Analyse van het concept voetafdruk in een Vlaamse beleidscontext

Analyse van het concept voetafdruk in een Vlaamse beleidscontext
Auteurs: Theo Geerken, An Vercalsteren, Veronique Van Hoof, Dirk Cleymans, Thibault d’Ursel
Studie uitgevoerd in opdracht van Vlaamse Overheid LNE: Besteknummer LNE/MNE/BVE/JVL/BVE200800095
Maart 2011
Inhoud
INHOUD
INLEIDING
..................................................................................................................................................... 1
HOOFDSTUK 1.
INLEIDING: CONCEPT ECOLOGISCHE VOETAFDRUK, BIOCAPACITEIT, LANDTYPES, EQUIVALENTIEEN OPBRENGSTFACTOREN,… ..................................................................................................................................... 2
1.1.
1.2.
1.2.1.
1.2.2.
1.2.3.
1.2.4.
1.2.5.
→
→
1.2.6.
→
→
→
1.2.7.
1.2.8.
INLEIDING FASE 1 .................................................................................................................................... 2
CONTEXT -WAT IS HET CONCEPT VAN DE EV? ................................................................................................ 3
Algemeen Concept van de ecologische voetafdruk ....................................................................... 3
Landgebruiktypes .......................................................................................................................... 4
Structuur berekening ecologische voetafdruk (EV) en biocapaciteit (BC) ...................................... 6
Waarom de Ecologisch Voetafdruk?.............................................................................................. 7
Wat is de berekeningsmethode van de EV?................................................................................... 8
De compound methode ..................................................................................................................................9
De component methode .................................................................................................................................9
Relatie met andere voetafdruk-concepten .................................................................................. 10
Watervoetafdruk ...........................................................................................................................................10
CO2 voetafdruk ..............................................................................................................................................11
Eco-Indicator 99 ............................................................................................................................................12
Wat zijn de huidige kritieken rond het concept en berekening methode van de EV ................... 13
Hoe werd de EV gebruikt bij andere regio’s................................................................................. 13
→
→
→
UK – Wales: Ecological Footprint - Scenarios to 2020 ...................................................................................13
South Australia ..............................................................................................................................................15
Zwitserland....................................................................................................................................................15
1.2.9.
1.2.10.
De bruikbaarheid van de EV voor beleid ...................................................................................... 16
De toepasbaarheid van de voetafdruk op regionaal en gemeentelijk niveau ............................. 17
SWOT ANALYSE.................................................................................................................................... 19
Sterktes ........................................................................................................................................ 20
Zwakheden .................................................................................................................................. 22
Opportuniteiten ........................................................................................................................... 27
Bedreigingen ................................................................................................................................ 28
GEBRUIKSMOGELIJKHEDEN VAN DE ECOLOGISCH VOETAFDRUK (EV)................................................................ 29
ECOLOGISCHE VOETAFDRUK: PRO EN CONTRA VOOR REGIONAAL (VLAAMS) MILIEU BELEID................................... 30
CONCLUSIE VAN FASE 1........................................................................................................................... 31
1.3.
1.3.1.
1.3.2.
1.3.3.
1.3.4.
1.4.
1.5.
1.6.
HOOFDSTUK 2.
LINK MET HUIDIG EN TOEKOMSTIG BELEID .................................................................................32
2.1.
2.2.
INLEIDING ............................................................................................................................................ 32
IDENTIFICEREN VAN SIGNIFICANT BIJDRAGENDE PRODUCTGROEPEN/CONSUMPTIEACTIVITEITEN AAN DE VLAAMSE
ECOLOGISCHE VOETAFDRUK EN DE LINK MET BELEIDSMAATREGELEN ..................................................................................... 34
2.2.1.
Meest bijdragende productgroepen/consumptieactiviteiten ...................................................... 34
2.2.2.
Relatie tussen (milieu)beleid en het concept van ecologische voetafdruk en biocapaciteit ........ 42
2.2.3.
Sturende factoren per landgebruikstype (Bruers, S., 2010): ........................................................ 49
2.3.
VERKENNEN VAN HET REDUCTIEPOTENTIEEL VOOR DE ECOLOGISCHE VOETAFDRUK (REKENING HOUDEND MET SOCIOECONOMISCHE VOORUITZICHTEN VOOR VLAANDEREN) VAN HET HUIDIGE EN GEPLANDE BELEID. ................................................ 50
2.3.1.
Bespreking resultaten aanpassing CO2-emissies in de EV-tool .................................................... 51
2.3.2.
Opsplitsing naar CO2 bijdragen per MIRA deelsector .................................................................. 54
2.4.
WAT KAN VLAANDEREN DOEN OM DE ECOLOGISCHE VOETAFDRUK VERDER TE VERLAGEN? ................................... 58
2.4.1.
Reductiemaatregelen vanuit GFN methode ................................................................................ 59
2.4.2.
Maatregelen vanuit consumptieperspectief met behulp van IO model ...................................... 61
2.4.3.
Conclusies doorrekening maatregelen ........................................................................................ 73
HOOFDSTUK 3.
BELEIDSAANBEVELINGEN ............................................................................................................74
3.1.
3.2.
(HANDEL)
VERANDERENDE METHODIEK.................................................................................................................... 74
BEPERKINGEN VAN DE NFA-METHODE M.B.T. HET TOEKENNEN VAN EV ENERGIELAND AAN IMPORT EN EXPORT
.......................................................................................................................................................... 76
I
Inhoud
3.3.
DE NFA-METHODE HOUDT, VOOR BEREKENING VAN EV, BIJ AKKERLAND, VISLAND, GRAASLAND GEEN REKENING MET
REGIOSPECIFIEKE FACTOREN MAAR WERKT MET WERELDGEMIDDELDE OPBRENGSTFACTOREN. ................................................... 77
3.4.
STAND VAN ZAKEN OP FEDERAAL EN EUROPEES NIVEAU MBT MILIEU-INDICATOREN VOOR HET BELEID ..................... 77
Federaal ....................................................................................................................................... 77
Europese Commissie .................................................................................................................... 77
EEA ............................................................................................................................................... 79
Nederland .................................................................................................................................... 79
3.5.
EINDCONCLUSIES VOOR VLAAMS MILIEUBELEID............................................................................................ 79
3.5.1.
Ecologische voetafdruk als indicator voor duurzame economische ontwikkeling in Vlaanderen ?
..................................................................................................................................................... 79
3.5.2.
Gebruik voetafdruk in milieubeleidscyclus (MINA-MIRA): beleidsvoorbereiding en –bepaling,
rapportage, evaluatie. .................................................................................................................................. 80
3.5.3.
Beleidsdoelstellingen :tijdsperspectief en kritische factoren ....................................................... 81
3.5.4.
Voetafdruk als kader voor bestaande beleidsdoelstellingen (vb. inzake energiegebruik,
afvalproductie, …) ......................................................................................................................................... 81
3.4.1.
3.4.2.
3.4.3.
3.4.4.
HOOFDSTUK 4.
LITERATUURLIJST .........................................................................................................................83
HOOFDSTUK 5.
BIJLAGEN .....................................................................................................................................87
II
Lijst van tabellen
LIJST VAN TABELLEN
Tabel 1 : Ecologische voetafdruk van Vlaanderen per capita, opgesplitst per landgebruiktype (Bron: Bruers,
S., 2010) ____________________________________________________________________________________ 34
Tabel 2: Simulaties hogere yield appels (+200 tp = 200 ton productie appels meer per jaar, + 200t export) 45
Tabel 3: Simulaties hogere import appels (+200 t imp = 200 ton meer import) _________________________ 45
Tabel 4: Simulatie 300.000 hectare minder akkerland en 300.000 hectare meer voor infrastructuur______ 47
Tabel 5: Simulatie 300.000 hectare minder bosland en 300.000 hectare meer akkerland ________________ 47
Tabel 6: Simulatie 300.000 hectare minder bosland en 300.000 hectare meer infrastructuur ____________ 48
Tabel 7: Evolutie van de bevolking van Vlaanderen tussen 2006 en 2030 (Kernset milieudata MIRA-S 2009)
____________________________________________________________________________________________ 51
Tabel 8: Berekening van de totale Productie gerelateerde EV voor Vlaanderen (in gha) rekening houdend
met CO2gerelateerde beleidsmaatregelen in de 3 scenario’s van MIRA Toekomstverkenning 2030 ____ 52
Tabel 9: Berekening van de Productie gerelateerde EV per capita voor Vlaanderen (in gha/persoon)
rekening houdend met CO2gerelateerde beleidsmaatregelen in de 3 scenario’s van MIRA
Toekomstverkenning 2030 ____________________________________________________________________ 52
Tabel 10: Berekening van de totale Consumptie gerelateerde EV voor Vlaanderen (in gha) rekening
houdend met CO2gerelateerde beleidsmaatregelen in de 3 scenario’s van MIRA Toekomstverkenning
2030 _______________________________________________________________________________________ 53
Tabel 11: Berekening van de Consumptie gerelateerde EV per capita voor Vlaanderen (in gha/persoon)
rekening houdend met CO2gerelateerde beleidsmaatregelen in de 3 scenario’s van MIRA
Toekomstverkenning 2030 ____________________________________________________________________ 53
We bouwen hier voort op de resultaten van de studie naar berekening van de ecologische voetafdruk voor
Vlaanderen met behulp van het IO model (Van der Linden, 2010). We vertrekken van de resultaten
weergegeven in Bijlage 16 - Tabel 14. __________________________________________________________ 61
In onderstaande grafiek is aangegeven hoeveel de verschillende consumptiedomeinen bijdragen aan de EV
per 1000 Euro uitgave (i.e. de hoogte van de kolommen). De breedte van de kolommen geeft de
besteding (in euro) per consumptiecategorie aan. De oppervlakte van de kolommen geeft bijgevolg de
totale EV per consumptiedomein weer. Voeding, huisvesting en transport zijn de domeinen die veel
bijdragen aan de EV, maar het zijn vooral voeding, verzorging en transport die bovengemiddeld
bijdragen aan de EV per Euro uitgave. Dit betekent meteen ook dat, (gemiddeld gezien!), het
verschuiven van gemiddelde uitgaven aan voeding, verzorging en transport naar de andere
consumptiedomeinen de EV (ook na correctie voor het rebound effect) verlaagt, omdat die andere
domeinen gemiddeld lager scoren. Het is wel belangrijk te realiseren dat dit gemiddelde uitspraken zijn
en dat het belangrijk is om te weten welke activiteiten omvat worden binnen de consumptiedomeinen
(voor een gedetailleerde oplijsting van de activiteiten zie Bijlage 16 - Tabel 14). Voor toerisme zal bv.
een deel van het transport (eigen vervoer) niet inbegrepen zijn , maar toegekend zijn aan transport. _ 61
Tabel 12: Ecologische voetafdruk Menu 1 (Bron: Van Dam, T., 2010) _________________________________ 64
Tabel 13: Ecologische voetafdruk Menu 2 (Bron: Van Dam, T., 2010) _________________________________ 65
Bijlage 16 - Tabel 14: Bestedingen en ecologische voetafdruk van finale consumptie door huishoudens
(directe + indirecte impact), verdeeld over consumptiedomeinen, activiteiten en productgroepen m.b.v.
input-outputanalyse (Bron: Van der Linden, A. et al., 2010) ______________________________________ 109
III
Lijst van figuren
LIJST VAN FIGUREN
Figuur 1: Vereenvoudigde structuur van de voetafdruk- en biocapaciteitberekeningen. Secundaire
productie en nucleaire energie zijn niet opgenomen (Bron: ADSEI, Jansen , L., 2008) _________________ 6
Figuur 2: Samenhang van de scenarioberekeningen in de Milieuverkenning 2030 (Bron:Van Steertegem M.,
2009) _______________________________________________________________________________________ 33
Figuur 3: Verdeling van ecologische voetafdruk per landgebruiktype (Bron Bruers, S., 2010) ____________ 35
Figuur 4: Historische ontwikkeling van de ecologische voetafdruk berekend volgens de GFN methodologie
van 2006 (Bron: GFN, 2009). __________________________________________________________________ 37
Figuur 5: Overzicht EV en biocapaciteitscores van 1961 tot 2006 (GFN, 2010) _________________________ 38
Figuur 6: Verdeling van ecologische voetafdruk van voeding over de verschillende landtypes (Bron: Van der
Linden, A. et al., 2010)________________________________________________________________________ 39
Figuur 7: Verdeling van de ecologische voetafdruk van voeding over de verschillende
consumptieactiviteiten (Bron: Van der Linden, A. et al., 2010) ____________________________________ 40
Figuur 8: Verdeling van de ecologische voetafdruk van huisvesting over de verschillende landtypes (Bron:
Van der Linden, A. et al., 2010) ________________________________________________________________ 40
Figuur 9: Verdeling van ecologische voetafdruk van huisvesting over de verschillende
consumptieactiviteiten (Bron: Van der Linden, A. et al., 2010) ____________________________________ 41
Figuur 10: Verdeling van ecologische voetafdruk van personenvervoer over de verschillende landtypes
(Bron: Van der Linden, A. et al., 2010) __________________________________________________________ 42
Figuur 11: Verdeling van de ecologische voetafdruk van personenvervoer over de verschillende
consumptiecategorieën (Bron: Van der Linden, A. et al., 2010) ____________________________________ 42
Figuur 12: Relaties tussen beleidsterreinen uit Milieuverkenning 2030 en EV concept (eigen schema obv
Van Steertegem M., 2009 (linkerdeel) en Janssen, L., 2008 (rechterdeel)) __________________________ 43
Figuur 13: Resultaten voor zowel EV als biocapaciteit voor België + Luxemburg over de periode 1961-2003
(Bron: Janssen, L., 2008) ______________________________________________________________________ 44
Figuur 14: Evolutie van de Consumptie gerelateerde EV per capita voor Vlaanderen (in gha/persoon)
rekening houdend met alleen CO2 -gerelateerde beleidsmaatregelen in de 3 scenario’s van MIRA
Toekomstverkenning 2030 ____________________________________________________________________ 54
Figuur 15: Totale EV per consumptiedomein (Bron: op basis van Van der Linden, A. et al., 2010) _________ 62
Figuur 16: Aandeel van de verschillende ingrediënten uit menu 1 in de totale voedselecologische
voetafdruk voor het menu (Bron: Van Dam, T., 2010) ____________________________________________ 65
Figuur 17: Aandeel van de verschillende ingrediënten uit menu 2 in de totale voedselecologische
voetafdruk voor het menu (Bron: Van Dam, T., 2010) ____________________________________________ 65
Figuur 18: Vergelijking van de ecologische voetafdruk tussen menu 1 en menu 2 (Bron: Van Dam, T., 2010)
____________________________________________________________________________________________ 66
IV
Lijst van afkortingen
LIJST VAN AFKORTINGEN
BC
CCS
CFK
EAA
EuP
EV
FSC
gha
MIRA
MSC
Biocapaciteit
Carbon Capture and Storage technologie
Chloorfluorkoolstofverbindingen
Evenredig Aarde Aandeel
Energy using Product
Ecologische voetafdruk
Forest Stewardship Council
globale hectare
Milieurapport Vlaanderen
Marine Stewardship Council
V
0 Inleiding
INLEIDING
De Ecologische Voetafdruk (EV) beschrijft de biologisch productieve oppervlakte van land en water die een
welomschreven bevolking nodig heeft om de noodzakelijke grondstoffen te leveren en het geproduceerde
afval op te nemen. Hij geeft aldus een beeld van het regenererende vermogen van de biosfeer die nodig is
om het gebruik van hulpbronnen door een bepaalde bevolking te compenseren.
Tot in 2006 werd de EV voor België en het Groot-Hertogdom Luxemburg samen berekend. Nadien werd er
een EV voor België afzonderlijk berekend. Voor Vlaanderen op zich werd zeer recent (juni 2010) de
volledige EV berekend in opdracht van MIRA.
Dankzij zijn relatief eenvoudig concept is de EV een geschikt instrument voor onderwijs, bewustmaking en
communicatie. Hij komt ook steeds meer in aanmerking als indicator voor de (niet-duurzame) consumptie
van een organisatie, regio of land. EV berekeningen worden in eerste plaats gebruikt op nationaal niveau,
mits kleine aanpassingen kan deze indicator eveneens gebruikt worden op kleinere schaal. Beleidsmatig
groeit de aandacht voor de EV, zowel op regionaal, nationaal en Europees niveau.
Doordat er doorgaans geen concrete beleidsdoelstellingen voor de EV bestaan, stellen we vast dat de EV
zelden in de praktijk gebruikt wordt om het beleid bij te sturen met het oog op het verduurzamen van
bestaande consumptie- en productiepatronen. Vaak blijft het gebruik ervan beperkt tot de vergelijking met
andere landen/regio's. Indirect worden landen/regio’s door deze vergelijking wel gestimuleerd om de score
op het vlak van EV internationaal gezien te verbeteren, door inzicht op te bouwen in de belangrijkste
bestanddelen en mogelijkheden om deze score te verlagen.
Deze opdracht betreft de analyse van de EV voor het regionale milieubeleid. De EV berekening waarop
deze studie zich focust, is gebaseerd op die van de Global Footprint Network (GFN) methode. GFN houdt
zich bezig met het internationaal bevorderen van het gebruik van deze methode alsmede met verdere
ontwikkelingen
In fase 1 van dit project hebben de uitvoerders onderzocht wat de bestaande (wetenschappelijke) studies
besluiten rond het al dan niet geschikt zijn van het concept van de EV voor het regionaal milieubeleid.
In fase 2 werd een praktische oefening uitgevoerd om te bekijken wat de relaties zijn tussen het Vlaamse
beleid en het concept van EV. Het is belangrijk te begrijpen welke milieubeleidsterreinen een duidelijke
relatie hebben met het concept van de EV en welke niet.
In fase 3 werd een volledige oordeel uitgesproken over de haalbaarheid van EV in een Vlaamse
beleidscontext.
1
HOOFDSTUK 1 Inleiding: concept Ecologische voetafdruk, biocapaciteit, landtypes,
equivalentie- en opbrengstfactoren,…
HOOFDSTUK 1. INLEIDING: CONCEPT ECOLOGISCHE VOETAFDRUK,
BIOCAPACITEIT, LANDTYPES, EQUIVALENTIE- EN OPBRENGSTFACTOREN,…
1.1.
Inleiding Fase 1
“De EV is een geaggregeerde synthetische indicator die informatie bevat over de milieucomponent van
economische ontwikkeling. De EV meet in aardoppervlak het verbruik van hernieuwbare hulpbronnen
(hout, vezels, vis,…) en van fossiele energie van een bevolking, en ook de ruimte die de infrastructuur
inneemt. De vergelijking van de EV met de biocapaciteit van een land toont of een bevolking zich op haar
eigen grondgebied in een situatie van ecologisch overschot of tekort bevindt.”1
De volgende literatuur vormt de basis voor de analyse binnen fase 1:
• WWF, Living Planet report 2009 + Belgium and France Ecological Footprint Report
• Global Footprint Network, Ecological Footprint Standards 2009, training deck, Frequently Asked
Questions
• Felix Müller, Ecological Indicators, Juli 2009
• Professor Joseph E. STIGLITZ, Chair, Columbia University, Professor Amartya SEN, Chair Adviser,
Harvard University, Professor Jean-Paul FITOUSSI, Coordinator of the Commission, IEP, Report by the
Commission on the measurement of economic performance and social progress (Juni 2,2009)
• Federaal Planbureau, 2009: Indicatoren, doelstellingen en visies van duurzame ontwikkeling
• Wales’ Ecological Footprint - Scenarios to 2020
• DG ENV Study: Potential of the Ecological Footprint for monitoring environmental impacts from
natural resource use, Mei 2008
Daarnaast werd ook de wetenschappelijke literatuur geraadpleegd. De volgende publicaties werden daarbij
geconsulteerd:
• Nathan Fiala: Measuring sustainability: why the ecological footprint is bad economics and bad
environmental science, 2008
• Postma A.P: Ecologische voetafdruk Betekenis en bruikbaarheid, 2000
• Van Den Bergh J. en Verbruggen H. : Spatial sustainability, trade and indicators: an evaluation of the
“Ecological Footprint”, 1998
• Bert Vink: Balansgeld: Een vitale economie binnen ecologische grenzen, Manuscript De datum van
deze studie wordt niet vermeld)
• Thomas von Stokar, Myriam Steinemann,Bettina Rüegge , Jörg Schmill: Switzerland’s ecological
footprint, 2006
• Mark Huijbregts, Stefanie Hellweg, Rolf Frischknecht, Konrad Hungerbühler, Jan Hendricks:
Ecological footprint accounting in the life cycle assessment of products, 2008
1
FEDERAAL PLANBUREAU, Federaal rapport inzake duurzame ontwikkeling 2009, Rapport p. 49, 2009
2
HOOFDSTUK 1 Inleiding: concept Ecologische voetafdruk, biocapaciteit, landtypes,
equivalentie- en opbrengstfactoren,…
Hoofdstuk 2 van dit Fase 1 rapport is vooral gebaseerd op wat de literatuur rapporteert over de diverse
aspecten van de EV methode conform GFN (volledigheid, nauwkeurigheid, bruikbaarheid voor beleid,
daadwerkelijk gebruik).
In Hoofdstuk 3 van Fase 1 begint de analyse op basis van de SWOT-analyse en deze steunt op de DG ENV
Study van Mei 2008 getiteld “Potential of the Ecological Footprint for monitoring environmental impacts
from natural resource use”.
Als conclusie van dit onderzoek komen we in Hoofdstukken 4 en 5 van Fase 1 tot een voorlopig overzicht
van argumenten die voor of tegen het algemene concept pleiten, en specifieker de argumenten die voor of
tegen de toepassing van EV op regionaal vlak pleiten.
1.2.
Context -wat is het concept van de EV?
1.2.1.
Algemeen Concept van de ecologische voetafdruk
Als introductie wordt een compact extract gegeven uit Bruers, S., 2010 ‘Berekening van de Ecologische
voetafdruk voor Vlaanderen’, in opdracht van VMM/MIRA. Hiermee worden een aantal
standaardbegrippen en definities die binnen het concept van ecologische voetafdruk veel worden gebruikt
verduidelijkt.
“De ecologische voetafdruk (EV) meet de biologisch productieve grond- en wateroppervlakte die nodig is
om hernieuwbare grondstoffen te leveren en afval (organisch afval en CO2) te verwerken volgens de
huidige technologieën (Wackernagel e.a., 2005). Het landgebruik (bv. infrastructuur), het gebruik van
biomassa (bv. visbestanden) en de CO2-emissies door het gebruik van fossiele energie integreert men tot
één getal dat wordt uitgedrukt in ‘globale hectaren’ (gha). Een globale hectare is een hectare land- of
zeeoppervlakte met een (wereld)gemiddelde biologische productiviteit (Bruers, S., 2010)”.
“De ecologische voetafdruk is een geïntegreerde duurzaamheidsindicator die het gebruik van land voor
infrastructuur en recreatievoorzieningen, het gebruik van biomassa (hout, gewassen, vissen, ...) en de CO2emissies ten gevolge van het gebruik van fossiele brandstoffen integreert tot een kwantitatieve grootheid
die te vergelijken is met de beschikbare biocapaciteit (BC) op Aarde. De eenheid van de ecologische
voetafdruk en de biocapaciteit is een globale hectare (gha) (Bruers, S., 2010)”.
“De voetafdruk bestaat uit zes landgebruiktypes (Bruers, S., 2010):
• akkerland (voor voeding en vezels)
• graasland (voor veeteeltproducten)
• visland
• bosland (voor houtproducten, inclusief brandhout, timmerhout, papier, …)
• bouwland (voor infrastructuur en recreatievoorzieningen)
• energieland (voor de opname van CO2 ten gevolge van verbranding van fossiele brandstoffen)”
3
HOOFDSTUK 1 Inleiding: concept Ecologische voetafdruk, biocapaciteit, landtypes,
equivalentie- en opbrengstfactoren,…
De voetafdruk van hernieuwbare materialen bestaat uit de landgebruiktypes akkerland, graasland, visland
en bosland.
Met de ecologische voetafdruk van een land of regio bedoelt men meestal de consumptievoetafdruk. Deze
wordt berekend als de voetafdruk van eigen productie plus de voetafdruk van import min de voetafdruk
van export.
EVconsumptie = EVproductie + EVimport – EVexport
Voor meer gedetailleerde informatie over de ecologische voetafdruk verwijzen we naar Bruers & Verbeeck
(2010).
De EV wordt vergeleken met “biocapaciteit”. Dit is het totaal van de biologische productieve gronden en
wateroppervlakte op een gegeven grondgebied op een gegeven moment. De biocapaciteit geeft
inlichtingen over bepaalde eigenschappen van een deel van de milieukapitaalvoorraad, namelijk de
opbrengst van de grond- en wateroppervlakte. Daarom kan ze beschouwd worden als een
toestandindicator. De biocapaciteit vertegenwoordigt in zekere zin ook een milieugrens, waarvan de
berekening steunt op de bestaande technologieën en beheersmethoden, hoewel in theorie die capaciteit
ook uitbreidbaar is. De EV en biocapaciteit worden uitgedrukt in globale hectaren biologisch productieve
oppervlakte. Een biologisch productieve oppervlakte is “een oppervlakte die zonlicht opvangt en gebruikt
om via fotosynthese organisch materiaal te produceren” .
1.2.2.
Landgebruiktypes
Zoals besproken in de inleiding, meet de ecologische voetafdruk het landgebruik. In de huidige
voetafdrukmethodologie wordt een onderscheid gemaakt tussen de 6 volgende landgebruiktypes (Bruers,
S., 2010):
• “Akkerland: de oppervlakte nodig voor het telen van gewassen voor voeding (inclusief
voedergewassen voor de veeteelt), vezels (bv. katoen) en energiegewassen (bv. koolzaad voor
biodiesel). Aan de hand van opbrengstcijfers (ton/ha) kan men de akkerlandvoetafdruk van een
hoeveelheid product berekenen.
• Graasland (of weiland): de oppervlakte die veedieren begrazen. Het graasland wordt gebruikt voor
de productie van dierlijke producten (vlees, zuivel, leder, wol,…). Vaak gaat het om minder
vruchtbare grond dan akkerland, en daarom werden in de voetafdrukmethode de landbouwgronden
opgedeeld in akkerland en graasland.
• Visland: de oppervlakte van zeeën en binnenlandse rivieren en meren die gebruikt worden voor
visvangst (en een beperkte oppervlakte voor de oogst van zeewier). Om mariene gebieden te kunnen
vergelijken met terrestrische gebieden, vergelijkt men de productie van dierlijke proteïnen van
veeteelt en visvangst. Proteïnen van vlees staan gelijk aan proteïnen van vis, en zo kan men via
visvangstcijfers een oppervlakte visland vergelijken met een equivalente oppervlakte akker- en
graasland die nodig zouden geweest zijn voor de productie van evenveel proteïnen.
• Bosland (of houtland): de oppervlakte nodig voor de productie van houtproducten (brandhout,
papier, karton,…). De biologische productiviteit van bosland kan vergeleken worden met die van
akkerland door de eigenschappen van klimaat en bodem te analyseren en daaruit af te leiden wat de
opbrengst zou zijn van het meest productieve akkerbouwgewas dat op die plaats kan groeien en die
opbrengst te vergelijken met de opbrengst van bestaand akkerland (De opbrengstwaarden maken
gebruik van het Global Agro-Ecological Zones model. Zie Wackernagel, 2005).
4
HOOFDSTUK 1 Inleiding: concept Ecologische voetafdruk, biocapaciteit, landtypes,
equivalentie- en opbrengstfactoren,…
• Energieland: de oppervlakte vruchtbare grond die nodig is om de antropogene CO2 -emissies (van
elektriciteits- en warmteproductie, transport, industrie, landbouw, bosbouw, visserij, handel,
diensten en verwarming huishoudens) te capteren met de huidige beschikbare technologie. De CO2
die uitgestoten wordt bij de verbranding van energiegewassen (bv. bio-ethanol van suikerriet) en
brandhout (evenals de CO2 die mensen uitademen ten gevolge van metabolisme), wordt terug
opgenomen door het akkerland en bosland. Die CO2-emissies tellen dus niet mee in het energieland.
De overige CO2-emissies zijn grotendeels afkomstig van de verbranding van fossiele brandstoffen (en
in beperkte mate bij b.v. cementproductie). Momenteel is er nog geen Carbon Capture and Storage
(CCS) technologie beschikbaar . Daarom dienen deze CO2-emissies opgenomen te worden door de
oceanen en door de ongebruikte bossen. Ongeveer een kwart kan opgenomen worden door de
oceanen, maar die telt men niet mee in de voetafdruk aangezien het hier gaat over de biologisch
weinig productieve oceanen. De resterende ¾ van de emissies moeten opgenomen worden door
bossen die niet voor andere doeleinden (zoals houtproductie) dienen2. Energieland heeft dus
dezelfde productiviteit als bosland, maar dient enkel voor het opvangen van fossiele CO2. Dit
gegeven laat toe de voetafdruk van CO2-emissies te vergelijken met de voetafdruk van het gebruik
van bosland.
• Bouwland: de oppervlakte die gebruikt wordt voor infrastructuur (wegen, bebouwing, havens,
bedrijventerreinen) en recreatievoorzieningen (sportterreinen, parken). Aangezien men meestal
bouwt in de buurt van akkerland, veronderstelt men dat bouwland potentieel even vruchtbaar is als
akkerland. Zo kan men dus bouwland vergelijken met akkerland en met de andere landgebruiktypes.
De voetafdruk van bouwland telt niet het actuele gebruik van biomassa, maar wel de potentiële
biomassa die men niet kan oogsten. Het gebruik van bouwland heeft dus een opportuniteitskost in
vergelijking met het gebruik van die gronden voor akkerbouw.”
De eerste vier landgebruiktypes (akkerland, graasland, bosland en visland) produceren biomassa
(hernieuwbare materialen). De voetafdruk unificeert dus het gebruik van hernieuwbare materialen,
fossiele brandstoffen en bebouwd land. Hoewel deze zes landgebruiktypes op het eerste zicht erg
verschillend zijn, laat de voetafdrukmethodologie toe om ze met elkaar te vergelijken: CO2-emissies
worden gekoppeld aan het gebruik van energieland, wat kan vergeleken worden met het gebruik van
bosland. Bosland kan vergeleken worden met akkerland en bouwland. Akkerland kan vergeleken worden
met graasland, en graasland met visland.
Samengevat kunnen we stellen dat de ecologische voetafdruk de milieu-impact meet van elke activiteit die
gebruik maakt van biologisch productieve aarde. “Een aantal milieu-impacten kunnen bijgevolg niet in
rekening worden genomen (Bruers, S., 2010):
• Stoffen die niet door ecosystemen verwerkt kunnen worden. Persistente toxische stoffen
(dioxines,…), chemisch afval, verzurende stoffen, zware metalen, radioactief afval, broeikasgassen
zoals stikstofoxiden, methaan en CFK’s,… kunnen niet door de natuur verwerkt worden. De impact
van deze stoffen zit dus niet in het voetafdrukmodel. Wat de emissies van broeikasgassen zoals
methaan en stikstofoxiden betreft, kan de zogenaamde ‘koolstofvoetafdruk’ (carbon footprint)
gebruikt worden.
• Watergebruik en –vervuiling. Enkel de CO2-emissies ten gevolge van het energiegebruik voor het
zuiveren van afvalwater en de productie van drinkwater worden in de voetafdruk opgenomen. Wat
het totale watergebruik betreft kan de zogenaamde ‘watervoetafdruk’ gebruikt worden.
2
In de stuurgroep rees de vraag hoe die oceanen nu opgenomen zijn in EV berekeningen. Navraag bij Ecolife leverde
volgende verduidelijking De open oceanen zitten niet in de biocapaciteit (want die telt enkel het vruchtbare
aardoppervlak, en het deel van de zee dat gebruikt wordt voor visvangst). Die nemen momenteel nog wel een kwart
van de CO2 op (dat aandeel daalt wel snel, 50 jaar geleden was het nog ¾, maar de zee raakt stilaan verzadigd). Dus
dat kwart van de CO2-emissies wordt nog steeds verondersteld in die open oceanen te worden opgenomen.
5
HOOFDSTUK 1 Inleiding: concept Ecologische voetafdruk, biocapaciteit, landtypes,
equivalentie- en opbrengstfactoren,…
• Landdegradatie en uitputting van grondstoffen. De effecten van erosie en het uitputten van niethernieuwbare energiebronnen zoals aardolie en aardgas worden niet meegenomen in de
voetafdruk. Ook meet de ecologische voetafdruk geen verschil tussen bv. onduurzame houtkap
versus houtkap volgens FSC-normering, onduurzame visvangst versus MSC-visvangst,….”
Bruers, S. (2010) stelt verder dat “hoewel deze drie factoren niet opgenomen worden in de
ecologische voetafdruk, ze wel een negatieve invloed kunnen hebben op de biocapaciteit. We
kunnen ook verwachten dat een situatie van overshoot, waarbij de ecologische voetafdruk hoger ligt
dan de biocapaciteit, op termijn een negatieve invloed zal hebben op de biocapaciteit. Daar men niet
precies weet hoe de biocapaciteit reageert in een situatie van overshoot, valt die reductie in
biocapaciteit nog niet te becijferen. Evenmin kan men berekenen wat de gevolgen op bv.
biodiversiteit zijn in een situatie van overshoot. We kunnen enkel verwachten dat de biocapaciteit
en de biodiversiteit zullen dalen, maar we weten niet wanneer en hoe sterk.” Tussen 2005 en 2006
vertoont de mondiale biocapaciteit een lichte daling. Deze daling is gedeeltelijk te wijten aan de
gevolgen van de overshoot: klimaatverandering, overstromingen, ontbossing en verwoestijning
(GFN, 2009c).
1.2.3.
Structuur berekening ecologische voetafdruk (EV) en biocapaciteit (BC)
Een volledig overzicht en een uitgebreidere beschrijving van de berekeningsmethode is te vinden op
www.globalfootprintnetwork.org. (GFN, 2008 (1) en (2)). Het GFN is de organisatie die zich wereldwijd inzet
voor het eenduidige gebruik en de verdere ontwikkeling van de methode om ecologische voetafdrukken en
biocapaciteiten te berekenen. Onderstaande figuur schetst de structuur van de berekening (Ecologische
voetafdruk aan de linkerzijde, Biocapaciteit aan de rechterzijde).
Figuur 1: Vereenvoudigde structuur van de voetafdruk- en biocapaciteitberekeningen. Secundaire productie en
nucleaire energie zijn niet opgenomen (Bron: ADSEI, Jansen , L., 2008)
6
HOOFDSTUK 1 Inleiding: concept Ecologische voetafdruk, biocapaciteit, landtypes,
equivalentie- en opbrengstfactoren,…
“De opbrengstfactor voor een specifiek landgebruiktype in een specifieke regio vertaalt een ‘fysieke’
(echte) hectare (ha) naar een wereldgemiddelde hectare (wha) van dat specifieke landgebruiktype. Zo is
bv. Belgisch akkerland ongeveer 2,3 keer zo productief als wereldgemiddeld akkerland. Een hectare
Belgisch akkerland staat dus gelijk aan 2,3 wereldgemiddelde hectare (wha). De opbrengstfactor van
Belgisch akkerland bedraagt dus 2,3 wha/ha” (Bruers, S., 2010).
“De equivalentiefactor voor een specifiek landgebruiktype vertaalt een wereldgemiddelde hectare (wha) in
een ‘globale’ hectare (gha). Deze globale hectare is een gemiddelde over de verschillende
landgebruiktypes. Een wereldgemiddelde hectare akkerland is ongeveer 2,6 keer zo productief als een
wereldgemiddelde hectare van biologisch productieve grond, waarbij het gemiddelde genomen wordt over
alle landgebruiktypes. In vergelijking met andere landgebruiktypes is akkerland dus erg productief. De
equivalentiefactor voor akkerland bedraagt dus 2,6 gha/wha” (Bruers, S., 2010).
Samengevat (Bruers, S, 2010.): “de opbrengstfactor vertaalt een hectare van een landgebruiktype van een
regio in een wereldgemiddelde hectare van een landgebruiktype, de equivalentiefactor vertaalt die
wereldgemiddelde hectare van dat landgebruiktype in een globale hectare van alle landgebruiktypes”.
“De opbrengstfactoren worden berekend aan de hand van de verhouding van regionale opbrengstcijfers
en wereldgemiddelde opbrengstcijfers van gewassen, visvangst, … De berekening van equivalentiefactoren
is complexer, omdat men verschillende landgebruiktypes moet kunnen vergelijken. Die berekening wordt
gedaan aan de hand van een productiviteitsindex van de Global Agro-Ecological Zones, en wordt
beschreven in Wackernagel e.a., 2005”. In tegenstelling tot de equivalentiefactoren verschillen
opbrengstfactoren van regio tot regio (Bruers, S.).
1.2.4.
Waarom de Ecologisch Voetafdruk?
De ecologische voetafdruk is geïntroduceerd in het begin van de jaren ‘90 onder andere als een
communicatiemiddel om duidelijk te maken dat de totale menselijke consumptiepatronen de
draagcapaciteit van de aarde aan het overstijgen zijn en dat er duidelijke verschillen bestaan tussen de
verschillende landen.
Volgens het netwerk van GFN EV gebruikers (Kitzes et al, 2007a) zijn de belangrijkste redenen waarom de
nationale footprint rekeningen zijn gecreëerd en in stand worden gehouden, dat ze het volgende
verschaffen:
• Een wetenschappelijk robuuste berekening van de druk die verschillende landen veroorzaken op de
regenererende capaciteit van de biosfeer
• Basisinformatie over de bronnen van de druk die nuttig kan zijn voor het beleid om binnen de
biofysische grenzen te blijven
• Een consistente methode die internationale vergelijkingen toelaat tussen de landen
• Een basis dataset die kan gebruikt worden als basis voor subnationale EV analyses, zoals voor
provincies, staten, bedrijven of producten
7
HOOFDSTUK 1 Inleiding: concept Ecologische voetafdruk, biocapaciteit, landtypes,
equivalentie- en opbrengstfactoren,…
1.2.5.
Wat is de berekeningsmethode van de EV?
Het eerder vernoemde Living Planet Report gaat uit van een berekeningsmethode die ontwikkeld is door
William Rees en Mathis Wackernagel. Deze twee wetenschappers van de Universiteit van British Columbia
in Canada, ontwikkelden begin jaren ´90 een model dat bekend staat als de Ecologische Voetafdruk (EV).
De EV is inmiddels een wijdverbreid meetinstrument geworden. Hoewel hij ingewikkeld is in zijn uitvoering,
is de basisgedachte van de EV bijzonder simpel. Rees en Wackernagel kozen voor de volgende
fundamentele benadering3: als we de totale capaciteit van de aarde, van alles wat deze ons jaarlijks kan
geven aan voedsel, zuivere lucht, proper water en andere grondstoffen, kunnen vaststellen, en die totale
capaciteit delen door het aantal leden van de wereldbevolking, dan kunnen we bepalen waar iedereen in
principe recht op heeft. Rees en Wackernagel slaagden erin om de capaciteit vast te stellen en bovendien
hiervoor een eenheid te ontwikkelen. Zij brachten het beroep op de hulpbronnen van de aarde terug tot
het ruimtebeslag die het inneemt. Ze berekenden dat de totale bruikbare oppervlakte van de aarde 13,4
miljard ha bedroeg. Gedeeld door ruim 6 miljard mensen levert dit een oppervlakte op die voor iedereen
op aarde in principe beschikbaar is om in zijn of haar behoeften te voorzien zonder de aarde te overvragen
(Bert Vink 2006). Rees en Wackernagel noemden dit het “Eerlijke Aarde Aandeel” (EAA). Dit EAA werd
vastgesteld op 2,1 hectare per persoon. Later is het Eerlijke Aarde Aandeel, vanwege vermeend morele
lading, omgedoopt tot “beschikbare biocapaciteit per wereldbewoner”. Om de afkorting te kunnen blijven
gebruiken, hanteren we ook in dit rapport de term “Evenredig Aarde Aandeel” (EAA). “De gemiddelde
Nederlander gebruikt 4,4 ha.”4 In Nieuw Zeeland gebruikt men gemiddeld 7,7 ha en in Amerika en
Verenigde Arabische Emiraten spannen ze de kroon met 9,4. Daartegenover staat bijvoorbeeld Turkije met
2,7 ha, Peru met 1,6 en Malawi 0,5. Een volledig overzicht en een uitgebreide beschrijving van de
berekeningsmethode is te vinden op www.globalfootprintnetwork.org. In theorie kunnen EV op meerdere
schaalniveau’s worden toegepast, echter berekeningen op nationaal niveau worden beschouwd als de
meest complete. Recent zijn er ook webbased tools ontwikkeld die de EV van een individu kunnen bepalen
maar ook die van bedrijven, steden, landen, producten, diensten en activiteiten. Niet alle webbased tools
werken volgens dezelfde systematiek en het zijn vaak autonome ontwikkelingen die niet door GFN worden
gesteund of gecontroleerd op correctheid.
De berekening van de EV en de biocapaciteit wordt uitgevoerd op basis van de volgende vergelijking:
Formule voor de berekening van de Ecologische Voetafdruk:
EV=P/YN.YF.EQF
Waarbij:
• EV= Ecologische Voetafdruk wordt geassocieerd met consumptie van producten of afval (uitgedrukt
in “global ha”)
• P (“Production”) = het aantal producten die werden geëxtraheerd of de hoeveelheid afval die werd
geproduceerd (uitgedrukt in t/yr)
• YN (Yield National)= nationaal gemiddeld rendement voor de extractie van het product of voor de
opname van de afval (uitgedrukt in t/nation ha . yr)
• YF (“Yield factor”)= rendementsfactor van een gegeven grondtype in een bepaald land (uitgedrukt in
world ha / nation ha)
• EQF (“Equivalence factor”)= de “equivalentiefactor” voor een gegeven grondtype (uitgedrukt in
global ha / world ha)
3
4
BERT VINK, Balansgeld- Een vitale economie binnen ecologische grenzen, Manuscript
BERT VINK, Balansgeld Een vitale economie binnen ecologische grenzen, Manuscript
8
HOOFDSTUK 1 Inleiding: concept Ecologische voetafdruk, biocapaciteit, landtypes,
equivalentie- en opbrengstfactoren,…
Formule voor de berekening van de biocapaciteit:
BC = A*YF*EQF
Waarbij:
• BC = Biocapaciteit van een gegeven grondtype (uitgedrukt in global ha)
• A = oppervlakte van een gegeven grondtype in een bepaald land (uitgedrukt in nation ha)
• YF = Rendementsfactor van een gegeven grondtype in een bepaald land (uitgedrukt in world ha /
nation ha)
EQF = de gelijkwaardigheidsfactor voor een gegeven grondtype (uitgedrukt in Global ha)
Om tot de berekeningen te komen, bestaan er twee methodes, de “compound methode” en de
“component methode”.5
→ De compound methode
De compound methode wordt gebruikt bij het berekenen van de voetafdruk van een land. Dit is de
originele methode, ontwikkeld door Wackernagel & co, en gebruikt voor het Living Planet report (bv. LPR
2002, met betrekking tot de wereld anno 1999).
Deze top-down methode komt er op neer dat de hele productie van het land, plus de import, min de
export wordt meegerekend en omgezet in voetafdruk;
• voor landbouwproducten, vis en hout: rekening houdende met de globale gemiddelde productiviteit
per product en per grondsoort, (lokale productie wordt via local yield- en equivalentiefactor omgezet
in een voetafdruk aan een globale gemiddelde productiviteit)
• voor energie:
- direct verbruik wordt in rekening gebracht via productie + import/export balans
- indirecte energie vervat in materiële producten (zowel landbouw als industriële): rekening
houdende met de import/export balans omgezet in indirect energieverbruik via indirecte energieinhoud per producteenheid (bv. gebaseerd op “LevensCyclus Analyses”(LCA’s). Hierbij worden
alle consumpties berekend aan “global yields” in plaats van “local yields”, en alle resultaten
omgezet in globale hectare van gemiddeld bioproductief land. Zo komt men tot een algemeen
cijfer per land, dat gedeeld wordt door de bevolking en zo tot een cijfer per inwoner leidt.
De achillespees bij deze benadering is de betrouwbaarheid van de data (zowel qua materiële productie en
handel, als qua indirecte energie inhoud per product, enz…) en de consistentie van de data. De manier
waarop de basisgegevens worden verkregen is niet eenvormig in de verschillende landen.
→ De component methode
Deze bottom-up benadering gaat uit van afzonderlijke producten en consumpties en tracht via LCA’s of
input/output analyses de hele stroom aan grondstoffen en energieverbruik in kaart te brengen.
5
BIM & ECOLIFE VZW, technisch rapport
9
HOOFDSTUK 1 Inleiding: concept Ecologische voetafdruk, biocapaciteit, landtypes,
equivalentie- en opbrengstfactoren,…
Zo komt men tot de voetafdruk van een kilogram fruit, een kWh elektriciteit, een kilometer met de wagen,
een hotelovernachting, enz… Op deze manier kan men de voetafdruk van een persoon gaan samenstellen
“van onderuit”. De individuele voetafdruk calculators werken op deze manier. GFN heeft deze nieuwe
ontwikkelingen nog niet in de hand en zodanig nog niet opgenomen in hun methodologie.
Ideaal komt een berekening via de compound en de component methode voor de gemiddelde Belg op
hetzelfde cijfer van 6,7 ha uit. In praktijk heeft de component methode, de compound methode nodig als
richtcijfer.
Het is immers niet mogelijk om binnen de component methode:
• alle consumpties volledig en juist te meten, consistent met de cijfers gebruikt in de compound
methode
• alle producten volledig en juist te berekenen; zo zal men zelden een cijfer durven geven voor
bijvoorbeeld m² bouwoppervlakte aan voedingsindustrie per kg wortelen, …
• de “collectieve voetafdruk” per persoon te meten (ieders aandeel in de voetafdruk van het
staatsapparaat, het onderwijssysteem, …)
En anderzijds is de compound methode ook niet helemaal sluitend en consistent met de component
methode, wegens soms verschillende databronnen.
Daardoor blijft er hoe dan ook een bufferzone tussen de twee methodes. Deze wordt in ref. 7 van het BIM
technisch rapport de ‘restfactor’ genoemd (voor meer details verwijzen we naar het hoofdstuk 7 van het
technisch rapport van de ecologische voetafdruk van de bewoners van het Brussels hoofdstedelijk Gewest
2004).
1.2.6.
Relatie met andere voetafdruk-concepten
Er bestaan meerdere “voetafdruk” concepten dan de EV. Sommige kunnen wellicht beschouwd worden als
complementair en andere zijn deels ruimer of vollediger, of juist weer specifieker. Ze hebben elk de
bedoeling de complexiteit van de milieubelasting in een eenvoudig getal samen te brengen.
• De water voetafdruk
• De CO2 voetafdruk
• De eco-indicator 99
→ Watervoetafdruk6
De watervoetafdruk is gebaseerd op het concept van 'virtueel' water. Dat is de hoeveelheid water die
verbruikt wordt om een product tot stand te brengen.
Neem bijvoorbeeld een kopje koffie. Dat bevat 20 cl water, maar om die koffiebonen te telen, hadden de
koffieplantjes veel water nodig: zo'n 140 liter voor één kopje koffie. Dit virtuele water is analoog aan de
indirecte energie-inhoud die gebruikt wordt bij de ecologische voetafdruk. Een kopje koffie bestaat dus
niet enkel uit direct water (de 20 cl in het kopje), maar ook uit indirect, virtueel water (de 140 liter). De
watervoetafdruk van een persoon is niets anders dan de som van het directe en indirecte verbruikte water
van alle geconsumeerde producten.
6
Tekst gebaseerd op http://www.ecolife.be/nieuwsbrief/2009-2/NB_2009_2.htm
10
HOOFDSTUK 1 Inleiding: concept Ecologische voetafdruk, biocapaciteit, landtypes,
equivalentie- en opbrengstfactoren,…
Bij het waterverbruik wordt er zowel naar vervuiling als verdamping gekeken. De hoeveelheid vervuild
water (bv. door het gebruik van pesticiden op de koffieplantages of door het lozen van chemisch afval)
heet grijs water. Bij verdamping gaat het niet alleen om het waterverbruik in de koeltorens van
elektriciteitscentrales, maar vooral over de verdamping bij de plantengroei. Vandaar dat akkers vaak
geïrrigeerd worden. De hoeveelheid irrigatiewater die planten verbruiken, heet blauw water. Verder wordt
ook gekeken naar het water dat door neerslag rechtstreeks op de akkers valt: het zogenaamde groen
water. De som van grijs, blauw en groen water is de totale watervoetafdruk.
De opsplitsing in groen en blauw water is niet zonder reden. Blauw water is afkomstig van rivieren, meren
en grondwaterlagen, en is daardoor veel waardevoller voor de mens en voor zoetwaterecosystemen. Een
groot verbruik van blauw water kan ernstige ecologische gevolgen hebben. Denk maar aan het beruchte
voorbeeld van het Aralmeer op de grens van Oezbekistan. Door het massale gebruik van irrigatiewater op
de katoen- en rijstplantages kromp de oppervlakte van dit meer in met meer dan de helft, met alle
gevolgen van dien. Een ander schrijnend voorbeeld is het verhaal van de rivierdolfijn in India die met
uitsterven bedreigd is omdat er veel rivierwater vervuild wordt of afgetapt wordt voor irrigatie. En dan
wordt nog niet gepraat over de gevolgen voor de plaatselijke bevolking. Daar zoetwaterecosystemen dus
erg kwetsbaar zijn, is het belangrijk om onze ecologische impact op die systemen in kaart te brengen.
Vandaar dat ondermeer WWF en Ecolife geïnteresseerd zijn in de watervoetafdruk. De focus ligt in eerste
instantie op landbouwproducten, daar die het meeste water verbruiken.
Vergelijking van de watervoetafdruk met de EV leert dat waterverbruik ook is opgenomen in de berekening
van de EV, meerbepaald in termen van de energie-impact van het waterverbruik (niet het watertekort).
Aangezien de EV water niet in zijn volledige beleidsrelevantie afdekt kan het een interessante mogelijkheid
zijn om de watervoetafdruk complementair aan de EV te gebruiken.
→ CO2 voetafdruk
Een CO2 voetafdruk analyseert alle directe en indirecte energie consumpties die te maken hebben met de
verschillende activiteiten van een regio, organisatie of product en vertaalt die naar een “CO2 voetafdruk”
aan de hand van op wetenschappelijke basis bepaalde emissie factoren. Een “CO2 voetafdruk” (of “carbon
footprint”) wordt meestal uitgedrukt in tonnen CO2 equivalenten, uitgestoten door een organisatie, regio
of individu op jaarbasis, of door een product gedurende zijn levenscyclus. Er wordt rekening gehouden met
de 6 belangrijkste broeikasgassen (CO2, CH4, N2O, HFK's, PFK's, SF6), zoals vastgesteld in het Kyotoprotocol.
Het analyseren van een CO2 voetafdruk van een organisatie of regio gebeurt idealiter volgens
internationale standaarden, zoals vastgelegd in het GHG-protocol of de ISO14064 standaard. Op basis
hiervan zijn verschillende methodieken afgeleid, zoals de Bilan Carbone®, die werd ontwikkeld door het
Franse ADEME (“Agence de l'Environnement et de la Maîtrise de l'Energie”). Deze methodologie werd
ontwikkeld in een streven naar het technisch en cijfermatig onderbouwen van duurzame ontwikkeling. De
tool is opgebouwd in lijn met ISO 14062 en het internationaal aanvaarde ‘Greenhouse Gas Protocol’.
Interessant om te vermelden is dat er in de Bilan Carbone® een module werd ontwikkeld (nl. ‘territoire’) die
specifiek gericht is op het bepalen van de CO2 voetafdruk van een stad of gemeente, regio of land.
Voor het berekenen van een CO2 voetafdruk op product niveau bestaan diverse standaarden, gebaseerd op
de ISO normen voor levenscyclus analyse van een product (ISO 14040/44). Voorbeelden van normen die
specifiek focussen op CO2 voetafdruk zijn de PAS 2050 (UK) en de in ontwikkeling zijnde ISO 14067
standaard.
11
HOOFDSTUK 1 Inleiding: concept Ecologische voetafdruk, biocapaciteit, landtypes,
equivalentie- en opbrengstfactoren,…
In deze context is het belangrijk te vermelden dat de CO2-voetafdruk toelaat om op een precieze manier de
directe en indirecte CO2-uitstoot van een bedrijf, organisatie, stad of streek, voor een bepaalde periode
(bijvoorbeeld het jaar 2008 of 2009) te kwantificeren. Dit maakt het mogelijk de uitstootreducties,
gerealiseerd in de daaropvolgende jaren, te meten en op te volgen in vergelijking met de nulmeting.
In vergelijking met de EV, houdt de CO2 voetafdruk rekening met alle relevante broeikasgassen en drukt dit
uit in CO2-equivalenten, terwijl de EV alleen rekening houdt met de CO2 emissies.
Beleidstoepasbaarheid :
CO2 voetafdruk is t.o.v. de EV enerzijds vollediger (door expliciet meenemen van andere broeikasgassen)
anderzijds beperkter (doordat EV vormen van landgebruik meeneemt die niet altijd gekoppeld zijn aan
CO2). Er bestaat meer wetenschappelijke consensus over de modellering van carbon footprints dan over
die van EV. Ook zijn de uitkomsten van EV gedomineerd door CO2 emitterende activiteiten, dus de overlap
is redelijk groot. Carbon footprints geven dus een beperkter maar wel minder omstreden eenvoudig beeld
uitgedrukt in één enkele indicator.
→ Eco-Indicator 99
De Eco-Indicator 99 methodologie (EI-99) is een hele tijd geleden ontwikkeld in Nederland in het kader van
levenscyclusanalyse. De EI-99 methode vertaalt o.a. emissies en uitputting van grondstoffen naar milieuimpactcategorieën zoals broeikaseffect, verzuring, vermesting, landgebruik enz. en biedt de mogelijkheid
om deze milieu-impactcategorieën op hun beurt te vertalen naar schade aan menselijke gezondheid,
schade aan ecosystemen en uitputting van grondstofvoorraden. De 3 schadecategorieën kunnen
uiteindelijk gewogen worden ten opzichte van elkaar, wat leidt tot één cijfer, de eco-indicator, welke een
maat is voor de milieu-impact van een product, proces of systeem. Deze methodologie wordt o.a. door
OVAM gebruikt om ontwerpers een tool aan te reiken waarmee ze de milieu-impact van producten die ze
ontwerpen reeds in de ontwerpfase kunnen inschatten en verbeteren.
Ondertussen is de EI-99 methodologie vervangen door de ReCiPe methode. Deze laatste combineert de
voordelen van de EI-99 methode en andere in LCA gebruikte impact assessment methodes (LCIA). Ze laat
dus nog steeds toe om de milieu-impact uit te drukken in één cijfer. Deze weging tot één cijfer wordt
weliswaar niet ondersteund door bv. de ISO 14040/44 normen rond LCA, zeker niet bij publieke
vergelijkende uitspraken.
Het voordeel van de EI-99 en ReCiPe methode is dat ze de milieu-impact niet beperken tot CO2-emissies,
maar de impact van alle emissies wordt mee genomen. Daarnaast wordt ook uitputting van zowel fossiele
als minerale grondstoffen in rekening gebracht en landgebruik. Ze omvat dus veel meer dan de EV. Deze
methodes worden voornamelijk gebruikt om de milieu-impacten van producten of systemen in kaart te
brengen, omdat ze vooral binnen LCA zijn ontwikkeld. Ze worden minder toegepast op organisaties en
regio’s.
Toepasbaarheid voor beleid:
In vergelijking met EV nemen de EI-99 en ReCiPe methode een breder pallet aan milieu-effecten mee, maar
leggen geen referentie naar beschikbare capaciteit. Ook bevatten de methodes subjectieve
(wegings)oordelen en die worden expliciet aangegeven.
12
HOOFDSTUK 1 Inleiding: concept Ecologische voetafdruk, biocapaciteit, landtypes,
equivalentie- en opbrengstfactoren,…
1.2.7.
Wat zijn de huidige kritieken rond het concept en berekening methode van de EV
Kritiek op de EV is gekomen van ondermeer Harmen Verbruggen en Jeroen van den Bergh van de Vrije
Universiteit Amsterdam en anderen. Zij bekritiseren de methode met volgende argumenten7:
• Er wordt geen onderscheid gemaakt tussen duurzaam en onduurzaam landgebruik. Daardoor is de
voetafdruk niet nuttig voor het voeren van milieubeleid en wordt onvoldoende recht gedaan aan het
belang van biodiversiteit.
• CO2-uitstoot door fossiele brandstoffen (de helft van de voetafdruk in Westerse landen) wordt enkel
vertaald naar land waar bomen worden aangeplant. Dit is een heel inefficiënte manier van
compenseren.
• Regionale interpretaties: de afdruk van bijvoorbeeld een stad is verwarrend, omdat er geen grens is
waarbij een stad een aanvaardbare voetafdruk zou kunnen hebben.
• Emissies van verzurende stoffen en microverontreinigingen, zoals dioxines of zware metalen zijn niet
te vertalen naar een landoppervlak.
• De EV classificeert afval in 3 categorieën waaruit één van hen niet kan worden opgevolgd volgens de
methode. De drie afvalcategorieën zijn: biologisch afval, afval op stortplaatsen, giftige en vervuilende
producten (vb. PCB’s en Toxines). Deze laatste heeft geen gedefinieerde EV. Maar, er is desondanks
mogelijkheid om hun EV te berekenen met verwijzing naar de Life Cycle Assessment van productie
van PCB (Polychloorbifenyl) en gifstoffen .8
• Equivalentiefactoren (Vrij vertaald;“Equivalence Factor”): bijgewerkte en verfijnde aanpak voor het
berekenen van gelijkwaardige methodes worden voortdurend onderzocht. Wat ervoor zorgt dat we
moeilijk gaan kunnen vergelijken.
Op basis van bovenstaande argumenten vinden de genoemde onderzoekers de EV verwarrend, arbitrair,
incompleet, normatief en te geaggregeerd.
De grootste tekortkoming is dat van vele consumpties maar een deel van de werkelijke milieu-impact in
voetafdruk kan gevat worden. Er kan geen rekening gehouden worden met de uitputting van eindige
grondstoffen, met andere dan CO2- broeikasgassen, en met alle vervuiling die zich maar op termijn uit in
verminderde bioproductiviteit (erosie, grondwatervergiftig, zure regen, …)9.
1.2.8.
Hoe werd de EV gebruikt bij andere regio’s
→ UK – Wales: Ecological Footprint - Scenarios to 2020
De ecologische voetafdruk is één van de vijf Welsh Assembly Government's kernindicatoren van duurzame
ontwikkeling in Wales. Wales berekende hun ecologische voetafdruk met behulp van gegevens van 2003 in
een studie waarin diverse scenario’s worden berekend. Het rapport laat zien hoe de ecologische
voetafdruk kan veranderen in de tijd.
Men baseerde zich hierbij voornamelijk op de huisvesting sector, de transportsector en de voedingssector
om de ecologische voetafdruk te bepalen.
De opgestelde scenario’s geven de mogelijke evolutie van de voetafdruk van 2001 tot 2020.
7
JEROEN C.J.M. VAN DEN BERGH en HARMEN VERBRUGGEN, Spatial sustainability, trade and indicators: an
evaluation of the “Ecological Footprint”, Rapport, Amsterdam, 1998.
8
FELIX MÜLLER, Ecological indicators, ELSEVIER, 2009
9
Bim & Ecolife Vzw, De Ecologishe Voetafdruk Van De Bewoner Van Het Brusselshoofdstekelijk GewestSamenvattend Rapport, 2004, p.61.
13
HOOFDSTUK 1 Inleiding: concept Ecologische voetafdruk, biocapaciteit, landtypes,
equivalentie- en opbrengstfactoren,…
Deze scenario's zijn bedoeld om de nadruk te leggen op potentiële vermindering van de voetafdruk in:
• Het beleid van vandaag
• Beleid gepland voor de nabije toekomst, en
• Verdere beleidsmaatregelen die kunnen worden ingevoerd op (Groot Brittannië) nationale schaal
De beleidsaanpassingen zijn nodig om de stijgende groei in de economische voetafdruk in Wales te
stagneren en in de verre toekomst terug te doen dalen. Wanneer Wales de plannen die momenteel op
tafel liggen (Wales One Programme) kan uitvoeren moeten ze in staat zijn tegen 2020 de groei van EV te
stagneren.
De huisvestingssector neemt het grootste deel van de EV op zich in Wales, ongeveer 25%. Plannen worden
opgesteld om het energieverbruik in nieuwe en bestaande woningen te doen dalen. Deze plannen zijn
voornamelijk opgesteld op basis van “Code for sustainable homes” en “HEES: Home energy efficiency
scheme”. Het doel bestaat erin om op lange termijn het energieverbruik in woningen te laten dalen met
10% bij minstens 40 % van de bevolking.
Na de huisvestingssector is de transportsector een grote bijdragende sector aan de EV van Wales. De
transportsector neemt ongeveer een 18% in beslag. Ideeën om dit aandeel te reduceren kwam er van de
‘Wales Transport Strategy Draft Consultation’. Zij willen voornamelijk het duurzaam reizen promoten op
subnationaal niveau.
Met 20% neemt ook de voedingssector een groot deel van de EV in beslag. Vermindering van het
energieverbruik binnen deze sector is enkel mogelijk in de hele keten van de voedingsindustrie en
bovendien moet het aankooppatroon van de consument aangepast worden. Wales wil de onnodige
aankoop van voedingsmiddelen laten dalen, één zesde van de voedingsmiddelen worden in Wales verspild.
Belangrijke om te weten is dat Wales de EV nu al jaarlijks opvolgt als indicator in het beleid van duurzame
ontwikkeling. De laatste officiële rapporteringen omtrent indicatoren voor milieu (en duurzame
ontwikkeling) dateren van 2009 en bevatten EV scores voor 2001, 2003, 2004 en 2006 :
http://www.statswales.wales.gov.uk/TableViewer/document.aspx?ReportId=10413
In de begeleidende tekst wordt vermeld dat de resultaten door een andere manier van berekenen en
methodologiewijziging onvergelijkbaar zijn voor 2003 vs 2001 en 2006 vs 2004. Toch achten ze de EV als
een goede integrerende indicator om de wereldwijde impacts van consumptie in Wales in beeld te
brengen.
Samengevat: Wales heeft EV eenmalig gebruikt als een integrerende kapstok om algemene vooruitgang te
illustreren van verschillende bestaande sectorale beleidsscenario’s (van sectoren die significant bijdragen
aan de EV). Men rapporteert over de EV van jaar tot jaar en meldt dat vergelijkingen door wijzigingen in
berekening en methodologie voor de jaren 2003 vs 2001 en 2006 vs 2004 onvergelijkbaar zijn. Men gaat
nog niet zover om de EV zelf als kwantitatief beleidsdoel te formuleren.
Opmerkingen komende uit het rapport : ”Wales’ ecological footprint – scenarios to 2020”
In het rapport, heeft men het over een “ideal account system” dat de EV zou berekenen in een
vereenvoudigde economie en een grensvrij systeem. In deze mate kan men enkel wereldwijd de EV
berekenen omdat de EV parameters bevat die alleen maar op wereldschaal te berekenen zijn. “Elk product
dat op de markt komt is een deel van een wereldwijde productieketen dat we “economie” noemen.”
De tweede opmerking met betrekking tot het gebruik van de EV in bovenvermelde tekst gaat over de
voortdurende evolutie van de berekeningsmethode. Men spreekt weliswaar over vergelijkingen door de
jaren heen maar men kan er niet van uitgaan dat de EV van 1990 op dezelfde basis berekend werd als die
van 2003.
14
HOOFDSTUK 1 Inleiding: concept Ecologische voetafdruk, biocapaciteit, landtypes,
equivalentie- en opbrengstfactoren,…
De opvolging van de EV van Wales met opsplitsing per sector gebeurt om de 4 à 5 jaar. De regering neemt
dan contact op met de Universiteit van York en geeft hen de opdracht de EV te herberekenen en de
mogelijke scenario’s te evalueren en indien nodig aan te passen. Tot op de dag van vandaag blijft de EV een
van de vijf belangrijkste indicatoren in het duurzaamheidsbeleid van Wales.
→ South Australia10
“Zuid-Australië heeft getracht de denkwijze van de 'ecologische voetafdruk’ te brengen tot de kern van hun
besluitvorming, de Ecologische Voetafdruk wordt geacht als een belangrijke indicator voor duurzaamheid
in het Strategisch Plan van Zuid-Australië. Het plan stelt als streefwaarde de ecologische voetafdruk van
Zuid-Australiëte verminderen met 30% tegen 2050.”
Samengevat: Zuid-Australië heeft ervoor gekozen om een lange termijn kwantitatief doel voor de EV op te
stellen, maar volgt de EV scores in de tussenliggende jaren nog niet actief op. De redenen zijn hiervoor niet
gekend.
→ Zwitserland
Op federaal niveau wilde men bepalen of de ecologische voetafdruk methode een geschikte aanvulling
vormt op andere indicatoren van duurzame ontwikkeling. In de eerste fase werd de internationale
database, beheerd door Global Footprint Network en tevens de initiatiefnemer van de methode,
vergeleken met Zwitserse gegevens. Gebaseerd op onderzoek van deze databank, werd de Zwitserse
ecologische voetafdruk berekend in de tweede fase.
Welke informatie kan door de ecologische voetafdruk niet worden beoordeeld11 volgens de Zwitserse
studie?
• Niet-ecologische aspecten van duurzaamheid: De voetafdruk is geen volledige indicator van
duurzaamheid. Het bevat alleen de ecologische aspecten van duurzaamheid en niet de sociale en
economische. Sociale en economische aspecten zouden ook moeten worden opgenomen om een
correcte en uitgebreide verklaring over duurzaamheid te maken.
• De omvang van de ecologische voetafdruk zal meestal te klein worden geschat, aangezien het geen
rekening houdt met de kwalitatieve en slecht kwantificeerbare aspecten (bijvoorbeeld nietbiologisch afbreekbare materialen, de schade door afval, verlies van biodiversiteit, zoetwater
verbruik). Zie de toelichting in de afzonderlijke secties.
• Vermindering van niet-hernieuwbare hulpbronnen: Met uitzondering van fossiele brandstoffen,
meet de voetafdruk het verbruik van niet-hernieuwbare hulpbronnen slechts indirect. Ondanks dat
de methode rekening houdt met de hoeveelheid hernieuwbare bronnen die nodig zijn om de niethernieuwbare bronnen beschikbaar te maken, geeft de voetafdruk de limieten van deze bronnen
niet weer.
• Essentiële niet-duurzame activiteiten: Activiteiten en evenementen die niet-fundamenteel houdbaar
zijn, zoals milieuvervuiling veroorzaakt door zware metalen of persistente verontreinigende stoffen
10
11
http://www.sustainableliving.sa.gov.au/resources/Eco_Footprint_Brochure.pdf
Office fédéral de la statistique (OFS), Switzerland’s ecological footprint, 2006
15
HOOFDSTUK 1 Inleiding: concept Ecologische voetafdruk, biocapaciteit, landtypes,
equivalentie- en opbrengstfactoren,…
•
•
•
•
(PCB's, PVC, dioxines), zijn niet inbegrepen in de berekening van de ecologische voetafdruk. Omdat
deze materialen traag afbreken, is het niet mogelijk om een gebied te bepalen dat nodig is om deze
af te breken.
Milieuschade: Milieuschade zoals ontbossing, overbevissing en uitgeputte bodem is niet direct
opgenomen in de berekening van de voetafdruk. De ecologische voetafdruk kan geen schatting
geven van toekomstige verliezen van de biocapaciteit als gevolg van de huidige overbelasting.
Schade op lange termijn door overmatig gebruik van middelen wordt niet uitgedrukt, zolang de
opbrengsten ervan niet dalen. Biocapaciteit daalt niet tot dat milieuschade een vermindering van de
biologische productiviteit veroorzaakt. Dus de mondiale voetafdruk van de visserij werd kleiner en
kleiner voor enige tijd, omdat meer en meer vis gevangen werd per oceaanoppervlak dankzij de
moderne methoden. De voetafdruk is toegenomen sinds wereldwijde vangstvolumes zijn beginnen
te dalen als gevolg van overbevissing.
Verlies van de biologische diversiteit: Het verlies van biodiversiteit door bijvoorbeeld, ontbossing of
meer intensieve landbouw is niet opgenomen in de ecologische voetafdruk.
Natuurlijk kapitaal: Bij de berekening van biocapaciteit worden geen land- of water gebieden
uitgesloten van gebruik, zoals het geval zou zijn met de natuurreservaten, bijvoorbeeld.
Toerisme: Middelen die worden gebruikt door toeristen worden ten laste van het land dat toeristen
bezoeken, in plaats van naar hun eigen land. Uiteraard heeft dit geen invloed op de ecologische
voetafdruk op mondiaal niveau.
1.2.9.
De bruikbaarheid van de EV voor beleid duurzame ontwikkeling 12
“Wackernagel en Rees pleiten vanuit ontwikkelingsoogpunt om een beleid te voeren dat de voetafdruk van
ontwikkelde landen verkleint. Ontwikkelingslanden hebben dan de ‘ruimte’ om hun eigen voetafdruk te
vergroten. Deze ruimte is echter nu ook al voorhanden. Een groot deel van de voetafdruk bevat immers
indirect - en dus fictief - ruimtebeslag. Het feit dat ontwikkelingslanden een kleine voetafdruk hebben,
wordt niet veroorzaakt door de grote voetafdruk van ontwikkelde landen. Eventuele ruimteproblemen
ontstaan eerder door productie met een lage productiviteit per hectare. De ruimte om te groeien bestaat
in veel gevallen wel degelijk, al gaat dat gepaard met ecologische risico’s. Het is echter zeer
onwaarschijnlijk dat ontwikkelingslanden om deze reden zullen lijden onder een economische politiek die
hun voetafdruk zal vergroten. Andersom komt er ook geen ruimte ‘vrij’ als de ontwikkelde landen hun
voetafdruk verkleinen.
Eveneens vernoemen we het begrip ecologisch tekort. Wackernagel en Rees zijn van mening dat iedere
aardbewoner, ongeacht zijn woonplaats, recht heeft op een even groot stuk van de aarde, maar houden bij
de berekening van het ecologisch tekort wel rekening met de omvang van landen. Het is in principe
interessant om te bekijken hoe het ruimtebeslag van een bepaald land zich verhoudt tot de oppervlakte
van dat land, maar als men rekening houdt met het ‘eerlijke’ aandeel van de aarde, heeft het nauwelijks
beleidsrelevantie. Toch gebruiken Wackernagel en Rees het begrip ecologisch tekort om de ‘quasiparasitaire’ relatie tussen de geïndustrialiseerde landen en de ontwikkelingslanden te illustreren. Een land
als Canada, dat een grote voetafdruk heeft, is een netto-exporteur van ruimte, maar dat impliceert niet dat
de Canadees meer recht heeft op een grotere voetafdruk dan bijvoorbeeld een Belg.
Verder is het reduceren van de EV volgens Wackernagel en Rees noodzakelijk, maar hierbij blijken bij
nadere analyse ongewenste neveneffecten op te treden. Bij de onderstaande bedenkingen wordt bekeken
of de reductie van de voetafdruk wel politiek haalbaar is.
12
A.P. POSTMA, EV- Betekenis en bruikbaarheid, Rapport voor het Rijksuniversiteit Groningen, p. 20, 2000
16
HOOFDSTUK 1 Inleiding: concept Ecologische voetafdruk, biocapaciteit, landtypes,
equivalentie- en opbrengstfactoren,…
Ten eerste kan de vermindering van de voetafdruk van ontwikkelde landen een negatieve invloed hebben
op het inkomen van ontwikkelingslanden. Voor veel ontwikkelingslanden is export van primaire goederen
de voornaamste bron van inkomsten. Doordat deze goederen over grote afstanden vervoerd moeten
worden, hebben zij een grote voetafdruk. Als consumenten in ontwikkelde landen om deze reden minder
export uit de Derde Wereld gaan kopen, kan dat dus een negatief effect op ontwikkeling hebben, in plaats
van het positieve effect dat door Wackernagel en Rees voorspeld werd. Ook een daling van het inkomen
van ontwikkelde landen - als mogelijk gevolg van voetafdrukvermindering - kan ontwikkelingslanden
mogelijk treffen. Ten tweede zijn de economische gevolgen groot voor landen die afhankelijk zijn van
handel. België is hier een goed voorbeeld van. Als de mobiliteit afneemt en vooral lokale producten
geconsumeerd zullen worden, is dat een beweging in de richting van autarkie. België heeft echter een zeer
beperkte ruimte, waardoor autarkie praktisch onmogelijk is. Overigens is het in theorie mogelijk dat juist
door handel de totale voetafdruk verkleind wordt13.”
Samengevat: Bovenstaand citaat geeft kritiek op de vergelijking van EV met biocapaciteit op nationaal
niveau en op de consequenties van een te strikte benadering van EV reductiedoelstelling in het kader van
internationale duurzame ontwikkeling.
1.2.10.
De toepasbaarheid van de voetafdruk op regionaal en gemeentelijk niveau14
“De EV kent zijn meest succesvolle toepassing op het nationale niveau in de vergelijking van landen
onderling. Dat heeft te maken met het feit dat EV voor een groot deel gebruik maakt van openbare
statistieken (productie, import, export etc.) die op het nationale niveau beschikbaar zijn via o.a. FAO, een
organisatie gekoppeld aan de VN. Naties /landen dient dan ook gezien te worden in de definities die de VN
hanteert. Indien de statistieken ook in dezelfde mate van detail beschikbaar zijn op lagere schaalniveau’s
(regio’s, gemeentes) kan de EV op dezelfde wijze op dat niveau worden toegepast.”
“Het nut van de toepassing van de EV op regionaal en gemeentelijk niveau is twijfelachtig te noemen. Dat
het ecologisch tekort van een dichtbevolkte regio groter is dan dat van een dunbevolkte regio hoeft geen
verbazing op te wekken. Dichtbevolkte gebieden, zoals steden, rekenen per definitie op dunbevolkte
gebieden als het platteland voor hun voedselvoorziening. Het heeft dan ook weinig zin om de totale EV van
dergelijke gebieden te gaan vergelijken met de aanwezige biocapaciteit.”
“De bewering van de schrijvers (wackernagel et al) dat de EV goed gebruikt kan worden voor duurzame
planning op lokaal niveau (Wackernagel et al., 1998, pag. 13) is eveneens dubieus. De productie van het
grootste deel van de consumptie, en dus ook de bijbehorende vervuiling, van dichtbevolkte regio’s en
steden vindt buiten het eigen gebied plaats. Een verkleining van de EV van de gemiddelde bewoner hoeft
dan ook niet bij te dragen aan de duurzaamheid van de eigen regio.”
“Verder zullen berekeningen van de EV van verschillende steden naar verwachting geen opzienbarende
resultaten opleveren. De voetafdruk is namelijk een weergave van het gemiddelde consumptiepatroon van
de inwoners van een land en het is niet waarschijnlijk dat het consumptiepatroon van de gemiddelde
Antwerpenaar bijvoorbeeld sterk afwijkt van dat van de gemiddelde Gentenaar.”
13
Afgeleid van de theorie van het comparatieve voordeel, zoals die in de negentiende eeuw door Ricardo opgesteld
werd. Als de productie van bepaalde goederen geconcentreerd wordt, ontstaat specialisatie. Doordat ieder land
verbouwt wat het relatief het meest efficiënt kan doen, wordt de wereldproductie efficiënter, hetgeen de extra
energie die nodig is voor de transport zou kunnen opheffen. Naast specialisatie kunnen door concentratie van
activiteit ook schaalvoordelen optreden die het effect nog versterken.
14
A.P. POSTMA, EV- Betekenis en bruikbaarheid, Rapport voor de Rijksuniversiteit Groningen, p. 20, 2000
17
HOOFDSTUK 1 Inleiding: concept Ecologische voetafdruk, biocapaciteit, landtypes,
equivalentie- en opbrengstfactoren,…
“Ten slotte is de EV op regionaal en lokaal niveau van weinig waarde als beleidsinstrument. Weliswaar
kunnen gemeenten en provincies met behulp van de voetafdrukmethode hun inwoners laten zien dat hun
consumptiepatroon niet duurzaam is, maar de mogelijkheden om bij te sturen zijn zeer beperkt. Op
nationaal niveau bestaan betere mogelijkheden om met het heffen van milieubelastingen en het verlenen
van subsidies de voetafdruk te verkleinen. Het concept van de EV komt op nationaal beleidsniveau dan ook
beter tot zijn recht.”
“Op gemeentelijk niveau kan het berekenen van een ‘productievoetafdruk’ van meer waarde zijn.
Gemeenten kunnen namelijk direct invloed uitoefenen op de productie binnen de gemeentegrenzen,
bijvoorbeeld door het beleid op het gebied van ruimtelijke ordening en het verstrekken van
Hinderwetvergunningen. Ook is de vervuiling die veroorzaakt wordt door productie in de eigen omgeving
in veel gevallen meer voelbaar dan vervuiling veroorzaakt door consumptie.”
“Toch is het ook in dit geval twijfelachtig of het berekenen van de voetafdruk belangrijke nieuwe inzichten
oplevert. Kan het een gemeente aangerekend worden als een vervuilende industrie die van nationaal
belang is binnen de gemeentegrenzen huist? Vergelijkingen tussen gemeenten zijn dus moeilijk. Al bij al
lijkt het niet gerechtvaardigd om veel heil te verwachten van voetafdrukberekeningen op regionaal of
lokaal niveau.”
Samengevat: Bovenstaand citaat toont dat vergelijkingen van EV met lokale biocapaciteit weinig zinvol zijn.
Hoe lokaler we te werk gaan hoe minder zin de vergelijking krijgen. Daarnaast wordt de beleidsrelevantie
van de EV op gemeentelijk niveau zeer beperkt geacht.
18
HOOFDSTUK 1 Inleiding: concept Ecologische voetafdruk, biocapaciteit, landtypes,
equivalentie- en opbrengstfactoren,…
1.3.
SWOT analyse15
De SWOT analyse is een methode die gebruikt wordt om de sterkten, zwaktes, kansen en bedreigingen te
identificeren van het vermogen van een organisatie of programma om een bepaald verklaard doel te
bereiken. In deze studie werd de SWOT-analyse exclusief gebruikt voor het EV concept en niet voor de
andere beoordelingsinstrumenten. Deze analyse heeft als doel om de argumenten op de tafel te leggen in
de discussie om te toetsen of de EV al dan niet gebruikt kan worden als indicator voor verdere
beleidsdoeleinden op regionaal Vlaams niveau.
Onderstaande analyse is grotendeels afkomstig (en vrij vertaald) uit de EU-SWOT analyse van de Europese
Commissie DG Environment.
Sterktes
- Gemakkelijk verstaanbaar
- Legt een verband tussen de natuurlijke
bronnen en het draagvermogen van een de
aard oppervlakte
- Vergelijkbaar tussen de landen onderling
- Toepasbaar op verschillende niveaus (op
voorwaarde van databeschikbaarheid)
- Groot netwerk ondersteunt de uitvoering
- De EV heeft een verband met
beleidsdoelstellingen
- Legt link naar wereldwijde consequenties van
lokale economische activiteiten
- De organisatiegraad van de
gegevensinzameling neemt toe en door
publieke discussies wordt de methode ook
verbeterd
Opportuniteiten
- Toepasselijk met EU beleid
- “Window of Opportunity”
- Het verbeteren van de kwaliteit van de
gegevens
- Onafhankelijk onderzoek
Zwakheden
- Niet transparant genoeg
- De conversie van de verschillende factoren
en veronderstellingen zijn subjectief
- Oververeenvoudiging zou kunnen leiden tot
onduidelijkheid of foute keuzes door
beleidsmakers
- Het gebruik van globale hectares maakt het
moeilijk om de reële impact te identificeren
- Het berekenen van energieverbruik is
controversieel
- Het berekenen van nucleaire energie is
controversieel
- Gegevens kunnen van slechte kwaliteit zijn of
kunnen soms ontbreken
- Er is ook een tekort aan compatibiliteit met
bestaande databases
- Er is een tekort aan data over verhandelde
goederen
- Tekort aan data over toerisme
- Het is moeilijk om de opbrengsten van de
visserij te berekenen
- Moeilijkheden om de impact van het
akkerland te berekenen
Moeilijkheden om de verspillingstromen te
berekenen
Bedreigingen
- Te weinig standaarden, transparantie van de
methode
- Te weinig onbevooroordeeld, gegevens van
hoge kwaliteit
- Het gebruik als enige indicator zou
onvoldoende zijn
15
Vrij vertaald uit : ECOLOGIC en SERI en BEST FOOT FORWARD, Potential of the Ecological Footprint for monitoring
environmental impacts from natural resource use), Mei 2008 (Rapport to the European Commission, DG
Environment). (P. 67- 76)
19
HOOFDSTUK 1 Inleiding: concept Ecologische voetafdruk, biocapaciteit, landtypes,
equivalentie- en opbrengstfactoren,…
De SWOT analyse van EV richting toepassing binnen een Vlaamse beleidscontext is in grote lijnen hetzelfde
met de volgende kanttekeningen:
• Sterktes/Bedreigingen: Statistieken op Vlaams niveau kunnen beperkter zijn qua openbare
beschikbaarheid
• Opportuniteiten: De relevantie van het meenemen van de EV indicator als graadmeter (met ook
internationale dimensie) hangt natuurlijk ook af van de beleidsterreinen waarvoor het
EU/nationale/regionale niveau verantwoordelijk is. Na fase 2 in dit project zal dat wat duidelijker zijn
voor het stuk mbt Vlaamse beleid.
1.3.1.
Sterktes
• Gemakkelijk verstaanbaar. De EV (en de biocapaciteit) is een eenvoudig cijfer dat een op zich
ingewikkelde relatie tussen consumptie- en productiepatronen en de beschikbare biocapaciteit op
wereldschaal weergeeft.
• Legt een verband tussen de natuurlijke bronnen en het draagvermogen van de aardoppervlakte.
De EV meet het gebruik van de natuurlijke bronnen in vergelijking met het draagvermogen van de
aarde. Het legt ook een verband tussen de bron en het eindverbruik waarbij, bijvoorbeeld de impact
van de energie die nodig is om een verhandeld goed te produceren ten koste is van het land van de
consument en niet het land van de producent. (Lenzen en al., 2006b)16.
• Vergelijkbaar tussen de landen onderling. De EV is vergelijkbaar over de grenzen heen en meet het
gebruik van natuurlijke bronnen op basis van wereldwijde tijdsreeks gegevens (Giljum et al., 2007).
Hoewel de EV resultaten onafhankelijk zijn van morele oordelen, is de EV bijzonder geschikt als
indicator voor wereldwijde rechtvaardigheid (voorbeeld: men stelt, in een land, een relatie tussen
het gebruik van energetische bronnen en de eigen biocapaciteit van dat land, of een relatie tussen
de EV per capita van een natie tegenover het gemiddelde wereldwijd EV per capita ).
• Toepasbaar op verschillende niveaus. Terwijl de Europese Commissie (DG Environment) rapport
analyse zich voornamelijk richt op nationale voetafdruk cijfers en de indicatoren dat hiervan afgeleid
kunnen worden, is het ook mogelijk om de EV te berekenen van de bronnen op regionaal en op
lokaal vlak, evenzeer als op product-, individueel of ondernemingsniveau. Deze berekeningswijzen
zijn nog niet zo nauwkeurig als de nationale voetafdruk en zijn niet ideaal voor vergelijking met
lokale biocapaciteit.
• Groot netwerk ondersteunt de uitvoering. Er is een breed netwerk dat wordt geleid door “Global
Footprint Network” dat meer dan 80 partners omvat met academische, Corporate en NGO partners
die als doel hebben om de kwaliteit van de gegevens te verbeteren en om de berekening van de EV
bruikbaarder te maken voor beleidsmakers. Sinds 2008 wordt een gids ontwikkeld voor de EV
berekening door middel van één procedure zodat de gebruikers van de methode vergelijkbare
resultaten kunnen verkrijgen. Eén van de sleutelactiviteiten van het “Global Footprint Network” is de
“Ten in Ten Campaign”. Deze zoekt de uitvoering van de EV op nationaal vlak in 10 landen
wereldwijd tegen 2015. Reeds 5 landen zijn hierbij aangesloten : België, Japan, Equador, Zwitserland,
en de Verenigde Arabische Emiraten.
16
Handelsgegevens die attribuut verhandelde goederen van zowel de consument landen als de producerende landen
zijn overgenomen in the EV methode dankzij COMTRADE data (Dige, 2006 and Wackernagel et al, 2005).
20
HOOFDSTUK 1 Inleiding: concept Ecologische voetafdruk, biocapaciteit, landtypes,
equivalentie- en opbrengstfactoren,…
• Verband met beleidsdoelstellingen. De EV heeft een verband met het doel van het milieubeleid om
de ecologische effecten van het gebruik van natuurlijke bronnen te verminderen. Het voornaamste
doel is het vergelijken van het menselijke gebruik van natuurlijke bronnen met de regeneratie van
deze bronnen. Gedetailleerde informatie van de nationale boekhouding zou nuttig kunnen zijn om
doelen te stellen voor ecologische duurzaamheid.
• Legt link naar wereldwijde consequenties van lokale economische activiteiten. Omdat de EV zich
concentreert op de consumptie en niet op de productie van een gedefinieerd geografisch gebied
(dat een land kan zijn, maar ook een regio of een stad) legt het een verband tussen de lokale
economische activiteiten en het onderliggende algemeen gebruik van de natuurlijke bronnen. Dit
maakt de EV bijzonder goed geschikt om de algemene wereldwijde gevolgen aan te kaarten van de
activiteiten van de industrie en van de consumenten. Het nastreven van reductiedoelstellingen op
het vlak van gebruik van natuurlijke bronnen met indicatoren gebaseerd op alleen de productie, zou
het daarentegen onterecht als positief beschouwen indien een sector met een intensief inputgebruik
zich zou verplaatsen naar een ander land.
• De organisatiegraad van de gegevensinzameling neemt toe en door publieke discussies wordt de
methode ook verbeterd. Er is een toenemende focus op de normalisatie van de gegevens en op de
methodologische verbetering voor de berekening van de EV. Een onderzoeksagenda om de nationale
voetafdrukcijfers te verbeteren roept een gevoeligheidsanalyse van de algemene data en een
onafhankelijke herziening van de statistieken van de EV op (Kitzes et al. 2007a). Het algemene
netwerk van partners is erop gericht om een indicator te ontwikkelen die gebruiksvriendelijker is,
terwijl het tegelijkertijd verzekert dat de relatie tussen consumptie en ecologische effecten
gebaseerd is op de beschikbare gegevens en op een wetenschappelijke theorie.
21
HOOFDSTUK 1 Inleiding: concept Ecologische voetafdruk, biocapaciteit, landtypes,
equivalentie- en opbrengstfactoren,…
1.3.2.
Zwakheden
• Gebrek aan transparantie. Er is een niet te onderschatten inspanning geleverd om de EV
transparanter en gebruiksvriendelijker te maken, de National Footprint Accounts zijn openbaar
beschikbaar en in juni 2006, heeft het “Global Footprint Network” en zijn partners een “Footprint
Standard” aangenomen. Niettemin bevat de berekening in sommige gevallen te weinig
gedocumenteerde stappen gebaseerd op onderliggende veronderstellingen die ook niet altijd
voldoende gedocumenteerd zijn. Dus zijn de berekeningen soms niet reproduceerbaar. Dit zal het
moeilijk maken voor beleidsmakers om nauwkeurige kwantitatieve doelstellingen te ontwikkelen op
basis van de resultaten van de EV, door op zich terechte nieuwe methodologische ontwikkelingen
maar ook wanneer de resultaten kunnen veranderen afhankelijk van de bron van de gebruikte
gegevens.
• De conversie van de verschillende factoren en veronderstellingen is subjectief.
Om regeringen de EV als officiële maatstaf te doen gebruiken is het cruciaal dat de indicator
gebaseerd is op wetenschappelijk onderzoek en dat deze ook objectief blijft. De EV resultaten
worden sterk beïnvloed door de bron van de gegevens die gebruikt worden, de keuze van de input
van de verschillende variabelen en de methodologie om de omzettingsfactoren dat hen wordt
aangewezen te bepalen (in het bijzonder voor gelijkwaardige factoren). Dit zou een negatieve
invloed kunnen hebben op de objectiviteit van de resultaten. Hoewel de keuze van de databronnen
de resultaten van welke indicator dan ook aantoonbaar kan beïnvloeden, is het belangrijk dat deze
keuzes doorzichtig zijn en dat ze op een consequente wijze aangenomen worden. Verder zijn
sommige EV berekeningen weinig gedocumenteerd, in het bijzonder als men het heeft over
gelijkwaardigheidcoëfficiënten. Deze procedures hebben meer documentatie nodig en moeten ook
getest worden om zeker te zijn dat ze de validiteitcriteria bevatten van de officiële
overheidskantoren voor het opmeten van statistieken. Veronderstellingen moeten ook nauwkeurig
gedocumenteerd worden en in sommige gevallen worden nagezien zodat ze geschikt zijn voor een
toepassing in de publieke sector.
• Oververeenvoudiging zou kunnen leiden tot onduidelijkheid en foute keuzes door beleidsmakers.
Het positieve aspect van de EV als een eenvoudige, één cijferindicator is ook één van zijn
voornaamste zwakheden. De onderliggende berekeningswijze, inbegrepen de analyse van de
systeemgrenzen en de redenen waarom sommige aspecten van het systeem worden geanalyseerd
en andere niet, is veel minder gekend door het bredere publiek dan de gewone kernindicator, en dit
kan leiden tot verwarring over wat de indicator uiteindelijk berekent17. Een andere bezorgdheid is
ook dat tegengestelde tendensen in individuele variabelen elkaar kunnen neutraliseren tijdens de
uiteindelijke berekening van de EV. Dit wijst op een behoefte om gegevens over de geaggregeerde
EV goed te vermelden en te interpreteren. Het is ook mogelijk dat politieke conclusies zouden
afgeleid kunnen worden van de EV die uiteindelijk schadelijk zouden zijn voor het milieu (van den
Bergh, 1999). Het risico om slechte conclusies te trekken bij het gebruik van een bepaalde indicator
is niet echt specifiek voor de EV, maar komt ook voor bij andere indicatoren.
17
Bij voorbeeld, de term ‘ecologisch’ in de naam van de term ‘Ecologisch Voetafdruk’ sugereert dat ecosysteem en
biodiversiteit aspecten direct worden beoordeeld, terwijl deze impacten enkel indirect worden gemeten, of zelfs
helemaal niet worden gemeten.
22
HOOFDSTUK 1 Inleiding: concept Ecologische voetafdruk, biocapaciteit, landtypes,
equivalentie- en opbrengstfactoren,…
Bijvoorbeeld als men de economische prestatie meet met enkel het BBP, of de ecologische schade
berekent door enkel met de emissie van broeikasgassen rekening te houden. Hoe dan ook, het wijst
erop dat de indicator beschouwd moet worden als een gevolg van andere milieudrukindicatoren en
dat de details van de EV moeten worden geanalyseerd om de specifieke “drivers” achter de
geaggregeerde cijfers te begrijpen.
• Het gebruik van globale hectares maakt het moeilijk om de reële impact te identificeren. De EV
bevat geen informatie over de geografische implicaties van werkelijk landgebruik (Lenzen,2003). De
berekening is gebaseerd op een “Globale hectare” eenheid, die ontnomen wordt van het huidig
landgebruik om de aggregatie van de voetafdruk op meerdere schalen toe te staan. Niettemin,
maakt het gebruik van deze abstracte eenheid het moeilijk om de huidige ecologische gevolgen van
een activiteit te tonen. Doorgaans is het gebruik van deze “globale hectares” het meest betekenisvol
als men het gebruik van de bronnen beoordeelt op een grote geografische schaal, dan nemen
“globale hectares “ een minder abstracte vorm in.
• Het berekenen van energieverbruik is controversieel. Het energieverbruik (van fossiele
brandstoffen en nucleaire energie) wordt berekend vanuit de oppervlakte aan bosgebied die nodig
zou zijn om het energieverbruik te neutraliseren (minus het aantal CO2 dat wordt geabsorbeerd door
de oceanen). Dit maakt het grootste aandeel uit van de Ecologische Voetafdruk van de meeste
ontwikkelde landen. Deze berekening is controversieel om twee redenen:
1) er is nood aan een grondige verbetering om te bekijken in welke mate de omzettingsfactoren
consequent zijn met de wetenschappelijke kennis over bosproductiviteit, en
2) op bos gebaseerde koolstof neutralisatie mag niet het middel bij voorkeur blijven voor het
aanspreken van de belangrijke stijging van de CO2-uitstoot18. Bijkomende bezorgdheid is ook dat
andere broeikasgassen in de berekeningen niet worden meegenomen en dit door data en
methodologische problemen.
• Het berekenen van nucleaire energie is controversieel. Bij gebrek aan methode en om te vermijden
een favoriet te kiezen tussen fossiele en nucleaire energie, bestond de oplossing eruit om de
voetafdruk van nucleaire energie te berekenen via de voetafdruk van fossiele energie. Kernenergie
produceert maar weinig broeikasgassen (voornamelijk in de mijnbouw en verwerking), maar heeft
andere belangrijkere lange en korte termijn risico’s. Er is een tekort aan duidelijke informatie over de
relatie tussen nucleaire energie en biocapaciteit die aangesproken moet worden. Omdat kernenergie
niet op een deftige manier beoordeeld kan worden vanuit een EV- methode, is er nu een
hernieuwde discussie met degene die werken aan de ontwikkeling van de voetafdrukmethodologie
om te zien of de factor kernenergie uit de berekening van de Ecologische Voetafdruk zou moeten of
niet. Het voornaamste argument is dat de EV de landoppervlakte als kwantitatief beoordeelt en het
niet vanuit een kwalitatieve ooghoek bekijkt, zoals bijvoorbeeld bij de interactie tussen de radioactiviteit en de gezondheid. Hierdoor zouden de belangrijkste gevolgen van kernenergie uit de boot
vallen van de Ecologische voetafdruk en zouden deze een andere indicator vereisen.
18
EV berekeningen ondersteunen de conclusie dat CO2 opslag door bossen niet de beste strategie is om met CO2
emissies om te gaan; er is namelijk niet genoeg biocapaciteit in de bestaande bossen om zo’n strategie na te streven.
23
HOOFDSTUK 1 Inleiding: concept Ecologische voetafdruk, biocapaciteit, landtypes,
equivalentie- en opbrengstfactoren,…
• Gegevens kunnen van slechte kwaliteit zijn of kunnen soms ontbreken, er is ook een tekort aan
compatibiliteit met bestaande databases. Er zijn bekende zwakheden in de brongegevens van de EV
(Kitzes et al. 2007a). Ook al komt vandaag het grootste deel van de gegevens gebruikt in de “National
Footprint Accounts” uit de statistieken van de Verenigde Naties, toch zijn er nog steeds
onvolledigheden in gegevens die opgelost zouden moeten worden. Sommige van deze
onvolledigheden ontstaan door de verschillende manieren van het verzamelen van de gegevens over
de grenzen heen. Daarbij zijn de EV National Footprint Accounts nog niet compatibel gemaakt met
de bestaande nationale milieuberekeningen in Europa, zoals de European National Footprint
Accounting Matrix met de “Environmental Accounts” (NAMEA) (Scheafer et al., 2006). Dit beperkt de
mogelijkheid om resultaten te vergelijken en de “Footprint Accounts” te integreren in het systeem
voor het berekenen van statistieken van nationale overheidsbureaus en Eurostat. Ook al kan de EV
gecombineerd worden met andere duurzaamheidindicatoren, door het feit dat het niet compatibel is
met het “international system of accounts”, is het niet mogelijk om de EV componenten direct te
linken met het BBP en andere belangrijke economische indicatoren (Giljum et al., 2007). Hoe dan
ook, de vergelijkingen tussen landen tonen dat de algemene tendensen tussen de EV en het BBP wel
een oorzakelijk verband vertonen.
• Tekort aan data over verhandelde goederen. Tot voor kort was het niet mogelijk om de gevolgen
van energieverbruik in de uitvoerende landen te beschouwen. In plaats daarvan, werd dit in de
berekening enkel toegeschreven aan het invoerende land. Terwijl dit het principe volgt van de vraag
van het goed te linken met de finale consumptie, meet men niet met nauwkeurigheid de gevolgen
voor de biocapaciteit van de regio die de goederen produceert. Vandaag de dag, wordt de energie
die gebruikt wordt voor de productie van ingevoerde goederen, berekend in wereldgemiddelde
waarden, wat de specifieke productiecondities van de producerende landen niet meerekent (Giljum
et al.,2007, pp.29, 53). De voetafdruk van de producten dat een land invoert kan niet worden
aangerekend aan specifieke uitvoerende landen, dit betekent dat men de effecten van een nationale
ecologische voetafdruk op de ecosystemen van andere landen niet kan lokaliseren (Giljum et al.,
2007, pp. 52, 63). Daarom is het onmogelijk om de effecten van de EV van internationale handel te
analyseren tot dat de handelsstromen landspecifiek worden berekend. Dit is een uitvoerig besproken
fout geweest in de EV, maar is een moeilijk analytische uitdaging waarvoor ontwikkelaars van
internationale bronindicatoren staan, omdat er data beperkingen zijn en dat productieketens
complex zijn en vaak op een aantal landen betrekking hebben. Het “Global Footprint Network”
houdt zich met dit probleem bezig en nieuwe berekeningen zijn gebaseerd op COMTRADE
statistieken dat gegevens van ongeveer 600 in- en uitvoer categorieën (Dige, 2006 en Wackernagel
et al., 2005) bevat. Hierbij wordt het gebruik van de Input-Output analyse beschouwd als een manier
om handelsbalansen gevoeliger te maken voor de verschillen tussen de landen.
• Tekort aan data over toerisme. Er is een tekort aan data over toerisme waardoor het nodig is om de
impact van toerisme toe te schrijven aan het bezochte land in plaats van aan het thuisland van de
toerist. Dit wordt erkend als een methodologisch tekort door het Global Footprint Network.
• Het is moeilijk om de opbrengsten van de visserij te berekenen. De huidige EV toont geen goed
overzicht over de visserij. De visserij sector schenkt te weinig aandacht aan het verzamelen van
gegevens over het aantal vissoorten en de evolutie hiervan.
24
HOOFDSTUK 1 Inleiding: concept Ecologische voetafdruk, biocapaciteit, landtypes,
equivalentie- en opbrengstfactoren,…
• Op de dag van vandaag zijn deze gegevens moeilijk te vinden dus zijn de berekeningen gebaseerd op
schattingen van de FAO (kitzes et al.,2007 a). Het vraagt bijkomend onderzoek om de metingen
betreffende de visserij betrouwbaarder te maken.
• Moeilijkheden om de impact van het akkerland te berekenen. Akkerland is een door de mens
gemaakte landtype , waarvan de opbrengsten van de oogst gelijk is aan de opbrengsten van de groei,
dit betekent per definitie dat de overschrijding voor akkerland niet mogelijk is. Met ‘overschrijding’
wordt hier bedoeld: een grotere oogst dan gepland, dit kan bijvoorbeeld het geval zijn bij overmatig
gebruik van pesticiden, meststoffen, enz. Deze berekeningsmethode faalt bij het detecteren van
onduurzame landbouwpraktijken wat zou kunnen leiden naar hoge opbrengsten op korte termijn en
daarentegen op lange termijn vermindering van de vruchtbaarheid van de grond en de ecosystemen.
De methode om de voetafdruk te berekenen, houdt geen rekening met het feit dat er vaak
onduurzame gevolgen zijn van intensieve landbouw. Met deze bezwaren in het hoofd overlegt het
Global Footprint Network om bijkomende gevolgen toe te voegen (bv uitspoelen van nutriënten,
bederven van het grondwater en bodemerosie) (Kitzes et al.,2007 a). De methode die momenteel
gebruikt wordt bevat wel de omzetting van bos en grasland in agrarisch gebruik (een belangrijk
gevolg van het feit dat men landbouwactiviteiten uitbreidt).
• Moeilijkheden om de verspillingstromen te berekenen. De ecologische voetafdrukken van
tegenwoordig bevatten in hun berekeningen geen enkele van de vele verspillingstromen en dit is te
wijten aan te weinig data. In het geval waar de relaties onduidelijk zijn (vb SOx uitstoot van
elektriciteitscentrales die de oorzaak zijn van zure regen) of de gegevens zelfs niet bestaan, wordt de
verspillingstroom uitgesloten en hierbij wordt de ecologische voetafdruk onderschat in vergelijking
met de biocapaciteit (Dige, 2006). Dit is een opzettelijke conservatieve benadering om te voorkomen
dat de EV wordt overdreven. Hoewel zo’n conservatieve redenering gewoonlijk aanvaardbaar is in
een NGO applicatie voor de EV (vb. door WWF, waar het tegen het eigen belang van de organisatie
geacht wordt), wordt er in applicaties van de openbare sector een neutraliteit in statistische
gegevens verwacht, en dit probleem zou opgelost moeten worden indien de ecologische voetafdruk
in de publieke sfeer gebuikt wordt.
• Buiten het blikveld van de EV (indirect gemeten of helemaal niet gemeten)
Vele bronnen worden niet rechtstreeks meegeteld in de berekeningen. Onder meer volgende bronnen
worden bedoeld:
- Niet-hernieuwbare bronnen (bijvoorbeeld: olie, aardgas, steenkool) worden niet op een
rechtstreekse wijze gemeten. Het energieverbruik wordt enkel onrechtstreeks gemeten door het
berekenen van de oppervlakte van bos die nodig is om het CO2 equivalent te neutraliseren. Er zijn
alternatieve manieren voorgesteld om de carbon footprint te berekenen (Kitzes et al., 2007 a),
maar de ecologische voetafdruk rekent andere aspecten van niet-hernieuwbare bronnen buiten
de cijfers van de biocapaciteit van hun extractie niet mee (bv verwerking).
- Bronnen met vers water worden enkel indirect gemeten via de dalende bioproductiviteit, die
meegerekend wordt in de berekening van de hoeveelheid beschikbare biocapaciteit. De
ecologische voetafdruk kan potentieel gelinkt worden aan de “UN SEEA water accounts” of zou
meegerekend kunnen worden in de ecologische voetafdruk als de hoeveelheid landoppervlakte
nodig om een bepaalde hoeveelheid water te leveren (luck et al. 2007 en Kitzes et al. 2007a).
25
HOOFDSTUK 1 Inleiding: concept Ecologische voetafdruk, biocapaciteit, landtypes,
equivalentie- en opbrengstfactoren,…
-
-
-
-
-
-
Bovendien zou de “watervoetafdruk” kunnen gebruikt worden als nevenvorm voor de
ecologische voetafdruk om specifiek het verbruik van water aan te duiden.
Biodiversiteit: wordt niet expliciet aangesproken in de voetafdruk. Vele aspecten van het
bronnengebruik worden niet meegerekend in de berekening. De Ecologische Voetafdruk is
uitgevonden om het menselijk verbruik van biologische bronnen met de aanvoer van deze
natuurlijke bronnen te vergelijken; en het is niet de bedoeling om specifieke milieu-impacten te
berekenen. Er zijn onvermijdelijke assumpties gemaakt om de algemene ecologische voetafdruk
van de mens te berekenen. De CO2 uitstoot bijvoorbeeld wordt berekend als de hoeveelheid
bosoppervlakte die nodig is om een bepaald aantal CO2 uitstoot te neutraliseren, dit is zeker geen
meting die de impact van CO2 uitstoot weergeeft. De ecologische voetafdruk is bedoeld om een
consumptie indicator te zijn en geen “impact indicator”. Maar, zoals elke indicator zou de
ecologische voetafdruk gebruikt moeten worden in combinatie met andere indicatoren om een
duidelijke boodschap weer te geven voor beleidsmakers in relatie met de specifieke boodschap
van bezorgdheid. De aspecten die helemaal niet worden aangesproken in de ecologische
voetafdruk worden hieronder opgelijst:
Niet productieve ecosystemen (vb. woestijnen en ijskappen) worden niet meegerekend omdat ze
geen duidelijk gedefinieerde biocapaciteit hebben. De Ecologische Voetafdruk bevat 11,2 miljard
hectare van bioproductieve oppervlakten: 2,3 miljard hectares van zee- en binnenland visserijen
en 8,8 miljard hectares land (bos, gewassen, weide, visserijen en bouwgrond) (Wackernagel et al.,
2005).
Kust land en overstromingsgebieden worden niet meegerekend in de Voetafdruk vooral omdat
men te weinig data heeft. Omdat ze zulk klein percentage vertegenwoordigen van de aarde, is
hun bijdrage aan de algemene biocapaciteit niet als significant beoordeeld (Giljum et al.2007).
Menselijke activiteit in deze kwetsbare ecosystemen kan belangrijke gevolgen hebben op het
milieu.
Giftige stoffen (bijvoorbeeld PCB’s en dioxine) zijn niet meegerekend in de berekeningen van de
Ecologische Voetafdruk omdat hun gevolgen niet onmiddellijk gelinkt kunnen worden aan een
bepaald kwantificeerbare landoppervlakte en daarenboven is de berekening zinloos als men de
tijd die nodig is om deze chemicaliën op te nemen bekijkt.
Toekomstige biocapaciteit wordt niet meegerekend, maar de ecologische Voetafdruk legt de
nadruk op de tegenwoordige relatie tussen consumptie en productie, men maakt een vergelijking
met de vorige Ecologische Voetafdruk om de algemene tendens weer te geven. Dus is de
ecologische voetafdruk niet voorspellend, maar zal een verlies van biocapaciteit tonen in de
toekomstige “metingen”.
Sociale aspecten van duurzaamheid, zoals, gezondheid, sociale gelijkheid en levenskwaliteit
worden niet besproken in de ecologische voetafdruk. De ecologische voetafdruk is niet bestemd
om een indicator te zijn van sociale, economische en politieke aspecten van duurzaamheid.
Integendeel, het is ontworpen als een indicator om algemene consumptie van biologische
bronnen te meten en te vergelijken met het herstellend vermogen van de aarde. Niettemin kan
de voetafdruk uitgezet worden en nadien vergeleken worden met de UN Human Development
Index (HDI), het BBP en andere indicatoren om een meer compleet overzicht te verkrijgen van
onze algemene vooruitgang met betrekking tot duurzaamheid (Dige 2006). Het percentage van de
biocapaciteit geconsumeerd door bepaalde bevolkingen, kan gebruikt worden om informatie te
verkrijgen over sociale gelijkheid in relatie met de consumptie van onze natuurlijke bronnen.
26
HOOFDSTUK 1 Inleiding: concept Ecologische voetafdruk, biocapaciteit, landtypes,
equivalentie- en opbrengstfactoren,…
1.3.3.
Opportuniteiten
• Relevantie voor EU beleid: Om meetbare targets in te zetten en deze te bereiken moeten er
indicatoren geïdentificeerd worden die vooruitgang meten. Volgens het “sixth environmental Action
programme” en de “Ressource Strategy”, zal de EU duurzame ontwikkelingsdoelen ontwikkelen om
overkoepelende doelen te bereiken van de “Sustainable development strategy“ en van de “UN
commission on sustainable developpement”. De kern van deze strategieën is een focus op
consumptie en productie, verwerkt in “EU incorporation of life cycle thinking” in hun Green Public
Procurement (GPP) initiatief en inspanning om alternatieve indicatoren te gebruiken. Dus is er een
mogelijkheid om de inspanningen van de Global Footprint Network te combineren met Eurostat en
de Sustainable Working Group om een EV indicator te ontwikkelen om EU beleid te informeren om
doelstellingen te stellen en toekomstige strategieën te begeleiden.
• “Window of opportunity”: Er is een opportuniteit om de EV de vorm te geven van een indicator die
nuttig zou zijn voor de Europese Unie. Zoals hierboven vermeld is er een actief netwerk in werking
gesteld om de EV te verbeteren, dit netwerk bestaat uit meer dan 80 partners en wordt
georganiseerd door de Global Footprint Network. Het “Network” heeft de “ten in ten” campagne
gelanceerd die toegewijd is aan de uitbreiding van de EV in 10 landen tegen 2015. Bovendien wordt
de ecologische voetafdruk beschouwd als een potentiële indicator in de “Sustainable Developments
Indicators” serie van de EU. Huidige indicatoren meten de ecologische, sociale en economische
gevolgen op het gebruik van natuurlijke bronnen niet op een gepaste manier. Zowel NGO’s als
overheidsinstellingen zetten zich dan ook in om de duurzaamheidindicatoren en de voornaamste
economische indicatoren op eenzelfde lijn te doen functioneren. Tegen deze achtergrond is er een
geweldige opportuniteit om de ecologische voetafdruk te verbeteren.
• Het verbeteren van de kwaliteit van de gegevens: De onderliggende gegevens voor de ecologische
voetafdruk komen vooral van de UN Food and Agriculture Organisation (FAO) en andere
internationale databases. Waar internationale gegevens niet bestaan, zijn de gaten gevuld met
overheid, NGO, academische of privé databronnen. Waar de gegevens niet bestaan of tegenstrijdig
zijn, sluit de EV het aspect van de algemene berekening uit en verzekert hierbij dat de vraag voor
natuurlijke bronnen niet overschat is (Wackernagel et al., 2005). Onderzoekers hebben aanbevolen
een gevoeligheidsanalyse en een vergelijking te verrichten tussen internationale en nationale
databases om betrouwbaarheidsinterval te verkrijgen aangaande de resultaten. Inspanningen om de
kwaliteit van de gegevens te kunnen verbeteren op het niveau van de Europese Unie zou ook
medewerking vereisen van GFN en Eurostat om de Integrated Product Policy (IPP) en de Waste en
Natural Resource databases mee te integreren in de voetafdruk (Schaefer, 2006). Hiernaast zouden
de links naar bestaande milieuberekeningssystemen verbeterd moeten worden (NAMEA National
Accounting Matrix including Enviromental Accounts) op UN niveau. De databases zouden openbaar
toegankelijk en gemakkelijk navigeerbaar moeten zijn (Giljum et al. 2007).
Een
Belgische
studie
verricht
door
de
FOD
economie
(Ref.
Lies
Janssen,
http://statbel.fgov.be/nl/binaries/p009n021%5B1%5D_tcm325-34003.pdf ), heeft op dit vlak laten zien dat
het gebruik van de juiste data als invoer gegevens fundamenteel is voor een juiste EV berekening
(voetafdruk of biocapaciteit). De FOD resultaten voor de Belgische EV berekening liggen 35 % hoger
dan GFN 2008 en de biocapaciteit is daarbij tegelijkertijd met 75 % gestegen. FAOSTAT data is niet
27
HOOFDSTUK 1 Inleiding: concept Ecologische voetafdruk, biocapaciteit, landtypes,
equivalentie- en opbrengstfactoren,…
altijd de meest up to date informatie, hetgeen natuurlijk niet alleen de verantwoordelijkheid is van
FAOSTAT maar ook die van de data aanleverende landen.
• Onafhankelijk onderzoek: Er is een mogelijkheid om de individuele voetafdrukken efficiënter te
maken en de algemene methodologie te laten herzien door onafhankelijke derden. Volgens Giljum
et al (2007) werd herziening door derden al gebruikt door de Ierse, de Finse en de Zwitserse
overheden om de gegevens te verbeteren en een methode te ontwikkelen die kan opgenomen
worden in de methodologie van de National Footprint Accounts.
1.3.4.
Bedreigingen
• Te weinig standaarden en transparantie van de methode: Als een standaard, transparante methode
niet volledig uitgewerkt is of inconsistent gebruikt wordt, zou het een betekenisvolle gebruikswijze
van de EV hinderen. Terwijl er belangrijke inspanningen worden gedaan door GFN en hun partners
om een robuuste nationale methode te ontwikkelen, zou de betrokkenheid van de Europese
agentschappen voor statistieken in deze verwerking kunnen helpen om zeker te zijn dat de
veranderingen in de methode op een relevante wijze de zwakheden aanspreekt. Het Global
Footprint Network ontwikkelt een gids die de ongedocumenteerde aspecten van de berekening en
details van de specifieke gegevensbronnen mee verwerkt. Zoals gezegd door Kitzes et al. (2007a), zal
het belangrijk zijn om duidelijk de verschillen uit te leggen tussen de nieuwe en de oude ecologische
voetafdrukken. Dit zal helpen om zeker te zijn dat ecologische voetafdrukken vergelijkbaar of
interpreteerbaar zijn over de tijd heen. Subnationale en sectorale EV methodes worden ontwikkeld
en verfijnd, dit is een proces dat eigenlijk de geloofwaardigheid van de national footprint accounts
ondermijnt als het leidt naar inconsistente methodes of resultaten.
• Te weinig onbevooroordeeld en gegevens van hoge kwaliteit: Om nuttig te zijn voor de regering
moet de ecologische voetafdruk onbevooroordeeld zijn en gebaseerd zijn op de best beschikbare
data van hoge kwaliteit. Er zijn verschillende inspanningen gedaan door de Global Footprint Network
om duurzame samenwerking te krijgen tussen NGO’s en overheden om de onderliggende data
bronnen te verbeteren en om de methodologie voor specifiek brongebruik te verbeteren. Het is
belangrijk om op te merken dat er op een algemeen niveau verschillen bestaan in het verzamelen
van de gegevens in verschillende de landen. Eurostat kan helpen om te verzekeren dat soortgelijke
onderliggende data gebruikt worden voor landen in de Europese Unie.
• Het gebruik als enige indicator zou onvoldoende zijn19: Ook al brengt de ecologische voetafdruk een
effectieve en simpele boodschap, is het belangrijk om de EV in een “mandje van indicatoren” te zien
om zeker te zijn dat het volle bereik van deze ecologische en sociale aspecten van bronnen
aangesproken wordt.
19
Vrij vertaald uit : Pagina 67 to 76: DG ENV Study: Potential of the Ecological Footprint for monitoring environmental
impacts from natural resource use, Mei 2008. Potential of the Ecological Footprint for monitoring environmental
impacts from natural resource use: Report to the European Commission, DG Environment
28
HOOFDSTUK 1 Inleiding: concept Ecologische voetafdruk, biocapaciteit, landtypes,
equivalentie- en opbrengstfactoren,…
1.4.
Gebruiksmogelijkheden van de Ecologisch Voetafdruk (EV)
De EV is een doeltreffende indicator om door zijn eenvoudige communicatief appellerende werking gedrag
van overheden, producenten en consumenten te beïnvloeden. De EV heeft veel belangstelling van het
onderwijs, politiek en media. "De synthetische indicatoren dienen niet enkel als handleiding voor complexe
politiek, zij hebben ook een rol in het bewustmakingsproces van de ernst van bepaalde risico's (alarm
functie), de aandacht te trekken van het "grote publiek”, de burgers. Zij kunnen ook een rol spelen bij het
opstellen van nationale strategieën, om ervoor te zorgen dat in elk land, in 2050, de EV per persoon niet
hoger is dan het duurzame mondiale gemiddelde, dat momenteel op 1,8 hectare per inwoner bedraagt. Zij
kunnen dan dienen als een wereldwijde strategie van "convergentie", in dit geval ecologisch, maar zeker
ook in het sociale gebeuren. In dat geval ligt de nadruk op de EV als uitdrukking van de rechtvaardige
verdeling van de milieudruk en niet op de bekritiseerde vergelijking met nationale biocapaciteit, omdat dat
gebonden is aan toevallige factoren zoals dichtbevolktheid van bv. stadstaten. De EV als vergelijkingsbasis
tussen de landen is gebaseerd op het nationale niveau, nationaal in de zin van de Verenigde Naties, omdat
volledige statistieken op dat niveau worden ontwikkeld. Indien dezelfde statistieken beschikbaar zijn op
regionale niveaus is dezelfde berekening van de EV op die niveaus in principe even goed mogelijk.
De EV kan ook de voortgang op een aantal verschillende beleidsterreinen samenvatten en plaatsen in een
internationale duurzaamheidscontext.
In de zoektocht naar ecologische integrerende indicatoren en duurzaamheidindicatoren in het algemeen is
de voetafdruk een interessant instrument omdat:
• Het tracht alle aspecten van de milieu-impact in één enkel cijfer uit te drukken. Zo krijgen we een
geïntegreerde indicator, die toestaat om uiteenlopende zaken te vergelijken (zodat appelen en
peren inderdaad kunnen vergeleken worden). Als “headline indicator” kan het een rol spelen, maar
de onderliggende specifieke indicatoren dienen ook steeds beschikbaar te blijven.
• De methode een eenvoudige, begrijpelijk een aansprekende eenheid gebruikt: vierkante meter
aarde.
• Een overheid zou best een kwantitatief beleidsdoel kunnen stellen voor EV score op lange termijn,
en zich daarbij niet baseren op de lokale biocapaciteit, maar eerder op die van een rechtvaardige
wereldgemiddelde score per inwoner.
• Een overheid zou resultaten van beleid en te verwachten resultaten van toekomstig beleid kunnen
uitrekenen in EV met die kanttekening dat je niet de weerslag van alle beleidsopties/maatregelen zal
zien inde uitkomst van de EV scenario’s! Onderliggende specifieke indicatoren dienen daarnaast
steeds beschikbaar te blijven.
• EV kan ook binnen een vereenvoudigde rekenmeetlat gebruikt worden om organisaties en burgers
aan te moedigen om onderzoek en praktijkervaring op te doen met het verlagen van de
milieubelasting. In Wales bestaat hiervoor sinds 2009 een subsidieprogramma:
http://www.footprintwales.org/en/content/cms/Latest_news/Footprint_Grant/Footprint_Grant.asp
Het is wel belangrijk dat de vereenvoudigde tool niet tot evident verkeerde oplossingsrichtingen zal leiden.
Idealiter zou binnen de tool ook een oplossing moeten gevonden worden om de veelal optredende
“rebound effecten” mee in rekening te nemen. Reducties in consumptie van bepaalde productgroepen
leidt tot lagere milieuscores maar leidt immers ook tot vrijkomende budgettaire ruimte die weer aan
andere productgroepen zal uitgegeven worden.
29
HOOFDSTUK 1 Inleiding: concept Ecologische voetafdruk, biocapaciteit, landtypes,
equivalentie- en opbrengstfactoren,…
1.5.
Ecologische Voetafdruk: pro en contra voor regionaal (Vlaams) milieu beleid
Argumentatie “Pro” Voetafdruk
• De voordelen van het gebruik van EV op nationaal niveau (zie hoofdstuk 4- Gebruiksmogelijkheden
van de Ecologisch Voetafdruk) zijn ook van toepassing op regionaal niveau. Een voorwaarde voor de
toepasbaarheid is de beschikbaarheid van data op regionaal niveau. Een aandachtspunt is dat de EV
methode nog veel gebruik maakt van wereldgemiddelde factoren en weinig regionale verschillen
integreert.
• De EV kan de link zichtbaar maken van regionaal milieubeleid naar internationaal
duurzaamheidbeleid.
• De regionale overheid kan zo zichtbaar maken wat zijn bijdrage aan de reductie van de nationale
GFN score kan zijn.
Argumentatie “Contra” Voetafdruk
• Het voeren van een voetafdrukbeleid is niet te onderschatten, verschillende elementen moeten
onderzocht worden, informatie is niet altijd even gemakkelijk te verkrijgen en moeten vaak
geëxtrapoleerd worden naar een groter geheel.
• EV houdt geen rekening met hernieuwbare energiebronnen.
• De nauwkeurigheid van de data en de methode staan het niet toe om harde kwantitatieve
beleidstargets op korte termijn te definiëren en op te volgen. Daarvoor is de methodiek en datainzameling nog teveel in beweging. Een lange termijn doel dat de ambitie uitspreekt om op lange
termijn richting het evenredige aarde aandeel te bewegen is vanzelfsprekend minder kwetsbaar voor
methodologische wijzigingen.
• Beschikbaarheid statistieken op regionaal niveau, hoe hoger het aggregatie niveau hoe
gemakkelijker de data beschikbaar zijn.
• Wijzigende/ontwikkelende EV methodologie maakt de opvolging over de jaren moeilijk indien er
kwantitatieve beleidsdoelen waren geformuleerd. Deze problematiek speelt veel minder bij fysische
eenheden als indicator voor milieudoelstellingen. - Niet echt “contra” te noemen, maar zowel
vooruitgang als achteruitgang van regionale EV scores, zal ook veroorzaakt worden door nationale
bevoegdheden en beleid, die niet altijd strikt te scheiden zijn van regionaal beleid. Het blijft dus
moeilijk om het verband te leggen tussen EV scores als gevolg van beleid, een issue dat natuurlijk op
nationaal vlak ook speelt.
• De GFN methode heeft kenmerken van een commercieel product (copyright) hoewel het zich wel
baseert op zoveel mogelijk openbare databronnen.
30
HOOFDSTUK 1 Inleiding: concept Ecologische voetafdruk, biocapaciteit, landtypes,
equivalentie- en opbrengstfactoren,…
1.6.
Conclusie van fase 1
De ecologisch voetafdruk is een erg krachtig instrument op nationaal niveau, en laat toe om in één
aanschouwelijk cijfer en concept het duurzaamheidvraagstuk aan te kaarten.
De rechtstreekse vergelijking van de EV score per capita met beschikbare biocapaciteit is relevant indien
van toepassing op het wereldgemiddelde. Als indicator van milieudruk ten gevolge van consumptie is de
voetafdruk goed te gebruiken bij vergelijking met andere landen en regio’s.
De grootste tekortkoming is dat van vele consumpties maar een deel van de werkelijke milieu-impact in de
voetafdruk gevat wordt. Er kan geen rekening gehouden worden met de uitputting van eindige
grondstoffen, met andere dan CO2- broeikasgassen, en met alle vervuiling die zich maar op termijn uit in
verminderde bioproductiviteit (erosie, grondwatervergiftiging, zure regen, …). Om die reden concludeert
de task force voor duurzame ontwikkeling op federaal niveau dat de geschiktheid van EV voor de
besluitvorming nog onvoldoende is gevalideerd.
De EV kan niet gebruikt worden als enige (milieu-)indicator, maar vereist bijkomend het gebruik van andere
indicatoren. In fase 2 wordt een praktische oefening uitgevoerd om te bekijken wat de relaties zijn tussen
het Vlaamse beleid en het concept van EV. Het is belangrijk te begrijpen welke milieubeleidsterreinen een
duidelijke relatie hebben met het concept van EV en welke niet. Pas na fase 2 kan een meer gegrond en
vollediger oordeel worden uitgesproken over de haalbaarheid en bruikbaarheid van EV in de Vlaamse
beleidscontext.
31
HOOFDSTUK 2 Link met huidig en toekomstig beleid
HOOFDSTUK 2.
2.1.
LINK MET HUIDIG EN TOEKOMSTIG BELEID
Inleiding
Voor het bepalen van mogelijke beleidstoepassingen is het essentieel om te begrijpen welke factoren de
nauwkeurigheid van de ecologische voetafdruk beïnvloeden, welke zaken erin opgenomen zijn en welke
niet.
Werken aan een verbetering van de ecologische voetafdruk kan in principe gebeuren via twee strategieën:
1. reductie van de ecologische voetafdruk van menselijke activiteiten
2. vergroting van de biocapaciteit
In deze opdracht staat de eerste strategie centraal door in eerste instantie te begrijpen welke menselijke
consumptieactiviteiten het meeste bijdragen tot de ecologische voetafdruk en in tweede instantie na te
gaan hoe het bestaande en toekomstige beleid hierop zal inwerken. Gaandeweg het onderzoek is gebleken
dat, ondanks de historisch gezien relatief stabiele score voor de biocapaciteit, ook begrip voor de
berekening van de biocapaciteit van belang is om het concept van EV in combinatie met biocapaciteit te
kunnen duiden.
De kwantitatieve verkenning zal gericht zijn op de hoofdlijnen (d.w.z. op de meest aan EV bijdragende
consumptiedomeinen) en niet op de details temeer omdat beleidsdoelstellingen niet steeds geformuleerd
zijn in de termen en eenheden die de ecologische voetafdruk als input parameters hanteert. De opdracht
bestaat erin om (milieu)beleidsmaatregelen te koppelen aan hun invloed op de ecologische voetafdruk.
Het is hierbij belangrijk om de beleidsmaatregelen correct te vertalen naar een vermindering van bv.
energiegebruik, CO2-emissies en andere parameters die op hun beurt als input in de ecologische
voetafdruk berekening dienen.
Als de ecologische voetafdruk gebruikt wil worden als een concreet beleidsmiddel is het noodzakelijk dat
de voetafdruk van b.v. het jaar 2009 vergeleken kan worden met deze van de komende jaren.
Beoogde resultaten van deze fase zijn:
• een focus op de componenten van de ecologische voetafdruk en de belangrijkste Vlaamse
beleidsinstrumenten/maatregelen die hierop ingrijpen
• een verkenning van het reductiepotentieel voor de ecologische voetafdruk rekening houden met
socio-economische vooruitzichten voor Vlaanderen en het huidige en het geplande beleid
In Fase 1 is al een eerste verkenning gebeurd van de mogelijkheden en beperkingen van de ecologische
voetafdruk in de Vlaamse beleidscontext op grond van literatuur en ervaringen elders. Er heeft toen echter
nog geen praktische verkenning plaatsgevonden op basis van Vlaamse data.
Inmiddels is de Vlaamse voetafdruk berekend op basis van Vlaamse data in de in juni 2010 afgeronde
studie “De berekening van de ecologische voetafdruk voor Vlaanderen” uitgevoerd door Ecolife (Bruers, S.,
2010) en “Berekening van de ecologische voetafdruk van consumptieactiviteiten in Vlaanderen met behulp
van het Vlaams input-outputmodel” (Van der Linden, A. et al., 2010) in opdracht van VMM in het kader van
MIRA.
Beide rapporten zijn een belangrijk uitgangspunt voor deze studie omdat ze laten zien welke
consumptieactiviteiten de grootste bijdragen leverden aan de ecologische voetafdruk voor het jaar 2004.
32
HOOFDSTUK 2 Link met huidig en toekomstig beleid
Een andere belangrijke input komt uit de MIRA Milieuverkenning 2030.
Figuur 2 illustreert hoe de structuur van deze rapportering is opgebouwd en welke datastromen aan de
basis liggen. “De externe ontwikkelingen in de demografie, economie en de energieprijzen bepalen de
activiteiten van de sectoren. De output van de scenario’s is een set van drukindicatoren. De totale
milieudruk van de sectoren stroomt vervolgens door naar de milieuthema’s. De figuur toont ook de
doorstroming van de informatie naar de Natuurverkenning 2030” (Van Steertegem M. ,2009).
Figuur 2: Samenhang van de scenarioberekeningen in de Milieuverkenning 2030 (Bron:Van Steertegem M.,
2009)
“De Milieuverkenning 2030 verkent het leefmilieu van de toekomst aan de hand van drie beleidsscenario’s:
het referentiescenario, het Europa-scenario en het visionaire scenario. Het ambitieniveau en de daarbij
horende maatregelen en kosten verschillen sterk tussen de drie milieuscenario’s. Autonome
ontwikkelingen zoals demografische verschuivingen of economische conjunctuur bepalen mee de
ontwikkeling van de milieudruk van de verschillende sectoren. Deze externe omgevingsfactoren zijn voor
alle beleidsscenario’s gelijk gehouden. De evolutie van omgevingsfactoren ligt in realiteit niet vooraf vast,
maar gelijke uitgangspunten over hun evolutie biedt als voordeel dat het verschil in scenarioresultaten
louter het effect van de verschillende maatregelenpakketten in beeld brengt. Dit maakt een eenduidige
vergelijking mogelijk tussen de verschillende beleidsopties” (Van Steertegem M. ,2009).
De drie beleidsscenario’s zijn :
33
HOOFDSTUK 2 Link met huidig en toekomstig beleid
• Het referentiescenario: schetst de ontwikkelingen van het huidige milieubeleid (stand 1 april 2008)
en kwantificeert de resulterende ontwikkelingen (bv. broeikasgasemissies) vertrekkende vanaf 2006
voor de sleuteljaren 2010, 2015, 2020, 2025 en 2030
• Het Europa scenario: schetst wat nodig kan zijn om de Europese ambities op vlak van
klimaatverandering, luchtkwaliteit en waterkwaliteit op middellange termijn waar te maken en hoe
de evolutie van b.v. broeikasgasemissies zal verlopen over de sleuteljaren
• Het visionaire scenario: kent het hoogste ambitieniveau door te onderzoeken hoe het milieu kan
worden veiliggesteld voor huidige en toekomstige generaties
Ons streven is nu om de ecologische voetafdruk te kunnen berekenen voor de genoemde sleuteljaren
vertrekkende vanaf het jaar 2004 om zo de ontwikkeling op de ecologische voetafdruk te kunnen laten zien
van de beschreven beleidsmaatregelen binnen de scenario’s.
In Fase 2 “Link met huidig en toekomstig beleid” zijn er twee samenhangende taken:
1. identificeren van
- de componenten (productgroepen/consumptiecategorieën) van de Vlaamse ecologische
voetafdruk en
- de belangrijkste Vlaamse beleidsinstrumenten/maatregelen die hierop inwerken
2. verkennen van het reductiepotentieel voor de ecologische voetafdruk (rekening houdend met socioeconomische vooruitzichten voor Vlaanderen) van het huidige en geplande beleid.
Taak 1 is meer kwalitatief van aard en Taak 2 is kwantitatief, maar verkennend en gericht op de
hoofdlijnen.
2.2.
Identificeren van significant bijdragende productgroepen/consumptieactiviteiten
aan de Vlaamse ecologische voetafdruk en de link met beleidsmaatregelen
In deze fase gaan we op zoek naar de relaties tussen productgroepen/consumptiecategorieën die het
meeste bijdragen aan de ecologische voetafdruk en de maatregelen gericht op die
productgroepen/consumptiecategorieën die al onderdeel zijn van bestaand en gepland Vlaams, Federaal,
Europees beleid.
2.2.1.
Meest bijdragende productgroepen/consumptieactiviteiten
Ecolife studie “De berekening van de ecologische voetafdruk voor Vlaanderen” (Bruers, S.,
2010) in opdracht van VMM in het kader van MIRA.
Uit de MIRA Ecolife studie (Bruers, S., 2010) blijkt dat de totale consumptievoetafdruk (berekend volgens
NFA methode) voor het jaar 2004 Vlaanderen 6,3 gha/capita bedraagt (4,6 gha/capita van productie en 1,7
gha/capita tgv netto-import). De Vlaamse biocapaciteit bedraagt slechts 1,3 gha/capita. Vlaanderen heeft
bijgevolg een ecologisch deficit (consumptievoetafdruk min biocapaciteit) van minstens 5 gha/cap.
Tabel 1 : Ecologische voetafdruk van Vlaanderen per capita, opgesplitst per landgebruiktype (Bron: Bruers,
S., 2010)
Landgebruiktype
EVProductie
EVImport
EVExport
EVConsumptie
Biocapaciteit
34
HOOFDSTUK 2 Link met huidig en toekomstig beleid
[-]
Akkerland
Graasland
Bosland
Visland
Energieland
Bouwland
TOTAAL
[gha/cap]
0,48
0,05
0,05
0,03
3,57
0,47
4,66
[gha/cap]
3,50
0,33
1,90
0,08
19,69
25,49
[gha/cap]
2,10
0,20
1,49
0,06
19,98
23,83
[gha/cap]
1,88
0,18
0,46
0,05
3,28
0,47
6,32
[gha/cap]
0,54
0,06
0,09
0,09
0,47
1,25
De verdeling over de 6 landgebruikstypes is onderstaand weergegeven in Figuur 3:
Ecologische voetafdruk per landgebruiktype
Bouwland
6%
Akkerland
30%
Energieland
53%
Bosland
7%
Graasland
3%
Visland
1%
Figuur 3: Verdeling van ecologische voetafdruk per landgebruiktype (Bron Bruers, S., 2010)
Het energieland (gevolgen van CO2 door gebruik fossiele bronnen inclusief “embodied energy”) is veruit
dominant , daarna volgt akkerland (voeding e.d.) en bosland (Hout, papier, pulp).
53% van de Vlaamse consumptievoetafdruk (3,3 gha/cap) bestaat uit energieland. De hernieuwbare
materialen
erialen (van akkerland, bosland, graasland en visland) nemen 41% (2,6 gha/cap) voor hun rekening. 6%
is bouwland (0,4 gha/cap). De consumptievoetafdruk van Vlaanderen is dus voornamelijk
energiegebonden.
De Vlaamse voetafdrukberekening wordt sterk bepaal
bepaald
d door de handel met andere regio’s: de
voetafdrukken van import en export zijn ongeveer 5 keer groter dan de voetafdrukken van productie en
consumptie in Vlaanderen zelf.
Vlaanderen is een netto-exporteur
exporteur van de ecologische voetafdruk van energie
energie-intensi
intensieve producten
(voornamelijk polymeren, bewerkt staal en machines) en een netto-importeur
netto importeur van de ecologische
voetafdruk van hernieuwbare materialen.
35
HOOFDSTUK 2 Link met huidig en toekomstig beleid
De import van hernieuwbare materialen bestaat voornamelijk uit granen (tarwe, gerst), olierijke gewassen
(palmolie, raapzaad/koolzaad), voedergewassen (soja) en secundaire houtproducten (papier, karton).
Als de belangrijkste bijdragende consumptieactiviteiten komen in deze studie naar voren :
Binnen energieland
• 1, 34 gha/cap wegverkeer
• 1,1 gha/cap directe emissies electriciteit
• 0,85 gha/cap industrie (waarvan 0,4 petrochemie)
• 0,63 gha/cap directe emissies huishoudens
• 0, 3 gha/cap dienstensector
• 0,15 gha/cap landbouwsector
Binnen akkerland:
• 0,45 gha/cap tarwe
• 0,23 gha/cap sojaproducten (netto-import)
Binnen bosland:
• 0,17 gha/cap papier en karton
• 0,14 gha/cap chemische houtpulp
Binnen bouwland:
• 0,17 gha/cap woongebied
• 0,12 gha/cap terreinen voor vervoer en telecommunicatie
• 0, 04 gha/cap nijverheidsgebouwen en terreinen
Dat energieland de grootste bijdrage levert is ook een vaststelling voor andere West-Europese landen.
Voor Luxemburg blijkt in een recente studie de bijdrage van energieland zelfs 85 % te zijn (Hild, P. et al.,
2010).
Ook op wereldschaal blijkt het vooral energieland te zijn dat de groei in de voetafdruk van de laatste 50
jaar verklaart (Figuur 4) (GFN, 2009).
36
HOOFDSTUK 2 Link met huidig en toekomstig beleid
Figuur 4: Historische ontwikkeling van de ecologische voetafdruk berekend volgens de GFN methodologie van 2006
(Bron: GFN, 2009).
Interessante vraag is ook in hoeverre de biocapaciteit op wereldschaal nu een ontwikkeling kent in de
afgelopen 40 a 50 jaar. In Figuur 4 wordt de suggestie gewekt dat de biocapaciteit op wereldschaal door
de jaren heen constant is, terwijl in de methodologie beschrijving er wel mogelijkheden tot vergroting van
de biocapaciteit bestaan. In een recente GFN publicatie (2010) over de ontwikkelingen in het Middellandse
zeegebied wordt ook geschetst hoe de voetafdruk en de biocapaciteit van die landen geëvolueerd is de
afgelopen 45 jaar. De biocapaciteit is de onderste lijn van de roze “gebieden” en de bovenste van de grijze
gebieden (Figuur 5) . De meeste West-Europese EU landen vertonen een relatief constante en stabiele
ontwikkeling voor biocapaciteit, terwijl de andere Middellandse Zee landen toch veeleer een sterkere
daling van biocapaciteit vertonen. GFN schrijft dit o.a. toe aan hogere productiviteiten aan de noordelijke
kant van de Middellandse Zee en de lagere waterbeschikbaarheid aan de zuidelijke kant.
37
HOOFDSTUK 2 Link met huidig en toekomstig beleid
Figuur 5: Overzicht EV en biocapaciteitscores van 1961 tot 2006 (GFN, 2010)
VITO studie “Berekening van de ecologische voetafdruk van consumptieactiviteiten in
Vlaanderen met behulp van het Vlaams input-outputmodel” (Van der Linden, A. et al., 2010) in
opdracht van VMM in het kader van MIRA.
Deze studie (december 2010) levert een aanvullend en meer gedetailleerd inzicht op over de verdeling van
de ecologische voetafdruk voor met name de finale consumptie door huishoudens, die het merendeel
(67%, 4,25 van 6,3 gha20) uitmaakt van de totale Vlaamse voetafdruk.
De koppeling van de ecologische voetafdruk met het milieu input-outputmodel is gebeurd conform de
methode ontwikkeld en beschreven door Wiedmann et al. (2006). Analyse met het milieu inputoutputmodel laat vervolgens toe om de ecologische voetafdruk van de verschillende
consumptieactiviteiten van huishoudens in kaart te brengen. De resultaten van deze analyse worden
hieronder kort samengevat.
“De ecologische voetafdruk veroorzaakt door finale consumptie van huishoudens bestaat voor 63% uit het
landgebruiktype energieland. Dit is de theoretische oppervlakte bos die nodig is om de CO2 die vrijkomt bij
de verbranding van fossiele brandstoffen op te vangen. Ongeveer 27% van de voetafdruk bestaat uit het
landgebruiktype akkerland, de oppervlakte land die nodig is voor het telen van gewassen voor voeding
(inclusief voedergewassen voor de veeteelt), vezels (bv. katoen) en energiegewassen (bv. koolzaad voor
biodiesel). Samen vertegenwoordigen deze landgebruiktypes 90% van de ecologische voetafdruk van finale
consumptie van huishoudens”.
“Bij de analyse van de ecologische voetafdruk veroorzaakt door de finale consumptie van huishoudens kan
een onderscheid gemaakt worden tussen de directe en de indirecte voetafdruk. De directe ecologische
voetafdruk wordt door de huishoudens zelf veroorzaakt tijdens het gebruik van producten. De indirecte
ecologische voetafdruk wordt veroorzaakt bij de productie en het transport van de door huishoudens
aangekochte goederen en diensten. Huishoudens zelf veroorzaken ongeveer 21% van de ecologische
voetafdruk, 79% wordt in de voorketen van de geconsumeerde goederen en diensten veroorzaakt.”
20
Dit is de Totale finale vraag (zonder export), of de som van de finale consumptie door huishoudens, de finale
consumptie door de overheid, investeringen en voorraadvorming.
38
HOOFDSTUK 2 Link met huidig en toekomstig beleid
“De consumptiecategorieën met de grootste ecologische voetafdruk zijn:
• voeding (44% van de totale voetafdruk van huishoudens)
• huisvesting21 (28%)
• personenvervoer (11%)”
Deze drie consumptiecategorieën vertegenwoordigen 83% van de totale voetafdruk veroorzaakt door
finale consumptie door huishoudens.
Wanneer we dieper ingaan op elk van deze consumptiecategorieën zien we dat de ecologische voetafdruk
van voeding ongeveer gelijk verdeeld is over de landgebruiktypen akkerland en energieland.
Voeding
hernieuwbare materialen,
Akkerland
2%
hernieuwbare materialen,
graasland
hernieuwbare materialen,
bosland
40%
51%
hernieuwbare materialen,
visland
energieland
5%
1%
1%
bouwland
Figuur 6: Verdeling van ecologische voetafdruk van voeding over de verschillende landtypes (Bron: Van der Linden, A.
et al., 2010)
84 % van de voetafdruk van voeding is gekoppeld aan de productie en distributie van voedingswaren. Aan
huis geleverde en buitenshuis gebruikte maaltijden zijn goed voor 11 %, de productie en het gebruik van
toestellen en van kook- en eetgerei maakt slechts 5 % van de voetafdruk uit (Figuur 11)..
21
Opgemerkt wordt dat ‘huisvesting’ binnen het IO model enkel het gebruik (verwarming, onderhoud, …) omvat,
maar niet de investeringen
39
HOOFDSTUK 2 Link met huidig en toekomstig beleid
Figuur 7: Verdeling van de ecologische voetafdruk van voeding over de verschillende consumptieactiviteiten (Bron: Van
der Linden, A. et al., 2010)
Bij de consumptiecategorie huisvesting bestaat 80% van de ecologische voetafdruk uit het landgebruiktype
energieland.
Huisvesting
4%
10%
hernieuwbare materialen,
Akkerland
1%
5%
0%
hernieuwbare materialen,
graasland
hernieuwbare materialen,
bosland
hernieuwbare materialen,
visland
energieland
80%
bouwland
Figuur 8: Verdeling van de ecologische voetafdruk van huisvesting over de verschillende landtypes (Bron: Van der
Linden, A. et al., 2010)
40
HOOFDSTUK 2 Link met huidig en toekomstig beleid
49 % van de voetafdruk van huisvesting wordt veroorzaakt door het gebruik van toestellen voor
verwarming (Figuur 9). 78% van deze voetafdruk is directe impact die door de huishoudens zelf wordt
veroorzaakt door het gebruik van brandstoffen voor deze toestellen, 22 % is indirecte impact die wordt
veroorzaakt tijdens de productie van brandstoffen en elektriciteit.
Huisvesting
verlichting
3%
6%
verwarmng, gebruik
toestellen
SWW, gebruik toestellen
10%
3%
inrichting, woning andere
5%
inrichting, tuin
49%
onderhoud, producten
13%
woningbouw, prod./mat.
8%
woningbouw, diensten
3%
overige
Figuur 9: Verdeling van ecologische voetafdruk van huisvesting over de verschillende consumptieactiviteiten (Bron:
Van der Linden, A. et al., 2010)
Bij de consumptiecategorie personenvervoer bestaat 94% van de voetafdruk uit het landgebruiktype
energieland (Figuur 10).
Personenvervoer
0%
0%
0%
4% 2%
hernieuwbare materialen,
Akkerland
hernieuwbare materialen,
graasland
hernieuwbare materialen,
bosland
hernieuwbare materialen,
visland
energieland
94%
bouwland
41
HOOFDSTUK 2 Link met huidig en toekomstig beleid
Figuur 10: Verdeling van ecologische voetafdruk van personenvervoer over de verschillende landtypes (Bron: Van der
Linden, A. et al., 2010)
74% van de ecologische voetafdruk van personenvervoer wordt veroorzaakt door ‘gebruik van de wagen –
aankoop brandstof’ (Figuur 11). 75 % van deze voetafdruk is directe impact die door de huishoudens zelf
wordt veroorzaakt door het gebruik van de brandstoffen; 25 % is indirecte impact veroorzaakt door de
productie van de brandstoffen.
Personenvervoer
4% 4%
7%
over weg (indiv.), aankoop
wagen
11%
over weg (indiv.), gebruik
wagen/brandstof
over weg (indiv.), onderhoud
diensten
per spoor
overige
74%
Figuur 11: Verdeling van de ecologische voetafdruk van personenvervoer over de verschillende consumptiecategorieën
(Bron: Van der Linden, A. et al., 2010)
Uit deze VITO studie komen binnen de finale vraag door huishoudens als grootste EV veroorzakers naar
voren : Voeding (), verwarming van de woningen en gebruik van de auto. .
2.2.2.
Relatie tussen (milieu)beleid en het concept van ecologische voetafdruk en
biocapaciteit
Er bestaan verschillende relaties tussen het milieubeleid en de twee componenten van het voetafdruk
concept (voetafdruk resp. biocapaciteit), soms is de relatie zeer direct met inputgegevens van de EV (bv.
CO2 emissies) , soms meer indirect en niet direct zichtbaar in de EV berekening. Dit laatste is bv. beleid dat
de kwaliteit van de leefomgeving wil beschermen en daarmee dus wel een mogelijke relatie heeft met de
beschikbare biocapaciteit op termijn. Effecten daarvan zijn echter pas na verloop van jaren zichtbaar in de
score van de biocapaciteit.
42
HOOFDSTUK 2 Link met huidig en toekomstig beleid
Er lijken in grote lijnen vier algemene relaties tussen (milieu)beleid en het ecologische voetafdruk concept
te zijn :
1. Beleid dat erop gericht is om de consumptie in het algemeen terug te dringen (bv EPB regelgeving
verlaagt de energiebehoefte voor verwarming). Indien dit qua EV hoog scorende
consumptiedomeinen zijn dan zal dit de EV score verlagen, die mogelijk wel gedeeltelijk teniet
gedaan zullen worden door rebound effecten (door het vrijgekomen budget dat dan weer aan
andere consumptieve bestedingen kan worden uitgegeven). Er bestaat ook een “omgekeerd”
positief rebound effect, indien b.v. de consumptie beleidsmatig wordt teruggedrongen door hogere
prijzen dan zullen de meerkosten voor de consument deels ook andere consumptieve uitgaven
kunnen verminderen en op die wijze dus ook de EV score.
2. Beleid dat erop gericht is om niet zozeer de consumptie zelf, maar wel de CO2 emissies per
consumptie-eenheid te verlagen (bv EuP uitfasering van gloeilampen, reductie van industriële CO2
emissies). Dit verlaagt de EV voetafdruk omdat er dan minder fossiele brandstoffen nodig zijn voor
onze maatschappelijke consumptie. Economische besparingen zullen echter ook weer tot rebound
effecten leiden, waardoor maatschappelijk gezien de winst weer kleiner wordt.
3. Beleid dat erop gericht is om de kwaliteit van de milieucompartimenten te behouden/verbeteren (bv
verzuringsbeleid, biodiversiteitsbeleid, bevordering biologische landbouw). Deze hebben in het
algemeen geen directe relatie met EV of zelfs een negatieve relatie met biocapaciteit (bevordering
biologische landbouw leidt tot meer benodigde oppervlakte en dus daardoor mogelijks tot een
slechtere voetafdruk ).
4. Beleid dat erop gericht is om efficiënter met de beperkt beschikbare ruimte om te gaan (b.v.
intensieve landbouw of ruimtes voor meerdere doeleinden te gebruiken) . Dit wordt vooral zichtbaar
aan de kant van de biocapaciteit en niet of nauwelijks aan de EV kant.
In onderstaand schema (Figuur 12) zijn een aantal relaties kwalitatief en indicatief weergegeven,
vertrekkende vanuit de MIRA Milieuverkenningen 2030 met zijn DPSIR structuur en de EV modelstructuur
met voetafdrukzijde en biocapaciteitszijde.
4
1
2
3
Figuur 12: Relaties tussen beleidsterreinen uit Milieuverkenning 2030 en EV concept (eigen schema obv Van
Steertegem M., 2009 (linkerdeel) en Janssen, L., 2008 (rechterdeel))
43
HOOFDSTUK 2 Link met huidig en toekomstig beleid
In het projectvoorstel was aangegeven dat we vooral de reductie van de ecologische voetafdruk van de
Vlaamse consumptie gaan onderzoeken en niet de vergroting van de biocapaciteit. De biocapaciteit is een
nagenoeg constant gegeven gebleken en wellicht maar beperkt beïnvloedbaar. De historiek in de
ontwikkeling van de ecologische voetafdruk en de biocapaciteit van België + Luxemburg laat dat zien :
Figuur 13: Resultaten voor zowel EV als biocapaciteit voor België + Luxemburg over de periode 1961-2003 (Bron:
Janssen, L., 2008)
Na onze eerste verkenning van de relaties tussen milieubeleid (zoals beschreven in de Milieuverkenning
2030) en de invloed op de Vlaamse voetafdruk zien we een duidelijke relatie tussen het CO2 beleid en
energieland uit de EV berekening. De gestandaardiseerde wijze van rapportering van de data komt perfect
overeen met de input data voor energieland binnen EV. Daarmee beschikken we dus over kwantitatief
bruikbare MIRA toekomstscenario’s die betrekking hebben op 53 % van de EV score van het jaar 2004.
Voor akkerland, de tweede belangrijkste categorie na energieland, verantwoordelijk voor 30 % van de EV
score van het jaar 2004 is het ons na tegenstrijdige beweringen in diverse rapportages gaandeweg dit
onderzoek duidelijk geworden hoe nu precies de Vlaamse/Belgische/GFN voetafdruk voor akkerland
berekend wordt en wat de relatie met de milieubelasting in Vlaanderen is.
Het blijkt dat consumptie van voeding en gewassen binnen de categorieën akkerland, graasland, visland
steeds tegen gemiddelde wereldopbrengsten (dus ongeacht productie in eigen land, import of export)
worden aangerekend. Dan heeft een Vlaams beleid om efficiënter te zijn qua benodigd landgebruik maar
nauwelijks invloed op de EV score voor Vlaanderen (Vlaams aandeel in de wereldproductie zal kleiner zijn
dan 1 % en dus ook maar navenant zichtbaar worden).
Dit kan worden geïllustreerd met de volgende simulatie :
Indien we in België door slimme landbouwkundige ideeën (b.v. bijenkorven plaatsen in boomgaard
rekening houdend met de meestvoorkomende windrichting) de opbrengst van appels verder kunnen
verhogen met 200.000 ton per jaar (van 325.000 ton per jaar naar 525.000 ton per jaar) met dezelfde
hoeveelheid akkerland en we nemen voor de eenvoud aan dat er voor transport e.d. geen extra CO2 zal
ontstaan, dan stijgt de EV score van akkerland per inwoner van 1,441 naar 1,446 en de EV van bouwland
stijgt van 0,375 naar 0,379 (Tabel 2).
44
HOOFDSTUK 2 Link met huidig en toekomstig beleid
Het is op zich opmerkelijk dat de EV stijgt terwijl in de praktijk er niet meer milieubelasting is, maar nu we
weten dat de EV standaard niet werkt met lokale yields (Belgische yield in de statistieken bedraagt 41 ton
appels/ha/jaar) maar wel met wereldgemiddelde yields (wereldyield bedraagt 13 ton appels/ha/jaar) is het
wel verklaarbaar. De consumptie die wordt gelijkgesteld aan productie + import - export is immers
gestegen. Daarom hebben we in deze simulatie ook nog eens de export verhoogd met 200.000 ton (even
gesteld zonder extra transport) om te simuleren dat die consumptie buiten België plaatsvindt. Dan blijkt de
akkerland score weer terug te zijn op het niveau van 1,441 maar de bouwland score blijft wel hoger staan
op 0,379. Dit heeft er mee te maken dat bouwland per hectare dezelfde EV waardering krijgt als akkerland.
Aan de biocapaciteitskant stijgt door de efficiency toename de akkerland score van 0.400 naar 0.404 maar
ook die van bouwland van 0,375 naar 0,379 (Tabel 2).
Tabel 2: Simulaties hogere yield appels (+200 tp = 200 ton productie appels meer per jaar, + 200t export)
EV+200 tp +
Landgebruiktype EVConsumptieref
[-]
[gha/cap]
Akkerland
1,441
Graasland
0,177
Bosland
0,596
Visland
0,034
Energieland
2,509
Bouwland
0,375
TOTAAL
5,133
EV+200 t p
[gha/cap]
1,446
0,177
0,596
0,034
2,509
0,379
5,142
200 t export
[gha/cap]
1,441
0,177
0,596
0,034
2,509
0,379
5,137
Biocap+200tp
Biocapref
[gha/cap]
0,400
0,122
0,231
0,001
0,000
0,375
1,129
Biocap+200tp
[gha/cap]
0,404
0,122
0,231
0,001
0,000
0,379
1,137
+ 200t export
0,404
0,122
0,231
0,001
0,000
0,379
1,137
Tabel 3: Simulaties hogere import appels (+200 t imp = 200 ton meer import)
Biocap+200t
Landgebruiktype EVConsumptieref
[-]
[gha/cap]
Akkerland
1,441
Graasland
0,177
Bosland
0,596
Visland
0,034
Energieland
2,509
Bouwland
0,375
TOTAAL
5,133
EV+200 t imp
[gha/cap]
1,446
0,177
0,596
0,034
2,509
0,375
5,138
Biocapref
[gha/cap]
0,400
0,122
0,231
0,001
0,000
0,375
1,129
imp
[gha/cap]
0,400
0,122
0,231
0,001
0,000
0,375
1,129
Al met al betekent dit dus dat lokale efficiency verhogingen niet gehonoreerd worden aan de kant van EV
(wel aan de kant van biocapaciteit) , maar dat het dus ook niet veel uitmaakt voor de EV score of de appels
lokaal geproduceerd worden (met veel minder landgebruik) of in het buitenland (met veel meer
landgebruik).
We hebben deze berekeningen ook voorgelegd aan Ecolife en aan GFN en zij bevestigen dit beeld. Het
principe van de EV is dat voor akkerland een Argentijn die een Argentijnse appel eet dezelfde EV score zou
moeten krijgen als een Belg die een Belgische appel eet. Dat is toch wel een zure appel, gezien de grote
yieldverschillen.
45
HOOFDSTUK 2 Link met huidig en toekomstig beleid
In bovenstaande tabellen zijn de import en export verschillen (van 200 ton per jaar) gesimuleerd door de
inputparameters van “tradestat national” binnen de EV te variëren. In de EV berekeningen krijgen appels
daarnaast ook nog een EV score via het concept van “embodied energy “ met betrekking tot netto import
dan wel export van de mand van ca. 600 producten. Daartoe hebben we ook nog eens de “COMTRADE”
statistieken met 200 ton meer export resp. import van appels laten variëren en dan blijkt dat in het geval
van 200 ton extra export de biocapaciteit gelijk blijft en energieland daalt tot 2,507 en dus de totale EV tot
5,135. Een verhoging van de netto import met 200 ton appels ook binnen “COMTRADE” verhoogt de EV
tot 2,511 en dus de totale EV tot 5,140. De overall conclusie blijft dus dat hogere lokale efficiëntie in het
gebruik van land voor appelproductie niet beloond wordt binnen de EV.
De volledigheid gebiedt te zeggen dat de component van efficiencyverbeteringen in de landbouw die
gepaard gaan met minder fossiele brandstoffen om die voeding te produceren wel zichtbaar zullen zijn in
het deel energieland. De manier om de EV van akkerland in Vlaanderen voor voeding en gewassen naar
beneden te brengen is dus ofwel minder te eten, dan wel een verschuiving te bereiken tussen hoog
scorende EV producten als vlees en melk naar lager scorende producten.
Op de Stuurgroep van 19 oktober is afgesproken dat we eerst wat meer duidelijkheid moeten krijgen over
welke factoren de EV maar ook de biocapaciteit daadwerkelijk beïnvloeden alvorens verder te
onderzoeken binnen welke beleidsterreinen/consumptiedomeinen veel effect is te bereiken met
maatregelen die aanvullend zijn. De volgende vragen kwamen daarbij naar voren en worden beantwoord:
• Belangrijk is om na te gaan hoe de EV van Vlaanderen reageert op wijziging van een aantal
inputparameters, meer bepaald van relatief evidente cases van veranderingen in de maatschappij
waarvan je zou verwachten/hopen dat ze de Vlaamse EV volgens GFN beïnvloeden (een aantal
gevoeligheidsanalyses doen als het ware)
- Bv. Indien we het voedselafval verminderen met 10% over 5 jaar, wat is het effect op de EV?
(voedsel)afval is niet expliciet zichtbaar in EV, er worden ook geen afvalstatistieken gebruikt.
Impliciet zitten zaken als transport van afval, CO2 verbrandingsemissies van afval, eventueel
nuttige energie of voedingswaarde via benutting als veevoer er natuurlijk wel in opgenomen,
maar dat is niet zomaar opsplitsbaar. Alleen maar voedselafval verminderen zal dus die indirecte
factoren wel beïnvloeden, maar de EV zal sterker dalen indien we hierdoor productie/import van
nieuw voedsel kunnen verminderen. Een algemene reductie van voedingsaankopen als gevolg
van voorkomen verspilling van voeding zal als één van de additionele maatregelen worden
doorgerekend.
- Hypothetisch: indien de bebouwing in Vlaanderen flink uitgebreid wordt ten koste van akkerland,
wat en hoe is hiervan de impact op zowel de biocapaciteit als de EV?
46
HOOFDSTUK 2 Link met huidig en toekomstig beleid
Simulaties leveren volgende antwoorden op :
Minder akkerland, meer infrastructuur:
Tabel 4: Simulatie 300.000 hectare minder akkerland en 300.000 hectare meer voor infrastructuur
EV-300.000
Landgebruiktype EVConsumptieref
[-]
[gha/cap]
Akkerland
1,441
Graasland
0,177
Bosland
0,596
Visland
0,034
Energieland
2,509
Bouwland
0,375
TOTAAL
5,133
Biocap
ha akker +
-300.000 ha
300.000 ha
akker + 300.000
infrastr.
[gha/cap]
1,441
0,177
0,596
0,034
2,509
0,552
5,310
Biocapref
[gha/cap]
0,400
0,122
0,231
0,001
0,000
0,375
1,129
ha infrastr.
[gha/cap]
0,223
0,122
0,231
0,001
0,000
0,552
1,129
Hierbij worden de materialen en transport etc. voor het maken van de infrastructuur even buiten
beschouwing gelaten. Ook laten we de binnenlandse productiecijfers van akkerbouwproducten gelijk.
Biocapaciteit blijft dan gelijk omdat bouwland dezelfde waardering krijgt als akkerland. De EV stijgt echter
wel, dit is een gevolg van het feit dat binnen EV score van bouwland per definitie gelijk wordt gesteld aan
de bouwland biocapaciteit.
Deze uitkomst verklaart ook deels waarom de biocapaciteit de laatste jaren min of meer constant is
gebleven: landbouwyields zijn steeds verder gestegen, vrijkomend akkerland is steeds meer bebouwd
geraakt.
Minder bosland, meer akkerland:
Tabel 5: Simulatie 300.000 hectare minder bosland en 300.000 hectare meer akkerland
EV-300.000
Biocap
ha bos +
-300.000 ha bos
300.000 ha
Landgebruiktype EVConsumptieref
[-]
[gha/cap]
Akkerland
1,441
Graasland
0,177
Bosland
0,596
Visland
0,034
Energieland
2,509
Bouwland
0,375
TOTAAL
5,133
akker
[gha/cap]
1,441
0,177
0,596
0,034
2,509
0,375
5,133
+ 300.000 ha
Biocapref
[gha/cap]
0,400
0,122
0,231
0,001
0,000
0,375
1,129
akker
[gha/cap]
0,576
0,122
0,118
0,001
0,000
0,375
1,192
47
HOOFDSTUK 2 Link met huidig en toekomstig beleid
In deze oefening wordt gemakshalve verondersteld dat er niets met het hout gebeurt. Biocapaciteit stijgt
omdat in het EV concept akkerland een hogere score per hectare krijgt dan bosland. Dus dit wordt binnen
het EV concept als positief gezien, omdat de biocapaciteit stijgt.
Minder bosland, meer infrastructuur:
Tabel 6: Simulatie 300.000 hectare minder bosland en 300.000 hectare meer infrastructuur
EV-300.000
Biocap
ha bos +
-300.000 ha bos
300.000 ha
Landgebruiktype EVConsumptieref
[-]
[gha/cap]
Akkerland
1,441
Graasland
0,177
Bosland
0,596
Visland
0,034
Energieland
2,509
Bouwland
0,375
TOTAAL
5,133
akker
[gha/cap]
1,441
0,177
0,596
0,034
2,509
0,552
5,310
+ 300.000 ha
Biocapref
[gha/cap]
0,400
0,122
0,231
0,001
0,000
0,375
1,129
akker
[gha/cap]
0,400
0,122
0,118
0,001
0,000
0,552
1,192
Maken van infrastructuur buiten beschouwing gelaten, dus allerlei benodigde materialen en transport niet
meegenomen.
Zowel de EV als de Biocapaciteit stijgen, toch neemt het verschil toe tussen EV en biocapaciteit.
• Zichtbaarheid binnen EV nagaan van:
- Nucleair: hoe zit dit in de MIRA scenario’s? Uitfasering? En wat is de impact op EV? Via
wereldgemiddelde factor voor CO2 elektriciteit/MJ?
Antw. : de uitfasering van nucleaire energie is in de MIRA scenario’s meegenomen en zal dus de
CO2 prognoses en daarmee gepaard gaande EV beïnvloeden. Volgens antwoord van GFN is
nucleair sinds 2006 een EV neutrale technologie geworden.
- Hernieuwbare energie (minder fossiele brandstoffen nodig, dus minder directe CO2 emissies,
maar meer landgebruik (akkerland stijgt?)?
GFN antwoord is dat hernieuwbare energie inderdaad niet expliciet zichtbaar is. De directe CO2
emissies en dus verlaging van EV van energie t.g.v. uitsparing van fossiele brandstoffen zullen dus
in de jaren na de bouw zichtbaar worden, de investeringen in b.v. windmolens zullen in het
bouwjaar zichtbaar worden als hogere EV score vanwege het energiegebruik voor de productie
van metalen, beton etc.
- Wereldevolutie biocapaciteit in historisch perspectief? Opzoeken of die analoog is aan de
rapportage van de EV 1961 - …. zijn gerapporteerd voor de diverse methodologische versies.
Antw. : Op wereldniveau zijn deze niet gerapporteerd, recent is die voor de Middellandse Zee
landen wel gerapporteerd.
48
HOOFDSTUK 2 Link met huidig en toekomstig beleid
• Beleidsdoel kan bv. zijn om de kloof tussen EV en biocapaciteit te dichten
- Laatste standpunt inname op EU-beleidsvlak ten aanzien van EV (via recente ontwikkelingen
grondstoffen/materialenbeleid, beyond GDP indicatoren).
Antw. : opgenomen in hfst. 3.
2.2.3.
Sturende factoren per landgebruikstype (Bruers, S., 2010):
Onderstaand geven we voor het goede begrip de observaties van de eerste berekening van de Vlaamse
voetafdruk (Bruers, S., 2010) :
• “Akkerland en graasland. Vlaanderen kent een sterke stijging van de consumptie en productie van
dierlijke producten (Federaal Planbureau, 2009). Bovendien wordt de veeteelt intensiever (meer
gebruik van akkerland en minder van graasland). Dit blijkt niet enkel uit de hoge productie en import
van veevoeders (granen, soja, maïs,…) geteeld op akkerland, maar ook uit het feit dat een Vlaming
een graaslandvoetafdruk heeft die lager ligt dan het wereldgemiddelde (0,17 gha/cap tegenover
0,26), terwijl zijn akkerlandvoetafdruk meer dan 3 keer hoger ligt dan het wereldgemiddelde (1,9
gha/cap tegenover 0,6 gha/cap). Een andere opvallend gegeven is de hoge netto-import van olierijke
gewassen zoals koolzaad/olie (0,15 gha/cap), palmolie en zonnebloemolie. Deze producten worden
gebruikt als agrobrandstof, maar ook voor verwerkte voedingsproducten, detergenten, cosmetica,…
• Bosland. Uit de voetafdrukberekening blijkt duidelijk de hoge consumptie van papier en karton.
• Visland. Productie en netto-import van visproducten bedragen resp. 0,03 en 0,02 gha/cap . In de
Noordzee is de vangst van Atlantische kabeljauw en andere vissoorten met een hoge voetafdruk
(soorten die hoog in de voedselketen staan en lage opbrengstwaarden hebben) sterk gedaald (GFN,
2009a, NFA Belgium 1961-2006). Volgens het Instituut voor Landbouw- en Visserijonderzoek
vertonen in het Belgisch gedeelte van de Noordzee slechts twee van de zeven commerciële
vissoorten (namelijk schol in en mindere mate haring) voorraden die zich binnen veilige
referentiewaarden bevinden (Federaal Planbureau, 2009).
• Bouwland. Zoals we reeds vermeldden, is Vlaanderen sterk bebouwd (vele relatief grote huizen met
relatief weinig bewoners), en heeft Vlaanderen een dicht wegennet omwille van de geografische
ligging (logistieke draaischijf) en een verspreide bebouwing die personenvervoer aanmoedigt.
• Energieland. Zoals uit de berekening van de ecologische voetafdruk van Vlaanderen blijkt, zorgen de
energieproductie- en consumptie voor een aanzienlijk aandeel van de milieudruk in Vlaanderen. De
globale milieudruk van ons energiegebruik bestaat uit de directe emissies ten gevolge van de
consumptie van energie enerzijds en uit de directe en indirecte emissies ten gevolge van de
productie van elektriciteit en goederen anderzijds. Naast het energiegebruik voor industriële en
huishoudelijke doeleinden, is ook de energiemix in Vlaanderen, d.i. het aandeel van de verschillende
energiedragers, bepalend voor de energievoetafdruk. Een belangrijk deel van onze energiebehoefte
wordt immers bepaald door het gebruik van fossiele brandstoffen. De productie van hernieuwbare
energie blijft tot op heden beperkt”.
“De elektriciteitssector zorgt voor de grootste CO2-emissies (24 Mton CO2/jaar - Kernset Milieudata MIRAT, 2004), gevolgd door de industrie met 19 Mton CO2 in 2004. Daarvan komt de helft op rekening van de
(petro)chemische industrie. Op de derde plaats komt het wegverkeer met 15 Mton CO2 in 2004. Vervolgens
hebben we huishoudens, diensten en landbouw met resp. 14 Mton, 7 Mton en 3 Mton CO2. Vlaanderen
kent veel directe emissies van CO2 (77 Mton/jaar).
49
HOOFDSTUK 2 Link met huidig en toekomstig beleid
Maar een deel van deze productievoetafdruk van energieland wordt geëxporteerd onder de vorm van
energie-intensieve producten zoals polymeren, machines en bewerkte metalen (Bruers, S., 2010)”.
“We kunnen hier ook kijken naar de evolutie van de netto export van energieland voor België, van de
periode 1961 tot 2006 (GFN, 2009a, NFA Belgium 1961-2006). Het blijkt dat de Belgische netto export steeg
tot midden jaren ’90, waarna een daling intrad. Dat wil zeggen dat België meer en meer hoog energieintensieve producten exporteerde tot midden jaren ’90, waarna de omgekeerde tendens plaatsvond (meer
en meer hoog energie-intensieve producten importeren). Een mogelijke verklaring van deze tendens is de
delokalisatie van zware industrie uit België (GFN, persoonlijke communicatie) (Bruers, S., 2010)”.
2.3.
Verkennen van het reductiepotentieel voor de ecologische voetafdruk (rekening
houdend met socio-economische vooruitzichten voor Vlaanderen) van het huidige en geplande
beleid.
In een eerste oefening hebben we drie scenario’s uit de MIRA Milieuverkenning 2030 (cfr. inleiding),
doorgerekend op de hoofdlijnen – i.e. de geprojecteerde CO2-emissies (n.b. het belangrijkste deel van
energieland, zonder rekening te houden met de embodied CO2 ):
• Het referentiescenario (REF)
• Het Europa scenario (EUR)
• Het visionaire scenario (VISI)
Het bestek vroeg om daarna aan te geven welke aanvullende maatregelen nodig zijn om bijvoorbeeld een 4
gha scenario te behalen in 2020. Reducties kunnen in principe voortvloeien door aanscherping van beleid
gericht op CO2 als ook binnen de overige significant bijdragende landgebruiktypes (zoals akkerland). Na
afstemming met de leden van de stuurgroep is besloten om in te zoomen op specifieke terreinen. Het zal
hierbij wel gaan om ruwe inschattingen op hoofdlijnen omdat een volledig uitgewerkt scenario eigenlijk
een algemeen evenwichtsmodel vereist om ook interacties en rebound effecten mee te nemen, en dat is
buiten de scope van dit project. Ook de EV modellen zelf zijn statisch en stellen eigenlijk achteraf vast hoe
de toestand terugkijkend is geëvolueerd gebaseerd op statistische gegevens.
Het referentiescenario
In het referentiescenario (ref) wordt het huidige milieubeleid (per 1 april 2008) ongewijzigd verder gezet
tot 2030, zonder bijkomende maatregelen. Dit scenario omvat alle wetgeving en regelgeving die al van
kracht is, de reeds gebudgetteerde planning, het halen van productnormen en de sectorspecifieke
autonome ontwikkelingen. De doelstellingen vastgelegd in de wetgeving worden niet opgelegd in de
scenarioberekeningen. Maatregelen in de verschillende sectoren om de doelstellingen te bereiken, zijn wel
opgenomen.
Het Europa-scenario
Het Europa-scenario (eur) omvat maatregelen en instrumenten die gericht zijn op volgende
middellangetermijndoelen van het Europese milieubeleid:
• de 20-20-20 doelstellingen van het energie- en klimaatpakket
• de verscherpte emissieplafonds voor luchtpolluenten
• de doelstellingen geformuleerd in de Europese Kaderrichtlijn Water (krlw)
Het visionaire scenario
Het uitgangspunt voor het visionaire scenario (visi) is de nood aan drastische maatregelen met het oog op
een duurzame toekomst. Dit scenario wordt ‘opgehangen’ aan de uitdaging van de klimaatverandering.
50
HOOFDSTUK 2 Link met huidig en toekomstig beleid
Net als het Europa-scenario gaat dit scenario na in welke mate een gedefinieerd maatregelenpakket
langetermijndoelstellingen haalt, zonder dat de druk wordt afgewenteld op andere milieuthema’s. De
langetermijndoelstelling werd als volgt gedefinieerd:
• 60 à 80 % emissiereductie van broeikasgassen tegen 2050, met een halvering van de emissies in
2030 ten opzichte van 1990. Deze reductie moet leiden tot een koolstofarme economie.
De evolutie naar een koolstofarme economie maakt deel uit van een ruimere transitie naar een
duurzame samenleving. Deze transitie kan niet gerealiseerd worden met alleen product- en
procesoptimalisatie. Er zijn structurele veranderingen nodig in de systemen die maatschappelijke
functies invullen, zoals het energie-, materiaal-, mobiliteits-, voedsel- en woonsysteem.
De eerste 3 scenario’s zijn al als een pakket maatregelen voor specifieke milieuthema’s en doelgroepen
door anderen beschreven (bv. MIRA-S), maar niet in termen van ecologische voetafdruk. Daarnaast zullen
naar verwachting aanvullende beleidsmaatregelen nodig zijn om het indicatieve doel van 4 gha in 2020 te
behalen. Vooral bij het definiëren van potentieel nieuwe beleidsmaatregelen is kennis over de meest
bijdragende menselijke activiteiten tot de ecologische voetafdruk belangrijk.
Uit deze praktische oefening zullen we enerzijds lessen leren over de mogelijkheden en beperkingen om
geformuleerde beleidsdoelstellingen kwantitatief uit te drukken in input parameters om de ecologische
voetafdruk te kunnen berekenen. Anderzijds krijgen we zo een indruk hoe groot de reductie kan zijn van de
beleidscenario’s en wat er eventueel nog meer nodig is om een ecologische voetafdruk van 4 gha te
behalen in 2020. Dat zou kunnen gaan om een aanscherping van doelstellingen in het bestaand en gepland
beleid, maar ook eventueel nieuw beleid.
2.3.1.
Bespreking resultaten aanpassing CO2-emissies in de EV-tool
Op basis van de verschillende scenario’s hebben we de informatie betreffende de CO2 emissies aangepast
in de GFN/Ecolife- Vlaamse Ecologisch Voetafdruk tool.
Hierbij werd uitgegaan van de evolutie van de bevolking in Vlaanderen zoals opgenomen in de “Kernset
milieudata MIRA-S 2009” (Tabel 7). Autonome ontwikkelingen zoals demografische verschuivingen of
economische conjunctuur bepalen mee de ontwikkeling van de milieudruk van de verschillende sectoren.
Deze externe omgevingsfactoren zijn voor alle beleidsscenario’s gelijk gehouden (Van Steertegem, M.,
2009).
2006
2010
2015
2020
2025
2030
6.078.600
6.230.774
6.426.844
6.586.713
6.705.741
6.784.502
Tabel 7: Evolutie van de bevolking van Vlaanderen tussen 2006 en 2030 (Kernset milieudata MIRA-S 2009)
Dit geeft volgende resultaten voor de productie resp. consumptie gerelateerde ecologische voetafdruk,
zowel uitgedrukt als totale voetafdruk (in gha) als per capita (in gha/persoon)
EVC= EVP+EVI-EVE
51
HOOFDSTUK 2 Link met huidig en toekomstig beleid
EVC: consumptie gerelateerde Ecologische Voetafdruk
EVP: productiegerelateerde Ecologische Voetafdruk
EVI: import gerelateerde EV
EVE: export gerelateerde EV
Onderstaand geven Tabel 8 en Tabel 9 de EVP ontwikkeling ten gevolge van de CO2 maatregelen
beschreven in de MIRA scenario’s, terwijl Tabel 10 - Tabel 11 betrekking hebben op de
consumptiegerelateerde EV ten gevolge van dezelfde maatregelen.
Scenario
2006
2010
2015
2020
2025
2030
REF
EVProductie
[gha]
27.533.091
27.991.041
29.860.689
30.334.263
33.506.688
34.943.532
EUR
EVProductie
[gha]
27.533.091
27.567.396
28.397.102
27.662.697
25.556.750
25.932.508
VISI
EVProductie
[gha]
27.533.091
26.983.469
27.342.830
24.925.096
19.677.651
19.216.154
Tabel 8: Berekening van de totale Productie gerelateerde EV voor Vlaanderen (in gha) rekening houdend met
CO2gerelateerde beleidsmaatregelen in de 3 scenario’s van MIRA Toekomstverkenning 2030
Scenario
2006
2010
2015
2020
2025
2030
REF
EVProductie
[gha person1]
4,53
4,49
4,65
4,61
5,00
5,15
EUR
EVProductie
[gha person1]
4,53
4,42
4,42
4,20
3,81
2,83
VISI
EVProductie
[gha person1]
4,53
4,33
4,25
3,78
2,93
2,83
Tabel 9: Berekening van de Productie gerelateerde EV per capita voor Vlaanderen (in gha/persoon) rekening houdend
met CO2gerelateerde beleidsmaatregelen in de 3 scenario’s van MIRA Toekomstverkenning 2030
52
HOOFDSTUK 2 Link met huidig en toekomstig beleid
Scenario
2006
2010
2015
2020
2025
2030
REF
EVConsumptie
[gha]
37.571.815
38.029.766
39.899.413
40.372.987
43.545.413
44.982.256
EUR
EVConsumptie
[gha]
37.571.815
37.606.120
38.435.827
37.701.421
35.595.475
35.971.232
VISI
EVConsumptie
[gha]
37.571.815
37.022.193
37.381.555
34.963.821
29.716.375
29.254.878
Tabel 10: Berekening van de totale Consumptie gerelateerde EV voor Vlaanderen (in gha) rekening houdend met
CO2gerelateerde beleidsmaatregelen in de 3 scenario’s van MIRA Toekomstverkenning 2030
Scenario
2006
2010
2015
2020
2025
2030
Referentiescenario
EVConsumptie
[gha person-1]
6,18
6,10
6,21
6,13
6,49
6,63
Europa
scenario
EVConsumptie
[gha person-1]
6,18
6,04
5,98
5,72
5,31
5,30
Visionair
scenario
EVConsumptie
[gha person-1]
6,18
5,94
5,82
5,31
4,43
4,31
Tabel 11: Berekening van de Consumptie gerelateerde EV per capita voor Vlaanderen (in gha/persoon) rekening
houdend met CO2gerelateerde beleidsmaatregelen in de 3 scenario’s van MIRA Toekomstverkenning 2030
Uit Tabel 11 blijkt dat het streefdoel van 4 gha per persoon in 2020 met alléén het pakket CO2-gerelateerde
maatregelen in géén van de 3 doorgerekende scenario’s gehaald zal worden. Enkel in het Visionair scenario komen we
in 2030 in de buurt van dit vooropgesteld doel. In
Figuur 14 wordt deze evolutie grafisch weergegeven.
53
HOOFDSTUK 2 Link met huidig en toekomstig beleid
7,00
6,50
Referentiescenario
EVConsumptie [gha
person-1]
6,00
Europa scenario
EVConsumptie [gha
person-1]
5,50
5,00
Visionair scenario
EVConsumptie [gha
person-1]
4,50
4,00
2006
2010
2015
2020
2025
2030
Figuur 14: Evolutie van de Consumptie gerelateerde EV per capita voor Vlaanderen (in gha/persoon) rekening houdend
met alleen CO2 -gerelateerde beleidsmaatregelen in de 3 scenario’s van MIRA Toekomstverkenning 2030
2.3.2.
Opsplitsing naar CO2 bijdragen per MIRA deelsector
Mira-S 2009- Scenarios evolutie
CO2kton
120.000,0
100.000,0
80.000,0
60.000,0
40.000,0
20.000,0
0,0
2006
2010
Referentie scenario
2015
2020
Europese Scenario
2025
2030
Visionair Scenario
54
HOOFDSTUK 2 Link met huidig en toekomstig beleid
Hoofdlijnen van de MIRA studie met betrekking tot Energiegebruik en broeikasgassen22:
• De maatregelen in het visionaire scenario (visi) zorgen voor een daling van het energiegebruik in
Vlaanderen met 20,6 % in 2020 in vergelijking met het referentiescenario (ref) dat vertrekt van
ongewijzigd beleid. Enkel via het visi-scenario kan Vlaanderen aansluiting vinden bij de Europese
doelstelling om de energie-efficiëntie met 20 % te verhogen. De huishoudens en de energiesector
kunnen het meeste besparen.
• Tegen 2020 is het aandeel van hernieuwbare energiebronnen in het bruto eindgebruik van energie
respectievelijk 8,7 en 9,2 % voor het Europa- (eur) en het visi-scenario. België kreeg van Europa een
doelstelling van 13 % opgelegd, maar de gewesten maakten nog geen verdere afspraken over de
realisatie ervan.
• De sectoren die onder de Europese Richtlijn Emissiehandel vallen (grotendeels de sectoren industrie
en energieproductie), kunnen bij de verwachte CO2-prijzen hun gezamenlijke broeikasgasuitstoot
niet onder het niveau van 2006 brengen. Dit komt omdat er onvoldoende kostenefficiënte
binnenlandse maatregelen voorhanden zijn. Deze sectoren kunnen wel terugvallen op het verwerven
van emissierechten.
• De sectoren die niet onder de Richtlijn Emissiehandel vallen (huishoudens en het gros van handel &
diensten, landbouw en transportsector) kunnen de broeikasgasemissies met 23 % (eur-scenario) tot
32 % (visi-scenario) terugbrengen in 2020. Europa voorziet een reductiedoelstelling voor België van
15 % ten opzichte van 2005.
• Ondanks sterke groeicijfers van hernieuwbare energie blijven fossiele energiebronnen in alle
scenario’s de energiemix domineren. Doorgedreven energiebesparingen zijn een belangrijke
hefboom om het aandeel van hernieuwbare energiebronnen op te krikken.
Mira-S 2009- Visionair scenario
CO2kton
30.000,0
25.000,0
20.000,0
15.000,0
10.000,0
5.000,0
0,0
2006
2010
2015
2020
2025
2030
1 Huishoudens
2 Industrie
3 Energie
4 Landbouw
5 Transport
6 Handel & diensten
Voor het visionaire scenario en dus een duurzame toekomst zal Vlaanderen drastische maatregelen
moeten nemen. De gekozen maatregelen beogen een uitstootvermindering met 60 à 80% voor
broeikasgassen tegen 2050. Met een halvering van de emissies in 2030.
22
Fre Maes, Johan Brouwers, MIRA-team, VMM, Milieuverkenning 2030 p190.
55
HOOFDSTUK 2 Link met huidig en toekomstig beleid
De in de scenario’s veronderstelde trends van bevolkingsgroei, gezinsverdunning en industriële groei
stuwen het energiegebruik de hoogte in. Met een energiebesparingsbeleid kan Vlaanderen deze groei
grotendeels tegengaan. Het energiegebruik per capita van het visionair scenario ligt in 2020 22% en in 2030
39% lager dan dat van 2006.
Huishoudens:
- Het visionair scenario mikt op een structurele energieverbruik vermindering in 2020 en in 2030
omdat de energiekwaliteit van de bestaande woningen in Vlaanderen vrij laag is. Een verbetering van
bijvoorbeeld de isolatie graad van daken en vensters kan zo al een relatief grote impact hebben.
Industrie:
- Als gevolg van de economische groeiverwachtingen voor de meeste deelsectoren stijgt het
energiegebruik ook als in dit visionair scenario veronderstelt wordt dat de stijgende brandstofprijzen
en CO2-prijzen het productieniveau kunnen beïnvloeden. De hogere CO2 prijzen remmen de
economische groei wat af, waardoor het industriële energiegebruik wat langer rond het niveau van
2006 blijft schommelen. In 2030 komt het energiegebruik slechts 7% hoger uit dan in 2006. De
industrie is de enige sector waar geen enkel van de onderzochte scenario’s het energiegebruik
structureel onder het niveau van 2006 kan terugdringen.
Energie Sector:
- Het energiegebruik van de energiesector hangt af van de vraag uit de andere sectoren, van de
brandstofmix en de toegepaste technieken. Het energiegebruik van de energiesector vermindert
met 84% ten opzichte van 2006. Deze daling is het gevolg van het efficiënter inzetten van klassieke
elektriciteitscentrales en vooral het aanwenden van hernieuwbare energie bronnen waarvan de
transformatieverliezen niet beschouwd dienen te worden.
Landbouw:
- In het Visionair scenario ligt het energiegebruik tegen 2030 terug op het niveau van 2006. Deze
stabilisatie is volledig toe te schrijven aan de toenemende energie-intensieve activiteiten binnen de
glastuinbouw.
Transport (exclusief internationale bunkers):
- In 2030 is het energiegebruik met 24% verminderd vergeleken met 2006 omdat er meer gebruik is
van plug-in hybrides en efficiëntieverbeteringen gebeuren bij het vrachtvervoer.
Handel en diensten:
- Het visionair scenario streeft naar CO2 neutraliteit. Vermindering van 36% energieverbruik dankzij
onder meer versnelde afbraak van bestaande gebouwen, en de strengere en breder toegepaste
energie prestatienormen voor nieuwbouw.
56
HOOFDSTUK 2 Link met huidig en toekomstig beleid
Mira-S 2009- Europese scenario
CO2kton
35.000,0
30.000,0
25.000,0
20.000,0
15.000,0
10.000,0
5.000,0
0,0
2006
2010
2015
2020
2025
2030
1 Huishoudens
2 Industrie
3 Energie
4 Landbouw
5 Transport
6 Handel & diensten
De in de scenario’s veronderstelde trends van bevolkingsgroei, gezinsverdunning en industriële groei
stuwen het energiegebruik de hoogte in. Met een energiebesparingsbeleid kan Vlaanderen deze groei
grotendeels tegengaan. Na een initiële daling rond 2010, is er echter een continue daling tot 2020. Hierna
stabiliseert het energiegebruik per persoon zich op 10% onder het niveau van 2006.
Het Europese scenario (met analyse per sector) geeft het volgende beeld:
Huishoudens: Een vermindering van het energiegebruik met 8,3% door een efficiënter gebruik ten opzichte
van het verwachte niveau in 2020 bij een ongewijzigd beleid.
Energie: Stijging van het aandeel van hernieuwbare energiebronnen in het bruto eind-gebruik. In 2020
moet 9% van de energie van hernieuwbare energiebronnen komen.
Industrie: Als gevolg van de economische groeiverwachtingen voor de meeste deelsectoren stijgt het
energiegebruik met 32% in 2030.
Landbouw: Daling van de uitstoot van broeikasgassen van de landbouw met ¼ (emissiedalingen en
energiezuinige voertuigen).
Transport: Het energiegebruik kent initieel een stijging, maar in 2020 ligt het opnieuw op het niveau van
2006. Tegen 2030 daalt het energiegebruik met 9% ten opzichte van 2006. Naast de verstrengde eisen wat
betreft nieuwe wagens speelt het verhoogde aandeel van hybride wagens de belangrijkste rol in deze
daling.
Handel en diensten: Vermindering van 21% energieverbruik dankzij onder meer versnelde afbraak van
bestaande gebouwen, en de strengere en breder toegepaste energie prestatienormen voor nieuwbouw.
57
HOOFDSTUK 2 Link met huidig en toekomstig beleid
Mira-S 2009- Referentie scenario
CO2kton
50.000,0
45.000,0
40.000,0
35.000,0
30.000,0
25.000,0
20.000,0
15.000,0
10.000,0
5.000,0
0,0
2006
2010
2015
2020
2025
2030
1 Huishoudens
2 Industrie
3 Energie
4 Landbouw
5 Transport
6 Handel & diensten
Het referentie scenario zet het huidig milieubeleid (per 1april2008) ongewijzigd verder tot 2030.
2.4.
Wat kan Vlaanderen doen om de ecologische voetafdruk verder te verlagen?
In het bestek was gevraagd om te laten zien of en hoe een EV score van 4gha in 2020 zou kunnen worden
gehaald. De waarde van 4 gha was indicatief omdat op dat moment niet duidelijk was hoeveel het huidige
en geplande beleid zou gaan opleveren. In overleg met de Stuurgroep is besloten dat doorrekening van
nieuwe scenario’s op basis van de diverse modellen die binnen MIRA-S gebruikt zijn vanzelfsprekend buiten
de scope vallen van dit project. Wel is er behoefte om te zien hoeveel een aantal nieuwe aanvullende
maatregelen (dus nog bovenop het visionaire scenario) binnen de meest bijdragende consumptiedomeinen
(transport, huisvesting en voeding) (liefst) kwantitatief zouden kunnen opleveren.
Men kan deze analyse doen vanuit twee perspectieven :
1. Vanuit de inputs en resultaten in landgebruiktypes van een EV berekening conform GFN (zoals sterk
bijdragende sectoren aan CO2 , consumptieniveaus van voeding en houtproducten etc.). De sectoren
zijn huishoudens (verwarming), industrie, energie, landbouw, transport, handel& diensten.
2. Vanuit een finaal consumptieperspectief met behulp van input-output modellering. Daarin worden
de productie-emissies in de voorketen toegekend aan de consumptiedomeinen. De indirecte
milieuwinst in de voorketen van maatregelen die de finale consumptie gaan beïnvloeden worden
dan vanuit consumptieperspectief meegenomen.
58
HOOFDSTUK 2 Link met huidig en toekomstig beleid
2.4.1.
Reductiemaatregelen vanuit GFN methode
Onderstaande zijn eerst vermeld twee citaten uit de MIRA Ecolife studie rond Vlaamse voetafdruk (Bruers,
S., 2010) met betrekking tot algemene maatregelen en nogmaals per landgebruiktype. Deze bevindingen
vertrekken vanuit de inputs die een EV berekening vereist en de resultaten qua landgebruiktype, en zijn
kwalitatief geformuleerd.
Algemene maatregelen:
“Enkele maatregelen om de voetafdruk van Vlaanderen te verlagen zijn: hernieuwbare energie,
energiebesparing, energie-efficiëntie, stimuleren van openbaar vervoer, stimuleren van cohousing,
stadsinbreiding, renovatie/herbruik van oude gebouwen en industrieterreinen, vermindering van
consumptie van vlees en zuivel, vermindering intensieve (akkerlandgebonden) veeteelt, vermindering van
consumptie van vissoorten met een hoge positie in de voedselketen, beperking van het gebruik van
oliegewassen voor agrobrandstoffen, stimuleren van lokale en seizoensgebonden voeding, beperken van
overbodige verpakking, stimuleren van recyclage van papier, duurzaam materialenbeheer,…”
In feite zullen alle maatregelen die leiden tot lager energiegebruik en tot lagere consumptieniveau’s in het
algemeen de voetafdruk reduceren. Binnen duurzaam materialenbeheer geldt dit dus voor de
maatregelen die ertoe leiden dat we minder materialen nodig hebben in de maatschappij.
Maatregelen per landgebruiktype:
“De ecologische voetafdruk van Vlaanderen toont aan dat de ecologische draagkracht van de aarde op dit
moment ruim overschreden wordt. Ook in Vlaanderen is de voetafdruk een veelvoud van de aanwezige
biocapaciteit. Een structurele koerswijziging is nodig, gericht op meer duurzame productie- en
consumptiepatronen gekenmerkt door drastische emissiereducties. Bovenvermelde sturende factoren
kunnen inzichten bieden in welke beleidskeuzes mogelijk en nodig zijn om de ecologische voetafdruk van
Vlaanderen te verlagen. We geven hier enkele opties, waarbij we opnieuw de verschillende
landgebruiktypes overlopen (Bruers, S., 2010):
• Akkerland en graasland. Een eerste vanzelfsprekende maatregel om de akkerlandvoetafdruk te
reduceren, is het voorkomen van voedselverspilling. De mogelijkheid van zulke besparing werd
geanalyseerd in een rapport over de voetafdruk van Wales (Dawkins, 2008). Dit zou resulteren in een
globale daling van geconsumeerde landbouwproducten. Naast een daling in consumptie is ook een
verschuiving van consumptiepatronen een optie. De belangrijkste verschuiving is die van dierlijke
naar plantaardige eiwitbronnen. Zoals blijkt uit verschillende studies (Reijnders, 2003, Aiking, 2006;
Blonk, 2008; Steinfeld, 2006; GFN 2008a op basis van gegevens van o.a. de FAO), hebben dierlijke
eiwitproducten (vlees, vis en zuivel) een hogere CO2-emissie, gebruik van landbouwgrond en
ecologische voetafdruk, dan plantaardige alternatieven zoals sojaproducten (tofu, tempeh,
sojamelk,…), vleesvervangers (seitan,…), peulvruchten en noten. Zo heeft rundvlees een
wereldgemiddelde akkerlandvoetafdruk van 4,1 gha/ton en een graaslandvoetafdruk van 5,5
gha/ton (GFN, 2008a), terwijl sojabonen een akkerlandvoetafdruk van slechts 1,1 gha/ton hebben
(en geen graaslandvoetafdruk). Dit geeft het belang aan van vleesmatiging. Maar niet enkel eten we
te veel vlees en kunnen we ons consumptiepatroon verschuiven, ook de productie van dierlijke
producten kan beïnvloed worden met beleidsmaatregelen. Uit de Vlaamse voetafdrukberekening
valt op dat we voornamelijk producten eten van erg intensieve (akkerlandgebonden) veeteelt.
Daardoor offeren we als het ware kostbaar akkerland op voor veevoeders. De opportuniteitskost van
het gebruik van akkerland ligt hoger dan van graasland, omdat graasland moeilijker bewerkt kan
worden (graasland is minder geschikt voor directe menselijke consumptie). Vandaar dat een daling
van akkerlandgebonden veeteelt een voorkeur heeft.
Vlaanderen kent ook een grote productie en netto-import van olierijke gewassen (koolzaad, …).
59
HOOFDSTUK 2 Link met huidig en toekomstig beleid
•
•
•
•
Deze doen vaak dienst als agrobrandstof. Welnu, biodiesel op basis van koolzaad heeft een
ecologische voetafdruk van 0,19 gha/GJ, terwijl diesel een voetafdruk heeft van 0,023 gha/GJ
(Ecolife, ongepubliceerde berekeningen op basis van gegevens verzameld door ADSEI). Eerste
generatie agrobrandstoffen zoals koolzaadolie hebben dus een relatief hoge ecologische voetafdruk.
Visland: De consumptievoetafdruk van visland kan men verlagen door een lagere visconsumptie, en
dan voornamelijk een lagere consumptie van vissoorten met een hoge voetafdruk (soorten die hoog
in de voedselketen staan), zoals koolvis, tonijn, kabeljauw, zalm en heilbot. Het gebruik van algen,
zowel voor brandstof als voor voedsel, biedt nieuwe perspectieven (Cazaux, 2010). Zeewier en algen
hebben een zeer lage vislandvoetafdruk van 0,013 gha/ton (GFN, 2008a), omdat ze onderaan de
voedselketen zitten. Ter vergelijking: de vislandvoetafdruk van zeedieren kan variëren van 0,17
gha/ton voor mosselen tot 42 gha/ton voor koolvis.
Bosland: Daar printpapier en karton een hogere boslandvoetafdruk hebben dan houten producten
(2,3 gha/ton voor printpapier, tegenover 0,9 gha/ton voor houten platen), en daar de
boslandvoetafdruk van Vlaanderen voornamelijk afkomstig is van de consumptie van papier en
karton, spreekt het voor zich dat men bosland best kan reduceren door een reductie van papier- en
kartongebruik. Dit kan o.a. door reductie (minder printen, vermijden van overbodige verpakking,…),
hergebruik en recyclage
Bouwland. De voetafdruk van bouwland kan men beperken door geconcentreerdere bebouwing
(stadsinbreiding, green city planning,…), renovatie/hergebruik van oude gebouwen en
industrieparken, aanmoedigen van samenwonen (cohousing), stimuleren van openbaar vervoer (om
wegen te ontlasten), ruimtelijke ordening die rekening houdt met toegankelijkheid van openbaar
vervoer, hogere parkeertarieven,… Zie bv. de transitiearena Duurzaam Wonen en Bouwen
(DUWOBO).
Energieland. Tot slot bespreken we de belangrijkste factor in de Vlaamse voetafdruk: energieland.
Deze factor heeft dan ook een groot reductiepotentieel. Conform de trias energetica staat daarbij
het terugdringen van onnodig en overmatig energieverbruik, het zoveel mogelijk gebruik maken van
hernieuwbare energie, en ten slotte zuinig en efficiënt gebruik maken van fossiele bronnen centraal.
Dit vertaalt zich naar een beleid gericht op een alternatieve elektriciteitsproductie (bv. zon, wind,…),
efficiëntieverbeteringen van productie en producten (bv. zuinigere toestellen en verlichting), een
strengere energieprestatiewetgeving van gebouwen (passiefhuizen, isolatie), een vergroening van
het wagenpark (zuinigere wagens), een modal shift (meer fiets en openbaar vervoer), het
aanmoedigen van autodelen (carpoolen), een slimme kilometerheffing, snelheidsbeheersing, meer
gebruik van binnenvaart en spoorweg in plaats van wegtransport, … Deze maatregelen kunnen de
directe CO2-emissies van huishoudens, landbouw, transport, energie en industrie terugdringen. Maar
ook de indirecte CO2-emissies ten gevolge van de consumptie van producten dient men in rekening
te brengen. Duurzaam materialenbeheer is hierbij van belang (zie bv. Plan C – Vlaams
Transitienetwerk Duurzaam Materialenbeheer). Op het vlak van energieland bij voeding denken we
opnieuw aan vleesmatiging als maatregel om CO2-emissies van onze voedselconsumptie te
reduceren (Blonk, 2008), evenals het stimuleren van lokale voedselproductie en meer
seizoensgebonden voedselconsumptie (minder diepvries en verwarmde kas). Ook verpakking speelt
een belangrijke rol (denk aan de plasticproductie van de chemische industrie). Zo heeft flessenwater
een veel hogere voetafdruk (CO2-emissies bij productie) dan kraantjeswater.
Voor uitgebreide achtergrondinformatie over de aangewezen transitie naar een duurzame
koolstofarme economie in Vlaanderen verwijzen we naar “Milieuverkenning 2030. Hfdst. 14.
Vlaanderen in transitie?” (MIRA, 2009). Het is in dit stadium nog onmogelijk te zeggen hoeveel
globale hectare voetafdruk Vlaanderen met bovenvermelde voorstellen zou kunnen uitsparen en
wat de economische kosten daarvan zullen zijn. Een verdere analyse (bv. met behulp van het
Vlaamse IO-model) zal hiervoor nodig zijn.
60
HOOFDSTUK 2 Link met huidig en toekomstig beleid
Het IO-model zal dan ook toelaten om de analyse te maken per consumptieactiviteit en per
economische sector, eerder dan per landgebruikstype. Een vergelijkbare studie voor Wales werd
uitgevoerd door het Stockholm Environment Institute (Dawkins, 2008).”
2.4.2.
Maatregelen vanuit consumptieperspectief met behulp van IO model
We bouwen hier voort op de resultaten van de studie naar berekening van de ecologische voetafdruk voor
Vlaanderen met behulp van het IO model (Van der Linden, 2010). We vertrekken van de resultaten
weergegeven in Bijlage 16 - Tabel 12.
Maatregelen die puur gericht zijn op minder consumptie van welk product dan ook (bij gelijkblijvend
prijsniveau) zullen weliswaar de ecologische voetafdruk verlagen maar ook de consumptieuitgaven. Indien
deze budgetten worden gespaard leidt dit tot (ongewenste) economische krimp. Dit fenomeen hebben we
de afgelopen jaren met de crisis gezien. Indien de besparingen toch weer worden uitgegeven aan andere
producten dan treden er zgn. rebound effecten op. De nieuwe uitgaven brengen ook weer nieuwe
milieubelasting mee. Een maatregel gericht op meer carpoolen, zal geld besparen voor de consument die
desnoods aan een extra citytrip kan worden uitgegeven De vraag is natuurlijk waaraan de consument dit
vrijgekomen budget gaat besteden: aan vliegreizen, aan een keer extra uit eten, aan de aanschaf van een
extra wagen of juist een nieuwe zuinigere wagen, aan theaterbezoek, aan meer comfort in huis etc. De
voorspelbaarheid hiervan is beperkt en daarom stellen we voor om als eerste orde benadering ervan uit te
gaan dat de extra uitgaven zullen gaan naar het gemiddelde van alle consumptiedomeinen, het besparende
domein inbegrepen.
In onderstaande grafiek is aangegeven hoeveel de verschillende consumptiedomeinen bijdragen aan de EV
per 1000 Euro uitgave (i.e. de hoogte van de kolommen). De breedte van de kolommen geeft de besteding
(in euro) per consumptiecategorie aan. De oppervlakte van de kolommen geeft bijgevolg de totale EV per
consumptiedomein weer. Voeding, huisvesting en transport zijn de domeinen die veel bijdragen aan de EV,
maar het zijn vooral voeding, verzorging en transport die bovengemiddeld bijdragen aan de EV per Euro
uitgave. Dit betekent meteen ook dat, (gemiddeld gezien!), het verschuiven van gemiddelde uitgaven aan
voeding, verzorging en transport naar de andere consumptiedomeinen de EV (ook na correctie voor het
rebound effect) verlaagt, omdat die andere domeinen gemiddeld lager scoren. Het is wel belangrijk te
realiseren dat dit gemiddelde uitspraken zijn en dat het belangrijk is om te weten welke activiteiten omvat
worden binnen de consumptiedomeinen (voor een gedetailleerde oplijsting van de activiteiten zie Bijlage
16 - Tabel 13). Voor toerisme zal bv. een deel van het transport (eigen vervoer) niet inbegrepen zijn , maar
toegekend zijn aan transport.
61
HOOFDSTUK 2 Link met huidig en toekomstig beleid
Figuur 15:: Totale EV per consumptiedomein (Bron: op basis van Van der Linden, A. et al., 2010)
62
HOOFDSTUK 2 Link met huidig en toekomstig beleid
Onderstaand worden een aantal maatregelen doorgerekend die betrekking hebben op de belangrijkste aan
de EV bijdragende consumptiedomeinen (voeding, transport, wonen) en in feite ook complementair zijn
aan het MIRA visionaire scenario om hopelijk een additionele besparing te betekenen. Bij de keuze van de
maatregelen heeft ook meegespeeld om minstens één maatregel in de meest aan EV bijdragende
landgebruikstypes (energieland, akkerland en bosland) door te rekenen. Ook zijn alleen die maatregelen
berekend die naar verwachting een reductie zullen opleveren binnen EV berekeningen, omdat ze in het
rekenmodel zijn opgenomen.
Ingewikkelde scenarioberekeningen met inbegrepen socio-economische berekeningen zoals groei in BNP
en bevolking vallen niet binnen de scope van deze studie. We gaan vooral kijken hoeveel de aanvullende
acties (die dus niet in de MIRA scenario’s zijn opgenomen) opleveren qua EV reductie per capita. Dit om te
zien welke acties potentieel veel kunnen opleveren om de Vlaamse gha/cap te reduceren. We becijferen
die reducties alsof die in het heden al bereikt worden tegen typische hedendaagse emissiefactoren. Dit zal
een overschatting zijn van de later te bereiken totale reducties, gezien door technologische vooruitgang de
toekomstige emissiefactoren zullen dalen. Daarenboven levert de som van een combinatie van
beleidsmaatregelen meestal minder effect op dan de optelsom van de individuele maatregelen. In
onderstaande eenvoudige becijfering van besparingspotentieel qua EV van een aantal beleidsmaatregelen
kunnen we echter deze combinatie-effecten niet in rekening brengen.
Maatregel 1: Voorkomen van voedingsafval leidend tot lagere aankoop van voeding.
De studie over de Ecologische voetafdruk scenario’s voor Wales (Dawkins, 2008) gaat ervan uit dat door
minder verspilling er 1/6 minder uitgaven aan voeding mogelijk zouden zijn en dat daarmee de voetafdruk
van voeding met 7,2 % zou kunnen verlagen. Het rebound effect wordt in die studie wel eenmaal genoemd
als een complicerende factor voor berekening van besparingen door gedragsveranderingen, maar hiermee
wordt verder geen rekening gehouden.
Volgens de Dolceta website (Dolceta , 2010) verspillen we in België jaarlijks 1,4 miljard Euro door al dan
niet bereid voedsel weg te gooien. De website geeft ook een aantal tips voor gedragswijziging. Dit betekent
dus 130 Euro per capita. Indien we door sensibiliseringscampagnes erin zouden slagen deze verspilling te
voorkomen zou dit leiden tot 130 Euro minder aankoop (en deels bereiding) van voeding. We gaan voor de
berekening er van uit dat dit bedrag ook van toepassing is op de gemiddelde Vlaming. De gemiddelde
Vlaming geeft jaarlijks gemiddeld 2152 Euro per capita uit aan voeding (inclusief bereiding, bewaring etc.
zie bijlage A23). Hier zou ca. 6 % op bespaard kunnen worden en de voetafdruk van het voedingsconsumptiedomein zou dalen met ca. 0,11 gha per capita24. Het vrijgekomen budget van 130 Euro zou nog
wel een gemiddeld rebound effect krijgen van 0,062 gha per capita (0,13 maal 0,48 gha/1000 euro). In deze
globale berekening zijn een aantal zaken nog niet meegenomen: minder transport van zowel nieuw voedsel
als van minder voedingsafval, minder voedingsafval beschikbaar voor (lokale) compostering of productie
van groene energie. Dat zal een balans zijn met plussen en minnen.
Reductie EV in gha per capita
Geen voedselverspilling leidend
tot minder voedselaankopen
0,11
Reductie EV na correctie voor
gemiddeld rebound effect
0,05
23
Dit is de som van de totale uitgaven (in mio euro) van de consumptiedomeinen ‘voedingswaren’, ‘opslag en
bereiding voeding toestellen’, ‘opslag en bereiding voeding andere’, ‘opslag en bereiding voeding, diensten’, ‘
afwassen, kook- en eetgerei, toestellen’ en ‘afwassen, kook- en eetgerei, andere’, gedeeld door het aantal Vlamingen.
24
Dit komt overeen met 6% van de genormaliseerde EV score voor voeding, i.e. 1,85 gha/capita (Bron: Van der
Linden, A. et al., 2010)
63
HOOFDSTUK 2 Link met huidig en toekomstig beleid
Maatregel 2. Verschuiving naar meer vegetarisch menu (1*/week)
Onderstaande becijferingen zijn afkomstig uit de Bachelorproef van Tim Van Dam (2010) getiteld ‘Veggie
voor één dag, de voedselecologische voetafdruk van eiwitbronnen varkensvlees en soja’.
“Zoals bekend maakt voedsel een groot deel uit van deze Voetafdruk, langs de andere zijde vormt voedsel
dan ook een mogelijk aanzienlijke besparingspost. Eiwitten vormen een zeer belangrijk onderdeel van deze
afdruk. De voornaamste eiwitbronnen zijn vlees en sinds enige tijd ook vleesvervangers, veelal op basis
van soja. Uit onderzoek blijkt dat wanneer we onze afdruk willen verkleinen we niet enkel meer moeten
eten volgens de Richtlijnen Goede Voeding (Hoge Gezondheidsraad, 2006) maar ook een meer doordachte
keuze te maken tussen dierlijke en plantaardige eiwitbronnen.”
In de bachelorproef van Van Dam Tim werd met behulp van de Ecolife Maaltijdencalculator de
Voedselecologische Voetafdruk berekend voor twee veel gebruikte eiwitbronnen aan de hand van een
eenvoudige Westerse maaltijd: “Varkensvlees, omdat we nu eenmaal traditioneel veel varkens kweken in
Vlaanderen, en soja, in de vorm van tofu, wegens de populariteit van de vervanger. Bovendien zijn ze
beiden goed vergelijkbaar wegens een afdoend aminozuurprofiel”25.
Wanneer we als Vlamingen (6 161 600 personen, NIS, 2009) allen samen één maal per week ons stukje
varkensvlees zouden vervangen door een tofuburger zouden we tot een besparing komen van 151 230 ha
per jaar (allen samen) of 0,02 ha per persoon.
Van Dam maakt in zijn bachelorproef een vergelijking tussen de Ecologische Voetafdruk van twee
eenvoudige maaltijden, met de nadruk op de eiwitcomponent. Menu 1 betreft een maaltijd met als
eiwitcomponent vlees, Menu 2 betreft een vegetarisch alternatief als eiwitcomponent. Er werd gekozen
voor een typische Vlaamse maaltijd met producten uit de gangbare en niet biologische landbouw. Ook om
de stap naar de vervanging van het vlees zo klein mogelijk te maken werd gekozen voor een veel gebruikte
vleesvervanger.
Menu 1 bestaat uit een portie gekookte licht gezouten aardappelen (lokaal, niet bio, 350 g), gestoofde
wortelen (lokaal, niet bio, 350 g) met ui (lokaal, niet bio, 25 g) en suiker (lokaal, niet bio, 10 g) en als
eiwitcomponent een portie varkensvlees (lokaal, niet bio, 120 g) gekruid met peper en zout gebakken in
boter (lokaal, niet bio, 5 g).
Tabel 14: Ecologische voetafdruk Menu 1 (Bron: Van Dam, T., 2010)
Ecologische voetafdruk Menu 1
Zetmeelproduct
Eiwitproduct
Groenten
Vetstof
Kruiden
Overige levensmiddelen
Totaal
Aardappelen
Varkensvlees
Wortelen
Ui
Boter
Zwarte peper
Zout
Suiker
EV in m²
0,13
6,36
1,09
0,08
0,63
0,22
0,01
0,09
8,61
25
Hoewel sojabonen (tofu) en vlees een zeer verschillende hoeveelheid eiwitten per 100gram bevatten
(respectievelijk 37 vs. 20-25 gr eiwitten/100 gram) hebben ze een gelijkaardige PDCAAS score. PDCAAS (waarde
tussen 0 en 1) staat voor Protein Digestibility Corrected Amino Acid Score, is eenvoudig gezegd een maat die aangeeft
in hoeverre de eiwitsamenstelling van een voedingsmiddel overeenkomt met wat het lichaam nodig heeft. De
PDCAAS houdt daartoe rekening met het meest kritieke aminozuur en met de verteerbaarheid van het eiwit in het
desbetreffende voedingsmiddel (Van Zundert, 2005). Zo hebben volgens Fig. 7. in Van Dam, T. (2010)(gebaseerd op
Van Zundert, 2005) sojabonen een PDCAAS van 0,91, terwijl de score van vlees 0,92 bedraagt.
64
HOOFDSTUK 2 Link met huidig en toekomstig beleid
Tabel 14 toont de totale Ecologische Voetafdruk van Menu 1. Deze bedraagt 8,61 m². De afdruk van het
varkensvlees bedraagd 6,36 m², deze van de boter 0,63 m². Figuur 16 geeft het aandeel per ingrediënt in de
totale afduk van Menu 1.
Figuur 16: Aandeel van de verschillende ingrediënten uit menu 1 in de totale voedselecologische voetafdruk voor het
menu (Bron: Van Dam, T., 2010)
Menu 2 bestaat uit een portie gekookte licht gezouten aardappelen (lokaal, niet bio, 350 g), gestoofde
wortelen (lokaal, niet bio, 350 g) met ui (lokaal, niet bio, 25 g) en suiker (lokaal, niet bio, 10 g) en als
eiwitcomponent een portie tofublokjes (niet-EU afkomst, niet bio, 120 g) gekruid met peper en zout
gebakken in olijfolie (EU-afkomst, niet bio, 5 g).
Tabel 15: Ecologische voetafdruk Menu 2 (Bron: Van Dam, T., 2010)
Ecologische voetafdruk Menu 2
Zetmeelproduct
Eiwitproduct
Groenten
Vetstof
Kruiden
Overige levensmiddelen
Totaal
Aardappelen
Tofu
Wortelen
Ui
Olijfolie
Zwarte peper
Zout
Suiker
EV in m²
0,13
1,85
1,09
0,08
0,41
0,22
0,01
0,09
3,89
Figuur 17: Aandeel van de verschillende ingrediënten uit menu 2 in de totale voedselecologische voetafdruk voor het
menu (Bron: Van Dam, T., 2010)
65
HOOFDSTUK 2 Link met huidig en toekomstig beleid
Figuur 18: Vergelijking van de ecologische voetafdruk tussen menu 1 en menu 2 (Bron: Van Dam, T., 2010)
“Zoals blijkt uit de resultaten is de Voedselecologische Voetafdruk van Menu 2, het vegetarische menu, een
stuk lager dan Menu 1, het dierlijke menu. Waar de afdruk van het volledige dierlijke menu 8,61 m² per dag
per persoon bedraagt, is deze van het plantaardige menu slechts 3,89 m². (Zie Tabel 14 en Tabel 15)”.
“In beide menu’s heeft het eiwitrijke product het grootste aandeel in de afdruk en dus ook de grootste
impact op het milieu. Het relatieve aandeel van het varkensvlees in Menu 1 bedraagt 74 %, dit van de
tofublokjes in Menu 2 slechts 48 %. (Zie Figuur 16 en Figuur 17). Kijken we naar de gebruikte vetstoffen ligt
de afdruk van het plantaardige alternatief weer lager dan het dierlijke. Ook al werd de boter lokaal
geproduceerd, bedraagt haar afdruk 0,63 m² met een relatief aandeel in het menu van 7 %.
66
HOOFDSTUK 2 Link met huidig en toekomstig beleid
De afdruk van de olijfolie uit Menu 2 bedraagt 0,41 m², met een relatief aandeel van 11 %. (Zie Figuur 16 en
Figuur 17 en Tabel 14 en Tabel 15).”
In absolute cijfers is de Voedselecologische Voetafdruk van Menu 1 (8,61 m²) 4,72 m² groter dan deze van
Menu 2 (3,89 m²). Wanneer we kijken naar de eiwitrijke producten is de afdruk van het varkensvlees
(6,63m²) 4, 51 m² groter dan deze van de tofu (1,85 m²). (Zie Tabel 14 en Tabel 15)
Blonk et al. (2008) toonde echter aan dat het zeer sterk afhangt welke bronnen met elkaar vergeleken
worden. Rundsvlees heeft een veel zwaardere impact dan kip, maar ook een vleesvervangend product op
basis van melk, zoals de Valless producten heeft een veel grotere impact dan deze op basis van soja (Blonk
et al., 2008 in Van Dam, T., 2010).
Wat zijn nu de gevolgen als we allemaal zouden switchen voor één dag?
Volgens de meeste recente bevolkingscijfers (NIS, 2010) bedraagt het inwonersaantal van Vlaanderen
6.251.983 Vlamingen. Indien alle Vlamingen het vegetarische menu zouden eten in plaats van het
traditionele menu met varkensvlees zouden we samen op 1 dag 29.509.360 m² of 29,51 km² of 2951 ha
besparen.
Wanneer we 1 dag in de week de vervanging van een traditionele door een vegetarische maaltijd zouden
doorvoeren zouden we gezamenlijk (29.509.360 m² * 52 =) 1.534.486.708 m² of 1.534 km² of 153.449 ha
per jaar besparen.
Per persoon levert deze maatregel (1 maal per week de varkensvleesmaaltijd door een tofu variant
vervangen) dus een besparing op van 0,025 gha/jaar.
Stel dat we met alle Vlamingen het hele jaar rond vegetarisch zouden eten, dan kunnen we, volgens
voorgaande cijfers, tot een besparing komen van 365 * 2.951 ha = 1.077.115 ha.
Analoog als bij de becijfering van de potentiële besparing op EV van andere beleidsmaatregelen, zal ook in
dit geval voor het berekenen van de rebound effecten van de benadering uitgegaan worden dat de extra
uitgaven zullen gaan naar het gemiddelde van alle consumptiedomeinen, het besparende domein
inbegrepen. We gaan uit van een gemiddelde prijs voor varkensvlees (mignonette) van 11,73 euro/kg en
voor tofu van 5,56 euro/kg (Bron: Colruyt Collect&Go geraadpleegd op 31/1/2011). Dit betekent dat
jaarlijks 38,5 euro per persoon bespaard kan worden indien men 1 maal/week zijn portie (van 120g)
varkensvlees vervangt door een portie (van 120g) tofu. Dit vrijgekomen budget van 38,5 Euro zou nog wel
een gemiddeld rebound effect kunnen krijgen van 0,01848 gha per capita (0,0385 maal 0,48 gha/1000
euro).
Reductie EV in gha per capita
Verschuiving
naar
meer
vegetarisch menu (1*/week)
0,025
Reductie EV na correctie voor
gemiddeld rebound effect
0,0065
Trend naar minder vleesconsumptie
Cijfers in De Morgen van 4 februari 2011 “Voltijds vegetariër worden is niet nodig! Dit is wat één veggiedag
al kan doen” bevestigen de grootte-orde van onze uitkomst. In dat artikel wordt nagegaan wat de gevolgen
voor het milieu zijn als we al slechts één dag per week iets anders zouden eten dan vlees. Een Belgische
veggiedag op jaarbasis zou een besparing van 170 kg CO2 per persoon opleveren.
Volgens GFN bedraagt de ‘footprint intensity of carbon’ 0,28 gha/ton CO2.jaar. Bovenstaande CO2
besparing komt dus overeen met een EV besparing van 0,0476 gha.
67
HOOFDSTUK 2 Link met huidig en toekomstig beleid
De Federale Raad voor Duurzame Ontwikkeling heeft recent een advies over dierlijke en plantaardige
eiwitten gepubliceerd 26 . Eén aspect van het advies is om de consumptie van dierlijke eiwitten te
verschuiven naar meer duurzaam geproduceerde dierlijke eiwitten en naar eveneens duurzaam
geproduceerde plantaardige eiwitten.
Voorts wordt gesteld dat voor de westerse wereld we vaak een gemiddelde overconsumptie van dierlijke
eiwitten binnen het voedingpatroon merken, in ons land ook ten opzichte van de aanbevelingen van de
Hoge Gezondheidsraad voor een evenwichtige voeding.
Daarom kan hier nog als indicatieve bijkomende maatregel (of eerder als een verderzetting van een reeds
bestaande trend27) becijferd worden wat het resultaat is qua EV besparing indien we gemiddeld 10%
minder (varkens)vlees zouden eten.
De berekening van de ecologische voetafdruk van consumptieactiviteiten in Vlaanderen met behulp van
het Vlaams input-outputmodel is recent een eerste keer gebeurd (Van der Linden, A. et al., 2010). De
resultaten zijn momenteel echter niet in die mate van detail beschikbaar dat een uitsplitsing per vleessoort
mogelijk is. Daarom zal in onderstaande de doorrekening van de trend om jaarlijks iets minder vlees te
eten gebaseerd worden op de eerder gerapporteerde cijfers van varkensvlees28 in de bachelorproef van
Van Dam, T. (2010).
Uitgaande van een gemiddelde consumptie van 40 kg varkensvlees per inwoner in 2009, betekent een 10%
reductie, 4 kg varkensvlees per capita minder per jaar. Uit van Dam, T. (2010) weten we dat 120 gram
varkensvlees een EV van 6,36 m² heeft. Daarmee wordt dus de jaarlijkse reductie per inwoner 212 m² of
0,0212 gha/capita.
Analoog als bij de becijfering van de potentiële besparing op EV van andere beleidsmaatregelen, zal ook in
dit geval voor het berekenen van de rebound effecten van de benadering uitgegaan worden dat de extra
uitgaven zullen gaan naar het gemiddelde van alle consumptiedomeinen, het besparende domein
inbegrepen. We gaan uit van een gemiddelde prijs voor varkensvlees (mignonette) van 11,73 euro/kg
(Bron: Colruyt Collect&Go geraadpleegd op 31/1/2011). Dit betekent dat jaarlijks 46,92 euro per persoon
bespaard kan worden indien men 10% minder varkensvlees consumeert. Dit vrijgekomen budget van 46,92
Euro zou nog wel een gemiddeld rebound effect kunnen krijgen van 0,022 gha per capita (0,0385 maal 0,48
gha/1000 euro).
26
FRDO - Advies over dierlijke en plantaardige eiwitten. Op vraag van de minister van Klimaat en Energie, de heer
Magnette, in een brief van 28 oktober 2008
27
De gemiddelde Belg at 6 kilogram minder vlees in 2009 dan in 2004. Dat blijkt uit cijfers van de federale
overheidsdienst Economie. Het onderzoek werd uitgevoerd over de periode van 2004 tot en met 2009. In die
tijdspanne daalde de vleesconsumptie van de gemiddelde Belg met ruim 6 kilogram. Zo aten we in 2009 nog ongeveer
90 kilogram vlees per persoon. In vergelijking met 2004 verorberden we in 2009 een vijfde minder varkensvlees.
Naast varkensvlees verloren ook runds-, schapen- en geitenvlees terrein. Wel lag er meer kip, konijn en wild op de
borden dan vijf jaar eerder (Bron artikel in Knack online 14 februari 2011 op basis van de Bron: Belgisch Staatsblad).
28
Opgemerkt wordt dat volgens het artikel in Knack (dd 14/02/2011) varkensvlees de onbetwiste nummer één van de
vleesconsumptie in België blijft, met in 2009 nog ruim 40 kilogram per inwoner. Kip sprong met 20,45 kilogram over
rundvlees (18,09 kilogram) naar de tweede plaats.
68
HOOFDSTUK 2 Link met huidig en toekomstig beleid
Reductie EV in gha per capita
Verschuiving/trend 10% minder
(varkens)vlees consumptie
0,0212
Reductie EV na correctie voor
gemiddeld rebound effect
-0,0008
Maatregel 3: Besparing op papier door kantoorgebruikers29
Geschat wordt dat een (kantoor)werknemer gemiddeld 10.000-20.000 bladzijden kantoorpapier per jaar
verbruikt (FaCSIA, 2007 in Preton, 2010) en kunnen zelfs oplopen tot 40.000 in de banksector (Leumi Bank,
2006 in Preton, 2010).
Rekenen we met een gemiddelde van 15.000 bladzijden per werknemer, en wetende dat er 500 bladzijden
in een ‘riem’ zitten, verbruikt een gemiddelde werknemer dus 30 riemen per jaar. Eén ton papier bevat 400
riemen (1 riem weegt dus 2,5 kg). Een gemiddelde werknemer verbruikt dus 75 kg kantoorpapier per jaar.
Indien hierop een besparing van 1/3de kan behaald worden, betekent dit gemiddeld 25 kg kantoorpapier
per werknemer, per jaar. Uit cijfers van RSZ (die bewerkt werden door het departement WSE, Werk en
Sociale Economie) blijkt dat in het eerste kwartaal van 2010 er in de tertiaire sector in het Vlaams gewest in
totaal 909.256 werknemers tewerkgesteld waren.
Dit betekent dus een potentiële besparing van 22.731,4 ton papier/jaar.
Volgens Bruers, S., 2010 vertegenwoordigt één ton printpapier een EV van 2,3 gha. De potentiële besparing
levert dus 52.282,2 gha.
Volgens de meeste recente bevolkingscijfers (NIS, 2010) bedraagt het inwonersaantal van Vlaanderen
6.251.983 Vlamingen. Dit betekent dus een besparing van 0,0084 gha/capita.
29
Preton Ltd, 2010. White paper: Environmental issues associated with toner and ink usage
Australian Department of Families, Community services and Indigenous affairs (FaCSIA), Sustainability
Report 2006-2007.
http://www.fahcsia.gov.au/about/publicationsarticles/corp/sustainability/Documents/2007/docs/facs
ia_06_sustainreport_06-07.pdf
Leumi Bank. (2006) Corporate Social Responsibility Report. http://english.leumi.co.il/staticfiles/Media%20Server/BLITA%20English/PDF%20files/Social_Responsibility_Report_[Eng].pdf
69
HOOFDSTUK 2 Link met huidig en toekomstig beleid
Maatregel 4 : Hogere bezettingsgraad auto’s
Historisch gezien daalt de bezettingsgraad van personenauto’s permanent in de westerse wereld.
De studie over de Ecologische voetafdruk scenario’s voor Wales (Dawkins, 2008) berekent de opbrengst
van een ambitieus target: het verhogen van de gemiddelde bezettingsgraad van personenwagens van 1,6
naar 2,0 in de periode 2001 tot 2020. Dat zou de EV in Wales per capita verlagen met 0,08 gha/capita. Er
wordt niet gerekend met rebound effecten.
In Vlaanderen ligt de bezettingsgraad al lager nl. op 1,25 in 2007.
Het REF scenario gaat uit van een daling tot 1,21 in 2030, en het volume stijgt van 67,12 miljard pkm in
2007 naar 85,06 miljard pkm in 2030 ( en het aantal vkm van personenwagens stijgt van 46,55 miljard naar
58,28 miljard ). Het EUR scenario gaat uit van een kleinere daling van 1,25 in 2007 tot 1,23 in 2030 en het
volume stijgt minder nl. van 67,12 miljard pkm tot 82,10 miljard pkm in 2030.
(het aantal vkm stijgt van 46,55 naar 55,73).
In het visonair scenario wordt er vanuit gegaan dat de stijging van het volume zich zal beperken tot 76,08
miljard pkm in 2030, maar nog steeds hoger dan in 2007. Het aantal pkm daalt ten opzichte van het REF
scenario vanwege rekeningrijden (3 %) en verschuiving naar fiets (voor kortere afstanden) en trein samen
met 11 %. Men laat in het midden hoe die daling van het rekeningrijden wordt bereikt: door kortere routes
te nemen, of een route te nemen buiten de Vlaamse ruit, door meer te carpoolen, of het openbaar vervoer
te gebruiken. Er zit dus al een aanname in van een kleine bijdrage van carpoolen (een fractie van 3 %) in
het MIRA Visionair scenario.
Indien we hetzelfde procentuele ambitieniveau aanhouden van 25 % hogere bezettingsgraad zoals in Wales
(maar dan in periode 2007-2030) dan betekent dat dus wel een behoorlijke additionele maatregel bovenop
het MIRA visionair scenario en resulteert dit uiteindelijk in een bezettingsgraad van 1,56 en een aantal vkm
van 48,76 miljard. Bij een bezettingsgraad van 1,23 zou het aantal vkm anders 61,85 miljard vkm zijn
geworden in 2030. De besparing op vkm bedraagt 13,09 miljard vkm, dat gaat om een forse reductie van
21 %.
De technologie van het wagenpark voor 2030 in het Europa en visionaire scenario is nagenoeg gelijk en een
gemiddelde personenwagen zal in het Europa scenario ongeveer 48,5 gr CO2 per km uitstoten (Ref scenario
in 2030 scoort 119 gr CO2 per km).
De CO2 besparing ervan bedraagt dus 635 kton CO2 in het jaar 2030. Dit betekent een EV vermindering van
177800 gha voor Vlaanderen (1 t CO2 per jaar is equivalent met een EV van 0,28 gha) . Per capita, anno
2030, bedraagt de winst dan dus 0,026 gha per capita. Deze score ligt veel lager dan die van Wales,
vermoedelijk omdat daar met hogere emissiefactoren is gewerkt. Indien we de maatregel in Vlaanderen nu
momentaan zouden kunnen invoeren besparen we tegen gemiddelde emissiefactoren à 166 gr CO2 per km
vanzelfsprekend ook veel meer: 0,089 gha per capita.
De vraag is nu hoe groot het rebound effect zal zijn: mensen gaan meer carpoolen, verlagen ze hiermee
alleen de kilometers en dus de variabele kosten, of kopen ze ook minder wagens en hebben dus ook
minder vaste kosten? Voor de eenvoud rekenen we alleen met een variabele km prijs van 0,10 Euro. De
financiële besparing bedraagt dan voor Vlaanderen als geheel (reductie aantal vkm maal 0,10 Euro) 1,309
miljard Euro. Per capita anno 2010 , is dat dan 210 Euro. Het gemiddeld rebound effect bedraagt 0,48 gha
per 1000 Euro , dus daarmee wordt het rebound effect 0,10 gha per capita, zelfs groter dan de EV
besparing van de maatregel.
70
HOOFDSTUK 2 Link met huidig en toekomstig beleid
Reductie EV in gha per capita
Hogere bezettingsgraad auto’s
van 1,25 naar 1,56
0,089
Reductie EV na correctie voor
gemiddeld rebound effect
0,01130
Conclusie : Indien de hogere bezettingsgraad leidt tot besparingen van 10 cent de km wordt de EV reductie
eigenlijk teniet gedaan door het gemiddeld rebound effect.
30
Dit is 0,089 – 0,1 gha/capita. Bij deze aannames is het rebound effect dus zelfs groter dan de EV besparing van de
beleidsmaatregel.
71
HOOFDSTUK 2 Link met huidig en toekomstig beleid
Maatregel 5 “green deal” zoals in UK voor versnelde (publiek/private) investeringen in energiebesparing
in bestaande woningen31
Dit idee dat binnenkort in UK grootschalig wordt ingevoerd poogt hindernissen weg te nemen om te
investeren in energiebesparende maatregelen, omdat men bijvoorbeeld zelf geen investeringsbudget
heeft, men als huurder niet wil investeren in de woning van de eigenaar, de terugverdientijd de horizon
van de consument overstijgt, de zorgen omtrent het regelen van de werkzaamheden de consument
weerhouden etc. Het wil dus het aantal renovaties t.b.v. energie fors opvoeren. De investeringen worden
gedaan door een derde partij en de afbetaling vindt plaats via de besparingen op de energiekosten in de
loop der jaren. Voor meer informatie zie
http://www.decc.gov.uk/en/content/cms/what_we_do/consumers/green_deal/green_deal.aspx
Een echte becijfering over hoeveel dit naar verwachting in de UK gaat opleveren is er niet, het is een
mechanisme dat meehelpt om energiebesparingen in huishoudens (en bedrijven) al vroeger te bereiken.
Er is binnen de “green deal” wel sprake van een regel die per definitie tot rebound effect zal leiden:
“golden rule” = alleen investeringen die meer besparen dan dat ze kosten worden voorgesteld en
meegenomen.
Nu is de vraag of dit additioneel is aan de MIRA scenario’s.
Het MIRA scenario omvat zowel de nieuwbouw van woningen tegen de nieuwste energieprestatie-eisen,
als van een volledige invoering van het Energierenovatieprogramma 2020. Renovatie is belangrijk omdat
nieuwbouw van woningen per jaar slechts ca. 1 % van het woningbestand bedraagt.
Voor bestaande gebouwen zijn op particuliere gebouwen de volgende beleidsinstrumenten van
toepassing (voor energierenovatie):
• Informerende en sensibiliserende instrumenten: energieadviesprocedure (EAP)
• energieprestatiecertificatie (EPC) voor verhuur/verkoop
• Financiële instrumenten: premies van diverse overheden, fiscale aftrek, energierenovatiekrediet
Voor bestaande overheidsgebouwen in Vlaanderen gelden de volgende instrumenten:
• Informerende en sensibiliserende instrumenten: energieprestatiecertificaten
In hoofdstuk 6 “Een eerste aanzet naar beleid toe” (MIRA, sectorrapport huishoudens en handel &
diensten, 2010) wordt onder wegwerken van split incentives wel melding gemaakt van het idee van “derde
investeerder” op de huurmarkt. Het is echter onduidelijk hoeveel dit idee kwantitatief bijdraagt aan de
geprojecteerde besparingen. Het green deal idee gaat in ieder geval verder dan alleen de huurmarkt, dus
qua maatregel is het zeker additioneel.
In de sector huishoudens worden zowel in het Europa scenario als in het visionaire scenario al forse
reducties verwacht. Het SAVER-LEAP model dat gebruikt wordt gaat uit van een set technische
maatregelen en gedragswijzigingen. Het effect van beleidsinstrumenten (zoals energietaksen of
informatiecampagnes) op dergelijke maatregelen is niet in wiskundige formules te vatten, en valt daardoor
buiten het bereik van SAVER-LEAP. Deze vertaling is door de experts betrokken bij dit sectorrapport
gemaakt. De eventuele mix van beleidsinstrumenten die kunnen leiden tot het
implementeren van de vereiste technische maatregelen om de doelstellingen te realiseren wordt louter
kwalitatief beschreven.
SAVER-LEAP houdt wel uitdrukkelijk rekening met het zogenaamde “rebound effect”.
31
MIRA, 2010, Toekomstverkenning MIRA 2009, Wetenschappelijk rapport Sectoren huishoudens en
Handel & diensten.
72
HOOFDSTUK 2 Link met huidig en toekomstig beleid
Een verbetering van de energie-efficiëntie betekent dat er minder energie nodig is om eenzelfde
energiedienst te leveren, bijvoorbeeld het verwarmen van de woning. Hierdoor wordt het verwarmen van
de woning goedkoper en zullen de bewoners (onbewust) meer thermisch comfort (bijvoorbeeld minder
deelstoken en/of een hogere insteltemperatuur van de thermostaat) verlangen waardoor ze een deel van
de theoretisch mogelijke energiebesparing teniet doen.
2.4.3.
Conclusies doorrekening maatregelen
Het blijkt dat het gemiddelde rebound effect van maatregelen gericht op reductie/verschuiving van de
consumptie veel van de winst van de maatregelen weer teniet kan doen. Indien deze maatregelen gebruik
maken van heffingen dan helpt het rebound effect de goede kant op, er dient daarvoor dan wel politieke
haalbaarheid te bestaan. Ook blijkt het niet eenvoudig om de voetafdruk significant te reduceren met op
zich al heel ingrijpende maatregelen als fors hogere bezettingsgraad van de auto’s, veel minder
papierverbruik. Dit wijst erop dat er vele maatregelen nodig zijn.
73
HOOFDSTUK 3 Beleidsaanbevelingen
HOOFDSTUK 3.
BELEIDSAANBEVELINGEN
Onderstaand geven we een aantal observaties uit deze studie die mede richting kunnen geven aan het
mogelijk gebruik van het EV concept in een Vlaamse milieubeleidscontext.
3.1.
Veranderende methodiek
De GFN-methodiek verandert regelmatig, dat maakt het lastig om EV kwantitatief als doelstelling in het
beleid op te nemen.
In 2006 werden de eerste Ecological Footprint Standards gepubliceerd, de referentie voor de National
Footprint Accounts (NFA). De NFA van een land of regio bevat een excel-document met gegevens rond
productie, import, export, conversiefactoren, opbrengstwaarden, landgebruik, … Om de twee jaar worden
de methodologie van de NFA en de Ecological Footprint Standards verfijnd en verbeterd. Zo zijn er NFAedities 2006, 2008, …
Onderstaande driefiguren laten bijv. zien hoe in de loop der jaren de verhoudingen tussen bv. visland en
graasland behoorlijk kunnen veranderen door nieuwe methodologie, ook de bijdrage van CO2 land aan de
EV is aan verandering onderhevig geweest, leert vergelijking van de scores voor het jaar 1961 in de loop
der jaren :
Figuur19: EV verdeling over landgebruiktypes volgens GFN 1997 methodologie. (Living Planet report 2000)
74
HOOFDSTUK 3 Beleidsaanbevelingen
Figuur20: EV verdeling over landgebruiktypes volgens GFN 2003 methodologie. (Living planet report 2006)
Figuur21: EV verdeling over landgebruiktypes volgens GFN 2009 methodologie.
In Bruers, S. (2010) wordt de consumptievoetafdruk (gha/cap) volgens verschillende studies vergeleken
(voor Vlaanderen, resp. België, en voor verschillende recente jaren) en worden de voornaamste verschillen
per landgebruiktype toegelicht.
• “Mbt akkerland en graasland: … omwille van de andere methodologie: de nieuwe NFA-editie rekent
een braaklandtax door van 22% in plaats van 11%. Verder zijn er kleine veranderingen in
opbrengstwaarden en andere productie-, import- en exportdata. …”
• “Mbt visland:
- Het Centrum voor duurzame ontwikkeling (CDO) heeft voor 2002 een hogere waarde dan GFN
2003, omwille van hogere bijvangstcijfers en andere productie- en handelscijfers. Voor de
productie van visland werd een andere methodologie gebruikt dan GFN om de bijvangst in
rekening te brengen (CDO hanteerde de specifieke bijvangstgegevens voor Belgische visvangst,
volgens het Departement Zeevisserij van het Centrum voor Landbouwkundig Onderzoek, UGent).
75
HOOFDSTUK 3 Beleidsaanbevelingen
Daardoor is de productievoetafdruk voor visland volgens CDO 5 keer hoger dan in GFN 2003 (0,30
gha/cap ipv 0,06 gha/cap).”
- “GFN 2005 en Ecolife 2004 hebben lagere waarden dan GFN 2003 en CDO 2002, omwille van veel
hogere opbrengstwaarden (de nieuwe NFA-editie 2008 heeft opbrengstwaarden die 4,7 keer
hoger zijn dan de vorige NFA-editie) en meer gedetailleerde opsplitsing in productgroepen (GFN
2003 werkte met 8 categorieën van vis en zeevruchten, terwijl de onderverdeling volgens de
nieuwe NFA editie 2008 veel fijner is). In GFN 2003 was het tonnage import ook dubbel zo groot
als in GFN 2005, terwijl het tonnage export ongeveer hetzelfde bleef.”
• “Mbt bosland: GFN 2005 en Ecolife 2004 hebben hogere waarden dan GFN 2003 en CD0 2002,
omwille van andere opbrengstwaarden, met als gevolg dat de importvoetafdruk steeg en de
exportvoetafdruk daalde”
3.2.
Beperkingen van de NFA-methode m.b.t. het toekennen van EV energieland aan
import en export (handel)
In Bruers, S. (2010) en Wiedmann, T. (2009) worden enkele beperkingen opgesomd en onderzocht met
betrekking tot het berekenen van de EV energieland voor import en export.
• Import en export van elektriciteit wordt niet meegenomen bij berekening van EV energieland. Dit
komt erop neer dat de CO2-emissies gekoppeld aan elektriciteitsproductie in Vlaanderen volledig aan
Vlaanderen worden toegekend. Omgekeerd wordt de elektriciteitsproductie in het buitenland, die
wij in Vlaanderen importeren, ook niet toegekend aan Vlaanderen. Dit kadert in de redenering dat
met wereldwijde CO2-intensiteitscijfers voor elektriciteitsproductie wordt gerekend binnen de NFAmethode. In realiteit zijn er echter grote verschillen tussen landen en kan dit mogelijk leiden tot een
verkeerde conclusie bij het berekenen van voetafdrukken .
• De NFA-methode houdt geen rekening met handel in diensten en de impact hiervan op de EV.
Diensten zijn onvermijdelijk gebaseerd op andere toeleveringsprocessen die wel natuurlijke
grondstoffen vereisen. De diensten die in een bepaalde regio, bv. Vlaanderen, worden
‘geproduceerd’, worden wel verrekend in de EV. Maar het aandeel hiervan dat geëxporteerd wordt,
wordt ook toegekend aan die regio, bv. Vlaanderen. Omgekeerd is ook de “indirecte energie-inhoud”
voor de tertiaire sector niet beschikbaar en wordt deze dus niet in rekening gebracht voor import.
Dit is vooral nadelig voor regio’s die globaal beschouwd diensten exporteren. De EV van deze regio’s
gaat hoger ingeschat worden.
• De NFA-methode baseert zich op een lijst met indirecte energie-inhouden (MJ/ton) voor een 625-tal
productgroepen, voor wat betreft de berekening van de EV gekoppeld aan import en export van
producten. Er zijn een aantal tekortkomingen in dit verband:
- Er bestaan slechts 89 unieke waarden voor deze indirecte energie-inhouden, welke gekoppeld
worden aan 625 producten;
- Deze unieke waarden zijn gebaseerd op LCA-studies, die niet allemaal binnen eenzelfde kader zijn
gebeurd. Deze gegevens zijn afkomstig van een verscheidenheid aan databronnen met
verschillende methodologische achtergrond en verschillende systeemgrenzen. Hierdoor is er een
groot risico op dubbeltellingen. Anderzijds zijn deze indirecte energie-inhouden gebaseerd op
verouderde data, die in veel gevallen specifiek betrekking hadden op een bepaalde regio.
Gegevens zoals energiegebruik en andere, die gebruikt zijn in deze LCA’s, kunnen heel erg
variëren tussen regio’s/landen en mogen zeker niet als wereldgemiddelde worden beschouwd.
Dat is wel het geval binnen de NFA-methode.
76
HOOFDSTUK 3 Beleidsaanbevelingen
• Om, op basis van de indirecte energie-inhoud (in MJ/ton), de CO2-emissies die hieraan gekoppeld zijn
te berekenen, maakt de NFA-methode gebruik van de CO2-intensiteit van de wereldgemiddelde
elektriciteitsproductie. Hierbij zijn 2 zaken belangrijk: i) niet alle energie is afkomstig van elektriciteit
(bv. aardgas, aardolie, hernieuwbare) en ii) elektriciteitsproductie verschilt erg tussen landen
onderling, het is gevaarlijk om daarvoor een wereldgemiddelde te gebruiken voor alle regio’s.
Bovenstaande aandachtspunten moeten in het achterhoofd genomen worden bij het leggen van de relatie
tussen het beleid en de uiteindelijke EV score conform NFA/GFN. Ze kunnen immers aanleiding geven tot
vreemde evoluties van de EV voor Vlaanderen (omwille van het niet meenemen van specifiek Vlaamse
factoren in de berekeningen).
3.3.
De NFA-methode houdt, voor berekening van EV, bij akkerland, visland, graasland
geen rekening met regiospecifieke factoren maar werkt met wereldgemiddelde
opbrengstfactoren.
Wanneer alleen EV beschouwd wordt, en niet biocapaciteit, houdt de methode weinig/geen rekening met
regiospecifieke factoren zoals bv. opbrengstcijfers landbouw (ton/ha), maar werkt het met
wereldgemiddelde yields. De inspanningen van Vlaanderen om efficiënt met land om te gaan, dragen
slechts marginaal bij aan het wereldgemiddelde en zullen zo nauwelijkszichtbaar zijn in de EV evolutie voor
Vlaanderen.
3.4.
beleid
Stand van zaken op federaal en Europees niveau mbt milieu-indicatoren voor het
3.4.1.
Federaal
De grootste tekortkoming is dat van vele consumpties maar een deel van de werkelijke milieu-impact in de
voetafdruk gevat wordt. Er kan geen rekening gehouden worden met de uitputting van eindige
grondstoffen, met andere dan CO2- broeikasgassen, en met alle vervuiling die zich maar op termijn uit in
verminderde bioproductiviteit (erosie, grondwatervergiftiging, zure regen, …). Om die reden concludeert
de task force voor duurzame ontwikkeling op federaal niveau dat de geschiktheid van EV voor de
besluitvorming nog onvoldoende is gevalideerd (Federaal planbureau, 2009).
3.4.2.
Europese Commissie
In de Mededeling van de Commissie aan de Raad en het Europees Parlement “ Het BBP en verder. Meting
van de vooruitgang in een veranderende wereld” (EC, 2009 COM(2009) 433 definitief) wordt gesteld dat
men indicatoren wenst te ontwikkelen die het BBP aanvullen en vollediger informatie ter ondersteuning
van beleidsbeslissingen moeten opleveren.
77
HOOFDSTUK 3 Beleidsaanbevelingen
Er is momenteel geen algehele milieu-indicator die in beleidsdiscussies naast het BBP kan worden gebruikt.
Eén maat voor het milieu zou bijdragen tot een evenwichtigere publieke discussie over maatschappelijke
doelstellingen en vorderingen. De ecologische en de koolstofvoetafdruk zijn goede kandidaten, maar
hebben allebei een beperkte reikwijdte32.
Aangezien de methodologieën voor samengestelde indexen en gegevens nu voldoende uitontwikkeld
zijn33, willen de diensten van de Commissie in 2010 een experimentele versie van een index voor de
milieudruk introduceren. Begin 2011 was er nog geen concrete invulling van dit concept beschikbaar. Ook
lijkt het erop dat de EU zich met deze index wil beperken tot het eigen grondgebied.
Deze index zal een maat zijn voor de verontreiniging en andere milieuschade binnen het grondgebied van
de EU om de resultaten van milieubeschermingsactiviteiten te bepalen. Een daling van de index geeft aan
dat er vorderingen op het gebied van milieubescherming worden geboekt. De belangrijkste onderdelen van
het milieubeleid zullen erin worden opgenomen:
• klimaatverandering en energiegebruik
• natuur en biodiversiteit
• luchtverontreiniging en gezondheidseffecten
• watergebruik en -verontreiniging
• afvalproductie en gebruik van grondstoffen
De index zal aanvankelijk elk jaar voor de EU en de lidstaten en op langere termijn – als het een succes
wordt – parallel aan het BBP worden gepubliceerd. Ook aanvullende informatie over subthema's en
verwante op nationaal en EU-niveau geformuleerde milieudoelstellingen zal worden gepubliceerd om een
correcte interpretatie van de index mogelijk te maken. Aan de hand van de index naast het BBP en sociale
indicatoren kunnen de burgers beoordelen of het nationale en EU-beleid – samen met de activiteiten van
burgers en bedrijfsleven – het milieubeschermingsniveau oplevert dat ze verwachten en of er op een
evenwichtige manier vorderingen worden geboekt op weg naar sociale, economische en
milieudoelstellingen.
Naast deze algehele index voor schade aan of druk op het milieu kan er worden gewerkt aan de
ontwikkeling van een algehele indicator voor milieukwaliteit, waaruit bijvoorbeeld kan blijken hoeveel
Europese burgers in een gezond milieu leven. Het onderzoek op dit gebied zal worden geïntensiveerd.
De Commissie zal ook blijven werken aan indicatoren om de milieueffecten buiten het grondgebied van de
EU vast te leggen (bijvoorbeeld indicatoren om de Thematische Strategie inzake het duurzame gebruik van
de natuurlijke hulpbronnen te volgen) en zij zal een verdere verfijning van de ecologische voetafdruk
blijven steunen.
Eind 2010 heeft de Europese Commissie in het kader van het evalueren van het EU Biodiversiteit Actieplan
in een begeleidend Commissie Staf document (EC, 2010), de ontwikkeling van de EV en de Biocapaciteit
geschetst, gebaseerd op GFN informatie.
32
In de koolstofvoetafdruk is alleen de emissie van broeikasgassen opgenomen. De ecologische voetafdruk sluit
bepaalde effecten, bijvoorbeeld op water, uit. De Commissie test deze echter momenteel tegelijk met andere
indicatoren om de uitvoering van de Thematische Strategie inzake het duurzame gebruik van de natuurlijke
hulpbronnen en het Actieplan voor biodiversiteit te volgen.
33
OESO, Europese Commissie, Gemeenschappelijk Centrum voor onderzoek, Handbook on Constructing Composite
Indicators: Methodology and User Guide, 2008.
78
HOOFDSTUK 3 Beleidsaanbevelingen
3.4.3.
EEA
EEA heeft in 2007 voorgesteld (EEA 2007) om de EV als één van de headline indicators te gebruiken in het
kader van monitoring van het terugdringen van verlies aan biodiversiteit.
Het Europese Milieuagentschap heeft in haar recente publicatie eind 2010 (EEA, 2010) een figuur
opgenomen als illustratie van de historische ontwikkeling van de ecologische voetafdruk, naast een groot
aantal andere indicatoren.
3.4.4.
Nederland
De VROM raad in Nederland heeft in 1999 afgeraden de EV te gebruiken als indicator om het milieubeleid
te sturen. Volgende argumenten (naast subjectiviteit o.a. keuze voor CO2 captatie door uitsluitend bossen,
gebrek aan relatie tussen milieukwaliteit en productiviteit van grond) kwamen daarbij naar voren :
• De EV geeft vanwege het hoge aggregatieniveau niet of nauwelijks inzicht in de achterliggende
factoren en mechanismen en is daardoor als zodanig weinig bruikbaar voor het beleid
• De EV stuurt niet naar een optimale situering en ruimtelijke configuratie van de verschillende
grondgebonden functies, hetgeen op lokaal niveau zeker gewenst is
3.5.
Eindconclusies voor Vlaams milieubeleid
De vragen uit het bestek van deze studie waren :
1. Hoe evalueren we het gebruik van de voetafdruk als indicator voor duurzame economische
ontwikkeling in Vlaanderen?
2. Kan de voetafdruk gebruikt worden (en zo ja, hoe) als indicator bij één of meerdere fasen van de
milieubeleidscyclus (MINA-MIRA): beleidsvoorbereiding en –bepaling, rapportage, evaluatie?
3. Kunnen er voor de voetafdruk realiseerbare en opvolgbare beleidsdoelstellingen geformuleerd
worden ? Zo ja, in welk tijdsperspectief worden deze doelstellingen dan best geplaatst? Wat zijn dan
de kritische factoren bij het opstellen van dergelijke doelstellingen?
4. Kan de voetafdruk het kader vormen voor de formulering van nieuwe of de herformulering van
bestaande beleidsdoelstellingen (vb. inzake energiegebruik, afvalproductie, …) ? Wat zijn kritische
factoren hierbij?
Onderstaand geven we de antwoorden (als standpunt) van de onderzoekers van deze studie :
3.5.1.
Ecologische voetafdruk als indicator voor duurzame economische ontwikkeling in
Vlaanderen ?
Het EV concept biedt door zijn unieke link naar een harde limiet (de eindige aarde, middels concept van
biocapaciteit) communicatieve voordelen naar het grote publiek met betrekking tot de globale
duurzaamheid van (vooral) onze eigen consumptiepatronen. Ook het meenemen van de consequenties van
onze consumptiepatronen elders in de wereld (via import en export) is belangrijk omdat duurzame
ontwikkeling een internationale dimensie heeft. Het EV concept is overzichtelijk als concrete illustratie van
het milieuprobleem in globale context en kan ook goed de historische trends schetsen.
79
HOOFDSTUK 3 Beleidsaanbevelingen
Dat is belangrijk voor sensibiliserende werking. De internationale vergelijkingen tussen landen en regio’s
onderling door WWF/GFN creëren vanzelfsprekend een uitdaging om beter te gaan scoren.
De niet volledige dekking van alle milieueffecten (b.v. effecten van verzuring, vermesting, toxiciteit, deel
van broeikaseffect door focus op CO2 etc.) en ook het veelvuldig gebruik van wereldgemiddelde opbrengsten emissiefactoren (b.v. bij “embodied footprint” van geïmporteerde en geëxporteerde producten,
landbouwopbrengsten) maken de EV score enerzijds niet representatief voor de Vlaamse
(productie)situatie en anderzijds staat het ook niet toe om de EV te zien als een overall milieu-indicator,
een standpunt dat gedeeld wordt op Federaal en Europees beleidsniveau tot nu toe. De Vlaamse EV
weerspiegelt vooral de (gemiddeld berekende) consequenties van het Vlaamse consumptieniveau.
De niet volledige dekking van alle milieueffecten geldt evenzeer voor de CO2 voetafdruk en Water
voetafdruk, maar de watervoetafdruk zou complementair gebruikt kunnen worden. In deze studie is de
watervoetafdruk niet in detail bestudeerd zoals de EV.
De CO2 voetafdruk is t.o.v. de EV enerzijds vollediger (door expliciet meenemen van andere
broeikasgassen) anderzijds beperkter (doordat EV vormen van landgebruik meeneemt die niet altijd
gekoppeld zijn aan CO2). Er bestaat meer wetenschappelijke consensus over de modellering van carbon
footprints dan over die van EV. Ook zijn de uitkomsten van EV gedomineerd door CO2 emitterende
activiteiten, dus de overlap is redelijk groot. Carbon footprints geven dus een beperkter maar wel minder
omstreden eenvoudig beeld uitgedrukt in één enkele indicator. Binnen de EV op wereldschaal is de
bijdrage van het pure CO2 emissiedeel al meer dan 50 %.
3.5.2.
Gebruik voetafdruk in milieubeleidscyclus (MINA-MIRA): beleidsvoorbereiding en –
bepaling, rapportage, evaluatie.
De methodiek is op diverse vlakken nog in ontwikkeling, getuige ook de onderzoeksagenda die GFN zelf
heeft beschreven (Kitzes et al., 2007). Daarnaast worden de onderliggende factoren en meegenomen
invloeden regelmatig aangepast, zodat het EV concept niet geschikt is voor het opstellen en halen van
kwantitatieve doelstellingen in een regionale beleidscontext. De spelregels worden daarmee tijdens het
spel regelmatig veranderd en dat tast de geloofwaardigheid en steun voor kwantitatieve doelstellingen
aan. Voor internationale vergelijkingen zijn frequente wijzigingen aan de methodiek minder storend gezien
ze voor ieder land gelijk zijn.
De EV kan gebruikt worden in de rapportage fase: als een additionele illustrerende indicator (zoals bv.
Wales en EEA het doen). Het drukt dan vooral de vooruitgang uit die geboekt wordt richting de
koolstofarme economie en de mate van anders consumeren of “consuminderen”. Er is weliswaar beperkte
toegevoegde waarde van de EV indicator t.o.v. de bestaande indicatoren voor klimaatbeleid (CO2 bepaalt
de komende jaren vooral de EV !). Er is echter wel toegevoegde waarde naar het weergeven van
ontwikkelingen op het vlak van consumptie en de verbreding van de blik buiten Vlaanderen middels
meenemen van import en export
Na rapportage en evaluatie kan het binnen de beleidsvoorbereiding acties voor nieuw beleid op het vlak
van consumptie stimuleren. Concrete kwantitatieve beleidsdoelstellingen in termen van EV zijn daarbij niet
aangewezen, het is beter om daarvoor specifieke indicatoren te nemen, wegens het hoge aggregatieniveau
van de EV en de beperkte zichtbaarheid van de individuele beleidsterreinen. Middels de ontwikkeling van
het Vlaamse input-output model met milieu-extensie en de ontwikkeling van IO modellen op wereldschaal
ontstaan er ook nieuwe mogelijkheden om de invloed van eigen consumptie, import en export mee te
nemen, waarbij de Vlaamse productiesituatie nauwkeuriger en vollediger qua milieu-impacts kan worden
meegenomen.
80
HOOFDSTUK 3 Beleidsaanbevelingen
3.5.3.
Beleidsdoelstellingen :tijdsperspectief en kritische factoren
Zoals onder aangegeven kunnen er best geen kwantitatieve doelstellingen geformuleerd worden. Wat wel
zou kunnen, indien de politieke ambitie er is, is dat Vlaanderen ernaar streeft om zijn voetafdruk op lange
termijn (2030/2050) naar een wereldgemiddelde score per capita (solidariteitsgedachte van duurzame
ontwikkeling) te brengen of naar de beschikbare biocapaciteit per capita (duurzaamheidsgedachte vanuit
de eindige aarde).
Meest recente gepubliceerde scores (GFN/WWF, 2010) bedragen voor wereldgemiddelde EV = 2,7
gha/capita en 1,8 gha beschikbare biocapaciteit per capita34. Zoals vermeld wordt het beleidsdoel beter
niet kwantitatief geformuleerd, maar wel het principe. Een streefdoel om het zgn. “ecologisch deficit” als
zijnde het verschil tussen EV en biocapaciteit in Vlaanderen naar nul te reduceren is zeker geen te
rechtvaardigen beleidsdoel omdat Vlaanderen nu eenmaal een dichtbevolkt gebied is. De vergelijking van
de EV met de lokale biocapaciteit benadeelt nu eenmaal stadstaten en dichtbevolkte gebieden. Die
hebben immers minder oppervlakte beschikbaar om CO2 vast te leggen.
Een kritische factor bij het opstellen van dergelijke doelstellingen is de realiteitszin ervan. De geschiedenis
leert dat veel van de milieumaatregelen die efficiënties verbeteren ook leiden tot kostendalingen en
daarmee weer tot uitgaven in andere consumptiedomeinen (“rebound effect”). Maatregelen gericht op
consumptieniveaus die ook gepaard gaan met kostenbesparingen voor de consument (b.v. minder
consumptie van …) zullen ofwel leiden tot (ongewenste) economische krimp (door uitgestelde consumptie)
ofwel tot nieuwe bijdragen aan de ecologische voetafdruk door besteding van vrijgekomen budget. Het
rebound effect verkleint de winst van deze maatregelen. Voeding en transport zijn grote
consumptiedomeinen met ook een bovengemiddelde EV per Euro, dus maatregelen gericht op minder
consumptie en dus uitgaven op die domeinen hebben naar verwachting minder last van rebound effecten.
Indien de vermindering van consumptie wordt bereikt door hogere prijzen middels b.v. milieuheffingen
dan kan het rebound effect ook positief werken : het zal b.v. deels de consumptie verlagen van het duurder
geworden product maar ook zal de evt. nog resulterende beperking in budgettaire ruimte andere
consumptieve uitgaven en hun milieubelasting verminderen.
3.5.4.
Voetafdruk als kader voor bestaande beleidsdoelstellingen (vb. inzake
energiegebruik, afvalproductie, …)
De EV dekt niet op directe wijze alle huidige beleidsterreinen zoals de verbetering van de milieukwaliteiten
van de diverse compartimenten (water, lucht en bodem), uitputting van grondstoffen.
De link van EV naar energie en klimaat (via CO2 ) is wel zeer direct en dominant, maar EV als indicator voegt
daar niet veel aan toe, behalve dan de boodschap dat het energiegebruik nog niet duurzaam is, dat het
lange termijn streefdoel nog steeds niet bereikt is en er dus meer acties nodig zijn
(aanscherping/versnelling van huidig en gepland beleid, aanvullend consumptiegericht beleid).
34
De “beschikbare biocapaciteit per wereldbewoner” wordt in de literatuur ook wel “Evenredig Aarde Aandeel” (EAA)
genoemd.
81
HOOFDSTUK 3 Beleidsaanbevelingen
De link van EV (conform NFA) naar (reductie van) afvalproductie is weinig expliciet (indirecte niet zichtbare
verbanden, zoals transportemissies van afvalinzameling, energierecuperatie via afvalverbranding,….. alleen
CO2 is een expliciete zichtbare afvalstroom). Het afval (preventie) beleid zal de EV score beïnvloeden
middels vermindering van de consumptie, nuttig hergebruik leidend tot lagere fossiele brandstoffen
consumptie, maar anderzijds capteert de EV niet de schadelijke emissies door afval en hun invloed op de
milieukwaliteit van de compartimenten. Op termijn zullen deze schadelijke emissies wel deels zichtbaar
worden in verlaging van de biocapaciteit.
Daardoor kunnen de EV berekeningen conform NFA van weinig specifieke betekenis zijn voor het opvolgen
van het afvalbeleid. Indien men dit echter wenst, zou men meer detailgegevens van afvalinzameling en verwerking wel kunnen inbrengen in EV berekeningen. We dienen ons daarbij wel te realiseren dat EV
vooral een CO2-gerelateerde indicator is, die bv. geen rekening houdt met toxiciteit, eindigheid van
grondstoffen.
De link naar materialenbeleid is net als voor afvalbeleid weinig expliciet en loopt vooral via de CO2. Lagere
productie en consumptieniveaus van materialen zullen de EV score verlagen, maar de eindigheid van de
grondstoffen is bijvoorbeeld niet zichtbaar in de EV.
De link naar consumptiebeleid is wel expliciet en de EV functioneert als ruwe indicator van de
consequenties van diverse consumptieactiviteiten in de maatschappij: het integreert via de eenheid van
“gha” de consumptie van fossiele brandstoffen, landbouw en voedingsproducten, en ca. 600 overige
producten (zoals staal, machines ) via de wereldgemiddelde “embodied energy approach”). De weging,
die hiervoor binnen de EV methodiek wordt gemaakt is niet altijd transparant en ook niet altijd
representatief voor de Vlaamse productie situatie. Om die reden is het beter om daarvoor geen
kwantitatieve beleidsdoelstellingen in termen van EV te formuleren maar bijvoorbeeld het eindresultaat als
illustratie van historische ontwikkelingen te laten zien en vergelijkingen met andere vergelijkbare landen te
kunnen maken.
82
HOOFDSTUK 4 Literatuurlijst
HOOFDSTUK 4.
LITERATUURLIJST
BIM & ECOLIFE VZW (2004) De Ecologisch voetafdruk van de bewoner van het Brussels Hoofdstedelijk
Gewest- Samenvattend rapport.
BIM & ECOLIFE VZW (2004), De Ecologisch voetafdruk van de bewoner van het Brussels Hoofdstedelijk
Gewest- Technisch rapport.
DAWKINS, E., PAUL A., BARRET, J., MINX, J. & SCOTT, K. (2008) “Wales’s Ecological Footprint: Scenarios to
2020” Report to the Welsh Assembly by the Stockholm Environment Institute.
ECOLOGIC, SERI & BEST FOOT FORWARD, Potential of the Ecological Footprint for monitoring
environmental impacts from natural resource use), Rapport to the European Commission, DG Environment
(p. 67- 76).
FEDERAAL PLANBUREAU (2009) Federaal rapport inzake duurzame ontwikkeling 2009, Rapport p. 49.
FELIX M. (2009) Ecological indicators, ELSEVIER.
Jia, J., Zhao, J., Deng, H. & Duan J. (Maart 2010) Ecological footprint simulation and prediction by ARIMA model. A
case study in Henan Province of China, Ecological Indicators, Volume 10, Uitgave2, Paginas 538-544
Kitzes, J., & Wackernagel, M. (2009) Answers to common questions in Ecological Footprint accounting. Ecological
Indicators, Volume 9, Uitgave4, Paginas 812-817POSTMA, A.P. (2000) EV- Betekenis en bruikbaarheid,
Rapport voor het Rijksuniversiteit Groningen, p. 20.
Siche, R., Agostinho, F., Ortega, E. (Maart 2010) Energy Net Primary Production (ENPP) as basis for calculation of
Ecological Footprint, Ecological Indicators, Volume 10, Uitgave2, Maart 2010, Paginas 475-483
Stiglitz, J., Sen, A., & Fitoussi, JP. (2009). Report by the Commission on the Measurement of Economic
Performance and Social Progress
VAN DEN BERGH, C.J.M., & VERBRUGGEN, H. (1998) Spatial sustainability, trade and indicators: an
evaluation of the “Ecological Footprint”, Rapport, Amsterdam.
VINK, B. (2008) Balansgeld - Een vitale economie binnen economische grenzen, Manuscript.
WWF en ECOLIFE (2008) Ecologisch Voetafdruk België en Frankrijk 2008 (Bijlage bij het Living Planet Report
2008), Brussel
Kitzes, J., A. Galli, S.M. Rizk, A. Reed and M. Wackernagel, 2008, Guidebook to the national footprints
accounts 2008 (summary calculation methodology), Global Footprint Network
83
HOOFDSTUK 4 Literatuurlijst
WWF, SEI, (2009), A research agenda for improving national Ecological Footprint accounts, Ecological
Economics 68.
Het rapport “De ecologische voetafdruk van België” van het Federaal Planbureau (Lies Janssen)
Dige, G. 2006. Europe and the global environment. How the planet and the world’s largest economy
interact. European Environment Agency (EEA) in co-operation with Global Footprint Network (GFN),
Stockholm Environment Institute (SEI) and New Economics Foundation (NEF). Unpublished draft, Augustus
2006.
Giljum, S. M. Hammer, A. Stocker, M. Lackner, A. Best, D. Blobel, W. Ingwersen, S.Naumann, A. Neubauer,
C. Simmons, K. Lewis and S. Shmelev. 2007. Scientific assessment and evaluation of the indicator
“Ecological Footprint“. Final report, Project Z 6 – FKZ: 363 01 135, commissioned by the German Federal
Environmental Agency (UBA). Sustainable Europe Research Institute (SERI) / Ecologic / Best Foot Forward.
Vienna, 24.1.2007.
Lenzen, M., J. Murray, F. Sack and T. Wiedmann. 2006b. Shared producer and consumer responsibility –
theory and practice. ISA Research Paper. No. 01-06. University of Sydney.
Wackernagel, M. and W.E. Rees. 1996. Our Ecological Footprint: Reducing Human Impact on the Earth.
New Society Publishers, Gabriola Island, British Columbia, Canada.
Lenzen, M., J. Murray, F. Sack and T. Wiedmann. 2006b. Shared producer and consumer responsibility –
theory and practice. ISA Research Paper. No. 01-06. University of Sydney.
Wackernagel, M. and W.E. Rees. 1996. Our Ecological Footprint: Reducing Human Impact on the Earth.
New Society Publishers, Gabriola Island, British Columbia, Canada.
Wackernagel, M., C. Monfreda, D. Moran, P. Wermer, S. Goldfinger, D. Deumling and M.Murray. 2005.
National Footprint and Biocapacity Accounts 2005: The underlying calculation method.
http://www.footprintnetwork.org/download.php?id=5
Kitzes, J., A. Galli, M. Bagliani, J. Barrett, G. Dige, S. Ede, K. Erb, S. Giljum, H. Haberl, C.Hails, S. Jungwirth, M.
Lenzen, K. Lewis, J. Loh, N. Marchettini, H. Messinger, K.Milne, R. Moles, C. Monfreda, D. Moran, K.
Nakano, A. Pyhälä, W. Rees, C.Simmons, M. Wackernagel, Y. Wada, C. Walsh and T. Wiedmann 2007. A
Research Agenda for Improving National Ecological Footprint Accounts. Paper Presented at the
International Ecological Footprint Conference – Stepping up the Pace: New Developments in Ecological
Footprint Methodology, Policy & Practice, 8-10 Mei, Cardiff, Wales, United Kingdom, 2007.
Kitzes, J., A. Galli, M. Wackernagel, S. Goldfinger, S. Bastianoni. 2007. A "Constant Global Hectare" Method
for Representing Ecological Footprint Time Trends. Paper submitted to the International Ecological
Footprint Conference - Stepping up the Pace: New Developments in Ecological Footprint Methodology,
Policy & Practice, 8-10 Mei, Cardiff, 2007.
Kitzes, J., A. Galli, M. Wackernagel, S. Goldfinger, S. Bastianoni. 2007. A "Constant Global Hectare" Method
for Representing Ecological Footprint Time Trends. Paper submitted to the International Ecological
Footprint Conference - Stepping up the Pace: New Developments in Ecological Footprint Methodology,
Policy & Practice, 8-10 Mei, Cardiff, 2007.
Schaefer, F., U. Luksch, N. Steinbach, J. Cabeça and J. Hanauer. 2006. Ecological Footprint and Biocapacity:
The world’s ability to regenerate resources and absorb waste in a limited time period. Eurostat.
84
HOOFDSTUK 4 Literatuurlijst
Luck, M.A., G.D. Jenerette, J. Wu and N.B. Grimm. The Urban Funny Model and the Spatially Heterogeneous
Ecological Footprint. Ecosystems 4, 782-796.
Breurs S. & Verbeeck B., 2010. De berekening van de ecologische voetafdruk van Vlaanderen, Ecolife.
Studie uitgevoerd in opdracht van de Vlaamse Milieumaatschappij, MIRA. MIRA rapport MIRA/2010/1
Dawkins, E., Paul, A., Barret, J., Minx, J. and Scott, K. (2008) “Wales’s Ecological Footprint: Scenarios to
2020” Report to the Welsh Assembly by the Stockholm Environment Institute.
Dolceta (2010) website : http://www.dolceta.eu/belgie/Mod8/spip.php?rubrique47
EC, 2009. COM(2009) 433 definitief. Mededeling van de Commissie aan de Raad en het Europees
Parlement. Het BBP en verder. Meting van de vooruitgang in een veranderende wereld
EC, 2010. Update of SEBI 2010 Biodiversity Indicators, Commission staff working document , SEC (2010)
1165 final.
EEA, 2007. Halting the loss of biodiversity by 2010: Proposal for a first set of indicators to monitor progress
in Europe. EEA Technical report No 11/2007.
EEA, 2010. The European environment — state and outlook 2010: synthesis. European Environment
Agency, Copenhagen
Federaal Planbureau (2009). Federaal rapport inzake duurzame ontwikkeling 2009, Rapport p. 49.
GFN 2008 (1). Guidebook to the National Footprint Accounts
GFN 2008 (2). Calculation methodology for the National Footprint Accounts, 2008 edition.
GFN, 2009. Ecological footprint atlas 2009.
GFN, 2010. Tracking the Ecological trends Shaping the Future of the Mediterranean Region.
GFN/WWF, 2010, Living planet report 2010
Hild P., Schmitt B., Decoville A., Mey M., Welfring J., 2010. The Ecological Foortprint of Luxembourg:
Technical Report (Version 4.0- extended Scoping Study Report), CRTE.
Janssen, L., 2008. De ecologische voetafdruk van België (2008), ADSEI, FOD Economie.
Kitzes, J., A. Galli, M. Bagliani, J. Barrett, G. Dige, S. Ede, K. Erb, S. Giljum, H. Haberl, C.Hails, S. Jungwirth, M.
Lenzen, K. Lewis, J. Loh, N. Marchettini, H. Messinger, K.Milne, R. Moles, C. Monfreda, D. Moran, K.
Nakano, A. Pyhälä, W. Rees, C.Simmons, M. Wackernagel, Y. Wada, C. Walsh and T. Wiedmann, 2007. A
Research Agenda for Improving National Ecological Footprint Accounts. Paper Presented at the
International Ecological Footprint Conference – Stepping up the Pace: New Developments in Ecological
Footprint Methodology, Policy & Practice, 8-10 Mei, Cardiff, Wales, United Kingdom, 2007.
Van Dam, T., 2010. Veggie voor één dag, de voedselecologische voetafdruk van eiwitbronnen varkensvlees
en soja. Bachelorproef voor het behalen van het diploma bachelor agro- en biotechnologie, academiejaar
2009-2010.
85
HOOFDSTUK 4 Literatuurlijst
Van der Linden A., Vercalsteren A., en Dils E., (2010) Berekening van de ecologische voetafdruk van
consumptieactiviteiten in Vlaanderen met behulp van het Vlaams input-output model. MIRA,
MIRA/2010/08, VITO.
Van Steertegem M. (eindred.), 2009. Milieuverkenning 2030. Milieurapport Vlaanderen, VMM.
VROMraad 1999, Advies 016 : Mondiale duurzaamheid en de ecologische voetafdruk
Wiedmann, T., Minx, J., Barrett, J., Wackernagel, M., 2006. Allocating ecological footprints to final
consumption categories with input-output analysis. Ecological economies 56 (2006) 28-48.
Fre Maes, Johan Brouwers, MIRA-team, VMM, Milieuverkenning 2030 p190.
INTERNETBRONNEN:
• ECOLIFE VZW NIEUWSBRIEF: http://www.ecolife.be/nieuwsbrief/2009-2/NB_2009_2.htm
• EUROPEAN ENVIRONMENT AGENCY: http://www.eea.europa.eu/themes/waste
• EUROPEAN
TOPIC
CENTRE
ON
SUSTAINABLE
CONSUMPTION
AND
PRODUCTION:
http://waste.eionet.europa.eu/
• EUROSTAT : http://ec.europa.eu/eurostat
• JEAN
CADRAY
Blog:
http://alternatives-economiques.fr/blogs/gadrey/2009/04/03/pourl%e2%80%99empreinte-ecologique/#more-68
• www.globalfootprintnetwork.org
• http://www.statswales.wales.gov.uk/TableViewer/document.aspx?ReportId=10413
• http://www.isa.org.usyd.edu.au/publications/documents/Ecological_Footprint_Issues_and_Trends.p
df
86
HOOFDSTUK 5 Bijlagen
HOOFDSTUK 5.
BIJLAGEN
87
HOOFDSTUK 5 Bijlagen
BIJLAGE 1- KORTE SAMENVATTING VAN DE LITERATUUR: “WWF, LIVING THE PLANET REPORT 2009 +
BELGIUM AND FRANCE ECOLOGICAL FOOTPRINT REPORT”
“WWF, Living the Planet report 2009 + Belgium and France Ecological Footprint Report”
auteurs
WWF, Global Footprint Network, Zoological Society of London, Twente Water Centre
instituut/bed
rijf
De Bijlage bij het Living Planet Report 2008 werd geschreven met de samenwerking van
het WWF,de GLOBAL FOOTPRINT NETWORK en de ZOOLOGICAL SOCIETY OF
LONDON.
sponsor
WWF, Ecolife
publicatie
jaar
2009
aantal blz.
44
publicatie
Titel
Korte
beschrijving
inhoud
Het eerste hoofdstuk van de studie bevat een vergelijking van de Ecologische Voetafdruk
tussen verschillende Europese landen en ook door de tijd heen. Deze voetafdruk wordt
vervolgens vergeleken met de biocapaciteit van het land waar hij berekend werd. De studie
van het WWF bestudeert hierna het verband tussen de ecologische voetafdruk en de
voornaamste economische indicator, met name het BBP. Uiteindelijk gaat men de
voetafdruk van bepaalde geografische begrenzingen en nauwkeurig gekozen sectoren
bestuderen. Dit wordt dan gevolgd met het laatste hoofdstuk dat een kritische benadering
van de indicator door de tijd heen geeft en ons vertelt wat er nog moet gebeuren om deze
gebruiksvriendelijk te maken.
De studie bestaat voornamelijk uit grafische vergelijkingen van de EV. De evaluatiemethode
is opgericht door het GLOBAL FOOTPRINT NETWORK, dat ook verantwoordelijk is voor de
berekeningsmethode van de ecologische voetafdruk.
regio/land
Belgie en Frankrijk
jaar
data
2009
mbt
Doel
Het doel van dit rapport is het sensibiliseren van de Europese bevolking voor onduurzaam
gebruik van onze natuurlijke bronnen. Hiermee bestudeert het de EV als
duurzaamheidsindicator.
onderwerp
Als conclusie van dit rapport kan men zeggen dat de ecologische voetafdruk van de
westerse landen veel hoger ligt dan hun biocapaciteit. Maar de westerse levenswijze kan
niet veralgemeend worden over de hele wereld.
conclusies
De ecologische voetafdruk als indicator wordt kort geanalyseerd en hieruit blijkt dat hij nog
niet perfect is, ook al geeft hij een goed algemeen overzicht. Zo houdt hij geen rekening met
vb. de impact van toxiciteit. Er wordt gesuggereerd dat de nationale instituten voor statistiek
de indicator moeten verbeteren zodat hij kan gebruikt worden als indicator voor een
nationaal
beleid.
Een indicator als de EV kan even goed gebruikt worden als de algemene economische
indicator, het BBP. Maar de EV heeft nood aan vernieuwing. Europa is momenteel op zoek
naar nieuwe indicatoren die verder gaan dan het BBP. Barosso heeft in een conferentie in
2007 gesproken over de ontwikkeling van zo’n indicator om het beleid te verbeteren.
88
HOOFDSTUK 5 Bijlagen
BIJLAGE 2- KORTE SAMENVATTING VAN DE LITERATUUR: “FELIX MÜLLER, ECOLOGICAL INDICATORS”, JULI
2009
De navolgende naslagwerken over ecologische indicatoren van Felix Müller worden geanalyseerd.
•
•
•
Emergy Net Primary Production (ENPP) as basis for calculation of Ecological Footprint, Ecological
Indicators, Volume 10, Uitgave 2, Maart 2010, Paginas 475-483, Raul Siche, Feni Agostinho,
Enrique Ortega
Ecological footprint simulation and prediction by ARIMA model—A case study in Henan Province
of China, Ecological Indicators, Volume 10, Uitgave 2, Maart 2010, Paginas 538-544, Jun-song Jia,
Jing-zhu Zhao, Hong-bing Deng, Jing Duan
Answers to common questions in Ecological Footprint accounting
Ecological Indicators, Volume 9, Uitgave 4, Juli 2009, Paginas 812-817, Justin Kitzes, Mathis
Wackernagel
Titel
Answers to common questions in Ecological Footprint accounting
auteurs
Justin Kitzes, Mathis Wackernagel
instituut/bedrijf
Ecological Indicators, Volume 9, Uitgave 4, Juli 2009, Paginas 812-817
Sponsor
Publicatie
tijdschrift/boek
Ecological Indicators, Volume 9, Uitgave 4, Juli 2009, Paginas 812-817
publicatie jaar
aantal blz.
Korte
beschrijving
inhoud
5
De voortdurende discontinue heen-en-weer dialoog over het begrip van de EV heeft al veel
verwarring doen ontstaan bij zowel het gewone publiek als de praktijkmensen in het veld.
De afgelopen jaren werden slechts enkele pogingen ondernomen om systematisch de
fundamenten van de EV-boekhoudprincipes in een kader te gieten dat begrijpbaar is voor
het grote publiek. Dit artikel beoogt deze discussies omtrent een EV-boekhoudkundige
methode te verhelderen door het verstrekken van beknopte antwoorden op 16 veelgestelde
vragen.
Onderwerp
regio/land
jaar mbt data
2008
Doel
Dit artikel dient ter verduidelijking van de discussie rond de EV-boekhoudkundige methode
door het verstrekken van beknopte antwoorden op 16 veelgestelde vragen.
In een snel groeiende onderzoeksveld zoals de EV-analyse, is het onvermijdelijk dat veel
verwarring over de grondbeginselen van definities ontstaat. Met de toenemende
duidelijkheid, zal toekomstig onderzoek sneller nuttige en omvangrijke boekhoudkundige
bronnen kunnen produceren welke dan kunnen dienen ter ondersteuning van de
besluitvorming.
Publicatie
Conclusies
Titel
Ecological
footprint
simulation
and
A case study in Henan Province of China
prediction
by
ARIMA
auteurs
Jun-song Jia, Jing-zhu Zhao, Hong-bing Deng, Jing Dua
instituut/bedrijf
Ecological Indicators, Volume 10, Uitgave 2, Maart 2010, Paginas 538-544
model—
89
HOOFDSTUK 5 Bijlagen
sponsor
tijdschrift/boek/
proceedings
Ecological Indicators, Volume 10, Uitgave 2, Maart 2010, Paginas 538-544
publicatie jaar
2009
aantal blz.
4
De EV, als een van de indicatoren voor duurzame ontwikkeling, kreeg reeds veel
aandacht, maar werd meestal gebruikt als een statische indicator. Een zeldzame keer
wordt aandacht besteed aan een nauwkeurige kwantitatieve analyse in het licht van
ontwikkeling. Zo werd het ARIMA-model geïntroduceerd om de prognosecapaciteit van
de EV-indicator te verbeteren. Met de Henan provincie van China als studiegebied,
werden de EV en de ecologische draagkracht (EG) van 1949 tot 2006 voor het eerst
berekend. Op basis van de berekende resultaten, werden de simulatie van het ARIMAmodel en de montage en voorspelling van de resultaten toegelicht in detail. De definitieve
resultaten hebben aangetoond dat het ARIMA-model op effectieve wijze kan worden
toegepast voor de simulatie en de voorspelling van de EV. Deze voorspelde EV kan dan
een hulp zijn voor de beleidsmakers om een pakket maatregelen voor te stellen met een
beter regionaal ecologisch evenwicht met het oog op een duurzame toekomst.
Onderwerp
Korte
beschrijving
inhoud
regio/land
Henan (Chinese provincie)
jaar mbt data
2009
Doel
De EV geeft het antwoord op een specifieke onderzoeksvraag: hoeveel van het
biologisch regeneratieve vermogen van de planeet wordt binnen een bepaalde tijdspanne
aangesproken door een bepaalde menselijke activiteit; dit kan het verbruik van
hulpbronnen, de productie van goederen of de levering van een dienst zijn. De EV is een
statische indicator wat betekent dat hij een andere specifieke vraag niet kan
beantwoorden: hoe nauwkeurig kan de EV-berekening van het verleden een indicator zijn
voor de ontwikkeling van de EV in de toekomst voor een bepaalde plaats en een
bepaalde tijdspanne (Yue et al.., 2006) en hoe biedt de huidige berekening een redelijke
basis voor beleidsaanbevelingen voor regionale duurzame ontwikkeling in de toekomst.
Deze studie tracht deze specifieke vraag te beantwoorden door het zoeken, selecteren,
vergelijken en testen van een aantal tijdssimulaties en de voorspellingsmethoden.
conclusies
Het ARIMA model kan effectief worden gebruikt in de simulatie en voorspelling van de
EV. Hoewel de voorspelde EF fouten vertoonde die het gevolg waren van een aantal
mogelijke oorzaken, zou deze nog steeds gebruikt kunnen worden als referentie voor de
beleidsmakers om een pakket maatregelen voor te stellen met een beter regionaal
ecologisch evenwicht met het oog op een duurzame toekomst..
90
HOOFDSTUK 5 Bijlagen
Titel
Emergy Net Primary Production (ENPP) as basis for calculation of Ecological Footprint
Auteurs
Raul Siche, Feni Agostinho, Enrique Ortega
instituut/bedrijf
Ecological Indicators, Volume 10, Uitgave 2, Maart 2010, Paginas 475-483
publicatie
Sponsor
tijdschrift/boek/
Ecological Indicators, Volume 10, Uitgave 2, Maart 2010, PaginasPaginas 475-483
publicatie jaar
2009
aantal blz.
5 blz
Korte
beschrijving
inhoud
De EF berekent de biocapaciteit van de beschikbaarheid in bioproductief landoppervlak
en de voetafdruk van het verbruik van het geëvalueerde systeem, beide in globale
hectares. Details van de berekeningen staan in Monfreda et al. (2004). Zoals bij het
merendeel van de bestaande methodes voor de evaluatie van de duurzaamheid van
systemen en processen, werd ook de EV-GAEZ-methode (zo genoemd omdat de
methode gebruik maakt van het globale model van de agro-ecologische zones van de
FAO) uitvoerig bekritiseerd.
case studied : Peru
jaar mbt data
2005- 2006
Doel
Het analyseren van de verschillende ecologische indicatoren met hun sterktes en
zwakheden.
Kritiek op de EV:
- De EV-methode bekijkt koolstofemissie in omvang van bosgebied nodig om CO2 te
absorberen, maar sommige koolstofemissie gebeurt ook in landbouwgebied en gebieden
met grasland, oceanen, e.d. (Venetoulis en Talberth, 2008). Hoewel de absorptie in deze
gebieden veel beperkter is, dient ze ook te worden verantwoord. Niet-productieve
gebieden of gebieden met een lage productiviteit (bergen, woestijnen, toendra's, en
gebieden met ijs bedekt) worden niet opgenomen in de EV-GAEZ methode (Venetoulis
en Talberth, 2008), maar ze produceren dienstverlening op milieugebied die moet
meegerekend worden in de hoeveelheid beschikbare biocapaciteit. Niettemin maakt de
EV-GAEZ methode voorzichtige schattingen wanneer er niet voldoende gegevens
beschikbaar zijn.
- De EV-GAEZ methode telt iedere oppervlakte slechts eenmaal, hoewel hetzelfde gebied
twee of meer ecologische diensten kan leveren. Enkel bosgebieden worden twee keer
geteld: één keer als bioproductief gebied van bosproducten en één keer als beschikbare
oppervlakte voor de absorptie van CO2-uitstoot (Monfreda et al., 2004). Maar zelfs dan
leveren de bossen ook andere ecologische diensten die niet worden verantwoord, zoals
het onderhoud van de hydrologische cyclus, bodemvorming en bodeminstandhouding, en
de filtering van vaste, vloeibare en gasvormige verontreinigingen en andere.
onderwerp
regio/land
Conclusies
91
HOOFDSTUK 5 Bijlagen
BIJLAGE 3- KORTE SAMENVATTING VAN DE LITERATUUR: PROFESSOR JOSEPH E. STIGLITZ, CHAIR,
COLUMBIA UNIVERSITY, PROFESSOR AMARTYA SEN, CHAIR ADVISER, HARVARD UNIVERSITY,
PROFESSOR JEAN-PAUL FITOUSSI, COORDINATOR OF THE COMMISSION, IEP, COMMISSION ON THE
MEASUREMENT OF ECONOMIC PERFORMANCE AND SOCIAL PROGRESS (JUNI2, 2009)
Titel
Commission on the Measurement of Economic Performance and Social Progress
Auteurs
Professor
Joseph
E.
STIGLITZ,
Chair,
Columbia
Professor
Amartya
SEN,
Chair
Adviser,
Harvard
Professor Jean-Paul FITOUSSI, Coordinator of the Commission, IEP
University
University
publicatie
instituut/bedrijf INSEE
Sponsor
In februari 2008 heeft de president van de Franse Republiek, Nicolas Sarkozy,
ontevreden over de huidige stand van de statistische informatie over de economie en de
samenleving, gevraagd aan Joseph Stiglitz (voorzitter van de Commissie), Amartya Sen
(adviseur) en Jean Paul Fitoussi (coördinator) een speciale Commissie op te richten,
welke nadien de naam kreeg: “The Commission on the Measurement of Economic
Performance and Social Progress” (CMEPSP).
De Commissie gaat na wat de grenzen zijn van het BBP als indicator van economische
prestaties en sociale vooruitgang, met inbegrip van de problemen van de meting ervan.
Ze gaat na welke aanvullende informatie er nodig is voor de ontwikkeling van meer
relevante indicatoren betreffende de sociale vooruitgang; ze onderzoekt de haalbaarheid
van alternatieve methodes en bespreekt hoe men de statistische informatie op een
passende manier kan presenteren.
onderwerp
tijdschrift/boek
publicatie jaar
2009
aantal blz.
92 (78 tot 81 beschreven)
Korte
beschrijving
inhoud
Dit rapport is een concrete beschrijving van indicatoren zoals bijvoorbeeld het BBP en de
EV. Zo bekijken ze de mogelijkheden en de grenzen van deze indicatoren.
regio/land
Frankrijk
jaar mbt data
2009
Doel
Conclusies
In de beschrijving van de EV in dit rapport zegt men dat het niet goed is om de Voetafdruk
te gebruiken voor vergelijkingen tussen de landen, maar wel voor vergelijkingen op een
grotere schaal (met andere woorden, op wereldschaal). De uiteindelijke conclusie is dat
het berekenen van duurzaamheid met de hulp van een enkele indicator buiten bereik is
van de huidige berekeningsmethoden. Maar de bedoeling is om het te doen met een
minimum aantal van indicatoren, gespecialiseerd in duurzaamheid, die elk één aspect van
duurzaamheid berekenen.
92
HOOFDSTUK 5 Bijlagen
BIJLAGE 4- KORTE SAMENVATTING VAN DE LITERATUUR: FEDERAAL PLANBUREAU: INDICATOREN,
DOELSTELLINGEN EN VISIES VAN DUURZAME ONTWIKKELING
Titel
Indicatoren, doelstellingen en visies van duurzame ontwikkeling
auteurs
Task Force Duurzame Ontwikkeling
instituut/bedrijf Federaal Planbureau
Onderwerp
publicatie
sponsor
België
tijdschrift/boek
publicatie jaar
sep/09
aantal blz.
224, totale rapport
Korte
beschrijving
inhoud
Dit rapport wil laten zien hoe de vooruitgang van de samenleving op het vlak van
duurzame ontwikkeling gemeten kan worden en hoe de ontwikkelingen in de tijd van een
brede set aan duurzaamheidsindicatoren zijn. De ecologische voetafdruk is één van de
indicatoren die op zijn mogelijkheden en beperkingen is bestudeerd.
regio/land
België
jaar mbt data
2008 is geciteerd als laatste
Doel
Voortgang illustreren op het vlak van duurzame ontwikkeling en beleidsmakers wijzen op
de mogelijkheden en beperkingen van mogelijke nieuwe indicatoren "beyond gdp"
herkomst data
voor geciteerde EV scores van 2008 vnl FAO
Conclusies
Hoewel EV relaties heeft met twee belangrijke overkoepelende internationale
doelstellingen mbt duurzame ontwikkeling (zoals het wijzigen van niet duurzame
consumptie en productiepatronen en de bescherming en het beheer van natuurlijke
hulpbronnen) is de geschiktheid van EV voor de besluitvorming nog onvoldoende
gevalideerd, onder andere omdat niet alle vormen van vervuiling noch biodiversiteit
worden meegenomen en het opleggen van een eventuele reductiedoelstelling zou kunnen
leiden tot ongewenste optimalisaties (promotie van intensieve landbouw boven
organische landbouw, promotie van monoculturen van bossen boven natuurlijke bossen)
met verlies aan biodiversiteit als gevolg.
93
HOOFDSTUK 5 Bijlagen
BIJLAGE 5- KORTE SAMENVATTING VAN DE LITERATUUR: WALES’ ECOLOGICAL FOOTPRINT - SCENARIOS
TO 2020
Titel
Wales’ Ecological Footprint - Scenarios to 2020
Auteurs
E. Dawkins, A. Paul, J. Barrett, J. Minx and K. Scott
Publicatie
instituut/bedrijf Stockholm Environment Institute (SEI); SEI is een onafhankelijk, internationaal
onderzoeksinstituut gespecialiseerd in duurzame ontwikkeling
Sponsor
Dit is een rapport opgesteld voor de “Welsh assembly Government”
tijdschrift/boek
publicatie jaar
2008
aantal blz.
79
Korte
beschrijving
inhoud
In dit rapport vergelijkt men de ecologische voetafdruk met gegevens uit het verleden en
met de mogelijkheden voor de toekomst. Wales is een van de weinige regio’s die zo'n
breed paneel van indicatoren bezit.
regio/land
Wales- UK
jaar mbt data
2003
Het doel van dit rapport is de algemene vergelijking van de Ecologische Voetafdruk van
Wales door de jaren heen. Wales is een van de enige landen dat over ecologische
gegevens beschikt sinds de jaren ’90. Het bestudeert ook de voetafdruk van de
verschillende economische sectoren in Wales. Het doel is enkele plannen voor te leggen
om de groei in EV in Wales te stagneren op korte termijn en op lange termijn te
reduceren.
Men is uitgegaan van de drie sectoren die de grootste invloed hebben op de EV van
Wales, de huisvestingssector, de transportsector en de voedingssector. Van deze
sectoren heeft men een analyse gemaakt en mogelijke scenario’s opgesteld mbt de
invloed van deze sectoren op lange termijn op de EV.
Wales is in de goede richting aan het werken om zijn EV op LT te kunnen laten dalen
tegen 2020. Toch moet met enkele vereisten rekening gehouden worden om effectief te
slagen in de doelstelling:
Doel
Onderwerp
herkomst data
Volledige
medewerking
van
de
nationale
en
regionale
politiek
Ondersteuning
van
de
‘Welsh
supply
chain
business’
Infrastructuurwijzigingen
- Medewerking van de inwoners van Wales. Zij dienen te beseffen dat ze hun gedrag
moeten
aanpassen
om
de
EV
te
laten
dalen.
Zwakheden mbt de EV komende uit het rapport :”Wales’ ecological footprint – scenarios
to 2020”
conclusies
• In het rapport heeft men het over een “ideal account system” dat de EV zou berekenen
in een vereenvoudigde economie en een grensvrij systeem. In deze mate kan men enkel
wereldwijd de EV berekenen omdat deze laatste parameters bevat die alleen maar op
wereldschaal te berekenen zijn. “Elk product dat op de markt komt, is een deel van een
wereldwijde productieketen die we “economie” noemen.”
• Als tweede negatief aspect van de EV vermeldt men de voortdurende evolutie van de
berekeningsmethode. Men spreekt weliswaar over vergelijkingen door de jaren heen
maar men kan er dus niet van uitgaan dat de EV van 1990 op dezelfde basis berekend
werd als die van 2003.
94
HOOFDSTUK 5 Bijlagen
Publicatie
BIJLAGE 6- KORTE SAMENVATTING VAN DE LITERATUUR: DG ENV STUDY : POTENTIAL OF THE
ECOLOGICAL FOOTPRINT FOR MONITORING ENVIRONMENTAL IMPACTS FROM NATURAL RESOURCE USE,
MEI 2008
Titel
DG ENV Study : Potential of the Ecological Footprint for monitoring environmental
impacts from natural resource use, Mei 2008
auteurs
Aaron Best, Daniel Blobel, Sandra Cavalieri, Stefan Giljum, Mark Hammer, Stephan
Lutter, Craig Simmons, Kevin Lewis, Cathy Maguire
instituut/bedrijf
•
Ecologic
(Aaron
Best,
Daniel
Blobel,
Sandra
Cavalieri)
• SERI Sustainable Europe Research institute (Stefan Giljum, Mark Hammer, Stephan
Lutter)
•
Best
food
forward
(Craig
Simmons,
Kevin
Lewis)
• EnviroCentre (Cathy Maguire)
sponsor
European Commission, DG Environment
tijdschrift/boek/
publicatie jaar
2008
aantal blz.
304
De studie kadert binnen de EU Thematische strategie voor duurzaam gebruik van
natuurlijke hulpbronnen en evalueert een aantal geaggregeerde milieu indicatoren om
daarmee te kunnen bepalen of er sprake is van ontkoppeling. In het ideale geval zou dit
er één zijn net als GDP. EV wordt erkend als uniek in verband met zijn link naar
draagkracht van de aarde, Datakwaliteit, methodologie en aannames van de EV vereisen
nog wel meer inspanningen. Daarnaast raden de onderzoekers aan om EV te
complementeren met andere indicatoren.
Korte
beschrijving
inhoud
regio/land
Europa
jaar mbt data
2007
Onderwerp
Het voornaamste doel van deze studie is het begeleiden van de ontwikkelingsindicatoren
zoals gevraagd in de “EU’s Themathic Strategy on the Sustainable Use of Natural
Resources (meestal afgekort als “Resource Strategy”). Men heeft het hier in het bijzonder
over “resource-specific” Indicatoren om de milieugevolgen van het intensief gebruik van
onze
voorraad
van
natuurlijke
stoffen
in
te
schatten.
De studie zou een beeld moeten geven om verder te werken aan deze indicatoren (door
de “Data Centre on Resources hosted by Eurostat” , in samenwerking met het Joint
Research Centre (JRC) en in het bijzonder het European Platform on Life Cycle
Assessment , en de European Enviroment Agency (EEA) en het Topic Centre on
Sustainable Consumption and Production)
Doel
Deze studie is een evaluatie van de ecologische voetafdruk indicator, en bevat de
specifieke (voor EU beleid) voordelen en de tekorten van de EV. De studie toont ook hoe
de EV het best gecombineerd kan worden met het andere middelen om de EU
doeleinden te bereiken. De evaluatie bevat 3 belangrijke luiken:
1. Een evaluatie van de potentiële ecologische voetafdruk als een geaggregeerde
indicator om “resource specific impacts” te meten zoals gezegd in de “Resource Strategy”
2. Een evaluatie van hoe andere indicators de EV kunnen vervolledigen om aan de eisen
van het beleid van de EU te voldoen (vb door de ontwikkeling van een panel van
geaggregeerde indicatoren dat toezicht kan houden op de milieu-impacten van het
gebruik
van
natuurlijke
bronnen.
3. Identificatie van essentiële verbeteringen op korte termijn die nodig zijn voor de
ecologische voetafdruk in het panel van indicatoren (voor de volgende 5 jaar)
95
HOOFDSTUK 5 Bijlagen
Belangrijkste bevindingen: ecologische voetafdruk (enkel “National Footprint Accounts”)
De Ecologische Voetafdruk zou een effectieve indicator kunnen zijn om vooruitgang te
evalueren en te communiceren van de “EU resource Strategy”aan de beleidsmakers van
EU. Nationale data kunnen geënt worden op EU-schaal en gebruikt worden om
essentiële “issues” te begrijpen. Zo kan op lange termijn bekeken worden hoe het gebruik
van bronnen zich verhoudt tot de capaciteit. De EU zou dit onderzoek nu kunnen te baat
nemen als”window opportunity” door deel te nemen aan de inspanningen om de indicator
betrouwbaar en robuuster te maken, door een onafhankelijke herziening door een derde
partij, verbetering van de methode, en de ontwikkeling van een collectieve database van
het bronnenverbruik, en door bevordering van de inspanning die gedaan wordt voor een
European Reference Life Cycle Data System.
Conclusies
Belangrijke aanvullende beoordelingen betreffende de ecologische voetafdruk zijn:
• De ecologische voetafdruk is een nuttige indicator om de vooruitgang van EU Resource
Strategy Beleid te meten en onderscheidt zich tussen de bestudeerde indicatoren omdat
hij het verbruik en het draagvermogen van de aarde kan vergelijken.
• De ecologische voetafdruk is een intuïtief aantrekkelijke indicator (gemakkelijk
communiceerbaar en verstaanbaar met een sterke communicatieve boodschap). De
indicator is zeer effectief, betekenisvol en robuust op geaggregeerde niveaus (nationaal
maar ook erboven).
• Voor verdere verbetering in de kwaliteit van de gegevens zijn methodes en
veronderstellingen nodig. Hier blijft er een tekort aan transparantie betreffende bepaalde
aspecten.
• Er is een sterk netwerk van stakeholders ontstaan rond de indicator en er bestaan
mogelijkheden voor de publieke sector om de methode te ontwikkelen en te verfijnen
• Deze studie identificeert een programma voor onderzoek op kort/middellange termijn
voor de ecologische voetafdruk (National Footprint Accounts methode).
96
HOOFDSTUK 5 Bijlagen
Publicatie
BIJLAGE 7- KORTE SAMENVATTING VAN DE LITERATUUR: DE ECOLOGISCHE VOETAFDRUK VAN DE
BEWONERS VAN HET BRUSSELS HOOFDSTEDELIJK GEWEST, TECHNISCH RAPPORT 2004.
Titel
De Ecologische voetafdruk van de bewoners van het Brussels Hoofdstedelijk
Gewest, Technisch rapport 2004.
Auteurs
Het studie- en schrijfwerk is uitgevoerd door Robrecht Cardyn. De eindredactie
gebeurde door Steven Vromman. Tijdens het onderzoek konden we beroep doen
op de deskundige ondersteuning van het BIM team: Juliette de Villers (BIM),
Marianne Squilbin (BIM), Thierry Vanschoenwinkel (BIM), Joelle Van Bambeke
(BIM) en Marie Christine Berrewaerts (BIM).
instituut/bedrijf
Ecolife vzw
Sponsor
Brussels Instituut voor Milieubeheer (BIM).
tijdschrift/boek/procee- BIM & ECOLIFE VZW, De Ecologisch voetafdruk van de bewoner van het
dings
Brussels Hoofdstedelijk Gewest- Technisch rapport p.76, 2004.
publicatie jaar
2004
aantal blz.
78
Korte
inhoud
beschrijving Het rapport bevat de technische toelichting van de voetafdrukberekening:
algemene
methodiek
en
concrete
methodiek
voor
de
digitale
“voetafdrukcalculator” voor het Brusselse Gewest.
regio/land
Brussels Hoofdstedelijk Gewest.
jaar mbt data
1999 & 2001
Onderwerp
Dit rapport maakt deel uit van een ruimer Voetafdrukproject van het Brussels
Hoofdstedelijk Gewest.
Doel
Het rapport bevat de technische toelichting van de voetafdrukberekening:
algemene
methodiek
en
concrete
methodiek
voor
de
digitale
“voetafdrukcalculator” voor het Brusselse Gewest. Basis is de “Regionale
Voetafdrukcalculator”; een Excel programma waarmee de Ecologische
Voetafdruk van een “gemiddelde inwoner” van het Brussels gewest werd
berekend, in vergelijking met de Belgische. Daarnaast laat deze calculator toe de
voetafdruk jaarlijks te herberekenen, en zo de evolutie ervan te volgen (onder
voorbehoud van de beschikbaarheid van bijgewerkte gegevens). Bovendien is het
mogelijk om “scenario’s” te simuleren om de voetafdrukimpact op de Ecologische
Voetafdruk van deze of gene maatschappelijke evolutie te onderzoeken. Voor een
vlot inzicht en overzicht in het concept van de ecologische voetafdruk en de
Brusselse “score” is eerder het samenvattend rapport aangewezen. Het
technische rapport moet toestaan om het Voetafdruk-concept in al haar facetten
(sterktes en zwaktes, mogelijkheden en beperkingen) te begrijpen én van de
calculator oordeelkundig te kunnen gebruiken. Naar nood en smaak kan men
kiezen bepaalde hoofdstukken volledig te doorworstelen, of over te slaan.
97
HOOFDSTUK 5 Bijlagen
Conclusies
Rekening houdende met specifieke sterktes en zwaktes van het voetafdrukmodel
en de calculators, denken BIM en ECOLIFE dat de voetafdruk best gebruikt wordt
als instrument naar het publiek toe. Dit omdat de voetafdruk bij uitstek geschikt is
om vanuit zijn metaforische kracht -het beeld van de voetafdruk & de eindige
aarde- de consument te doen “aanvoelen” dat hij/zij een eigen (meetbare)
verantwoordelijkheid draagt voor zijn/haar milieu-impact, én dat hij/zij daar ook
actief (en meetbaar!) kan op ingrijpen. Zo kan de voetafdruk een instrument zijn in
publieksgerichte campagnes die aanzetten tot persoonlijke gedragsverandering.
En zo kan de politiek het voetafdrukmodel ook gebruiken om haar milieubeleid te
vertalen, te communiceren naar het publiek toe. Het eigenlijke milieubeleid mag
niet (enkel) gestoeld zijn op voetafdrukberekeningen, maar moet daartoe nog
andere concreet relevantere meetinstrumenten gebruiken. Om zo bijvoorbeeld
wél gegrond de keuze te kunnen maken tussen benzine en diesel, auto en
openbaar
vervoer,
wegwerpen
wasbare
luiers,
enzovoort.
De regionale calculator kan daarbij goed gebruikt worden om bepaalde
beleidskeuzes via simulaties van de effecten daarvan, te communiceren naar het
publiek. Maar daarvoor moet dus wel grondig gecheckt worden of het resultaat
niet vertekend is door de in dit rapport vermelde beperkingen.
98
HOOFDSTUK 5 Bijlagen
BIJLAGE 8 - KORTE SAMENVATTING VAN DE LITERATUUR: MEASURING SUSTAINABILITY: WHY THE
ECOLOGICAL FOOTPRINT IS BAD ECONOMICS AND BAD ENVIRONMENTAL SCIENCE
Titel
Measuring sustainability: why the ecological footprint is bad economics and bad
environmental science
Auteurs
Nathan Fiala
instituut/bedrijf
Department of economics, University of California , USA
Publicatie
Sponsor
tijdschrift/boek/proceeEcological economics, 2008, 519-525
dings
publicatie jaar
2008
aantal blz.
7
Korte
inhoud
beschrijving
regio/land
Toepassing van het EV concept stuit op tal van bezwaren en zou zelfs kunnen
leiden tot verkeerde na te streven doelen als steeds intensievere landbouw
methodes omdat EV onduurzaam landgebruik niet meeneemt.
nvt, betreft algemeen concept
jaar mbt data
kritiek op EV verder illustreren
Conclusies
* Vergelijkingen tussen landen onderling en met biocapaciteit zijn weinigzeggend
door de willekeur van de getrokken nationale grenzen
* het is nogal evident dat een stad een hoge EV heeft, terwijl we weten dat de
efficiëntie van steden hoger is dan dievan rurale gebieden
* uitspraken als dat we 5 wereldbollen nodig hebben indien iedereen op aarde de
levensstijl van de Amerikanen overneemt hebben weinig voorspellende waarde :
indien een dergelijke groei zou optreden zal er ook veel technologische
vooruitgang plaatsvinden
* landen kunnen beter gaan scoren op EV door over te gaan naar intensievere
maar onduurzame vormen van landgebruik
* is het niet beter om belangrijke duurzaamheidissues als landgebruik direct via
bodemerosie en klimaat via CO2 eq. te benaderen.
Onderwerp
Doel
99
HOOFDSTUK 5 Bijlagen
BIJLAGE 9 - KORTE SAMENVATTING VAN DE LITERATUUR: ECOLOGISCHE VOETAFDRUK BETEKENIS EN
Publicatie
BRUIKBAARHEID
Titel
Ecologische voetafdruk Betekenis en bruikbaarheid
Auteurs
A.P. POSTMA
instituut/bedrijf
Rapport voor het Rijksuniversiteit Groningen
Sponsor
Rijksuniversiteit Groningen
tijdschrift/boek/proceedings
publicatie jaar
2000
aantal blz.
54
Korte
inhoud
beschrijving
Onderwerp
regio/land
De bruikbaarheid van de EV voor beleid
Nederland
jaar mbt data
Doel
Betekenis en bruikbaarheid van de EV
herkomst data
100
HOOFDSTUK 5 Bijlagen
Conclusies
* De bruikbaarheid van de EV voor beleid.
Wackernagel en Rees pleiten vanuit ontwikkelingsoogpunt om een beleid te
voeren dat de voetafdruk van ontwikkelde landen verkleint. Ontwikkelingslanden
hebben dan de ‘ruimte’ om hun eigen voetafdruk te vergroten. Deze ruimte is
echter nu ook al voorhanden. Een groot deel van de voetafdruk bevat immers
indirect - en dus fictief - ruimtebeslag. Het feit dat ontwikkelingslanden een kleine
voetafdruk hebben wordt niet veroorzaakt door de grote voetafdruk van
ontwikkelde landen. Eventuele ruimteproblemen ontstaan eerder door productie
met een lage productiviteit per hectare. De ruimte om te groeien bestaat in veel
gevallen wel degelijk, al gaat dat gepaard met ecologische risico’s (Wackernagel
en Rees, blz. 149). Het is echter zeer onwaarschijnlijk dat ontwikkelingslanden
om deze reden zullen lijden van een economische politiek die hun voetafdruk zal
vergroten. Andersom komt er ook geen ruimte ‘vrij’ als de ontwikkelde landen hun
voetafdruk verkleinen.
Ten tweede valt het begrip ecologisch tekort te noemen. Wackernagel en Rees
zijn van mening dat iedere aardbewoner, ongeacht zijn woonplaats, recht heeft
op een even groot stuk van de aarde, maar houden bij de berekening van het
ecologisch tekort wel rekening met de omvang van landen. Het is in principe
interessant om te bekijken hoe het ruimtebeslag van een bepaald land zich
verhoudt tot de oppervlakte van dat land, maar als men rekening houdt met het
‘eerlijke’ aandeel van de aarde, heeft het nauwelijks beleidsrelevantie. Toch
gebruiken Wackernagel en Rees het begrip ecologisch tekort om de ‘quasiparasitaire’
relatie
tussen
de
geïndustrialiseerde
landen
en
de
ontwikkelingslanden te illustreren. Een land als Canada, dat een grote voetafdruk
heeft, is een netto-exporteur van ruimte, maar dat impliceert niet dat de
Canadees meer recht heeft op een grotere voetafdruk dan bijvoorbeeld een Belg.
Verder is het reduceren van de voetafdruk volgens Wackernagel en Rees
noodzakelijk, maar hierbij blijken bij nadere analyse ongewenste neveneffecten
op te treden. Bij de onderstaande bedenkingen wordt nagezien of de reductie
van de voetafdruk wel politiek haalbaar is. Ten eerste kan de vermindering van
de voetafdruk van ontwikkelde landen een negatieve invloed hebben op het
inkomen van ontwikkelingslanden. Voor veel ontwikkelingslanden is export van
primaire goederen de voornaamste bron van inkomsten. Doordat deze goederen
over grote afstanden vervoerd moeten worden, hebben zij een grote voetafdruk.
Als consumenten in ontwikkelde landen om deze reden minder export uit de
Derde Wereld gaan kopen, kan dat dus een negatief effect op ontwikkeling
hebben, in plaats van het positieve effect dat door Wackernagel en Rees
voorspeld werd. Ook een daling van het inkomen van ontwikkelde landen - als
mogelijk gevolg van voetafdrukvermindering - kan ontwikkelingslanden mogelijk
treffen. Ten tweede zijn de economische gevolgen groot voor landen die
afhankelijk zijn van handel. België is hier een goed voorbeeld van. Als de
mobiliteit afneemt en vooral lokale producten geconsumeerd zullen worden, is
dat een beweging in de richting van autarkie. België heeft echter een zeer
beperkte ruimte, waardoor autarkie praktisch onmogelijk is. Overigens is het in
theorie mogelijk dat juist door handel de totale voetafdruk verkleind wordt.
101
HOOFDSTUK 5 Bijlagen
BIJLAGE 10 - KORTE SAMENVATTING VAN DE LITERATUUR: SPATIAL SUSTAINABILITY, TRADE AND
INDICATORS: AN EVALUATION OF THE “ECOLOGICAL FOOTPRINT”
Titel
Spatial sustainability, trade and indicators: an evaluation of the “Ecological Footprint”
Auteurs
JEROEN C.J.M. VAN DEN BERGH en HARMEN VERBRUGGEN
instituut/bedrijf Department of Spatial Economics Vrije Universiteit Amsterdam
Sponsor
Department of Spatial Economics Vrije Universiteit Amsterdam
tijdschrift/boek
1998
aantal blz.
26
Het zoeken naar een kader en indicatoren voor duurzame ontwikkeling heeft een
prominente plaats in dit tijdschrift. Er zijn echter enkele specifieke punten die weinig of
geen aandacht kregen, in het bijzonder de ruimtelijke dimensie en de rol van de
internationale handel voor de ontwikkeling van indicatoren. Bovendien omvatten veel
indicatoren voor duurzame ontwikkeling impliciete waarderingen, wegingsregelingen en
beleidsdoelstellingen, die onvoldoende als zodanig worden erkend. Deze bijdrage
probeert deze problemen door middel van een recensie van een recent voorgestelde
indicator voor de ecologisch-economische analyse aan te spreken, namelijk de
ecologische voetafdruk, zoals die ontwikkeld werd door Wackernagel en Rees. Het
concept en de berekeningswijze krijgen op een aantal punten kritiek, en er wordt
geconcludeerd dat de ecologische voetafdruk niet de alomvattende en transparante
planningtool is als werd aangenomen of verondersteld. We verklaren onze zienswijze
door in te gaan op de begrippen van ruimtelijke of regionale duurzaamheid en
duurzame ontwikkeling, en betogen dat ze een essentieel element zijn in deze context,
maar dat ze tot nu toe nog niet echt werden besproken, noch in de literatuur over
handel en milieu, noch in die over duurzame ontwikkeling, noch in de literatuur over de
Ecologische Voetafdruk. We verdedigen het standpunt dat, zoals het momenteel is,
handel zowel goed als slecht is voor het milieu, maar dat op de lange termijn de handel
de enige manier is om economische welvaart en mondiale duurzaamheid te
combineren.
Publicatie
publicatie jaar
Korte
beschrijving
inhoud
regio/land
Nederland, Amsterdam
jaar mbt data
doel
Onderwerp
herkomst data
Conclusies
Kritiek op de EV is gekomen van Harmen Verbruggen en Jeroen van den Bergh van de
Vrije Universiteit Amsterdam. Zij bekritiseren de methode met volgende argumenten:
- Er wordt geen onderscheid gemaakt tussen duurzaam en onduurzaam landgebruik.
Daardoor is de voetafdruk niet nuttig voor het voeren van milieubeleid en wordt
onvoldoende
recht
gedaan
aan
het
belang
van
biodiversiteit;
- CO2-uitstoot door fossiele brandstoffen (de helft van de voetafdruk in Westerse
landen) alleen worden vertaald naar land waar bomen worden geplant. Dit is een hele
inefficiënte manier van compenseren;
- Regionale interpretaties, de afdruk van een stad is bijvoorbeeld verwarrend omdat er
geen grens is waarbij een stad een aanvaardbare voetafdruk zou kunnen hebben;
- De baten van (internationale) handel (efficiëntie) worden genegeerd;
- De hypothetische afdruk groter kan zijn dan de daadwerkelijke oppervlakte van het
landoppervlak op aarde;
- Emissies van verzurende stoffen en microverontreinigingen, zoals dioxines of zware
metalen niet zijn te vertalen naar een landoppervlak.
Op basis daarvan vinden de onderzoekers de EV verwarrend, arbitrair, incompleet,
normatief en te geaggregeerd.
102
HOOFDSTUK 5 Bijlagen
BIJLAGE 11 - KORTE SAMENVATTING VAN DE LITERATUUR: BALANSGELD: EEN VITALE ECONOMIE BINNEN
ECOLOGISCHE GRENZEN, MANUSCRIPT
Titel
Balansgeld: Een vitale economie binnen ecologische grenzen,
Manuscript
Auteurs
Bert Vink
instituut/bedrijf
Publicatie
Sponsor
tijdschrift/boek/proceedings
publicatie jaar
aantal blz.
Korte beschrijving inhoud
32
In dit boekje wordt een voorstel gelanceerd dat de wereld kan doen
veranderen. Met instrumenten als marktwerking, ondernemerschap en
concurrentie,
en
met
respect
voor
de
individuele vrijheid van een ieder, wordt een economie gecreëerd die
zich blijvend binnen de ecologische grenzen organiseert en bovendien
een
wereldwijde
herverdeling
van
kapitaal
bewerkstelligt.
Onderwerp
regio/land
jaar mbt data
Doel
herkomst data
103
HOOFDSTUK 5 Bijlagen
Conclusies
Het Living Planet Report gaat uit van een berekeningsmethode die
ontwikkeld is door William Rees en Mathis Wackernagel. De EV is
inmiddels een gerespecteerd meetinstrument geworden dat door de
Verenigde Naties, de Europese Unie en talloze bedrijven en overheden
gebruikt wordt om beleid te formuleren. Hoewel hij enorm ingewikkeld
is in zijn uitvoering, is de basisgedachte van de EV bijzonder simpel.
Rees en Wackernagel kozen voor de volgende hele fundamentele
benadering : als we de totale capaciteit van de aarde, van alles wat
deze ons jaarlijks kan geven aan voedsel, frisse lucht, proper water en
andere grondstoffen, kunnen vaststellen, en die totale capaciteit delen
door het aantal leden van de wereldbevolking, dan kunnen we bepalen
waar iedereen in principe recht op heeft. Rees en Wackernagel
slaagden erin om de capaciteit vast te stellen en bovendien hiervoor
een eenheid te ontwikkelen. Zij brachten alle beroep op de
hulpbronnen van de aarde terug tot het ruimtebeslag dat het inneemt.
Ze berekenden de totale bruikbare oppervlakte op een 13,4 miljard ha.
Gedeeld door ruim 6 miljard mensen levert dit een oppervlakte op die
voor iedereen op aarde in principe beschikbaar is om in zijn of haar
behoeften te voorzien zonder de aarde te overvragen. Rees en
Wackernagel noemden dit het Eerlijke Aarde Aandeel. Dit EAA werd
vastgesteld op 2,1 hectare per persoon. Later is het Eerlijke Aarde
Aandeel, vanwege vermeend morele lading, omgedoopt tot
‘beschikbare biocapaciteit per wereldbewoner’. Als het dan toch anders
moet dan spreken we liever van Evenredig Aarde Aandeel (EAA),
zodat we de afkorting gewoon kunnen blijven gebruiken. De
gemiddelde Nederlander gebruikt 4,4 ha . In Nieuw Zeeland verbruiken
ze gemiddeld 7,7 ha en in Amerika en Verenigde Arabische Emiraten
spannen ze de kroon met 9,4. Daartegen over staat bijvoorbeeld
Turkije met 2,7 ha, Peru met 1,6 en Malawi 0,5. Een totaal overzicht en
een uitgebreide beschrijving van de berekeningsmethode kunt u vinden
op de website globalfootprintnetwork.org. Het mooie van deze methode
is dat niet alleen de EV van een individu kan worden bepaald maar ook
van bedrijven, steden, landen, producten, diensten en activiteiten.
Hierdoor wordt het heel gemakkelijk om vergelijkingen te maken.
104
HOOFDSTUK 5 Bijlagen
Publicatie
BIJLAGE 12 - KORTE SAMENVATTING VAN DE LITERATUUR: SWITZERLAND’S ECOLOGICAL FOOTPRINT
titel
Switzerland’s ecological footprint
auteurs
Thomas
von
Stokar,
Myriam
Bettina
Rüegge
Jörg Schmill (Locher, Schmill, Van Wezemael & Partner AG)
instituut/bedrijf
Federal
Office
for
Spatial
Agency
for
Development
and
Federal
Office
for
the
Federal Statistical Office (FSO)
sponsor
Office fédéral de la statistique (OFS)
Development
Cooperation
Environment
Steinemann,
(INFRAS)
(ARE)
(SDC)
(FOEN)
tijdschrift/boek/proceedings
publicatie jaar
2006
aantal blz.
51
Korte
inhoud
De uitgevers wilden bepalen of de ecologische voetafdrukmethode een
aanvulling vormt op andere geschikte indicatoren voor duurzame ontwikkeling.
beschrijving In de eerste fase, werd de internationale database welke beheerd wordt door
het Global Footprint Network, de initiator van de methode, vergeleken met de
Zwitserse gegevens. Gebaseerd op onderzoek van deze database, werd in een
tweede fase de ecologische voetafdruk van Zwitserland berekend.
regio/land
Neuchâtel/ CHF
jaar mbt data
A contribution to the sustainability debate
conclusies
Welke punten zijn in de EV-methode onvoldoende vertegenwoordigd?
• Aangezien de schade aan het milieu door afval en verontreinigende stoffen,
zoals zwaveldioxide, geproduceerd door de verbranding van fossiele
brandstoffen, (nog) niet kan worden gekwantificeerd, wordt deze momenteel
niet meegenomen in de berekening van de EV.
• Zoetwaterverbruik is indirect uitgedrukt, omdat er geen globaal vergelijkbare
gegevens beschikbaar zijn. De methode geeft alleen een verandering weer
indien een gebrek aan zoetwater voor irrigatie een daling in de biologische
productiviteit van akkerland tot gevolg heeft.
• De EV-methode is gebaseerd op wereldwijde gemiddelden. Men berekent de
wereldwijde gemiddelde hoeveelheid oppervlakte die nodig is om te kunnen
blijven consumeren. In sommige gevallen kan dit aanleiding geven tot kleine
onnauwkeurigheden. Er wordt bijvoorbeeld geen rekening gehouden met een
volgende situatie: Wat gebeurt er wanneer bijvoorbeeld Zwitserland producten
importeert uit landen waarvan de productiviteit hoger is dan het wereldwijde
gemiddelde. Informatie over lokale biocapaciteit en voetafdrukken is echter wel
algemeen beschikbaar.
Onderwerp
doel
105
HOOFDSTUK 5 Bijlagen
BIJLAGE 13- KORTE SAMENVATTING VAN DE LITERATUUR: ECOLOGICAL FOOTPRINT ACCOUNTING IN THE
Onderwerp
Publicatie
LIFE CYCLE ASSESSMENT OF PRODUCTS
Titel
Ecological footprint accounting in the life cycle assessment of products
Auteurs
Mark Huijbregts, Stefanie Hellweg, Rolf Frischknecht, Konrad Hungerbühler, Jan
Hendriks
instituut/bedrijf
Milieuwetenschappen, Universiteit Nijmegen, ETH Zurich, Eco-invent centrum
EMPA, Zwitserland,
Sponsor
tijdschrift/boek/proceedings
Ecological Economics 64 (2008) 798-807
publicatie jaar
2008
aantal blz.
10
Korte beschrijving inhoud
Voor 2630 producten (goederen) en processen (incl. diensten) zijn er EV's
berekend gebruik makend van Eco-invent LCA database en zijn de verschillen
qua ranking met andere methodes zoals eco-indicator verklaard.
regio/land
Europa
jaar mbt data
niet gespecificeerd, maar zal betrekking hebben op laatste 10 jaar
Doel
Niet opnieuw de methode als zodanig ter discussie stellen maar vooral laten
zien waardoor de verschillen met andere methodes als cumulatieve energie
behoefte en eco-indicator door ontstaan zijn
eco-invent lca database
herkomst data
Conclusies
* Biogebaseerde productgroepen (energie uit biomassa en water, papier en
karton, landbouw) worden gedomineerd door direct landgebruik, alle andere
(behalve nucleair) door CO2 emissies.
*EV geeft een completer beeld dan cumulatieve energie behoefte
* De verhouding tussen EV en Eco-indicator 99 beweegt zich als gemiddelde
rond 30 m2 jr/ ecopunt. De meeste productgroepen passen binnen een spreiding
op de EV/EI verhouding van een factor 5 ( uitzondering hierop bij nucleaire
energie nl. factor 50).
* oorzaken voor grote afwijkingen zijn oa niet meenemen van specifieke metaal
en stofemissies in EV.
106
HOOFDSTUK 5 Bijlagen
Onderwerp
Publicatie
BIJLAGE 14- GUIDEBOOK TO THE NATIONAL FOOTPRINTS ACCOUNTS 2008 (SUMMARY
CALCULATION METHODOLOGY)
Titel
Guidebook to the national footprints accounts 2008 (summary calculation
methodology)
Auteurs
Kitzes, J., A. Galli, S.M. Rizk, A. Reed and M. Wackernagel
instituut/bedrijf
Global Footprint Network
Sponsor
-
tijdschrift/boek/proceedings
-
publicatie jaar
2008
aantal blz.
100
Korte beschrijving inhoud
Dit handboek beschrijft de berekeningen in de Excel-bladen voor het berekenen
van de nationale EV. Het moet ook in die zin gelezen worden, in combinatie met
de Excel-bladen bv. voor België. Dit handboek gaat er van uit dat de lezer al
begrip heeft van de EV methode. Per nationale Excel zijn er 70 worksheets,
welke opgebouwd zijn in een hiërarchische structuur van 5 niveaus. Niveau 1 is
afhankelijk van berekeningen in niveau 2 worksheets, die op hun beurt afhangen
van berekeningen in niveau 3 enz. Het rapport geeft een volledige beschrijving
van elke worksheet, inclusief de formules, databronnen, input en output,
variabelen en constanten. Naast de indeling volgens niveau, worden de
worksheets ook ingedeeld volgens het type land dat zij vertegenwoordigen (6
types).
regio/land
Nvt
jaar mbt data
Nvt
Doel
De gedetailleerde berekeningen achter de nationale EV verduidelijken, incl.
databronnen, formules enz.
Nvt
herkomst data
Conclusies
De gedetailleerde berekeningen achter de nationale EV verduidelijken, incl.
databronnen, formules enz.
107
HOOFDSTUK 5 Bijlagen
Publicatie
BIJLAGE 15- A RESEARCH AGENDA FOR IMPROVING NATIONAL ECOLOGICAL FOOTPRINT ACCOUNTS
Titel
A research agenda for improving national Ecological Footprint accounts
Auteurs
J. Kitzes et al.
instituut/bedrijf
GFN, WWF, SEI etc.
Sponsor
GFN Network? Er wordt niet vermeld of dit een betaalde studie is geweest.
tijdschrift/boek/proceedings
Ecological Economics 68 , 1991-2007
publicatie jaar
2009
aantal blz.
17
Korte beschrijving inhoud
Een brede groep van EV gebruikers geeft aan welk onderzoek nodig is om de
EV qua methode, data en gebruik verder te verbeteren.
regio/land
Nvt
jaar mbt data
Doel
overzicht geven van
oplossingsrichtingen
huidige
discussiepunten
en
eventuele
mogelijke
Onderwerp
herkomst data
Conclusies
De belangrijkste issues zijn
1. Databronnen (vertaling van nationale bronnen naar internationale
classificaties leidt tot fouten en vervormingen. Voorgestelde remedie :
wetenschappelijke reviews.
2. Global hectare accounting : standaard wordt er genormaliseerd naar globale
hectares (world average biological productivity), daar waar lokale hectares meer
de plaatselijke werkelijkheid beschrijven. Remedie: weet goed welke vraag je
wilt beantwoorden.
3. Verbeteringen binnen landtypes : Niet alle milieueffecten optredend op
gewasgronden worden meegenomen (uitwassing nutriënten, vervuiling
grondwater, erosie) : Remedie : aanvullende satelliet accounts.
4. Handel en internationale toewijzing : nog geen consensus over toerisme en
toewijzing van extractie aan land van extractie of aan land van consumptie van
de producten.
5. Energie en koolstof : alleen CO2 wordt meegenomen, nucleaire invulling is
discutabel, Opties : GWG equivalentie factoren gebruiken, nucleaire bijdrage er
weer uithalen ?
6. Andere ecosysteem impacten : water, persistente vervuiling en biodiversiteit
worden maar beperkt meegenomen. remedie: Satelliet accounts. EV is vooral
een historisch accounting systeem dat geen menselijke activiteiten in beeld
brengt die in de toekomst de voetafdruk verhogen of de biocapaciteit doen
afnemen, uiteindelijk komen onduurzame praktijken na verloop van jaren wel in
beeld als afnemende biocapaciteit.
108
HOOFDSTUK 5 Bijlagen
BIJLAGE 16 - TABEL 16: BESTEDINGEN EN ECOLOGISCHE VOETAFDRUK VAN FINALE CONSUMPTIE DOOR
HUISHOUDENS (DIRECTE + INDIRECTE IMPACT), VERDEELD OVER CONSUMPTIEDOMEINEN, ACTIVITEITEN
EN PRODUCTGROEPEN M.B.V. INPUT-OUTPUTANALYSE (BRON: VAN DER LINDEN, A. ET AL., 2010)
Akkerland Graasland Bosland
Visland Energieland Bouwland
(gha/cap) (gha/cap) (gha/cap) (gha/cap) (gha/cap) (gha/cap)
VOEDING
Totale EV per
besteding
(gha/cap/mio
Euro) (x 1E6)
1,1940
0,1110
0,0208
0,0252
0,7533
0,0055
2,1098
8712,196
242,161
0,0002
0,0000
0,0002
0,0000
0,0814
0,0002
0,0821
287,183
285,747
0,0000
0,0000
0,0000
0,0000
0,0000
0,0000
0,0000
0,000
0,1095
0,0102
0,0127
0,0075
0,1413
0,0032
0,2844
3828,622
74,274
0,0000
0,0000
0,0001
0,0000
0,0133
0,0000
0,0135
65,335
206,025
0,0002
0,0000
0,0004
0,0000
0,0127
0,0001
0,0134
114,230
117,578
0,0001
0,0000
0,0002
0,0000
0,0391
0,0007
0,0400
171,837
233,037
verwarming
aankoop
toestellen
0,0000
0,0000
0,0008
0,0000
0,0035
0,0001
0,0044
28,397
154,934
verwarming
gebruik toestellen
0,0005
0,0000
0,0113
0,0000
0,7678
0,0020
0,7817
523,284
1493,781
SWW
aankoop
toestellen
0,0000
0,0000
0,0000
0,0000
0,0000
0,0000
0,0000
0,000
SWW
gebruik toestellen
0,0000
0,0000
0,0001
0,0000
0,0533
0,0003
0,0537
80,710
665,867
inrichting
woning verf
0,0000
0,0000
0,0000
0,0000
0,0012
0,0002
0,0014
51,050
28,044
inrichting
woning andere
0,0022
0,0002
0,0221
0,0000
0,0940
0,0040
0,1224
1043,879
117,283
inrichting
tuin
0,1460
0,0136
0,0079
0,0000
0,0425
0,0011
0,2111
303,634
695,329
onderhoud
producten
0,0005
0,0000
0,0005
0,0000
0,0723
0,0008
0,0742
216,652
342,430
onderhoud
elektr. toestellen
0,0001
0,0000
0,0001
0,0000
0,0018
0,0001
0,0020
26,576
74,297
onderhoud
nt-elektr.
toestellen
0,0000
0,0000
0,0000
0,0000
0,0008
0,0001
0,0009
13,884
66,588
onderhoud
diensten
0,0002
0,0000
0,0014
0,0000
0,0134
0,0019
0,0169
536,541
31,534
andere
elektr.toestellen
0,0003
0,0000
0,0004
0,0000
0,0135
0,0006
0,0147
146,627
100,531
andere
dieren
0,0151
0,0014
0,0004
0,0000
0,0186
0,0009
0,0365
245,779
148,421
andere
overige
0,0004
0,0000
0,0053
0,0000
0,0109
0,0007
0,0173
164,158
105,510
woningbouw
prod./mat.
0,0005
0,0001
0,0097
0,0000
0,0362
0,0010
0,0475
221,312
214,716
woningbouw
diensten
0,0024
0,0002
0,0185
0,0001
0,0974
0,0456
0,1642
12995,865
12,636
Voedingswaren *
opslag
en
bereiding voeding
toestellen
opslag
en
bereiding voeding
andere **
Opslag
en
bereiding voeding
diensten
afwassen,kook- en
eetgerei
toestellen
afwassen,kook-en
eetgerei
andere
verlichting
HUISVESTING
Totaal
(gha/cap)
Totale
uitgaven
(mio euro)
109
ONDERWIJS
PERSONENVERVOER
GEZONDHEID
VERZORGING
KLEDING
SPORT &
ONTSPANNING
HOOFDSTUK 5 Bijlagen
TV
0,0004
0,0000
0,0004
0,0000
0,0206
0,0006
0,0220
159,452
137,845
communicatie
& multimedia
0,0015
0,0001
0,0018
0,0000
0,0850
0,0073
0,0958
1304,085
73,490
andere
0,0066
0,0006
0,0185
0,0001
0,0974
0,0183
0,1415
2233,600
63,360
kledij
0,0047
0,0004
0,0043
0,0001
0,0961
0,0080
0,1136
2103,331
50,858
accessoires
0,0001
0,0000
0,0001
0,0000
0,0020
0,0002
0,0023
39,389
56,325
0,0000
0,0000
0,0000
0,0000
0,0000
0,0000
0,0000
0,000
0,000
0,0001
0,0000
0,0001
0,0000
0,0016
0,0003
0,0022
64,807
30,166
wassen
kleding
elektr.toestellen
0,0001
0,0000
0,0001
0,0000
0,0357
0,0006
0,0365
150,767
238,897
wassen
andere
0,0000
0,0000
0,0000
0,0000
0,0000
0,0000
0,0000
0,000
0,000
persoonlijke
hygiëne
0,0016
0,0001
0,0035
0,0000
0,1521
0,0042
0,1616
1130,725
139,735
toilet
0,0000
0,0000
0,0000
0,0000
0,0008
0,0002
0,0010
44,275
19,671
producten
0,0017
0,0002
0,0017
0,0000
0,0414
0,0030
0,0480
781,912
58,186
diensten
0,0070
0,0007
0,0018
0,0001
0,0600
0,0089
0,0785
2508,811
28,152
over weg (indiv.)
aankoop wagen
0,0005
0,0000
0,0019
0,0000
0,0214
0,0037
0,0275
958,326
25,565
over weg (indiv.)
aankoop moto
0,0001
0,0000
0,0001
0,0000
0,0026
0,0002
0,0029
48,983
56,855
over weg (indiv.)
aankoop fiets
0,0000
0,0000
0,0000
0,0000
0,0015
0,0001
0,0016
27,414
56,850
0,0000
0,0000
0,0004
0,0000
0,0018
0,0002
0,0024
47,823
47,948
0,0013
0,0001
0,0011
0,0000
0,4807
0,0019
0,4850
382,338
315,250
0,0001
0,0000
0,0001
0,0000
0,0035
0,0003
0,0041
69,973
54,998
0,0012
0,0001
0,0055
0,0000
0,0550
0,0102
0,0720
2585,645
24,690
per bus
0,0000
0,0000
0,0001
0,0000
0,0046
0,0007
0,0055
89,385
58,124
per spoor
0,0002
0,0000
0,0007
0,0000
0,0348
0,0055
0,0412
671,220
58,166
over water
0,0000
0,0000
0,0000
0,0000
0,0004
0,0000
0,0005
5,161
91,285
door lucht
0,0000
0,0000
0,0001
0,0000
0,0015
0,0004
0,0020
46,017
39,762
andere
0,0001
0,0000
0,0004
0,0000
0,0057
0,0022
0,0084
425,378
16,674
producten
0,0002
0,0000
0,0006
0,0000
0,0058
0,0004
0,0071
109,179
61,694
diensten
0,0009
0,0001
0,0004
0,0000
0,0155
0,0017
0,0186
392,458
44,275
0,0139
0,0013
0,0021
0,0008
0,0433
0,0108
0,0721
2228,515
29,221
maken
&
onderhoud
kleding
elektr.toestellen
maken
&
onderhoud
kleding
andere
kleding
over weg (indiv.)
aankoop
aanhangwagen
over weg (indiv.)
gebruik
wagen/brandstof
over weg (indiv.)
onderhoud:
producten
over weg (indiv.)
onderhoud:
diensten
TOERISME
110
HOOFDSTUK 5 Bijlagen
ROOKWAREN
0,0034
0,0003
0,0012
0,0000
0,0155
0,0013
0,0218
356,855
57,863
SOCIALE VOORZIENINGEN
0,0305
0,0028
0,0012
0,0005
0,0359
0,0068
0,0778
1948,112
36,758
ANDERE
0,0021
0,0002
0,0024
0,0000
0,0396
0,0098
0,0541
2367,410
19,721
111