpoeder (Vim)
3. Poetsen
Koper: citroen en as
Zilver en kranen: tandpasta, azijn
Lederen bankstel, meubelen: bijenw as, olijfolie
4. Slaapkamer
IKEA- matras, lakens en gordijnen van biologische katoen
Linnenkast: zakjes met gedroogde lavendel tegen insecten (motten)
Tea tree oil in de verbanddoos
5. Tapijt
Gemaakt van w ol, handgeknoopt, uit Tur kije. Natuurlijke kleurstoffen, niet behandeld met
brandvertragers
6. Terras, tuin, balkon
Soda en w armw ater
2. Het opm aken van de bruid
-
Masker → abrikozenpit
Haar → Henna
Lippen → Santé, Lavera, Dr. Hauschka
Tandpasta → Lavera, Parodontax, caday (spreek uit: aday; Somalisch gebruik)
Eyeliner → Dr. Hauschka
3. Bereiden van een feestm aaltijd voor een vrijgezellenfeest; 15 vrouwen en 2 peuters zijn
aanwezig
Voorgerecht
- Soep - kip/prei
Hoofdgerecht
- Vegetarische roti (tempé, tahoe)
- Witlof in de oven met kruidenboter
Nagerecht
- Pannenkoek met EKO-ijs en stoofpeer
- Dadels
Drank
- Tamarinde
- Gemberbier
- Advocaat
Tussendoor: Roggebrood met bio-geitenkaas
Niet:
- Kasgroenten, seizoensgebonden groenten
- Producten uit de industrie
Wel:
- EKO- en Skal-producten
21
BIJLAGE 15
Samenvatting van de theorie & actieplan
Samenvatting
Cos metica:
- Cadey uit Somalië (stokje om je tanden mee schoon te maken)
- In de meeste merken zitten w eekmakers, parabenen
- Gifstoffen neem je via de huid op
- Je kan het zelf maken, goedkoper en veilig
Voedsel:
- Je krijgt heel gemakkelijk stoffen binnen w aar je niet alert op bent
- Er w ordt veel troep verkocht
- Bew ust kopen is belangrijk: EKO of SKAL
Schoonmaakmiddelen:
- Er zijn goedkope alternatieven die niet schadelijk zijn
Verf:
-
Natuurlijke basis, w aterbasis, olie
“Terug naar af”
Afval:
-
Recyclen
Afval scheiden
Zoveel mogelijk beperken
Zo w einig mogelijk plastic
Tuinieren:
- Tegen slakken: bloemen nemen die slakken niet lusten
- Biologisch afbreekbare middelen gebruiken,
o koffie tegen katten
o bier tegen slakken
o bakpoeder met honing tegen mieren (als noodmiddel)
Actieplan
-
-
Spullen nalopen in huis, daarna alternatieven zoeken
Andere vrouwen bewust maken
Eigen gezin, iedereen in je omgeving bew ust maken
Hoe nu verder? Er zijn middelen voor nodig om het over te brengen… voorstel: entreeprijs
vragen voor lezing, sommigen vragen ook niet zoveel
Ik w il het overbrengen… maar hoe? Het was ook het plan om daarvoor trainingen te organiseren.
Projectvoorstel is afgewezen, maar er wordt wel bezwaar aangetekend. Hopelijk wordt het alsnog
goedgekeurd.
Actualiteiten bijhouden, als je stem w ilt laten horen dan moet je w eten wat er speelt (via WECF,
Tiye)
Bondgenoten zoeken die het belang er al van inzien
22
BIJLAGE 16
Evaluatie
Wat vond je goed? (positief)
- Ik vind de training heel leerzaam
- Bew ustwording
- Blij met de informatie over voornamelijk schadelijke stoffen in bijna alle producten
- Bereidheid van de trainers/deskundigen om af en toe dieper op vragen in te gaan (dus even
afw ijken van het programma) om de zaken te verduidelijken
- Betrokkenheid en actieve bijdrage van de deelneemsters. Training w as succesvol om de
boodschap over te brengen
- Veel informatie, bew ustmakend
- Dankzij de training ben ik bew uster geworden
Wat kan beter? (negatief)
- Ik zou meer op andere onderw erpen w illen doorgaan, bijvoorbeeld genetisch gemodificeerde
planten, mobiele telefoons, …
- Had eerder w illen w eten hierover
- Vanw ege laatkomers en/of volgepakt programma moesten w e af en toe snel door de stof. Was
niet zo heel erg …..
- Af en toe kreeg ik een gevoel dat w e ongenuanceerd geïnformeerd w erden
- E indeling van het programma. Bijvoorbeeld gisteren zouden w ij in plaats van de w orkshop een
informatief gedeelte gehad hebben. En vandaag de w orkshop.
Suggesties voor verbeteringen
- Ik w il dat dit soort trainingen doorgaat
- Graag op de hoogte w illen blijven via Tiye international
- In het programma meer rekening houden met laatkomers zodat het programma niet omgegooid
hoeft te w orden
- De algemene zaken (zoals sleutels inleveren, uitchecken e.d.) aan het begin aangeven
- Bijblijven. Blijven informeren
- Niet hierbij laten. Graag verder gaan! Houd mij op de hoogte, ik w il mijn bijdrage leveren
23
BIJLAGE 17
Website-adressen
WECF – Women in Europe for a Common Future www.wecf.org
Natuurtextiel: Zaailing, Ruysdaelstraat 21-23, 1071 WZ Amsterdam. Telefoon: 020 - 67 93 817
E- mailadres:[email protected]
Kuyichi: www.kuyichi.com
MADE- BY: nieuw label voor duurzaam geproduceerde kleding
Stichting MA DE-BY, Prins Hendrikkade 25, 10212 TM A msterdam. Telefoon: 020 – 52 30 666
www.ontmoetdemakers.nl, www.madebyw ho.nl, [email protected]
Schone Kleren Kampagne: www.schonekleren.nl
Biologische katoen: www.pan-germany.org → katoenprojecten, w orkshops
Lijst van E-nummers: Stichting Voedingscentrum Nederland
http://www.voedingscentrum.nl
http://www.voedingscentrum.nl/mirakel/pageView er.jsp?id=764
http://www.voedingscentrum.nl/content/documents/e-nummerlijstO.pdf
Boekje van Margriet Samw el met E- nummers: “Was bedeuten die E- Nummern?” LebensmittelZusatzstoffliste. Prijs: € 3,80
Verbraucherzentrale Hamburg, Kirchenallee 22, 20099 Hamburg (St. Georg).
Telefoon: 00 - 49 - 40 - 24832-0, maandag tot donderdag van 10:00 u tot 16:00u
www.vzhh.de
Zie ook de toolkit voor diverse adressen en w ebsites!
24