Gevaarlijke kuren –

DOOR NATASJA BROSTRÖM
DUBIEUZE
DOKTERS
Heroïne tegen een hoestje, wormeneitjes tegen
overgewicht en mummiepoeder tegen
maagzweren. Artsen en kwakzalvers schuwden
geen middel om de patiënt te genezen.
Heroïne hielp
tegen hoesten
Verkouden Duitsers, volwassenen én kinderen, kregen
als eersten het nieuwe wondermiddel heroïne
voorgeschreven. Producenten verdienden miljoenen.
T
oen heroïne in 1898 op de markt
kwam, was het volgens de Duitse
geneesmiddelenfabrikant Bayer een
probaat en goedkoop middel tegen
hoesten, verkoudheid en pijn. Ook kon
heroïne de vele mensen die verslaafd
waren geraakt aan de pijnstiller
morfine hiervan afhelpen.
In de laboratoria van Bayer had een
team scheikundigen onder leiding van
Heinrich Dreser in 1895 ontdekt dat
de stof diacetylmorfine een betere en
sterkere pijnbestrijder was dan
morfine. Het wondermiddel werd
heroïne genoemd, naar het Griekse
woord heros (held), omdat de
gebruikers na inname moedig en
kwiek werden. De stof werd onder
76
VS EN
EUROPA
1898-1925
Rond 1900 was
heroïne bij de
meeste apotheken
vrij verkrijgbaar.
CORBIS/POLFOTO/BAYER AG
meer gebruikt tegen bronchitis en bij
kinderen met een vastzittende hoest.
Met name in de VS sloeg het
middel al snel aan, en de firma
Bayer verdiende een fortuin. Maar
de patiënten begonnen te klagen
over verslaving. In het lichaam bleek
diacetylmorfine in morfine
omgezet te worden. In 1914 werd
het gebruik van heroïne in de VS
aan banden gelegd, en in
1925 werd het verboden als
geneesmiddel.
WERKING: Diacetylmorfine
is pijnstillend, maar sterk
verslavend bij regelmatig
gebruik. Een overdosis kan tot
de dood leiden.
Historia 3 • 2014
Denne PDF er til privat brug. Derfor må du ikke printe kopier til andre eller dele linket på nettet (f.eks. i mails eller på Facebook)
© Copyright Historie/Bonnier Publications - www.historienet.dk.
HISTORICAL ARCHIVE
Gevaarlijke kuren –
S
Geneeskunde
S
HISTORICAL ARCHIVE
E/OTIS
HEALTH & MEDICIN
Vocht uit ontstoken
longen afgevoerd
L
NATL. MUSEUM OF
ongontsteking kan leiden tot een
opeenhoping van vocht in de longen.
Dit maakt ademhalen moeilijk, en
zonder behandeling kunnen patiënten
hieraan overlijden. De vader van de
geneeskunde, de Griek Hippocrates,
bedacht daarom een manier om het
vocht uit de longen te laten lopen door
de borstkas open te snijden.
Ruim 2000 jaar later deden Europese
en Amerikaanse artsen inspiratie op bij
Hippocrates toen ze een middel tegen
de griep zochten, die in 1917 en 1918
Print: tre Status: 815 - PDF PROCES Layout: cyt Red.sek: nc
weg te halen
Door wat ribben
vloeistof uit
konden pus en
erd worden.
vo
ge
af
de longen
VS EN
EUROPA
1917
wereldwijd 50 à 100 miljoen
slachtoffers had gemaakt.
In de Eerste Wereldoorlog
verspreidde de ziekte zich snel op
Amerikaanse militaire bases, en de
artsen moesten een methode vinden
om het vocht vlot uit de longen van
grieppatiënten te krijgen. Hiertoe
verwijderden ze eenvoudigweg de
ribben die in de weg zaten.
WERKING: De longen werden
gedraineerd, maar de meeste patiënten
stierven aan een klaplong.
ROPA,
AFRIKA, EU ERIKA
M
A
N
E
IË
AZ
EUROPA
400 v.Chr.
.
6000 v.Chr
Gloeiend ijzer
tegen aambeien
Schedelboring
genas
krankzinnigen
D
e oude Grieken noemden roodgloeiend
ijzer al rond 400 v.Chr. als mogelijke
behandeling tegen aambeien. Een verhitte
ijzeren staaf werd in de anus gebracht, en de
patiënt werd aangeraden om hard te
schreeuwen, zodat de darm zich verwijdde
en de arts er beter bij kon.
Ruim 1000 jaar later bedacht de Ierse
monnik Fiacrius een iets humanere
behandelwijze. Hij ontdekte dat hij minder
last had van zijn aambeien als hij op een
warme steen zat. De patiënten stroomden
toe, en na zijn dood in 670 werd hij heilig
verklaard. Aambeien werden bekend als
‘de vloek van Sint-Fiacrius’. Ondertussen was
de gloeiende ijzeren staaf weer in zwang
geraakt, en aambeien worden soms
nog steeds onder verdoving weggebrand.
WERKING: Gloeiend
ijzer kan brandwonden en
infecties veroorzaken.
l sinds de jonge steentijd,
vanaf 3000 v.Chr., maakt
men gaatjes in de schedel.
Hiermee werden kwaad bloed
en boze geesten verdreven.
In het hippocratische
geschrift Over letsel aan
het hoofd uit 400 v.Chr.
wordt trepanatie of
schedelboring aanbevolen
voor patiënten die hun hoofd
bezeerd hadden. Bij een
klap op het hoofd ontstonden
er volgens de oude Grieken
opeenhopingen van bloed, die
zich tot pus ontwikkelden, en
die verwijderd konden worden
door een gaatje te maken met
een trepaan, een klein boortje.
In China werd hoofdpijn tijdens
de Han-dynastie (168-280)
bestreden met schedelboring, en
van de middeleeuwen tot de 19e
eeuw werden geesteszieken en
epileptici aan deze behandeling
blootgesteld omdat er steentjes
of lucht in hun hoofd zouden
zitten. Slechts 10 procent van de
De schedelboor lijkt op een
gewone handboor en
heeft een gekartelde kop
om het bot los te krijgen.
ENCYCLOPÉDIE OU DICTIONNAIRE RAISONNÉ
DES SCIENCES, DES ARTS ET DES MÉTIERS
patiënten overleefde de ingreep:
velen stierven aan een infectie.
Trepanatie komt nog steeds voor
bij sommige Afrikaanse
stammen, en ook in het Westen
zijn er aanhangers, zoals de
Amerikaan Peter Halvorsen, die
in 1972 zijn depressie bestreed
met een schedelboring.
WERKING: Als de hersenen
onder druk staan, is trepanatie
soms nuttig, maar het helpt niet
tegen bijvoorbeeld depressiviteit.
Historia 3 • 2014
Denne PDF er til privat brug. Derfor må du ikke printe kopier til andre eller dele linket på nettet (f.eks. i mails eller på Facebook)
CORBIS/POLFOTO
ARCHIVES CHARMET/BRIDGEMAN
Middeleeuwse
monniken werkten
vaak als arts.
A
77
© Copyright Historie/Bonnier Publications - www.historienet.dk.
Geneeskunde
VS EN
EUROPA
Stroomstoten
tegen impotentie
T
mannen werd impotentie aangepakt
‘door het herstellen van de kracht na de
schadelijke effecten van masturbatie’.
De Heidelberg Electric Belt was niet
het enige toestel in zijn soort. Vanaf 1892
konden Londense vrouwen die het zich
konden veroorloven een elektrisch korset
kopen, en The Electric Belt Company en
Addisons Galvanic Electric Belt
profiteerden van de nieuwsgierigheid
naar de moderne elektriciteit.
WERKING: Elektrische impulsen kunnen
pijnstillend werken en helpen bij de
heropbouw van spiermassa na letsel aan
het ruggenmerg, maar het is niet
bewezen dat ze impotentie genezen.
Geslachtsziekte
met kwik bestreden
I
n de 12e eeuw werd kwik
aangeprezen als wondermiddel
tegen melaatsheid. Maar het metaal
werd pas echt populair toen er in 1493
een nieuwe epidemie uitbrak in
Europa: syfilis. Waarschijnlijk brachten
de Spaanse ontdekkingsreiziger
Christoffel Columbus en zijn mannen
de geslachtsziekte mee uit Haïti.
Binnen een paar jaar kwam syfilis in
heel Europa voor en liepen er overal
mensen rond met verminkte gezichten
De elektrische
riem gaf het
onderlijf een
stroomstoot.
EUROPA
1495-1910
en geslachtsdelen. Velen verloren hun
verstand, waarna ze stierven.
Artsen stonden machteloos, tot ze
in 1495 kwik gingen gebruiken. Als het
metaal ingespoten of op de huid
aangebracht werd, zou syfilis genezen
worden, zo werd gezegd. Vooral de
Zwitserse arts Paracelsus (14931541) omarmde de behandeling.
In de 20e eeuw werd bekend dat
bacteriën de boosdoener waren, en
vanaf 1941 werd de ziekte effectief
bestreden met penicilline.
WERKING: Kwikverbindingen
zijn uiterst giftig voor het lichaam. De
methode hielp niet tegen syfilis –
sterker nog, patiënten bezweken bij
bosjes aan kwikvergiftiging.
THE SKEPTISEUM
oen de klanten van het Amerikaanse
warenhuis Sears, Roebuck & Co. in
1900 in de catalogus bladerden, viel hun
oog op een nieuw, modern apparaat: de
Heidelberg Electric Belt.
De riem produceerde een ‘constante,
rustgevende wisselstroom, die de zwakke
punten versterkt, systemen opbouwt en
de circulatie bevordert’. Iemand die
het apparaat om zijn geslachtsdelen en
middel droeg, werd genezen van zo
ongeveer alles: moeheid, jicht, ischias,
rugpijn, slapeloosheid, nier- en
leveraandoeningen en een zwak hart.
De Heidelbergriem hielp bovendien
tegen ‘vrouwelijke zwakheid’, en bij
1890-1920
Hakken
in de
hersenen
In de 20e eeuw deed de
psychochirurgie zijn intrede.
Vooral lobotomie werd populair.
PR/SCANPIX
Syfilislijders
ademden
dagenlang
kwikdampen
in in een
soort ovens.
78
Historia 3 • 2014
Denne PDF er til privat brug. Derfor må du ikke printe kopier til andre eller dele linket på nettet (f.eks. i mails eller på Facebook)
© Copyright Historie/Bonnier Publications - www.historienet.dk.
JAREN 1940
1910
Lintwormkuren
zijn in veel landen
verboden, maar
in Mexico komen
ze nog voor.
Levende worm
als afslankkuur
D
Sommige
Walter Fre patiënten van
e
aan een h man stierven
ersenblo
eding
na een lo
botomie.
I
VS EN
EUROPA
1936-JAREN 19
70
De ijspriem kon de
hersenen ernstige
schade toebrengen.
De balletjes
van plastic
of plexiglas
hadden
een
diameter
van
2,5 cm.
Op een
röntgenfoto zijn
de balletjes
te zien.
Plastic balletje
WELLCOME LIBRARY, LONDON & CORBIS/POLFOTO
arts Walter Freeman de behandeling.
Hij pakte een ijspriem uit zijn keuken
en ramde die langs het oog van de
29-jarige patiënt Ellen Ionesco. Vóór
de operatie was ze suïcidaal, maar
nadien kon ze de inrichting
verlaten om weer bij haar gezin te
gaan wonen. Freeman noemde
zijn methode transorbital lobotomy of
ijspriemlobotomie.
Tot 1957 opereerde Freeman 2400
patiënten, en wereldwijd kregen
tienduizenden mensen een lobotomie
in de jaren 1950 en 1960 – onder wie
40.000 in de VS en 17.000 in
Groot-Brittannië. In 1950 werd de stof
chloorpromazine in gebruik
genomen, de zogeheten
chemische lobotomie, en in de
jaren die volgden werd de
chirurgische ingreep vervangen
door psychofarmaca.
WERKING: Lobotomie nam
angsten weg, maar maakte veel
patiënten apathisch en
Hersenpriem
gedesoriënteerd en leidde tot
geheugenverlies en epilepsie.
n de 19e en 20e eeuw was
tuberculose een belangrijke
doodsoorzaak. Medici zochten
naarstig naar een geneeswijze, en
toen de Italiaanse arts Carlo Forlanini
in de jaren 1880 ontdekte dat de
constante beweging van de longen
tijdens het ademhalen slecht is voor
het genezingsproces, was de volgende
stap snel gezet: het aangetaste deel
van de long moest rust krijgen.
Dit deed men door een kunstmatige
klaplong te veroorzaken in het zieke
gedeelte. Zo kon het orgaan rusten en
genezen. Er waren verschillende
methoden om een klaplong op te
wekken. Bij een veelgebruikte
behandelwijze werd een deel van de
long gevuld met plastic balletjes, die
het gebied in elkaar lieten klappen.
Vanaf de jaren 1940 en 1950 kon
tbc met geneesmiddelen behandeld
worden en werd de kunstmatige
klaplong niet meer toegepast.
Doorgaans werden de balletjes na
de ingreep niet verwijderd, en soms
kwamen ze 40 jaar later ineens tot
verrassing van de artsen tevoorschijn
op een röntgenfoto.
WERKING: De behandeling slaagde
regelmatig, maar helaas waren de
bijwerkingen ernstig. Veel patiënten
kregen longinfecties of kanker.
Historia 3 • 2014
Denne PDF er til privat brug. Derfor må du ikke printe kopier til andre eller dele linket på nettet (f.eks. i mails eller på Facebook)
ST. LUKE'S INTL. HOSPITAL, TOKYO
atiënten met een psychose
liepen in de 20 eeuw het
risico verdoofd te worden met
stroomstoten en via het oog een
priem in de hersenen te krijgen.
Door met de priem op en neer te
wrikken sneed de arts de
zenuwen naar de frontale kwab
door, die het gedrag bepaalt.
De methode werd in de jaren
1930 ontwikkeld door de
Portugese arts Egas Moniz, die in
1949 de Nobelprijs voor de
Geneeskunde won. Op 17 januari
1946 ‘verfijnde’ de Amerikaanse
van overgewicht’, en dat klopte op
zichzelf, maar de gebruikers kregen last
van ondervoeding, overgeven, diarree,
misselijkheid en cysten vol vocht, die
schade aan organen en bloedsomloop
aanrichtten en epileptische aanvallen
veroorzaakten. Daarnaast zat er
veel amfetamine in de pillen, een zeer
verslavende stof.
WERKING: Gebruikers vallen vlot af,
maar er zijn veel bijwerkingen die
chronisch kunnen worden. Soms is het
snelle gewichtsverlies zo belastend voor
het lichaam dat organen als de ogen
uitvallen, met blindheid tot gevolg.
Tbc-patiënten
krijgen balletjes
in longen
SCIENCE PHOTO LIBRARY
e lintworm, die zes meter lang kan
worden, en zijn legsel vormden
begin 20e eeuw een geliefd middel
tegen overgewicht. De wormen of hun
eitjes werden als pil of in vloeibare vorm
ingenomen, waarna de parasiet zich
tegoed deed aan het voedsel dat zijn
gastheer at. Het resultaat was een
spectaculair gewichtsverlies. Als het streefgewicht bereikt was,
nam de patiënt een wormendodend
middel en werd de gulzige gast via de
ontlasting afgevoerd.
De pillen waren populair en werden
aangeprezen als de ‘natuurlijke vijand
P
Print: tre Status: 815 - PDF PROCES Layout: cyt Red.sek: nc
EUROPA,
MEXICO EN VS
EUROPA, VS
MEXICO EN
79
© Copyright Historie/Bonnier Publications - www.historienet.dk.
Geneeskunde
EUR PA
EN
MIDDENO-O
OSTEN
1100-1600
Doden konden genezen
M
apotheker tot ver in de 17e eeuw het
wondermiddel op voorraad had.
Ook in andere tijden werden ziekten
bestreden met onderdelen van het
menselijk lichaam. Bloed en vet van lijken
gelden al vanaf de oudheid als
geneeskrachtig. De oude Romeinen
dronken het bloed van omgekomen
gladiatoren om hun kracht en moed over
te nemen, en in de middeleeuwen was
mensenvet een magisch geneesmiddel.
Beulen verdienden een goede boterham
met het verkopen van het vet van
Poeder van
terechtgestelde misdadigers, dat ze aan
mummies kon
mensen sleten die last hadden van onder
hoofdpijn,
maagzweren
meer kiespijn, spierpijn of tuberculose.
en nog veel
Het geloof in de werking van vet leefde
meer genezen.
voort tot in de jaren 1960, toen crèmes
met vet uit placenta’s in zwang raakten.
WERKING: Waarschijnlijk geen.
Orgasme rekent af met
vrouwelijke hysterie
SSPL/POLFOTO/BROOKE CLARKE
A
l sinds de oudheid wordt gedacht dat
veel vrouwen aan ‘hysterie’ lijden,
een chronische aandoening waar ze
onhandelbaar van worden. In de 2e eeuw
stelde de Griekse arts Galenus dat
hysterie bij vrouwen veroorzaakt wordt
door seksuele onthouding. En in de 10e
eeuw suggereerde de Perzische arts en
filosoof Avicenna een ‘wrijfkuur’, die de
zieke vrouwen ‘rust’ zou geven. Met
wat olie op zijn vingers masseerde hij de
vagina, waarbij het verlossende
‘paroxysme’ optrad – een orgasme.
Omdat deze behandeling tijdrovend
was en de arts er een lamme hand
van kreeg, waren veel genezers erg blij
GETTY/ALLOVER
et name in de middeleeuwen
werd aan oude mummies een
genezende werking toegeschreven.
Gemummificeerde mensen en dieren
werden tot poeder vermalen, dat een
geliefd medicijn was in Europa en het
Midden-Oosten. De uitgedroogde
lichamen werden uit Egypte gehaald,
waar grafrovers er goud geld aan
verdienden. De mummies stamden
niet altijd uit de tijd van de farao’s,
maar daar merkte je niks meer van als
ze eenmaal verpulverd waren.
Het poeder, dat in flesjes en
blikjes verkocht werd, zou helpen tegen
maagzweren en hoofdpijn, en op
gezwellen werd een verband met
bevochtigd mummiepoeder
aangebracht. Het was zo populair en
geaccepteerd dat elke serieuze
EUROPA
JAREN 1880
met de komt van de elektrische vibrator
in de jaren 1880. De Britse arts Joseph
Mortimer Granville patenteerde de
uitvinding. Het was algemeen bekend en
geaccepteerd dat vrouwen seksueel
genot konden ontlenen aan het mannelijk
geslachtsorgaan – en daarom was het
niet onethisch voor dokters om hen een
‘handje te helpen’ op de behandeltafel.
Tot de jaren 1920 werd de Vibratile volop
verkocht, tot de vibrator als onbetamelijk
werd afgeserveerd.
WERKING: De diagnose ‘hysterie’ wordt
sinds de jaren 1950 niet meer gesteld, en
de vibrator geldt dan ook niet langer als
een geneeskundig instrument.
Lees ook
Clifford A. Pickover: Het medische boek: Van
medicijnmannen tot robotchirurgie, 250 mijlpalen in de
geschiedenis van de geneeskunde, Librero, 2013 Roy
Porter: Geschiedenis van de geneeskunde, Academia, 2010
Meer over geneeskunde en kwakzalvers:
historianet.nl/dubieuzedokters
Hysterische vrouwen
werden door vingervlugge
artsen tot rust gebracht.
Later kwam de vibrator
op de markt voor dit doel.
Een aderlating ging
meestal door tot de
patiënt flauwviel.
GIRAUDON/BRIDGEMAN
Denne PDF er til privat brug. Derfor må du ikke printe kopier til andre eller dele linket på nettet (f.eks. i mails eller på Facebook)
© Copyright Historie/Bonnier Publications - www.historienet.dk.
1849-193
0
Huilende baby’s aan de morfine
Mrs. Winslow’s Soothing Syrup verrichtte wonderen als de tanden van kinderen doorkwamen. Het
medicijn bevatte morfine, dat onrustige baby’s in slaap bracht. Soms voorgoed.
I
n de hele 19e eeuw werden
Amerikaanse consumenten bestookt
met reclame voor geneesmiddelen,
waarvan de inhoud en werking vaak
niet bekend waren. Kwakzalvers
brachten ‘medicijnen’ aan de man met
behulp van kleurrijke verpakkingen, die
vol kwik en drop zaten, vermengd met
cannabis, alcohol, morfine of cocaïne.
Een van de populairste middelen
was Mrs. Winslow’s Soothing Syrup. In
de VS en Engeland werden miljoenen
flesjes verkocht, want volgens de slogan
werkte het verzachtend voor mens en
dier. De vroedvrouw Charlotte Winslow
maakte reclame voor haar drankje in
kranten en met kalenders en kaartjes.
Het goedje bevatte onder meer
morfine, soda, alcohol en ammoniak, en
een paar druppeltjes van het medicijn
zouden voldoende zijn om kinderen de
hele nacht te laten doorslapen.
Regelmatig stierven er kinderen aan
een overdodis, en het product kreeg een
slechte naam toen de Amerikaanse
artsenorganisatie AMA – American
Medical Association – in 1911 een lijst
van twijfelachtige geneesmiddelen
publiceerde. Onder het kopje Baby
Killers stonden onder meer Koop’s
Baby’s Friend, dat morfine bevatte, en
Mrs. Winslow’s Soothing Syrup. De
rustgevende siroop werd in 1930 van
de markt gehaald.
WERKING: In het beste geval geen, in
het slechtste leidde het tot de dood.
10
Volgens de
reclame was
Winslow’s
Syrup goed voor
kinderen.
CORBIS/POLFOTO
Een bloedige kuur tegen alles
V
werd, werd de patiënt adergelaten
om de verhouding tussen de
sappen te herstellen.
Tot in de 19e eeuw was
deze methode algemeen, en veel
mensen lieten zich voor de
zekerheid af en toe aderlaten om
van ‘kwade sappen’ af te komen.
Maar de behandling was niet
1500 v.Chr.-
zonder risico. De Amerikaanse
president George Washington
kreeg een aderlating tegen
keelontsteking, en overleed aan
het bloedverlies.
WERKING: Aderlating kan helpen
tegen polycythemie, waarbij
te veel rode bloedlichaampjes
worden aangemaakt.
Historia 3 • 2014
Denne PDF er til privat brug. Derfor må du ikke printe kopier til andre eller dele linket på nettet (f.eks. i mails eller på Facebook)
GIRAUDON/BRIDGEMAN
an oudsher wordt zo’n beetje
alles behandeld met
aderlating, van verkoudheid tot de
builenpest. Volgens de Griek
Galenus (129-199 n.Chr.) moesten
de vier lichaamssappen – bloed,
slijm, gele gal en zwarte gal – in
een gezond lichaam in balans zijn.
Als er een onbalans vastgesteld
VRIJWEL
WERELDW
IJD
81
© Copyright Historie/Bonnier Publications - www.historienet.dk.
Print: tre Status: 815 - PDF PROCES Layout: cyt Red.sek: nc
VS EN E
NGELAN
D