SPEURTOCHT JAREN VAN VERDUISTERING De

1
SPEURTOCHT JAREN VAN VERDUISTERING
De Tweede Wereldoorlog in de Amstelveense wijk Elsrijk
Versie 5 mei 2016
2
Inhoudsopgave:
1
2
Algemeen .......................................................................................................................6
1.1
Onderwijskundige uitgangspunten ........................................................................6
1.2
Kerndoelen ...........................................................................................................6
1.2.1
Onderwijskundig ...............................................................................................6
1.2.2
Inhoudelijk ........................................................................................................6
1.3
Inhoudelijke kaders ...............................................................................................7
1.4
Betrokkenheidstriggers .........................................................................................9
1.5
Lessenoverzicht .................................................................................................. 10
1.6
Doelen ................................................................................................................ 13
1.7
Overzicht hotspots .............................................................................................. 14
1.8
Tijden t.b.v. informatie en wandelen (concept) .................................................... 16
1.9
Hotspots en tijden ............................................................................................... 16
1.10
Routebeschrijving (nog bijstellen) ................................................................... 18
1.11
Overzicht hotspots en tijdaanduiding ............................................................... 19
Speurtocht leerlingen .................................................................................................... 22
2.1
Hotspot 1: Pauluskerk ......................................................................................... 22
2.1.1
Doelen............................................................................................................. 22
2.1.2
Opdrachten ...................................................................................................... 22
2.2
Hotspot 2: bunker ............................................................................................... 25
2.3
Hotspot 3: twee bombardementsplekken Montpessierlaan ................................... 27
2.4
Hotspot 4: Heemraadschapslaan .......................................................................... 29
2.5
Hotspot 5: Keizer Karelweg ................................................................................ 29
2.5.1
Herdenkingsplek verongelukte leerling Jesper ................................................. 29
2.5.2
Keizer Karelweg.............................................................................................. 30
2.6
Hotspot 5: Graaf Aelbrechtlaan ........................................................................... 31
2.6.1
Gasopmeter ..................................................................................................... 31
2.6.2
Schuilplaatsen in de Graaf Aelbrechtlaan ........................................................ 31
2.6.3
Kunstwerken: begin Keizer Karelweg ............................................................. 32
2.7
Hotspot 6: villa Krelage ...................................................................................... 32
2.7.1
Doelen............................................................................................................. 32
2.7.2
Kunstwerken einde Keizer Karelweg ............................................................... 33
2.7.3
Algemeen ........................................................................................................ 33
3
2.7.4
Verhaal: Duitsers afluisteren ........................................................................... 34
2.7.5
Kunstwerken ................................................................................................... 35
2.8
2.8.1
Bunkers in Keizer Karelweg ............................................................................ 36
2.8.2
Bombardementen westzijde Keizer Karelweg .................................................. 36
2.8.3
Bus soldaat van Oranje .................................................................................... 36
2.8.4
Mr. Reynstlaan en vaste bewoners ................................................................... 36
2.9
3
Hotspot 7: bunkers en bombardement Keizer Karelweg ...................................... 36
Hotspot 8: verzetshuizen ..................................................................................... 37
2.10
Hotspot 9: Bardeslaan verzet en collaboratie ................................................... 37
2.11
Hotspot 10: Kruiskerk en Openluchttheater ..................................................... 38
Achtergrondinformatie .................................................................................................. 38
3.1 HOTSPOT 1: PAULUSKERK/ BOEK JAREN VAN VERDUISTERING TINI
VISSER ........................................................................................................................ 38
3.1.1
3.2
Het orgel ......................................................................................................... 39
Boek: jaren van verduistering .............................................................................. 40
3.3 Gemeentevoorlichtster beschrijft op geheel eigen wijze bezettingsjaren in
Amstelveen ................................................................................................................... 40
3.4
3.4.1
1.
4
Paulus kerkgemeente .......................................................................................... 42
3.6
Levensverhaal uit de oorlogsjaren ....................................................................... 42
3.7
Dominee van Kuiken .......................................................................................... 42
Verhaal: ga toch fietsen .............................................................................................. 43
Hotspot 2: bunker radiografisch centrum....................................................................... 44
Bunker: radiografisch centrum ............................................................................ 44
4.1.1
Telefooncentrale .............................................................................................. 45
4.1.2
Duitse generaal ................................................................................................ 45
4.1.3
Plantsoenendienst ............................................................................................ 45
4.1.4
Nieuwe bestemming voor De Bunker .............................................................. 45
HOTSPOT 3: Charlotte van montpensierlaan ................................................................ 46
5.1
6
Het gebouw ..................................................................................................... 41
3.5
4.1
5
Pauluskerk .......................................................................................................... 41
Bombardement: raketaanval ................................................................................ 46
5.1.1
Het verhaal van Hansje en het bombardement Tini Visser .............................. 47
5.1.2
Een ooggetuige vertelt ..................................................................................... 47
5.1.3
Het verhaal van Jantje en het bombardement .................................................. 49
Hotspot 4: Heemraadschaplaan ..................................................................................... 49
6.1
Geschiedenis Riek Blokland-Pater ...................................................................... 49
4
7
6.2
De arrestatie van Hendrika Blokland-Pater .......................................................... 50
6.3
Sicherheitsdienst ................................................................................................. 52
Hotspot 4a: Keizer Karelweg ........................................................................................ 52
8
7.1
Opdrachten ......................................................................................................... 52
7.2
Hotspot 5: gasopmeter / verzetsman .................................................................... 53
Hotspot 6: Villa krelage/bouwondernemer opzet elsrijk ................................................ 56
2.
9
8.1
Achtergronden in de Tweede Wereldoorlog ........................................................ 56
8.2
Bezoek Stadsarchief de Bazel Amsterdam........................................................... 56
8.3
Lezing 7 mei 2016 Villa Krelage......................................................................... 57
Verhaal afluisteren ..................................................................................................... 57
Hotspot 7: bunkers Keizer Karelweg ............................................................................. 58
9.1.1
9.2
10
11
12
Huidige situatie ................................................................................................... 59
Hotspot 8: Meester Bardeslaan: collaboratie en verzet................................................... 61
10.1
Familiegeschiedenis door Paul Betgem............................................................ 61
10.2
Huis Burgemeester Haspels ............................................................................. 63
10.3
Burgemeester Westendorff .............................................................................. 65
Hotspot 9: Verzetshuizen rond Ijsselsteinlaan ............................................................... 67
11.1
Rodenburghlaan: de Sicherheitsdienst ............................................................. 67
11.2
Familiegeschiedenis Van Hulst ........................................................................ 67
11.3
Van IJsselsteinlaan .......................................................................................... 68
11.3.1
Geschiedenis Piet de Winter/Reyer Hendrikse ................................................. 68
Hotspot 10: Kruiskerk / Park / Openluchttheater ........................................................... 69
12.1
13
Krantenbericht 1939 ........................................................................................ 59
Explosievenbopslag ......................................................................................... 70
Verwerkingsopdrachten op school ................................................................................ 71
13.1
Kader .............................................................................................................. 71
13.2
Waarden en dilemma’s .................................................................................... 71
14
Certificaat op internet ................................................................................................... 74
15
Leeslijst ........................................................................................................................ 74
15.1
Jaren van Verduistering ................................................................................... 75
15.2
Over Schildpadden en ander Joden: ................................................................. 75
15.3
Maja Schermerhorn (bewoonster Elsrijk) : Oorlog vanaf de zijlijn ................... 76
15.4
De man van Tsinegolde ................................................................................... 76
5
Inleiding
Deze eerste speurtocht is een samenwerkingsproject tussen Stadsdorp Elsrijk en het
Amstelveense scholenproject `Ontmoeten- en (Her)denken’, allebei vrijwilligersprojecten
waarvan de onkosten betaald worden door de gemeente Amstelveen en twee schoolbesturen
Amstelland en Amstelwijs.
Toevallig zijn beide organisaties vanaf 2015 bezig om het verleden van Amstelveen tijdens de
Tweede Wereldoorlog nader te onderzoeken. Daarbij was aanvankelijk vooral het boek van
Tini Visser `Jaren van verduistering’ gold als leidraad. Het Stadsdorp vanwege de behoefte
aan meer inzicht in het historisch verleden van de wijk, het scholenproject dat in haar een
buitenschoolse activiteit in de vorm van een speurtocht wilde ontwikkelen gelieerd aan de
jaarlijkse 'Ontmoetings- en Herdenkingsdag' in het Broersepark en een gebedshuis. Zo wil ze
haar missie van het `ontmoeten van culturen en godsdiensten en kwetsbare groepen’ en het
`herdenken van de Tweede Wereldoorlog’ in dit derde en laatste ontwikkeljaar afsluiten.
Of daarna wordt doorgegaan met een jaarlijkse traditie van de speurtocht met mogelijke
uitbouw naar andere wijken zoals Randwijk en het dorp Bovenkerk, ligt aan de behoefte van
de scholen.
We willen bij deze eerste experimentele speurtocht danken aan een aantal bijzondere mensen
en organisaties zoals vroegere bewoners van Elsrijk Paul Betgem, …. Dominee Baas van de
Pauluskerk en dominee Buitenwerf van de Kruiskerk alsmede de Vereniging Historisch
Amstelveen, Wil Couterier (is familie van Jantje) en Rob Veeneman (is zoon van een
slachtoffer van het bombardement op de Charlotte van Montpensierlaan) enzovoorts.
In dit document zullen we in conceptvorm de speurtocht met opdrachten voor leerlingen van
de bovenbouw ontwikkelen en de achtergrondinformatie ten behoeve van de docengen en
begeleiders.
Juliëtte Pierens en Edu Dumasy
6
1 Algemeen
1.1
Onderwijskundige uitgangspunten
1.2
Kerndoelen
De scholen zijn relatief vrij in de invulling van hun onderwijs mits ze zich aan de kerndoelen
houden. Zo is een belangrijk kerndoel voor het basisonderwijs:
1.2.1
Onderwijskundig
De volgende kerndoelen zijn belangrijk bij de keuze van onderwijskundige leermodellen:
54. De leerlingen leren beelden, taal, muziek, spel en beweging te gebruiken om er gevoelens
en ervaringen mee uit te drukken en om er mee te communiceren.
55. De leerlingen leren op eigen werk en dat van anderen te reflecteren.
Wij zullen
1.2.2
Inhoudelijk
In relatie op de waardering voor onze verworven rechten gericht op vrijheid en democratie:
37 De leerlingen leren zich te gedragen vanuit respect voor algemeen aanvaarde waarden en
normen.
In relatie tot historische kennis over de leefwereld van de leerlingen met name in de situatie
van de Tweede Wereldoorlog in Elsrijk:
7
56. De leerlingen verwerven enige kennis over en krijgen waardering voor aspecten van
cultureel erfgoed.
1.3
Inhoudelijke kaders
Deze speurtocht wil bijdragen aan het historisch inzicht van de leerlingen over hun eigen
leefwereld en kiest daarom voor een holistische benadering.
Daartoe hebben we in het scholenproject twee hulpmiddelen ontwikkeld”:
a. Een historisch-sociologische tijdlijn van de menselijk geschiedenis.
b. Een Nieuwkomerscanon bestaande uit acht cruciale episoden uit de geschiedenis van
Amstelveen (Amstellanden)
De tijdlijn ziet er compleet aldus uit:
Deze functioneren als leidraad van afzonderlijke historische gebeurtenissen op culturele
samenlevingsniveau van nomaden-, stram-, feodaal-agrarische vorstenrijken en de moderne
en postmodern samenleving. Daarbij focussen we ons op een aantal sociale migrantengroepen
die in de loop der eeuwen hun stempel hebben gedrukt op de Amstelveense samenleving.
8
Over de acht episoden uit de Nieuwkomerscanon is een uitvoerig document gemaakt die nog
in samenwerking met de Vereniging Historisch Amstelveen herzien gaat worden.
Onderstaande afbeeldingen geven die episoden weer:
9
1.4
Betrokkenheidstriggers
Belangrijk in het scholenproject is dat de leerlingen betrokken en gemotiveerd raken en
daarom formuleren we voor elke lesactiviteit betrokkenheidstriggers t.b.v. de leerkracht.
Die kunnen voor de speurtocht als volgt worden geformuleerd
Aansluiten bij de leefwereld van de jeugd:
Identiteit
Vooral leerlingen wiens familie die in Amstelveen tijdens de Tweede
Wereldoorlog hebben gewoond of in de familie trieste gebeurtenissen
hebben meegemaakt zullen zich aangesproken voelen.
Fysieke leefwereld
Het is vooral belangrijk voor leerlingen uit Amstelveen en vooral in de
nabijheid van de wijk Elsrijk wonen
Culturele leefwereld
Alleen vluchtelingenkinderen zullen voeling hebben wat een
oorlogssituatie is.
Geraakt worden door emotionele momenten (bang, boos, bedroefd en / of blij):
10
Eigen
schoonheidsbeleving
Er wordt aandacht besteed aan de kunstwerken,
(herdenkings)monumenten en monumentale gebouwen (kerken) die
tijdens de speurtocht worden gepasseerd
Persoonlijke verhalen
anderen
Gastdocenten met persoonlijke verhalen uit de oorlog zullen de leerlingen
aanspreken
Verbondenheid met
anderen
De leerlingen kunnen met anderen (familie) over de oorlog praten en zich
met hen verbonden voelen alsmede met andere oorlogsgetroffenen.
Trots zijn op prestaties
Een goed ingevulde routekaart met een medeleerling zal zelfvertrouwen
wekken alsmede de opgedane kennis
Zelfontwikkeling
De leerlingen doen een aantal vaardigheden op”: routekaart lezen,
overleggen, je inleven in anderen, rekening houden met het verkeer enz.
Transculturele ervaringen
Er kunnen verbanden worden gelegd met andere culturen bijv. 10 % van
de verzetsstrijder had banden met Indonesië, ook Marokkaanse soldaten
(de Goums) vochten mee met de (Franse) geallieerden.
Spirituele ervaringen
Ervaringen over leven en dood kunnen leerlingen inspireren
Humor
In de oorlogsverhalen verwerken we enkele anekdotes bijv. wachtwoord
om te fietsen (ga fietsen), protesten in de vorm van V-vormige (Victory)
bloemperken, de gasopmeter die iedereen op een dwaalspoor bracht
1.5
Lessenoverzicht
Uitgaande van het model waarbij vanuit de leef- en belevingswereld van de leerlingen starten
om de wereld verder te verkennen, hebben we onderstaand ideaal lessenoverzicht opgesteld:
We gaan daarbij uit van een ideaal lessenoverzicht van een mondiale benadering van de
Tweede Wereldoorlog
Les 1:
De leerlingen van de bovenbouw hebben
ongetwijfeld in de voorgaande jaren het een
en ander gehoord over de Tweede
Wereldoorlog al zal die gewoonlijk beperkt
zijn gebleven tot de Tweede Wereldoorlog in
Europa. Om de leerlingen voor deze
diepgaandere mondiale benadering te
motiveren kunnen ze onder leiding van de
leerkrachten de volgende activiteiten doen.
schooltv `de oorlog in 8
minuten’ is uitgezonden:
https://www.youtube.com/watch
?v=bXIJ6NBrLuY
11
Ze kunnen de volgende nevenstaande
activiteiten als voorbereiding doen.
Ten behoeve van de speurtocht is het
stripboek de Ontdekking ter lezing
aanbevolen handelend over de Tweede
Wereldoorlog in Nederland. De stripboeken
krijgt de school voor elke leerling gratis zodat
ze jaarlijks hergebruikt kunnen worden.
Les 2: les in de klassen op di. 10 mei
Edu Dumasy en Japanse concentratiekampslachtoffer Nora Valk zullen op de Roelof
Venemaschool een les verzorgen over de
Tweede Wereldoorlog in Azië.
Als inleiding zal Edu eerst aan de hand van de
tijdlijn een historisch-sociologisch kader
schetsen van conflicten en oorlogen wanneer
verschillende volkeren door handel, migratie
dan wel veroveringen in contact met elkaar
komen.
Les 3: brieven en herdenkingsrap op di. 10
mei
Zie: uitvoering 2014 in de kerk
van het apostolisch genootschap:
De leerlingen schrijven brieven aan zelf
gekozen oorlogsgetroffenen in Europa en in
Azië. Na correctie van het Nederlands worden
er enkele gekozen om verwerkt te worden in
de herdenkingsrap die op de 'Ontmoetings- en
Herdenkingsdag' samen emt de andere
scholen ten gehore wordt gebracht.
https://www.youtube.com/watch
?v=QmEg1T5h2vc&feature=you
tu.be
12
Les 4: op dond. 12 mei; 12.30 – 14.30 u.
Speurtocht door de wijk Elsrijk met 3
afzonderlijke routes naar een tiental hotspots
waar belangrijke gebeurtenissen in de Tweede
Wereldoorlog hebben plaats gevonden
waarbij en passant ook kunstwerken,
monumenten en de 2 kerkgebouwen (Paulusen Kruiskerk) worden meegenomen
Les 5: `Ontmoeten- en (Her)denken’ op 20
mei.
Eerste deel: opdrachten uitvoeren in 4 kramen
over de Tweede Wereldoorlog in Nederland,
Amstelveen, en Azië. In een kraam gaan de
leerlingen filosoferen.
Zie conceptprogramma en vorige
'Ontmoetings- en
Herdenkingsdagen'
2014:
http://youtu.be/RUfCNKRS-Xk
2015:
Tweede deel: Interreligieuze ontmoeting in de
Kruiskerk 11.00 – 12.00 u.
Morgenprogramma deel 1:
broersepark;
https://www.youtube.com/watch
?v=PUp123bqPSQ
Middagprogramma deel 2 in
synagoge:
https://www.youtube.com/watch
?v=WpRauV-iDQ0
Les 6: lesbus Wereldexpress
Gedurende een uur voeren de leerlingen doeopdrachten uit over discriminatie en
vooroordelen tegen de achtergrond van de
oorlog in Azië
Les 7: facultatief:
- Filosoferen op school
- doe-opdrachten met de leskisten `Kleurrijk
Amstelveen’
13
Les 8 e.v.:
Diverse voorbereide lesbrieven als uitdieping
van de Nieuwkomerscanon naar eigen keuze
van de leerkracht zoals:
- Godsdiensten in Amstelveen
- Lesbrief over de Kruiskerk
- Lesbrief voer de Turfdelvers
- Lesbrief over (Syrische) vluchtelingen
1.6
Doelen
Naast de algemene kerndoelen zijn er nog specifieke lesdoelen belangrijk.
Doel:
De leerlingen verdiepen zich in de wijk Elsrijk en met name in een aantal belangrijke
gebeurtenissen die in de Tweede Wereldoorlog in de wijk hebben plaats gevonden zodat ze
een verband met het heden en de toekomst kunnen leggen op het gebied van Betrokken
Zelfredzaamheid en Duurzaam Samenleven.
Subdoelen:
De leerlingen leren:
- zich in te leven in de (beklemmende) situatie van de Tweede Wereldoorlog in Elsrijk
(Amstelveen)
- Om te gaan met dilemma’s waarvoor mensen zich in de wo2 en heden en de toekomst
worden gesteld (vluchtelingen o.a.)
- Welke positie hij / zij mogelijk zou innemen in Tweede Wereldoorlog t.a.v. de opstelling
van de verschillende sociale groepen ten opzichte van de Duitse bezetter
- zich een mening te vormen of historische gebouwen uit de wo2 gehandhaafd moeten worden
dan wel een nieuwe bestemming aan moet worden gegeven?
- een routebeschrijving en – kaart te lezen
14
- met elkaar samen te werken en te overleggen
- vragen te stellen aan degene die informatie geeft
- zich bewust te worden van de gevaren van het verkeer (herdenkingsmonument Jesper) en
daarmee rekening te houden tijdens de sperutocht
Centraal staat het motto: Vanuit de lessen van het verleden, vieren van vrijheid.
Doelgroep: 3 klassen groep acht van de Roelof Venemaschool.
Tijd: donderdagmiddag 12 mei 12.30 – 14.30 u.
Doelgroep: 3 klassen groepen acht van de Roelof Venemaschool.
Ook andere scholen zoals de Kindercampus King heeft belangstelling omdat ze dicht bij de
verzetsheldenwijk wonen met o.a. de Riek Bloklandstraat.
De leerlingen krijgen een routekaart met tien WO-2 hotspots, aangegeven door een QR‐code.
Ze begeven zich onder begeleiding van de leerkracht, bijgestaan door ouders en vrijwilligers naar de
betreffende plekken. Daar aangekomen scannen ze de informatie op hun telefoon / iPad.
Indien dit laatste moeilijk te verwezenlijken is (heeft iedereen een telefoon / iPad ter beschikking die
met internet verbinding heef?):
Ze krijgen een routekaart met hotspots en een met Qr-codes (of gecombineerd?)
1.7
Overzicht hotspots
Routekaart: is voorzien van hotspots aanduiding en routepijlen.
A. Ter plekke wordt door een van de begeleiders dan wel een lokale betrokkene iets verteld en
krijgen de leerling een opdracht. De begeleider (vrijwilliger Elsrijk of scholenproject) lees zijn
informatie en de opdracht voor vanuit een beschrijving;
B. De leerlingen lezen direct of naderhand in de klas de QR‐code waarop informatie en een
denkvraag is gesteld. Ze gaan onderling in beraad;
C. Daarna worden eventuele vragen beantwoord door de begeleider / lokale deskundige.
15
Extra hotspots:
Gezien de uitgangspunten van het scholenproject om de leefwereld van de leerlingen meer
betekenis te geven en de leerlingen dit zoveel mogelijk zelf te laten ontdekken
(betrokkenheidsleren) zullen naast 10 Tweede Wereldoorlog hotspots ook en passant enkele
straatkunstwerken worden meegenomen en de herdenkingsplek waar Jesper van de MDE in
2012 is omgekomen op de Keizer Karelweg.
a. herdenkingsplek van in 2012 verongelukte leerling Jesper van de Michiel de Ruyterschool
(kruising Graaf Aelbrechtlaan / Keizer Karelweg).
b. Kunstwerken die gepasseerd worden:
16
c. Achtergronden van bepaalde gebouwen (Kruiskerk?) en straten zoals de Keizer Karelweg
1.8
Tijden t.b.v. informatie en wandelen (concept)
Benodigdheden:
Alle leerlingen krijgen een routekaart met beschrijving van de route (3 verschillende).
Mogelijk:
Daarover heen sheet met Qr-codes. Dan kunnen de leerlingen in de klas het op hun mobiel
nog eens de info nalezen met evt. filmpje.
Dan wel: de leerkracht project het op het digibord. (dit alles nog uitproberen)
1.9
Hotspots en tijden
Er zijn 10 hotspots: met verwachte tijden (inclusief wandeltijd):
Voorbereiding:
Zetten we bij elke hotspot een geplastificeerd A4 met Qr code zoals deze van de Pauluskerk
(1ste concept)?
Hotspot 1
Pauluskerk
12.30 – 12.50 u.
In de kerkbanken ligt een routeboek met potlood voor elke leerling.
Speaker: Edu heet iedereen welkom en doet huishoudelijke
mededelingen.
Korte pauze?
Dominee Baas vertelt over het kerkgebouw en wat zich daar
afspeelde tijdens de wo2.
Juliette over de wijk Elsrijk aan de hand van het boek Jaren van
verduistering.
17
Commando: `ga toch fietsen’. De leerlingen spoeden zich uit de
banken en gaan naar de uitgang van de kerk (bij het herdenkingsbord
met gesneuvelden van de kerk)
Rondleiding kerk: ingang ondergrondse gang.
Daarna naar buiten naar de bunker
Hotspot 2
12.50 u. – 13.00 u.
(10 min.)
Bunker bezoek: radiografisch centrum.
Maken van opdracht
(Daarna splitsen de 3 groepen zich). Binnen elke groep mogelijk
subgroep van 15 leerlingen met tenminste 1 begeleider die een tablet
heeft.
Hotspot 3
15 min (inclusief
lopen)
13.00 – 13.15 u.
Hotspot 4
Bombardementen Charlotte Montpessierlaan
(voorstel Juliette)
Straat Heemraadschapslaan (straat Riek Blokland)
15 min.
13.15 – 13.30 u.
Hotspot 5
Keizer Karelweg
10 min
Rotonde: Graaf Aelbrechtlaan , herdenkingstegel Jesper
13.30 – 13.40 u.
Huis gasopmeter Rump
Info: door begeleider
Schuilruimte huis Graaf Aelbrechtlaan
Kunstwerk 1 en 2
Hotspot 6
Villa Krelage: Wie staat hier voor Info?
15 min.
13.40 – 13.55 u.
Kruiswerk 2 en 3 en kerken als kunstwerk.
Hotspot 7
Bunkers Keizer Karelweg:
13.55 – 14.10 u.
Info bewoner Keizer Karelweg nr.
18
(15 min.)
Betreft 2 bunkers achter huizen 428 enz
Hotspot 8
Verzetshuizen: Ijsselsteinlaan / Rodenburghlaan
14.10 – 14.20
Hotspot 9
Huizen: burg. Haspels / Paul Betgem
14.20 – 14.30
Hotspot 10
Afsluiten in Openlucht theater (schijnt ook een bunker te hebben
gestaan en militaire opslagplaats?)
14.15 u.
1.10 Routebeschrijving (nog bijstellen)
We starten gezamenlijk in de Kruiskerk waarna 3 groepen van elk 30 leerlingen een eigen
route kiezen met begeleiding van de leerkracht, enkele ouders en een paar begeleiders vanuit
het project.
1.
2.
3.
3a
3b
4.
5+5a
5b
6.
7.
8.
Start Pauluskerk (QR code bord buiten) en inleiding boek Tini Visser Jaren van Verduistering.
Sla rechtsaf bij de Kruiskerk de Van de Veerelaan in, rechts af de Ruwiellaan op en hierna
nogmaals rechtsaf het fietspad op, aan je rechterhand vind je nu het Openluchttheater
Elsrijk in de zomermaanden wordt hier door Stadsdorp Elsrijk een programma getoond.
Sla nu weer rechtsaf dan kom je op de Meester Bardeslaan in deze laan woonde de familie
van Paul Betgem, hij heeft een website gemaakt over de jaren van verduistering en de oorlog
in Amstelveen.
Sla nu links af de Rodenburghlaan in, aan het einde kom je uit in de
Van Ijsselsteinlaan op één van deze twee hoeken bevond zich het huis van Piet de Winter
verzetsheld.
Ga aan het einde van de weg linksaf en volg de Van de Veerelaan. Hierna rechtsaf de Graaf
Aelbrechtlaan op en met de rotonde mee naar links de Keizer Karelweg op. Eerste straat
rechtsaf de Heemraadschapslaan in.
Rechts af de Meester S. van Houtenlaan in en steek de Graaf Aelbrechtlaan over en ga
rechtdoor de Jan Benninghstraat in, aan het einde van de straat rechts af de Charlotte van
Montpessierlaan in.
Op de hoek aan het einde van deze laan vind je aan de rechterzijde Villa Krelage.
Loop nu de stoep op en ga aan de andere zijde van het water aan de Charlotte van
Montpessierlaan rechts af de Meester Sixlaan in aan het einde aan de linkerkant bevindt zich
de Pauluskerk.
Bij de Pauluskerk rechtsaf de Wolfert van Borsselenweg in, aan de overkant van het grasveld
bevindt zich de Bunker. De wethouders van de Gemeente Amstelveen willen deze bunker
opknappen en behouden voor de wijk Elsrijk.
Leeslijst Meer Lezen over de Tweede oorlog in Elsrijk?
19
EINDE ROUTE
Namens
Stadsdorp Elsrijk bedankt voor het volgen van de ‘Jaren van Verduistering’ route door Elsrijk
http://stadsdorpelsrijk.nl/
1.11
Overzicht hotspots en tijdaanduiding
Bronnen:
Tini Visser: Jaren verduistering.
Lokale (ervarings)deskundigen: Paul Betgem,
Tijd: 12.30 u. 14.30 u.
Onderstaande tijden zijn inclusief looptijd.
We geven het voorbeeld van 1 van de 3 mogelijke routes.
Nadat de bijgevoegde teksten van de hotspots zijn goed gekeurd worden er QR-codes gemaakt
waarin informatie en evt. video’s worden weergegeven.
De leerlingen werken in koppels.
Elke koppel krijgt een plattegrond mee van de wijk Elsrijk en een speurtocht routekaart.
Ze nemen een pen mee en een werkschrift met opdrachten.
20
13.00 u. –
13.20
12.30 u.
20 min
Pauluskerk:
Speaker:
- Introductie leerlingen: iemand van scholenproject met instructie route aan
3 groepen acht van Roelof Venemaschool
(uniek samenwerkingsproject van 5 organisaties [zie logo] vanuit besef
dat de unieke geschiedenis van Tweede Wereldoorlog in Elsrijk moet worden
doorgegeven aan volgende generaties. Er is hier toen veel gebeurd en daarvoor
is een speurtochtroute opgezet mede gebaseerd op de activiteiten van Stadsdorp
Elsrijk die een lezing en excursie hield op 7 mei 2016.)
- Introductie: Tweede Wereldoorlog: iemand van Stadsdorp Elsrijk?
Verhaal over het verzet van ds. Van Kuiken (zie boek T. Visser pag. 645)
Hotspot 1
Dominee Baas vertelt iets over het gebouw en wat er gedaan wordt.
Vragen van de leerlingen.
Het onderduikersverhaal / preekstoel (zie: boek Tini Visser p. 258 en 335 e.v.)
Rondleiding door het gebouw: herdenkings maquette, keuken met ingang van
Onderdoorgang naar ruimte onder de preekstoel
Bunker:
radiotelegrafi
sch centrum
Buiten: bezoek bunker die diende als radiografisch centrum van de Luftwaffe
met Schiphol
Info: bunker Wie?
Hotspot 2
Hotspot 3
13.20 –
Bombardementsplek:
Charlotte van Montpessierlaan Hansje
5a Bombardementsplek: Charlotte van Montpessierlaan Jantje
13.40 u.
Info: Hansje en Jantje?
21
Hotspot 4.
Hotspot
5.
Hotspot
6.
Hotspot 7
12.45 – 12.55
10 min.
Hotspot
6.
Hotspot
8.
Hotspot
9.
Hotspot 10
Heemraadschapslaan (heette toen Korenengelstraat?)
Verzetshuis Riek Blokland. omgekomen in Auschwitz omdat ze Joden
verstopte en is verraden door buren in de Heemraadschapslaan
Info: lokale deskundige Coby?
Verzetshuis: gasopnemer die tevens in het verzet zat.
Zie: Tini Visser pag.
Villa Krelage/Villa waar Christiaansen woonde
Info: begeleider?
- opdracht Krelage
- Opdracht: kunstwerken
Bunkers woonhuizen: Keizer Karelweg 436 – 438
Info: Anneke Bulk (Vereniging Historisch Amstelveen)
- opdracht: bus Soldaat van Oranje
@@
Verzetshuizen Ijsselsteinlaan en Rodenburghlaan:
Huis van Piet de Winter verzetsheld: hoek Ijsselsteinlaan –
Rodenburghlaan. Huis familie van Hulst Rodenburghlaan
Info: begeleider?
Huis van burgemeester Haspels, Paul Betgem
Info: Paul Betgem
22
2 Speurtocht leerlingen
Hieronder staat de ruwe tekst waarvan de opdrachten in een apart leerlingenboekje komen.
2.1
Hotspot 1: Pauluskerk
2.1.1
Doelen
De leerlingen:
1. beheersen basiskennis over de functie van de Pauluskerk als regionale gebedsruimte
voor PKN gelovigen van de gereformeerde gelovigen.
2. Kennen het godsbegrip in het christendom van de Drie-eenheid
2. Weten wat in deze kerk in de Wo2 gebeurd is.
3. kunnen zich inleven in de angstsituatie van verzetsmensen
4. Nadenken over hoe verzetsmensen en andere oorlogsslachtoffers hun leven hebben
gegeven voor onze vrijheid.
2.1.2
Opdrachten
De protestantse Pauluskerk is door architect A.T. Kraan in 1937 gebouwd.
Wat valt je op aan het gebouw met de foto uit 2016?
Over de tweede wereldoorlog in Amstelveen is het boek `jaren van verduistering’ geschreven.
De bezettingstijd in amstelveen’.
Vraag: waar zou dat boek over gaan?
Over de Tweede Wereldoorlog want:
0 de mensen moesten hun godrijnen altijd dicht doen zodat er geen licht door vliegtuigen kon
worden gezien.
0 er is weinig bekend over de oorlogsjaren 1940 – 1945
0 Het was een hele moeilijk periode in Amstelveen waarbij mensen woonden zoals nsb’ers
die met de Duitse bezetters samenwerkten en mensen die in het verzet zaten
23
0 De mensen willen over de periode helemaal niet meer praten vanwege het oorlogsleed dat
aan de Joden is aangedaan.
Onderstaande opdrachten mag je invullen na de informatie van dominee Baas:
Waarom zijn onderstaande interessant?
- Er zijn drie hoofdingangen en de
hoofdgevels symboliseren de Drie-eenheid.
Wat is de Drie-eenheid?
0 De protestanten aanbidden drie goden
0 God bestaat uit een Drie-eenheid: God
de vader, de Heilige Geest en Gods’zoon
Jezus Christus
0 De christen bestaan uit 3 godsdiensten:
katholieken, protestnaten en orthodoxe
christenen
0 Jet moet God beschouwen als drie
natuurelementen: water, lucht en zon.
- Glas in loodramen met interessante
symbolen
Wat stellen de symbolen in de glas-inloodramen voor:
- Symbool van 3 kolommen en 7 rijen
0 Dat er 3 keer 7 is 21 ramen in het
gebouw zitten
0 God bestaat uit een drie-eenheid en een
week bestaat uit 7 dagen
24
0 een week bestaat uit 7 dagen en
- Ruimte onder de preekstoel
0 Hier kan de kerk haar overbodige
spullen kwijt
0 Dat is een loze ruimte om de kerk goed
te isoleren
0 In die ruimte stond een verboden
radiozender om de Duitsers in de oorlog te
misleiden
0 hier zaten in de Tweede Wereldoorlog
joden verborgen waren
Welke van onderstaande personen staan op
het herdenkingsmonument:
A.K. Jansen
I. van Wesep
J. Klerk
K. Goldsmeding
Dit verhaal wordt verteld door iemand. i
Luister daar goed naar
Fred Wolff hakte hout voor de koster, kookte en dweilde de kerk- en zijn vrouw breide
kabelkousen voor tientallen gereformeerde benen. Als de kerk op zondag aanging, stonden we
te kijken achter de gordijnen van het huis. Dan zag ik al die kabelkousen voorbij gaan. En
daarna hoorden de onderduikers het orgel spelen, de gemeente zingen, de dominee preken.
25
Zelf moesten ze zich muisstil houden en niet de wc doortrekken en dat soort dingen. Maar in
de week kon Fred Wolff zijn vreugdevolle aard de ruimte geven en Joodse liederen spelen op
het orgel.
In de zomer van 1944 werd er gebeld aan het kosterhuis. Er stonden een hoge officier en twee
soldaten op de stoep. Vliegensvlug kropen de onderduikers naar hun schuilplaats, terwijl
mevrouw Sytsema (vrouw van de koster) langzaam naar de deur liep. De officier wilde de
kerk bezichtigen. De koster zat net in de preekstoel naar radio oranje te luisteren. Nu hadden
de Sytsema’s een wachtwoord. Als er onraad was, zouden ze roepen ‘Ga fietsen’. Dus rende
hun zoontje de kerk in en riep: Vader ga fietsen! De koster zette de radio uit en liet zich
tussen de kerkbanken vallen. Want als de onderduikers gepakt waren, zouden ze ook hem
zoeken. De officier liep regelrecht naar de plek onder de preekstoel en begon te stampen,
terwijl de Joden vlak onder hem beefden. Wat wist hij? En toen maakte hij zich op om de
preekstoel te beklimmen, waar de radio stond. Nee riep moeder Sytsema daar mag alleen de
dominee komen, dat is heilige grond! De officier stapte terug van de eerste trede en begon wat
heen en weer te lopen, gelukkig niet langs de kerkbanken. Misschien voelde hij dat er iets
was, maar hij wist niet wat, misschien de nagalm van de Joodse liederen. De vreemde stilte in
de kerk dreef hem met zijn manschappen weer naar buiten. En binnen zat mevrouw Sytsema
twee dagen lang te trillen. Als god niet bij ons was geweest en zijn engelen had gestuurd,
waren we er nooit zo goed vanaf gekomen.
Vul in je opdrachtenboek in:
Dit verhaal gaat over:
0 Een fietstocht die de mensen in de Tweede Wereldoorlog organiseerden
0 Een razzia van Duitsers in de Pauluskerk
0 Een overval van Duitse criminelen op zoek naar wapens en geld
0 Een bezoek van Duitse gelovigen aan de Pauluskerk
2.2
Hotspot 2: bunker
Doelen:
1.
2.
Weten wat er hier is gebeurd in Tweede Wereldoorlog qua verzet in een vijandige
door Duitsers overheerste omgeving?
Dilemma: deze bunker in oude staat handhaven of veranderen.
Veel historische gebouwen zijn gesloopt in Amstelveen net als op veel andere plekken in
Nederland. Zo werd er op 7 november 1963 in de Amstelveense gemeenteraad zelfs een
26
voorstel besproken om het Oude Dorp maar helemaal af te breken en te vervangen door een
kantoor en een nieuwbouwwijk. Het is er gelukkig net niet van gekomen.
Wij vinden, dat de bunker behouden moet blijven. Daarom gaan we aan de slag om de bunker
een nieuwe (positieve) toekomst te geven als fotostudio, of galerie. Verkopen doen we niet,
want onze historie doen we niet de verkoop.
Op de site van AmstelveenWeb.com staat de geschiedenis van de bunker beschreven. Zie
hieronder artikelen over dit onderwerp op Amstelveenblog.nl en in AmstelveenDichtbij.
27
Veel historische gebouwen zijn gesloopt in Amstelveen net als op veel andere plekken in
Nederland. Zo werd er op 7 november 1963 in de Amstelveense gemeenteraad zelfs een
voorstel besproken om het Oude Dorp maar helemaal af te breken en te vervangen door een
kantoor en een nieuwbouwwijk. Het is er gelukkig net niet van gekomen.
Wij vinden, dat de bunker behouden moet blijven. Daarom gaan we aan de slag om de bunker
een nieuwe (positieve) toekomst te geven als fotostudio, of galerie. Verkopen doen we niet,
want onze historie doen we niet de verkoop.
Op de site van AmstelveenWeb.com staat de geschiedenis van de bunker beschreven. Zie
hieronder artikelen over dit onderwerp op Amstelveenblog.nl en in AmstelveenDichtbij.
2.3
Hotspot 3: twee bombardementsplekken Montpessierlaan
Familie Waller: Charlotte van Montpensierlaan 49
28
Lees onderstaand verhaal van Jantje en het bombardement in de Charlotte van
Montpessierlaan
Jantje Waller was een buurjongen die onmiddellijk stierf tijdens de inslag. De bom
explodeerde op het tuinpad in de achtertuin van deze familie. Dit was de woning direct na het
hoekhuis Charlotte van Montpensierlaan – Bors van Waverenstraat. De huidige situatie is niet
helemaal vergelijkbaar, omdat het erop lijkt dat de huizen na het bombardement opnieuw zijn
ingedeeld. De gevel van de hoekwoning wijkt ook af van de overige huizen, de uitbouw met
erkers is afwezig.
Wat was het doel van het bombardement?
Er circuleren minstens drie versies, die allen op hun merites moeten worden beoordeeld en
dan het liefst aan de hand van officiële documenten. De datum is ook zo merkwaardig: 24
februari 1945, vlak voor de bevrijding. Hitler zou op 30 april 1945 in zijn bunker te Berlijn
zelfmoord plegen. Het waren de laatste weken van de oorlog. Wat viel er dan nog in dat
kleine Amstelveen Elsrijk te bombarderen?
1.
2.
3.
Ingekwartierde Duitse militairen rond de Pauluskerk?
Generaal Friedrich Christiansen, in de villa “Krelage” op de hoek Charlotte van
Montpensierlaan-Keizer Karelweg?
Of was er gewoon een Engelse RAF-piloot in de problemen geraakt, mogelijk vanaf
de grond aangeschoten, met het lukraak afwerpen van twee bommen als gevolg?
De Duitse Luftwaffe kan er niet bij betrokken geweest zijn want de Duitse luchtmacht
bestond bijna niet meer, op de datum van het bombardement.
Wat denk jij dat er gebeurd zou kunnen zijn?
29
2.4
Hotspot 4: Heemraadschapslaan
Hier aan de Heemraadschapslaan stond het verzetshuis van Riel Blokland.
Loop eens door deze straat.
Wat valt je op aan de straat en de huizen?
[Oude straat met oude huizen maar ook grote nieuwe huizen]
Dit is een van oudste straten van Amstelveen. In de Tweede Wereldoorlog eindigde hier de
Keizer Karelweg dood. Hier was dus toen niet zoveel verkeer.
Een ideale plek om Joden die op de vlucht waren te verstoppen.
Het waren ook grote huizen met veel kamers zodat er altijd wel een plekje te vinden was voor
vluchtelingen.
2.5
2.5.1
Hotspot 5: Keizer Karelweg
Herdenkingsplek verongelukte leerling Jesper
30
2.5.2
Keizer Karelweg
Oosthelft was afgesloten
31
2.6
Hotspot 5: Graaf Aelbrechtlaan
2.6.1
Gasopmeter
2.6.2
Schuilplaatsen in de Graaf Aelbrechtlaan
In veel straten in de wijk de Graaf
Aelbrechtlaan waren mensen bereid om Joodse
onderduikers in huis te nemen.
Hieronder zie je een ruimte waar joden in
verborgen zaten als er gevaar dreigde.
32
2.6.3
2.7
2.7.1
Kunstwerken: begin Keizer Karelweg
Hotspot 6: villa Krelage
Doelen
De leerlingen krijgen inzicht
- in de verhouding tussen de Duitse bezetters en de Amstelveense bevoking waarvan een deel
in verzet kwam
- in de gevaren waaraan verzetsmensen zich bloot stelden
33
2.7.2
Kunstwerken einde Keizer Karelweg
2.7.3
Algemeen
34
Dit huis Villa Krelage was een officiersmess. In het huis daarna zat het verzet en ze stuurden
berichten door naar het centrale verzet in Schokland.
Ze luisterden heel goed wat er in officiersmes gebeurde want er werden tot in de late uren
feesten gevierd.
In Villa Krelage op de hoek Keizer Karelweg en de Montpensierlaan werd de officiersmess
(waar ze konden eten en drinken) ingericht. `s Avonds kwamen velen stomdronken uit dit
huis de straat op. Ook werd er veel geschreeuw gehoord.
De soldaten waren bang dat ze naar het Oostfront zouden worden gestuurd om in Polen en
Rusland te vechten. Ook waren ze bang voor een invasie van de geallieerden.
Vraag: wie waren de geallieerden?
In de wijk Elsrijk zat ook het verzet die bijv. verzetskrantjes uitgaven. Deze mensen moesten
voorzichtig zijn want hun getyp op ouderwetse typemachines kon hun activiteiten verklaren.
Ook hadden sommigen geheime radio’s in het bezit om naar berichten uit Engeland te luistern
waar koningin Wilhelmina wel eens toespraken hield.
Ten westen van villa Krelage waren de buren Van Trigt en van de Vorm actief in het verzet.
En ook tegenover villa Krelage aan de keizer Karelweg waren de gebroeders van Zuilen
actief. Ten oosten van die huizen zou je zelf een heel verzetsleger kunnen opstellan.
Vraag: welke straten zou dan bedoeld kunnen worden? Kijk op de Amstelveense plattegrond.
2.7.4
Verhaal: Duitsers afluisteren
Boek Tini Visser bladzijde 347
35
Een aantal leden van de Amstelveense OD zat als een spin rond de Duitse Luftwaffe
behuizing in Elsrijk. Zo had je actieve buurleden Van Trigt en Van der Vorm op de Charlotte
van Montpensierlaan ten westen van de Villa Krelage, de officiersmess. Aan de overkant, op
de Keizer Karelweg werden de gebroeders van Zuilen steeds actiever. Iets verder - hoewel ze
geen OD leden waren - woonden ir. Romp en dokter De Froe.
In de straten oostelijk van de Keizer Karelweg zou men bij wijze van spreken een heel
verzetsleger op de been kunnen brengen. In augustus 1944 benaderde Dick van der Vorm
Maarten van Zuilen over het kraken van de reserve-telefooncentrale uit het PTT gebouw in de
Middelpolder (het gebouwtje staat er nog, nu aan de straat Schokland). Sinds half juni had
bijna niemand meer telefoon, wat erg lastig was voor de communicatie tussen de
verzetsmensen. Maar dank zij een betrouwbare PTT man op de plaatselijke centrale beschikte
de belangrijkste Amstelveens verzetsmensen- ook enkele artsen- over een (geheime) telefoon.
Dit paste goed in het landelijk streven van de OD om bij het naderen van de geallieerden
goede verbindingslijnen te bezitten. Nu was Piet de Winter bang dat de Duitsers de
telefooncentrale zouden vernietigen, maar er was een reserve-apparatuur, geschikt voor
honderd tot tweehonderd toestellen. Die moest gestolen worden. Dick van der Vorm en
Maarten van Zuilen trokken met paard en wagen naar de middelpolder. De PTT man had alles
al voor de diefstal klaargezet en de mannen konden de centrale inclusief de telefoontoestellen
op hun gemak op de wagen laden. Het was niettemin een heel karwei de apparatuur paste
maar amper in de slaapkamer die Dick van der Vorm in zijn huis had vrijgemaakt, het waren
allemaal draadjes, het leek net een enorme rattenval. De centrale hoefde later niet gebruikt te
worden omdat de officiële apparatuur intact bleef. In diezelfde zomer vroeg Van Trigt of er in
huize Van Zuilen een afluistertelefoon geplaatst kon worden. Er kwam een officiële man van
de PTT, die een toestel installeerde achter een luikje in de kruipruimte onder de vloer.
Vanaf die dag kroop er telkens een tweetal OD mensen waaronder de gebroeders Van Zuilen
om de beurt de kelder in om te luisteren. Het grote werk gebeurde op de centrale in de
Middelpolder, daar zat de vertrouwensman van de PTT, die de telefoons van de verschillende
Duitse posten in Amstelveen aftapte en overschakelde op het afluister toestel. Het was heel
boeiend. Zo hoorden de gretige illegale oren gesprekken van de Ortskommandant, van de
Wehrmachtbefehlshaber in de school aan de Öuderkerkerlaan en ook wel van Westendorff.
Maar het belangrijkste was het opvangen van de WA (naast Krelage). Elke morgen om tien
uur belde de Amstelveense afdeling van de WA met het hoofdkwartier op het Jan Willem
Brouwersplein in Amsterdam. Je pakte de hoorn van het en het toestel en hoorde hun
stemmen. Ze gaven elke dag hun sterkte op, hun bewapening, hun huishoudelijke zaakjes.
Daarna kregen ze van Amsterdam hun taken door: een razzia, fietsen vorderen enzovoort. Een
van ons bleef luisteren, de ander bracht snel het briefje met gegevens naar Van der Vorm of
Van Trigt. Die zagen wij later dan weer in de richting gaan van de Van Ijsselsteinlaan. En bij
Piet de Winter vandaan verspreidde het nieuws zich dan weer langs stille kanalen, maar
vliegensvlug, door Amstelveen.
2.7.5
Kunstwerken
36
2.8
Hotspot 7: bunkers en bombardement Keizer Karelweg
2.8.1
Bunkers in Keizer Karelweg
2.8.2
Bombardementen westzijde Keizer Karelweg
2.8.3
Bus soldaat van Oranje
2.8.4
Mr. Reynstlaan en vaste bewoners
Vooral in de wijk Elsrijk wemelde het van de Duitsers. Ze zochten wel eens contact met de
burgerij door ze eten te geven (T. Visser pag. 320).
In april 1944 moesten plotseling tientallen gezinnen hun huizen verlaten om plaats te maken
voor Duitse luchtmachtofficieren. Ze trokken wel hekken op van 3 meter hoog langs hun
tuinen. Vooral ten noorden van de huidige Kruiskerk trokken deze militairen in de huizen.
Behalve in de mr. Reynstlaan. Daar mochten de mensen blijven.
37
Vraag: wat denk je dat de reden was dat de gezinnen hier mochten blijven wonen?
2.9
Hotspot 8: verzetshuizen
2.10 Hotspot 9: Bardeslaan verzet en collaboratie
38
2.11 Hotspot 10: Kruiskerk en Openluchttheater
3
Achtergrondinformatie
3.1
HOTSPOT 1: PAULUSKERK/ BOEK JAREN VAN VERDUISTERING TINI
VISSER
Het gebouw is gelegen aan de Wolfert van Borsselenweg, heeft 950 zitplaatse.
39
3.1.1
Het orgel
http://www.orgelsite.nl/kerken27/amstelveen.htm
De pauluskerk werd ontworpen door de architect A.T. Kraan. De kerk is op 22 december
1937 in gebruik genomen. De drie hoofdingangen en de hoofdgevels symboliseren de Drieeenheid.
In de Tweede Wereldoorlog is de torenspits verwijderd op last van de Duitsers. Zij waren
bang dat de toren als baken zou dienen voor de Engelse en Amerikaanse bommenwerpers.
De kerk staat op een terp om te benadrukken dat het kerkelijk, geestelijk leven van een hogere
orde is.
De gereformeerde wijkgemeente heeft samen met de hervormde Kruiskerkgemeente gewerkt
aan een Samen op Wegverband, om tot één gemeente te komen. Met goed resultaat, want
beide gemeenten zijn samengevoegd en vanaf begin 2004 worden de kerkdiensten in de
Kruiskerk aan de Veerelaan gehouden.
De Pauluskerk is in 2004 aangekocht door de lokale gemeente van de Gereformeerde bond in
de Hervormde kerk. Zij hielden eerst dienst in het Eben Haëzergebouw aan de Molenweg.
Nadat de Pauluskerk een lange tijd had leeggestaan was een grote renovatie nodig. Hierna is
het kerkgebouw in 2004 weer in gebruik is genomen.
Het Van Leeuwen-orgel
In 1938 bouwde Gerrit van Leeuwen te Leiderdorp een nieuw tweeklaviers orgel voor de
nieuwgebouwde Pauluskerk in Nieuwer-Amstel-Noord. Het werd opgeleverd met 31
stemmen, verdeeld over twee manualen en pedaal. Het werd in gebruik genomen met een
bespeling door J. Luykenaar Francken en W.A. Houtman die namens de G.O.V. als adviseurs
bij de bouw waren betrokken.
In 1951 is het orgel uitgebreid door Willem van Leeuwen. Hierbij werd het instrument
voorzien van een bovenwerk met 7 stemmen en verder wisselden enkele stemmen van plaats.
Adviseur bij de bouw was Arie Bouwman. Het totaal aantal stemmen bedraagt sindsdien 38,
verdeeld over drie klavieren en pedaal.
Reparaties orgel Pauluskerk Amstelveen in 1974 (info van dit gedeelte: Maarten Oranje)
In de jaren 1970 tot in de jaren '80 is het orgel in onderhoud geweest bij de firma Fonteyn &
Gaal destijds in Amsterdam en later als fa. Fonteyn te Kampen.
40
In 1974 zijn er diverse werkzaamheden aan het orgel uitgevoerd.
1. Een nieuwe set klavieren met nieuwe registerregel.
2. membramen zijn vernieuwd
3. nieuwe prestant registers op het hoofdwerk inclusief de Mixtuur.
4. een nieuwe koppelingen en register schakeling.
5. register Quintadeen 8 werd Holpijp 8 voet.
6. register Celeste 8 op de plaats van Sifflet 1 voet.
7. register Trompet 8 pedaal toegevoegd.
8. de zijkant van het positiefwerk werd opengewerkt met een jaloezie-achtig raamwerk.
In 2004 heeft het orgel een grote renovatie gehad, waarbij onder meer de Trompet 8’ van het
hoofdwerk en de Subbas 16’ van het pedaal zijn vernieuwd. De werkzaamheden zijn
uitgevoerd door Pels & Van Leeuwen te ’s Hertogenbosch.
3.2
Boek: jaren van verduistering
https://www.bol.com/nl/p/jaren‐
vanverduistering/1001004005157044/?Referrer=ADVNLGOO0020080002kw7
Een route door de wijk Elsrijk geheten: ‘Jaren van Verduistering’ begint voor de Kruiskerk,
een uniek ontwerp van architect Duintjer.
3.3
Gemeentevoorlichtster beschrijft op geheel eigen wijze bezettingsjaren in
Amstelveen
„De nacht van 13 op 14 juli 1942, even na één uur. Het is opnieuw begonnen: het
angstwekkend bonzen van de FLAK het zware Duitse geschut bij de Janselaan. Je bent negen
jaar oud en ligt doodstil luisterend in bed. Je weet dat iedereen in huis, en in heel Amstelveen
wakker ligt en luistert. Soms overschrijft in zo'n nacht het kabaal een grens van hevigheid
waardoor je allemaal op hetzelfde ogenblik opstaat. Dan kom je bij elkaar, beneden bij het
trappenhuis en de wc, de veiligste plek van het huis. Samen draag je de angst”.
Zo begint de gemeentevoorlichtster Tini Visser haar boek "Jaren van verduistering": een ruim
600 pagina’s tellende publicatie over de bezettingstijd in Amstelveen. Het boek dwingt groot
respect af. Het is een unieke combinatie van een zeer persoonlijk geschreven verhaal en een
uitstekend gedocumenteerd (regionaal) geschiedenisboek.
41
De schrijfster zegt er zelf het volgende over: „Heb ik een historisch verantwoord verhaal
geschreven? Ik kan die vraag zelf niet beantwoorden. Mijn invalshoek heeft niet die van een
beroepshistorica kunnen zijn. Achteraf gezien heb ik dit boek alleen maar kunnen schrijven op
mijn eigen manier: als schrijfster, waarbij ik mijn fantasie heb ingeruild voor de werkelijkheid
die mij werd toegeleverd. Deze werkelijkheid was dikwijls fascinerender dan ik ooit zelf had
kunnen bedenken".
Tini Visser besluit haar boek. dat rijk voorzien is van foto's, met een blik op de toekomst.
Haar boodschap voor de mensen van nu is duidelijk. „Ik doe een oproep aan mijzelf en
iedereen die dit boek leest om waakzaam en actief te zijn. Wij mogen niet neerzien op
anderen vanwege ras, huidskleur, klasse of wat dan ook, en wij moeten iedere dictatuur of
zich verdichtende macht wantrouwen. Wij moeten verzet plegen voordat er oorlog komt en
waarschijnlijk kunnen wij dat het beste door onze liefdevolle verbondenheid te tonen met de
mensheid".
3.4
3.4.1
Pauluskerk
Het gebouw
De Pauluskerk werd tot slot bezichtigd door Edu Dumasy met interessante zaken zoals:
- Glas in loodramen met interessante symbolen
- Symbool van 3 kolommen en 7 rijen (drie-eenheid en 7 dagen)
- Orgel / piano
- Ruimte onder de preekstoel waar in de Tweede Wereldoorlog joden verborgen waren
- Herdenkingsplaat met slachtoffers van gemeenteleden van de Pauluskerk uit Tweede
Wereldoorlog
- Ingang keuken als toegang naar de ruimte onder de kerk.
42
Vlakbij de drukke Keizer Karelweg staat aan de Wolfert van Borsselenweg de Pauluskerk met een
klein plantsoen ervoor. In de Tweede Wereldoorlog moest deze kerk de karakteristieke torenspits
missen. De Duitsers vreesden namelijk dat de toren een baken zou zijn voor Engelse en Amerikaanse
bommenwerpers. Die angst was begrijpelijk, want de buurt rond de kerk was vergeven van Duitse
troepen. Veel hoge Duitse officieren hadden er woningen gevorderd. De oorspronkelijke bewoners
hadden elders onderdak moeten zoeken.
3.5
Paulus kerkgemeente
De Duitse inval op 10 mei 1940 bracht ook voor de Paulus kerkgemeente veel leed.
Een drietal leden sneuvelden in die dagen bij de verdediging van het vaderland. Aanvankelijk leek, na
de capitulatie in mei 1940, het leven weer min of meer zijn gewone gang te gaan. Toch bleek al gauw
dat ook Amstelveen zijn aandeel in de moeilijkheden kreeg die de bezetting met zich mee bracht.
3.6
Levensverhaal uit de oorlogsjaren
'Ik was van medio 1944 tot december 1944 ondergedoken bij de heer en mevrouw Sijtsema,
Het toenmalige kosterspaar, samen met mijn vrouw en nog een joods echtpaar.
Als het gevaarlijk werd, de Duitsers zaten tegenover de kosterswoning, gingen we via een luik in de
keuken de kelder in. Het was een moeilijke tijd maar vervelen deden we ons niet. Ik hakte hout voor
Ds. Dragt en mijn vrouw breide sokken; bergen sokken. Als we in de kelder zaten en we op zondag de
benen van de kerkgangers voorbij zagen gaan zei mijnvrouw: ‘kijk daar gaan weer een paar sokken
van mij’. Ook hielpen we met het gereedmaken van de Avondmaalstafel en het schoonmaken van de
kerk. Onder de preekstoel zat een radiotoestel daar luisterden we naar de Engelse zender. Ons zoontje
van vier jaar is door verraad in Westerbork terechtgekomen; hij heeft het niet overleefd ...'
Toentertijd opgetekend uit de mond van de heer F. de Wolff
3.7
Dominee van Kuiken
"Jaren van verduistering" staat boordevol vermeldenswaardige, voor velen nog onbekende
feiten. Het is verleidelijk om ze hier uitvoerig te beschrijven. Beter is het boek zelf te lezen.
Twee dingen wil ik niet onvermeld laten. De auteur schrijft dat het aantal NSB-kiezers in
Amstelveen bijzonder hoog was (pag. 51). Zij zoekt naar mogelijke verklaringen. „In
Plantsoen Laanhorn woonde een familielid van Mussert met haar actieve NSB-echtgenoot. De
nationale NSB-leider kwam er nogal eens op bezoek. Misschien trok dat wel volgelingen aan.
En tenslotte woonde er in Amstelveen een bekende NSB-redenaar -kameraad De Bruin- die
met zijn retorische gaven in het hele land maar vooral in Amstelveen de zegeningen van het
nationaalsocialisme verkondigde".
43
Een bijzonder voorval vinden we op pagina 58/59. Op een zondag in april 1939 bevestigt ds.
Van Kuiken nieuwe lidmaten in de hervormde kerk in Amstelveen.
Een van hen, een jonge man, staat tijdens de dienst op en begint te spreken in een voor
iedereen onverstaanbare taal.
Pogingen van de organist om de spreker met muziek tot zwijgen te brengen halen niets uit. Na
vijf minuten is de jongen uitgepraat en gaat rustig zitten. De dominee vermoedt dat hier
sprake is van het "spreken in tongen", maar zegt niets.
Enkele dagen later bezoekt de jongen de pastorie. Hij vertelt die zondag gedwongen te zijn
geweest zijn mond te openen en te spreken in een taal die hijzelf ook niet begreep. Pas later
had hij verstaan wat zijn woorden betekenden.
Hij had moeten zeggen dat een niets ontziende oorlog Nederland zou beroven van haar
vrijheid. De mensen hoefden echter niet bang te zijn want ze zouden uiteindelijk verlost
worden van deze plaag. Hoe we ook hierover mogen denken, feit is wel dat een jaar later de
Duitsers ons land binnenvielen!
Tini Visser besluit haar boek. dat rijk voorzien is van (niet eerder gepubliceerde) foto’s, met
een blik op de jaren tachtig. Haar boodschap voor de mensen van nu is duidelijk. „Ik doe een
oproep aan mijzelf en iedereen die dit boek leest om waakzaam en actief te zijn tegen het
fascisme niet alleen in het groot maar ook het klein. Wij mogen niet neerzien op anderen
vanwege ras, huidskleur, klasse of wat dan ook, en wij moeten iedere dictatuur of zich
verdichtende macht wantrouwen.
Wij moeten verzet plegen voordat er oorlog komt en waarschijnlijk kunnen wij dat het beste
door onze liefdevolle verbondenheid te tonen met de lijdende mensheid". Hoeveel hiervoor
ook te zeggen is, hier mis ik toch wel wat. Tini Visser rept met geen woord over wat de
diepste oorzaak is van alle ellende, verdriet en pijn. Teveel suggereert ze dat de mens zelf
door een humane levenswijze de wereld kan verbeteren. Als dat de les is van vijf jaar
onderdrukking, dan vrees ik di we het belangrijkste gemist hebben.
Bovenstaande neemt niet weg dat "Jaren van verduistering" een ereplaats verdient in de rij
van regionale geschiedenisboeken.
N.a.v. "Jaren van verduistering", C bezettingsjaren in Amstelveen,
door Tini Visser; uitgave De Walburg Pers Zutphen,
1989; 669 pag..; prijs 38,50 gulden.
1. Verhaal: ga toch fietsen
(via Juliette)
44
Bladzijde 336 Boek Tini Visser
Fred Wolff hakte hout voor de koster, kookte en dweilde de kerk- en zijn vrouw breide
kabelkousen voor tientallen gereformeerde benen. Als de kerk op zondag aanging, stonden we
te kijken achter de gordijnen van het huis. Dan zag ik al die kabelkousen voorbij gaan. En
daarna hoorden de onderduikers het orgel spelen, de gemeente zingen, de dominee preken.
Zelf moesten ze zich muisstil houden en niet de wc doortrekken en dat soort dingen. Maar in
de week kon Fred Wolff zijn vreugdevolle aard de ruimte geven en Joodse liederen spelen op
het orgel.
In de zomer van 1944 werd er gebeld aan het kosterhuis. Er stonden een hoge officier en twee
soldaten op de stoep. Vliegensvlug kropen de onderduikers naar hun schuilplaats, terwijl
mevrouw Sytsema (vrouw van de koster) langzaam naar de deur liep. De officier wilde de
kerk bezichtigen. De koster zat net in de preekstoel naar radio oranje te luisteren. Nu hadden
de Sytsema’s een wachtwoord. Als er onraad was, zouden ze roepen ‘Ga fietsen’. Dus rende
hun zoontje de kerk in en riep: Vader ga fietsen! De koster zette de radio uit en liet zich
tussen de kerkbanken vallen. Want als de onderduikers gepakt waren, zouden ze ook hem
zoeken. De officier liep regelrecht naar de plek onder de preekstoel en begon te stampen,
terwijl de Joden vlak onder hem beefden. Wat wist hij? En toen maakte hij zich op om de
preekstoel te beklimmen, waar de radio stond. Nee riep moeder Sytsema daar mag alleen de
dominee komen, dat is heilige grond! De officier stapte terug van de eerste trede en begon wat
heen en weer te lopen, gelukkig niet langs de kerkbanken. Misschien voelde hij dat er iets
was, maar hij wist niet wat, misschien de nagalm van de Joodse liederen. De vreemde stilte in
de kerk dreef hem met zijn manschappen weer naar buiten. En binnen zat mevrouw Sytsema
twee dagen lang te trillen. Als god niet bij ons was geweest en zijn engelen had gestuurd,
waren we er nooit zo goed vanaf gekomen.
4 Hotspot 2: bunker radiografisch centrum
4.1
Bunker: radiografisch centrum
http://www.amstelveenweb.com/nieuws‐Een‐nieuwe‐toekomst‐voor‐de‐
Amstelveensebunker&newsid=264149697
Je wandelt er langs zonder dat je het ziet. Midden in de rustige woonbuurt Elsrijk in Amstelveen
ligt half verscholen in het struikgewas het restant van een kleine bunker uit de Tweede
Wereldoorlog. In de directe omgeving verbleven in die tijd veel Duitse militairen. Twee bunkers
dienden als hun schuilplaats bij geallieerde luchtaanvallen.
45
4.1.1
Telefooncentrale
Tegen het talud van een dijkje ten noorden van de Pauluskerk hadden de Duitsers twee bescheiden
bunkers laten bouwen. Enkele bomen waren daartoe tegen de vlakte gegaan. Een van de bunkers heeft
vermoedelijk gediend als telefooncentrale voor het divisiehoofdkwartier. In Amstelveen gaat ook wel
het verhaal dat de bunkers de slaapplaats waren voor de manschappen van een meteostation. Die
moesten met behulp van luchtballonnen weergegevens verzamelen voor de Duitse militairen op
luchthaven Schiphol.
4.1.2
Duitse generaal
In elk geval konden de bezetters bij geallieerde bombardementen een toevlucht zoeken in de bunkers.
Zoals eind oktober 1941 toen bij een luchtaanval een groot aantal woningen beschadigd raakte en een
dubbele villa instortte. Er vielen daarbij slachtoffers maar de bunkers bleven ongedeerd. Het gerucht
gonsde door het dorp dat de bommen bestemd waren voor generaal Christiansen, bevelhebber van de
Wehrmacht. Deze hoge militair zou toen namelijk in Amstelveen zijn geweest.
4.1.3
Plantsoenendienst
Van de beide kleine bunkers aan het plantsoen tegenover de Pauluskerk is er een in 1949 gesloopt. De
andere (ongeveer 10 bij 5 meter groot) diende jarenlang als opslagruimte voor de plantsoenendienst.
Bij slecht weer konden de tuinlieden er schuilen. Van plannen om ook deze bunker op te blazen is
afgezien met het oog op mogelijke beschadiging van de dijk bij de ringsloot; voor je het weet stroomt
dan het water van de ringsloot de woonbuurt in. Last van de bunker heeft vrijwel niemand, want wie
weet dat hier aan de voet van de dijk een restant uit de Tweede Wereldoorlog verscholen ligt?
4.1.4
Nieuwe bestemming voor De Bunker
De kleine bunker in het parkje aan de Wolfert van Borsselenweg krijgt een nieuwe toekomst.
Wethouder Herbert Raat wil zich inzetten om de in 1943 gebouwde bunker de bestemming
van fotostudio of galerie te geven.
Na de bevrijding werd de bunker bezit van de gemeente Amstelveen. Jongeren kraakten de
bunker in 1968 maar dit onderkomen bleek nogal onveilig te zijn. Uiteindelijk deed de
bunker dienst als jongerensociëteit van de Pauluskerk. Het bouwwerk staat al langere tijd
leeg.
Vandaag de dag blijkt er belangstelling voor de kleine bunker. De bekende Amstelveense
fotograaf Anko Stoffels benaderde wethouder Raat met de vraag of hij de bunker mocht
kopen. Stoffels wil de bunker in originele staat terugbrengen.
Herbert Raat schrijft op zijn weblog dat de bunker behouden moet blijven: “Daarom gaan we
aan de slag om de bunker een nieuwe (positieve) toekomst te geven als fotostudio, of galerie.
Verkopen doen we niet, want onze historie doen we niet de verkoop.”
In de tweede wereldoorlog hebben de Duitsers een kleine bunker gebouwd aan de Wolfert
Van Borsselenweg. De bunker is ook gebruikt als jongerencentrum, maar volgens
overlevering was dat geen succes.
46
De bekende Amstelveense fotograaf Anko Stoffels vroeg me of hij de bunker mocht kopen
van de gemeente. De bedoeling van hem is om hem in originele staat terug te brengen.
Elk kwartaal bezoeken onze burgemeester Mirjam van ‘t Veld en ik gemeentelijk vastgoed.
Zo kwamen we vorige week ook bij de bunker.
Veel historische gebouwen zijn gesloopt in Amstelveen net als op veel andere plekken in
Nederland. Zo werd er op 7 november 1963 in de Amstelveense gemeenteraad zelfs een
voorstel besproken om het Oude Dorp maar helemaal af te breken en te vervangen door een
kantoor en een nieuwbouwwijk. Het is er gelukkig net niet van gekomen.
Wij vinden, dat de bunker behouden moet blijven. Daarom gaan we aan de slag om de bunker
een nieuwe (positieve) toekomst te geven als fotostudio, of galerie. Verkopen doen we niet,
want onze historie doen we niet de verkoop.
Op de site van AmstelveenWeb.com staat de geschiedenis van de bunker beschreven. Zie
hieronder artikelen over dit onderwerp op Amstelveenblog.nl en in AmstelveenDichtbij.
5 HOTSPOT 3: Charlotte van montpensierlaan
5.1
Bombardement: raketaanval
Na het platgooien van Schiphol door de geallieerden, eind 1943, had de Luftwaffe hier weinig
meer te zoeken en de Duitse luchtmachtofficieren vertrokken uit Amstelveen. Nu werd de
woonbuurt rond de Pauluskerk aangewezen als plek waar Duitse officieren konden bijkomen
van de strijd aan het front. Deze Duitsers namen allerlei vriendinnen mee en gezien de
omvang van het gezelschap kregen heel wat Amstelveners te horen dat zij hun woning in deze
buurt moesten verlaten.
In februari 1945 werd dit buurtje getroffen door een raketaanval van Hawker Typhoon
jachtbommenwerpers. De ravage was groot. En ook nu vielen er doden en veel gewonden.
Daar waren echter geen Duitsers bij en evenmin hun vriendinnen.
47
5.1.1
Het verhaal van Hansje en het bombardement Tini Visser
“En toen vielen de bommen, op die vroege zaterdagmiddag, terwijl de mensen in Elsrijk aan
de lunch zaten. Eén bom viel op de kademuur van de vaart tussen de beide zijden van de laan,
de tweede op een schuurtje achter een blok huizen aan de zuidkant, bij de Surmontstraat. Het
waren splinterbommen met een vreselijke uitwerking. Na de klap viel er eerst een stilte, een
vacuüm. In heel Elsrijk waren ruiten gesprongen en gevels ontwricht, maar dat ene blok zag
er luguber uit. Drie in de buurt wonende artsen haastten zich erheen”. “Wat de dokter en de
dominee nooit hebben vergeten is het leuren met een stervende jongen. Ze hadden hem hevig
bloedend op een kamerdeur gelegd en brachten hem naar het eerste niet getroffen huis. ‘Die
mevrouw wilde ons niet binnenlaten – al dat bloed op haar kleed’ (de dokter). ‘Ook bij het
tweede huis werd de jongen geweigerd; pas bij het derde huis mochten wij, door het raam,
binnenkomen en de vloerbedekking, hoe prachtig ook, bederven.’ (de dominee)”.
Het graf van
Hansje, Norfolk VS. (Foto: Copyright familie H.) Zelf gemaakt oorlogsspeelgoed van Hansje. Dit laat ook zien
welke schaarste er tijdens de oorlog ontstaan was. Kinderspeelgoed was nergens meer te krijgen. (Foto:
Copyright familie H.)
5.1.2
Een ooggetuige vertelt
De ooggetuige is een Nederlandse vrouw, die al lange tijd in de Verenigde Staten woont. Als
negenjarig meisje woonde zij op de Charlotte van Montpessierlaan toen de bommen vielen en
het was haar broer, die als slachtoffer op de deur werd vervoerd. Hansje was elf jaar toen hij
twintig minuten na het bombardement stierf. De ooggetuige beschrijft de gebeurtenissen als
volgt: “Ik heb een beetje ander verhaal. Jantje en ik waren samen aan het kleuren bij ons aan
de tafel in de achterkamer. Jantje werd geroepen voor eten. Onze moeder was pannenkoeken
aan het bakken van suikerbietenpulp. Hansje waarschuwde onze moeder niet te schrikken,
maar dat er iets zou gebeuren. Hij stond voor de openslaande deuren – ik geloof dat ze dicht
waren ofschoon het mooi zonnig weer was – en hij wees waar het vliegtuig was. Ik zag het
vliegen en er viel [kwam] iets uit. Toen werd alles gelijk wit. Van het plafond. Hansje lag op
de grond. Door de luchtdruk? lag hij in het midden van de kamer. Ik rende gelijk naar de
telefoon voor hulp, voor een ambulance, maar er was geen dial tone. Een jonge man kwam in
de keuken met een deken en greep de radio uit het dressoir, wikkelde de radio er in en rende
de voordeur uit. Mama was op de knieën naast Hansje. Dus deed ik dat ook. Mama zei, “Je
gaat naar Jezus.” Ik vroeg Mama of ik zou bidden. Ze zei, “Ja.” Hansje zei, “Mijn borst.”
Kalk van het plafond was over hem, in zijn oren. Wim, neef, in de achtertuin, was aan het
schreeuwen, “Ik moet naar de WC!!” Hij had scherven in zijn hoofd en been, maar was later
weer okay. Mensen kwamen in huis. Ze trokken een deur uit de muur en legden Hansje er op.
Ze waren geweldig. Ondertussen kwam een man en die pakte mij en Mama zei, “Nee, ik heb
er al één verloren, zij moet bij mij blijven.” De man vertelde haar dat hij haar precies zou
48
laten weten waar ik was. Hij pakte me op – een hondje probeerde spelend mijn klepper
(sandaal) te bijten en de man droeg me hollend naar hele lieve mensen. Die waren ook
pannenkoeken aan het maken. Ze gaven mij er een, maar ik at niet. Toen zag ik Hansje, dat
was heel erg. Ben ik ook nooit overheen gekomen, but that is beside the point. Dus gingen ze
weer weg met hem, met Hansje”.
De grafsteen vermeldt de datum van het
bombardement, 24 februari 1945. De herbegrafenis vond plaats 19 december 2011. Beide foto’s bij dit blog zijn
ter beschikking gesteld door de zuster van Hansje. De familienamen zijn uit de afbeeldingen verwijderd. (Foto:
Copyright familie H.)
Zoals boven beschreven heeft de zuster van Hansje heeft een ander verhaal dan Tini Visser,
als het gaat om de gang van zaken met haar broertje direct na het bombardement. Men liep
met de zwaargewonde richting spoorlijn. Hansje was in het eerstvolgende onbeschadigde huis
zeker welkom, maar men kon hem niet naar binnen brengen omdat de deuropening te smal
was. Er volgde ter plaatse een discussie en de vervoerders zijn toen met Hansje gaan lopen
richting Keizer Karelweg, om bij verschillende huizen te constateren dat de gewonde niet
binnengelaten werd omdat hij teveel bloedde. Vervolgens liep men de vijver om waarna
bewoners in het eerste blok van de Charlotte van Montpessierlaan, ongeveer ter hoogte van de
nummers 44-46, Hansje wel binnenlieten. Het zal hier geweest zijn, dat alle ruiten aan de
voorzijde vernield waren zodat Hansje door het venster van de woonkamer naar
binnengebracht kon worden. Kort daarna stierf hij.
Recente foto van de kast waarin de radio stond die direct na
bombardement door een onbekende uit de woning verwijderd
(Foto: Copyright familie H.)
het
werd.
De snelle verwijdering van de radio is een
reddingsactie geweest van een buurtbewoner die
kennelijk geweten heeft dat het gezin over een
ontvanger beschikte. De straffen op illegaal bezit
van een
radio waren mogelijk niet gering, aangezien de
binnenstormende persoon geen aandacht gegeven heeft aan de slachtoffers. Hij wilde
allereerst het levensgevaarlijke voorwerp verwijderen.
49
HOTSPOT 5A CHARLOTTE VAN MONTPENSIERLAAN 2
5.1.3
Het verhaal van Jantje en het bombardement
Jantje was een buurjongen die onmiddellijk stierf tijdens de inslag. De bom explodeerde op
het tuinpad in de achtertuin van deze familie. Dit was de woning direct na het hoekhuis
Charlotte van Montpessierlaan – Bors van Waverenstraat. De huidige situatie is niet helemaal
vergelijkbaar, omdat het erop lijkt dat de huizen na het bombardement opnieuw zijn
ingedeeld. De gevel van de hoekwoning wijkt ook af van de overige huizen, de uitbouw met
erkers is afwezig.
Wat was het doel van het bombardement?
Er circuleren minstens drie versies, die allen op hun merites moeten worden beoordeeld en
dan het liefst aan de hand van officiële documenten. De datum is ook zo merkwaardig, 24
februari 1945, vlak voor de bevrijding. Hitler zou op 30 april 1945 in zijn bunker te Berlijn
zelfmoord plegen. Het waren de laatste weken van de oorlog. Wat viel er dan nog in dat
kleine Amstelveen Elsrijk te bombarderen? Ingekwartierde Duitse militairen rond de
Pauluskerk? Generaal Friedrich Christiansen, in de villa “Krelage” op de hoek Charlotte van
Montpessierlaan - Keizer Karelweg? Of was er gewoon een RAF piloot in de problemen
geraakt, mogelijk vanaf de grond aangeschoten, met het lukraak afwerpen van twee bommen
als gevolg? De Luftwaffe kan er niet bij betrokken geweest zijn want de Duitse luchtmacht
bestond bijna niet meer, op de datum van het bombardement.
6 Hotspot 4: Heemraadschaplaan
6.1
Geschiedenis Riek Blokland-Pater
(huisnummer is niet meer exact te bepalen)
Zie ook: t. Visser pag. 160
Mevrouw Riek Blokland-Pater (1894-1945). Zij is overleden op 25 februari 1945 in het
vrouwenconcentratiekamp Ravensbrück. Het concentratiekamp Ravensbrück (ook KZ, of KL- Ravensbrück) was
vanaf 1938/1939 tot april 1945, een Duits concentratiekamp in de voormalige wijk Brandenburg Templin Er is
een straat in Amstelveen naar haar vernoemd.
50
'In huize Blokland aan de Heemraadschapslaan leefde een bont
gezelschap onderduikers. Simon en Eva Korper waren de eersten
geweest. In de negen maanden van hun verblijf was er een keer
huiszoeking geweest. De SD (Sicherheitsdienst *) stond toen op de
stoep, terwijl alleen maar het echtpaar Korper in huis was. Eva deed
open. Ze sprak goed Duits en leidde de SD'ers door het hele huis rond,
alsof ze de vrouw des huizes was. Ze tuinden erin. x
Simon was inmiddels door de achterdeur verdwenen. Blokland bouwde
twee schuilplaatsen in het huis. Eén zat tussen de voor- en achterkamer,
boven de schuifdeuren, en de andere op de overloop, met een
onzichtbare deur die alleen maar van binnenuit open kon. Overdag liepen de onderduikers in
huis rond en 's nachts sliepen ze gewoon in kamers. Maar oom Arie had bij alle bedden
zoemertjes gemaakt; als er onrust was, drukte hij op een knop en dan moest iedereen
razendsnel naar zijn schuilplaats. In 1943 woonden er onder meer een oude heer oen en een
Griekse consul uit Duitsland van Joodse komaf in huis. De consul was een heer van stand en
Figuur 1 Amstelveenweb 2014
verwachtte zelfs op zijn duikadres ontbijt op bed.
Mevrouw Blokland, een zachtaardige vrouw, bracht hem
dat ook nog! Op een nacht leek er onraad te zijn. Blokland drukte op de bel en alle
onderduikers slopen naar hun plek. Alleen de consul bleef onnozel in de gang staan en vroeg
luid: 'Wass ist los?' Toen werd oom Arie echt woedend. Dit had het eind kunnen betekenen
van de hele familie! En wat koesterde de Griek in een koffer onder zijn bed? — zijn uniform
van consul. Alle eigenschappen reizen met iemand mee, tot in zijn ellende ... Soms kwam er
een tip, dat er Duitsers op bezoek zouden komen. Dan moesten alle onderduikers even weg.
'Heerlijk! Konden we even ademhalen!' Maar altijd kwamen er weer nieuwe mensen. Arie en
zijn vrouw Riek zeiden wel eens: 'We doen het niet meer'. Eén keer was Arie niet thuis en
Riek zou bezoek krijgen van iemand die toch weer om onderdak kwam vragen. Arie kwam
thuis en vroeg: 'En?' 'Ik heb haar gezegd, dat het goed was,' zei Riek.
6.2
De arrestatie van Hendrika Blokland-Pater
Ze geloofde misschien niet in God, maar wel in de liefde, en in zeker op zicht was ze
weerloos, omdat ze nooit aan zichzelf dacht. Op 4 februari 1944 was ze alleen thuis met de
twee onderduikers, Ben Goudsmit en de oude heer Groen. Op het raadhuis ging de telefoon:
het was de SD uit d Euterpestraat die vroeg naar het precieze adres van Arie Blokland. Op
zo'n moment kwam er bij de gemeente een soort tam-tam in actie. De telefoniste draaide een
paar nummers op de binnenlijnen en in een ogenblik waren De Graaf en Hendrikse op de
hoogte. De Graaf vloog naar de Heemraadschapslaan. Riek Blokland deed open en de
onderduikers hoor den gejaagde stemmen: 'Er komt een inval...' Riek deed snel de deur weer
dicht en riep: 'Snel naar je schuilplaatsen!' Goudsmit wilde liever vluchten, maar wonderlijk
genoeg was Riek daar tegen. Was dat een afspraak? - vluchten kon gevaarlijk zijn, vooral
wanneer de SD al in de buurt was. 'Toch had je dan als onderduiker weer dat gevoel van
onmondigheid, dat vleugellamme. Groen kroop toen in zijn hol tussen de verdiepingen, en ik
achter de kleerkast op de overloop.'
Terwijl De Graaf nog op de stoep stond, kwam de SD de straat al in. De Graaf stapte snel de
tuin van de buren in om zijn leven te redden. Waarom vluchtte Riek Blokland niet? Misschien
51
gewoon uit trouw, uit argeloosheid; ze deed geen kwaad: wie zou het haar dan willen doen?
Maar aan alles merkten de Duitsers, dat er onderduikers in huis moesten zijn: aan de
slaapplaatsen, kleine voorwerpen. Alleen papieren vonden ze niet - Blokland hield die
steevast verborgen onder een hoop rommel achter de schuur. Goudsmit luisterde naar het
drukke geloop in het huis, hij hoorde, hoe de kleren in de kast vóór hem opzij werden
geschoven. Maar de schuilplaatsen waren tè goed weggewerkt! Intussen vroeg Hendrikse aan
zijn hoofdboekhouder Bergkamp, of hij vanuit de verte wilde toezien, wat er gebeurde.
Bergkamp zag, dat de SD en agent Pellenkoft Riek Blokland meenamen. Arie Blokland kwam
op kantoor en hoorde het slechte nieuws. Hendrikse nam hem mee naar zijn eigen huis in de
Van IJsselsteinlaan. Om één uur viel in huize Blokland de stilte. Goudsmit dacht: of ze zijn
weg, óf er zijn er een paar achtergebleven die doodstil wachten tot de muis tevoorschijn komt.
Er volgden uren van luisteren en roerloos blijven, de oude baas Groen opgevouwen in zijn
kleine hol. De spanning was veel groter dan tijdens het zoeken.
In huize Hendrikse bracht een aantal mensen vertwijfelde uren door. Ze durfden het huis aan
de Heemraadschapslaan niet te naderen omdat ook zij niet wisten of er SD'ers waren
achtergebleven. Op die manier waren er al heel wat mensen gepakt. Om zes uur kroop
Goudsmit zijn schuilplaats uit. Luisterde aan de trap, sloop naar Groen. Ze keken rond. Er was
niemand. Het was bijna donker. Ze gingen de straat op; toen, omzichtig, naar Hendrikse. Daar
zaten Blokland en Goudsmits vrouw Esther. 'Die vreugde, haast een feest! Iedereen omhelsde
ons.' Agent Pellenkoft moest Riek naar de Euterpestraat brengen. Op het station Amstelveen
haalde hij kaartjes en liet haar alleen buiten wachten, waarschijnlijk met de bedoeling dat ze
zou vluchten. Maar voor zoiets was ze innerlijk niet toegerust; ze liet zich rustig meenemen.
Ze twijfelde er waarschijnlijk niet aan, niemand trouwens, of ze zou wel weer snel worden
vrijgelaten. Blokland wilde zich melden om haar plaats in te nemen, maar iedereen zei: 'Arie,
niet doen, je vrouw laten ze wel gaan, maar jou niet.'
In de Euterpestraat werd Riek tot twintig maal toe verhoord, maar ze liet niets los. Met andere
vrouwen werd zij in een kelder geduwd, waar ze 24 uur lang zonder eten en drinken moest
blijven zitten. Daarna werd ze opnieuw verhoord. En weer zweeg ze. En tóén kwam ze in een
cel terecht met een zogenaamde medegevangene, maar het was een verraadster die haar
probeerde over te halen te bekennen, maar ze zei: 'Ik beken nooit!' Daarmee bezegelde ze haar
lot, want uit die woorden bleek, dat ze iets te bekennen had! Ze werd overgebracht naar
Vught. Arie dook onder. Het werd een tijd van wachten en hopen. De invasie kwam, de
oorlog was bijna afgelopen, ze zou het wel redden. Maar Riek Blokland werd ziek en
verzwakt en wel moest ze op transport naar Ravensbrück. Pas na de oorlog zou men horen,
dat de overval het gevolg was geweest van verraad in Madrid. Een buurman uit de
Heemraadschapslaan, reserve-officier van het Nederlandse leger, was via Blokland en Jo Vis
op een vluchtroute naar Engeland gezet. Die route liep via de Pyreneeën en Madrid en kwam
uit in Londen, waar de Amstelvener zich zou moeten legitimeren bij het vroegere
gemeenteraadslid van Nieuwer Amstel Jaap Oldenbroek. Op de Nederlandse ambassade in
Madrid werd hij aan een verhoor onderworpen, en daar zat een verrader, die hem vroeg naar
zijn contactman in Nederland. Dat was Blokland, Amstelveen, zei de officier
nietsvermoedend. De SD hoefde op die 4e februari alleen nog maar het juiste huisnummer te
vragen op het raadhuis.'
52
6.3
Sicherheitsdienst
De Veiligheidsdienst van de Reichsführer-SS (afkorting SD) was een onderdeel van de nazi
machtsstructuur in de tijd van het nationaal-socialisme in het Duitse Rijk en tijdens de oorlog
in bezet Europa. Het werd opgericht in 1931 als de intelligentie van de NSDAP en de
bijbehorende SS en was vanaf 1939 het Reichssicherheitshauptamt (RSHA). De dienst was
verantwoordelijk voor tal van misdaden en werd specifiek gebruikt om politieke tegenstanders
te bestrijden en de bevolking intimideren . Via haar internationale divisie, behandelde de
dienst ook spionage en geheime operaties.
7 Hotspot 4a: Keizer Karelweg
7.1
Opdrachten
Je staat nu voor de Keizer Karelweg, een drukke verbindingsweg van Amsterdam
naar het zuiden. Naar wie is deze weg genoemd?
1.
Karel de Grote, de belangrijkste Frankische Koning die een groot deel van
Europa verenigde en leefde van (748 – 814). Hij regeerde vanuit de Duitse plaats
Aken
2.
Karel Martel (689 –741) was hofmeier van het Frankische Rijk. Hij
reorganiseerde het Frankische leger en bestuur en wist daarmee met succes zowel
zijn binnenlandse als buitenlandse tegenstanders, met name de Arabieren, Friezen
en Saksen het hoofd te bieden.
3.
Karel V (1500 –1558). Sinds 1506 landsheer van uiteindelijk (1543) alle
Nederlandse gewesten, van 1516 tot 1556 als Karel I koning van Spanje en van
1519 tot 1556 als Karel V Rooms-Duitse keizer. Hij heeft ervoor gezorgd dat er
waterschappen rond Amstelveen werden ingesteld die de dijken onderhield en de
waterhuishouding.
4.
Karel de Hollander (1200 – 1400). Hij was kruisvaarder woonde in dat deel van
Amsterdam dat vroeger Amstelveen (Nieuwer-Amstel) was en hij heeft voor een
verbindingsweg gezorgd vanuit het zuiden van Amsterdam naar de
Middeleeuwse steden Leiden en Gouda.
53
7.2
Hotspot 5: gasopmeter / verzetsman
Wie is deze persoon Arie Blokland (familie van Riek Blokland en lid van eht Apostolisch
genootschap) of is het Harry Romp (schuilnaam?).
54
Hij gaf de Duitse troepenbewegingen door aan het verzet.
Iedereen dacht dat hij samenwerkte met de Duitsers maar in feite in het verzet zat.
Zie T. Visser: 356
Harry Romp - de gasinspectie en de Tilburgse kraak
De buren van ir. Romp, naast het hoekhuis aan de Graaf Aelbrechtlaan en de Keizer
Karelweg, moeten wel eens gedacht hebben: 'Romp heeft nog een auto - hij zal dus wel niet
deugen!' Inderdaad had Romp een belangrijke functie, die echter door hemzelf was gecreëerd
- nadat hij om zijn Deutsch-freundliche assistent bij de BPM was weggegaan - en die in feite
niet bestond: gasinspecteur . Op zijn auto had Romp een indrukwekkend bord getimmerd met
het woord 'Gasinspectie' , en hij had prachtige papieren laten maken, vol adelaars en
hakenkruizen, om die functie te bewijzen. Zo begon hij heel Nederland afte reizen, hij kwam
bij alle gastankstations binnen en alle moffen vlogen erin. Overal had hij mensen zitten die
hem inlichtten over Duitse troepenbewegingen, de treinenloop en allerlei installaties van het
leger. Zijn inlichtingen werden doorgeseind naar de Nederlandse Inlichtingendienst in
Londen.
Met zijn auto was Romp alom welkom in het verzet. In mei 1942 was hij via een vriend in
contact gekomen met de KP Soest en via Soest raakte hij betrokken bij een netwerk van
verzet door heel Nederland. Zo kwam hij te werken voor een pilotenlijn: een
ontsnappingsroute die via een keten van boerderijen in het oosten van het land naar België
voerde en vandaar naar de Pyreneeën. Dikwijls moest hij daarvoor naar de Peel, waar hij ook
wel gedropte goederen ophaalde.
's Avonds, als Harry Romp thuis was, liep zijn vriend Jan van Hulst dikwijls aan, en dan
wisselden zij gevoelens en gegevens uit. De stormach-tige, creatieve Van Hulst en de
bedachtzame, toegewijde Romp inspireer- den elkaar in hoge mate. Joan Romp-Marshall was
even gemotiveerd tot verzet als haar man en nam op haar eigen intelligente wijze aan de
gesprek- ken deel. Dikwijls vergezelde ze haar man op zijn tochten.
Op dinsdag 25 januari 1944 deden zij mee aan de 'Tilburgse kraak'.
Deze overval op het Tilburgse bevolkingsregister, die plaats vond als reactie op de tweede
distributiestamkaart, wordt door dr. L. de Jong één van de belangrijkste wapenfeiten uit de
geschiedenis van de Nederlandse illegaliteit genoemd. * De kraak werd gepleegd in
samenwerking tussen een aantal Tilburgse ambtenaren en de KP Soest, die zich in dienst
gesteld had van de LO. Het was Romp die samen met zijn vrouw in zijn auto bij het
gemeentehuis van Tilburg wachtte om een zak met controlezegels in ont- vangst te nemen die
door de ambtenaren na een perfecte voorbereiding uit de kluis van het bevolkingsregister was
bemachtigd.
Eerst had mijn man in een bos even voorbij Tilburg valse nummerplaten op zijn auto gedaan.
Om ongeveer half een zou er, als de zak klaar stond, een wit stukje papier voor een raam van
het raadhuis worden geplaatst. Een paar keer reden we langs op de afgesproken tijd. Het
strookje
55
was er niet! Later bleek, dat er eerst iets was misgegaan met het bemachtigen de sleutel van
de kluis. We zaten in grote spanning. Eindelijk:
daar was het witte strookje! We reden voor, er kwam een man naar buiten met de buit en we
reden met hem weg naar een bosje ongeveer twintig minuten buiten Tilburg, waar twee
jongens met fietsen stonden te wachten. . had intussen de verpakkingen van de gebundelde
zegels gehaald. De jongens begroeven die, met de valse nummerborden. De pakketten werden
in twee koffertjes gedaan die de drie mannen achter op de fiets naar Geldermalsen brachten.'
[66]
Zo werden 105.000 controlezegels ter beschikking gesteld aan de illegaliteit, waarmee
evenzoveel onderduikers in het hele land geholpen konden reden aan een tweede
distributiestamkaart. De Tilburgse kraak was zo goed georganiseerd dat niemand na afloop
kon worden gearresteerd. Er
-. wel vergelijkingen te trekken tussen deze kraak en die in Nieuwer-Amstel; maar natuurlijk
kon niet elke overval in De Jong's boek beschreven werden.
Nadien bleef Romp met zijn auto naar de gasstations rijden en vermelde zijn inlichtingen, nu
ook over de installaties aan de kust, waar de V-1’s uit Penemünde werden gelanceerd. De
zender waarmee deze en
ere spionageberichten naar Londen werden doorgeseind, St. Julian, er bediend door een
marconist van de Stoomvaart Maatschappij Nederland. Deze Ton Kattouw sjouwde er een
aantal adressen mee af om niet gepeild te worden, en van tij d tot tij d zat hij met St. Julian in
een bergplaats bij de familie Romp.
Dp 23 augustus 1944, de dag na de val van Parijs, reden Harry en Joan p naar het noorden.
Joan had een radio-ontvanger (niet St. Julian) in haa tas, verborgen in een dik boek. Boven op
dat boek lagen andere boeken en een breiwerk. Vlak voor de Afsluitdijk, bij een slagboom
over de _'::' werden ze aangehouden door Duitsers. De auto werd grondig onderzocht.
.”Wat zit er in die tas?'
`Nur Bücher,' zei Joan Romp, en hield de tas open.
de slagboom ging omhoog en ze konden doorrijden. 'Was je bang?' fluisterde zij. 'Nee,' zei
hij, 'en jij?' Maar op dat moment riep een van de Duitsers opnieuw halt. Gespannen wachtten
ze op wat er gebeuren zou. De man vroeg om een lift. En zo reed er een Duitser over de
Afsluitdijk mee in de auto waarmee de Tilburgse kraak was gepleegd, en met zijn laars na
tegen
56
8 Hotspot 6: Villa krelage/bouwondernemer opzet elsrijk
Geschiedenis ‘Villa Krelage’ Charlotte van Montpessierlaan 65 (Hoek Keizer Karelweg) de villa
waar Christiaansen in de oorlog heeft gewoond.
8.1
Achtergronden in de Tweede Wereldoorlog
8.2
Bezoek Stadsarchief de Bazel Amsterdam
We kregen een ’stofmap’ met daarin de archiefstukken van de heer G.
Krelage uit Elsrijk. Het was een blauwe map met een keurig blauw lint
in een strik er om heen, spannend nu gaat het gebeuren…. In de map
vonden we notariële actes van grond welke de heer Krelage heeft
aangekocht. Hij is begonnen met aankopen in 1936 met percelen die
ten oosten van de wijk patrimonium lagen zijnde de straten Jan
Benninghstraat en Surmontstraat voor 13000 gulden. Op de aktes staat
dat hij handelt uit naam van Bouw Exploiteur N.V. Duikerbouw IV..
Ook handelde hij uit naam van de heer Wilhelmus Lemmens uit
Pittsburgh Amerika, de naam Sulvum Atrium wordt hierin genoemd.
In de jaren 1936 tot en met 1937 koopt hij grond op voor meerdere
percelen in Elsrijk waaronder de Graaf Aelbrechtlaan en diverse
andere straten, waaronder ook de Charlotte van Montpessierlaan. We vinden in de map verschillende
tekeningen met daarop in prachtig handschrift aangegeven ‘Elsrijk’.
Aan het einde van de Charlotte van Montpessierlaan was een tunnel onder het spoor door. Op een akte
van De Charlotte van Montpessierlaan wordt aangegeven dat hij op 26 augustus 1937 verhuisd is naar
de Charlotte van Montpessierlaan 65, bekend onder het kadaster nummer 1847, hij kocht dit perceel
aan voor 9730,50 gulden. Voor die tijd namelijk in april 1937 vinden we de Ruyschlaan en de
Dijkgravenlaan terug in stukken. Hij is eerst aankopen gaan doen aan de kant van het spoor en is toen
overgestapt naar de kant van de kruiskerk. Het terrein van de kruiskerk wordt aangegeven als
sportterrein. De bedragen die hij heeft uitgegeven zijn duizelingwekkend, ook vonden we aktes van
kopers van percelen. Ook vinden we een kaart met zijn naam in zijn handschrift er op (zie
afbeeldingen).
57
8.3
Lezing 7 mei 2016 Villa Krelage
De Villa Krelage aan de Charlotte van Montpensierlaan 65 was in de oorlog een officiers
mess ook is er sprake van dat generaal Friederich Christiaansen zich hier heeft opgehouden.
Voor die tijd heeft er een meneer Krelage gewoond, hij heeft in de jaren 30 veel voor Elsrijk
betekend. Hij en meerdere bouwondernemers hebben in de wijk Elsrijk percelen grond
aangekocht en daar huizen op laten bouwen. In het archief van Nieuwer Amstel wat gevestigd
is in het gebouw de Bazel in Amsterdam liggen prachtige bouwtekeningen.
Muizen en muizenissen
In april 1944 moesten er plotseling tientallen gezinnen hun huizen verlaten ter wille van hoge
Luftwaffe-officieren en hun ‘grijze muizen’- Duitse liefjes en secretaresses. Er is
waarschijnlijk één Duitse soldaat in Elsrijk door burgers voorgoed onschadelijk gemaakt, toen
hij met zijn oor tegen een raam in het donker stond mee te luisteren naar de Engelse zender.
Een toenmalige bewoner van Elsrijk citeert in het boek Jaren van verduistering van Tini visser
‘De burgers van Elsrijk zaten midden tussen de duitsers, die hoge hekken om hun kwartieren
lieten zetten. Achter onze tuin stond een hek van wel drie meter hoog. Daarachter zaten ze als
leeuwen in hun kooien, met hun muizen. Ze keken niet naar ons om. In de zomer hielden ze
partijen in de tuinen. Als de zon scheen lagen ze languit in het gras. Je hoorde ze dikwijls naar
elkaar schreeuwen. Het was maar een geluk dat de Luftwaffe heren het zo druk hadden met
hun muizen want zo hoorden ze de stempelmachine niet, waarop dagelijks een verzetsblad
werd gestencild. Van de onderduikers in de huizen hadden ze helemaal geen idee”. Het
Amstelveense verzet zat als een spin rond de Duitse Luftwaffe behuizing in Elsrijk. In de
straten oostelijk van de Keizer Karelweg zou men bij wijze van spreken een heel verzetsleger
op de been hebben kunnen brengen.
Op 24 februari 1945 wierp een vliegtuig van de RAF twee bommen af boven de huizen van de
Charlotte van Montpensierlaan. Deze vergissing van de geallieerden resulteerde in elf doden.
2. Verhaal afluisteren
Boek Tini Visser bladzijde 347
58
Afluisteren
Een aantal leden van de Amstelveense OD zat als een spin rond de Duitse Luftwaffe
behuizing in Elsrijk. Zo had je actieve buurleden Van Trigt en Van der Vorm op de Charlotte
van Montpensierlaan ten westen van de Villa Krelage, de officiersmess. Aan de overkant, op
de Keizer Karelweg werden de gebroeders van Zuilen steeds actiever. Iets verder- hoewel ze
geen OD leden waren- woonden ir. Romp en dokter De Froe. In de straten oostelijk van de
Keizer Karelweg zou men bij wijze van spreken een heel verzetsleger op de been kunnen
brengen. In augustus 1944 benaderde Dick van der Vorm Maarten van Zuilen over het kraken
van de reserve-telefooncentrale uit het PTT gebouw in de Middelpolder (het gebouwtje staat
er nog, nu aan de straat Schokland). Sinds half juni had bijne niemand meer telefoon, wat erg
lastig was voor de communicatie tussen de verzetsmensen. Maar dank zij een betrouwbare
PTT man op de plaatselijke centrale beschikte de belangrijkste Amstelveens verzetsmensenook enkele artsen- over een (geheime) telefoon. Dit paste goed in het landelijk streven van de
OD om bij het naderen van de geallieerden goede verbindingslijnen te bezitten. Nu was Piet
de Winter bang dat de Duitsers de telefooncentrale zouden vernietigen, maar er was een
reserve-apparatuur, geschikt voor honderd tot tweehonderd toestellen. Die moest gestolen
worden. Dick van der Vorm en Maarten van Zuilen trokken met paard en wagen naar de
middelpolder. De PTT man had alles al voor de diefstal klaargezet en de mannen konden de
centrale inclusief de telefoontoestellen op hun gemak op de wagen laden. Het was niettemin
een heel karwei de apparatuur paste maar amper in de slaapkamer die Dick van der Vorm in
zijn huis had vrijgemaakt, het waren allemaal draadjes, het leek net een enorme rattenval. De
centrale hoefde later niet gebruikt te worden omdat de officiële apparatuur intact bleef. In
diezelfde zomer vroeg Van Trigt of er in huize Van Zuilen een afluistertelefoon geplaatst kon
worden. Er kwam een officiële man van de PTT, die een toestel installeerde achter een luikje
in de kruipruimte onder de vloer. Vanaf die dag kroop er telkens een tweetal OD mensen
waaronder de gebroeders Van Zuilen om de beurt de kelder in om te luisteren. Het grote werk
gebeurde op de centrale in de Middelpolder, daar zat de vertrouwensman van de PTT, die de
telefoons van de verschillende Duitse posten in Amstelveen aftapte en overschakelde op het
afluister toestel. Het was heel boeiend. Zo hoorden de gretige illegale oren gesprekken van de
Ortskommandant, van de Wehrmachtbefehlshaber in de school aan de Öuderkerkerlaan en
ook wel van Westendorff. Maar het belangrijkste was het opvangen van de WA (naast
Krelage). Elke morgen om tien uur belde de Amstelveense afdeling van de WA met het
hoofdkwartier op het Jan Willem Brouwersplein in Amsterdam. Je pakte de horn van het en
het toestel en hoorde hun stemmen. Ze gaven elke dag hun sterkte op, hun bewapening, hun
huishoudelijke zaakjes. Daarna kregen ze van Amsterdam hun taken door: een razzia, fietsen
vorderen enzovoort. Een van ons bleef luisteren, de ander bracht snel het briefje met gegevens
naar Van der Vorm of Van Trigt. Die zagen wij later dan weer in de richting gaan van de Van
Ijsselsteinlaan. En bij Piet de Winter vandaan verspreidde het nieuws zich dan weer langs
stille kanalen, maar vliegensvlug, door Amstelveen.
9 Hotspot 7: bunkers Keizer Karelweg
59
9.1.1
Krantenbericht 1939
Informatie via Anneke Bulk (Vereniging Historisch Amstelveen)
9.2
Huidige situatie
60
61
10 Hotspot 8: Meester Bardeslaan: collaboratie en verzet
10.1 Familiegeschiedenis door Paul Betgem
Adres Bardeslaan 2
Meer informatie: http://www.geschiedenismaatschappijbetgem.nl/?p=135
Jan Betgem Sr. werkte als commies bij de Amsterdamsche bank. De vader van mijn moeder,
George Pama, werkte als makelaar op de beurs. Als zodanig was mijn familie een goed
voorbeeld van de bewoners van Elsrijk, zoals die bevolking ook beschreven wordt in het boek
van Tini Visser. Dat de wijk bepaald niet bedoeld was voor financieel minder gesitueerden
komt ook naar voren uit de bouw van fraaie villa’s langs de Keizer Karelweg, die bij
uitbreken van de oorlog nog al eens leegstonden. Ze waren immers net opgeleverd. Deze
woningen zouden snel betrokken worden door Duitse officieren. Via het verzet kwam die
informatie bij de Royal Air Force terecht met diverse bombardementen op de wijk als gevolg.
De Kruiskerk dateert van 1951 en dit brengt ons meteen bij een van de meest indrukwekkende
verhalen die zijn moeder vertelde over de gevaren van de oorlog. In het ouderlijk huis van zijn
moeder in de Meester Bardeslaan, nabij de hoek met de Van der Veerelaan, waren Duitse
officieren ingekwartierd. Dat gebeurde veel in dat gedeelte van Elsrijk. In de
familieoverleveringen geldt dat deze militairen primair in beslag genomen werden door de
angst voor overplaatsing naar het oostfront. Hij hoort het mijn moeder nog zeggen: “Och, daar
waren die jongens zo bang voor”. Waar nu de Kruiskerk staat omringd door een weelderig
park was in de oorlog een leeg veld. Rechtdoor keek men tot aan de horizon uit over
polderlandschap. Volgens zijn moeder stonden op deze plaats explosieven opgeslagen, in de
vorm van tankauto’s en vrachtwagens. Een bron van stress ontstond door wat het Luftwaffe
personeel wist over de materiaalopslag in het huidige wandelparkje tussen de Ruwiellaan en
de Meester Bardeslaan – daar waar nu de Kruiskerk staat. Bij elke luchtalarm renden de
62
militairen door zijn grootouderlijk huis, haalde de familie van de zolder en uit de
woonkamers, om vervolgens met het hele gezelschap te vluchten in de kelderruimte onder de
trap. Alhoewel ze nooit precies vertelden waar ze zo bevreesd voor waren, was het de familie
duidelijk dat dit te maken had met de vrachtwagens die opgesteld stonden, onder
camouflagenetten, in zicht van de woningen. Zijn moeder kon beeldend vertellen over de
paniek bij de Duitsers, ook tijdens dat verblijf onder de trap. “Ze hadden het niet meer. Want
ze wisten wat daar stond”.
63
10.2 Huis Burgemeester Haspels
http://www.amstelveenweb.com/fotodisp&fotodisp=1075
http://www.amstelveenweb.com/bestuurders
Info: Hij mocht niet meer in zijn oude woning komen maar
kwam stiekem er toch heen om zijn vrouw te bezoeken
(info van Vereniging Historisch Amstelveen)
(Bron: Burgemeesters van Amstelveen - Historische reeks
no 5)
1932-1942 / 1945-1955
mr Gerrit Pieter Haspels
Achtergrond
Op 29 september 1892 werd Gerrit Pieter Haspels in Nijmegen geboren. Hier volgde hij het
Gymnasium en ging naar Utrecht om rechten te studeren. In 1919 studeerde hij af en was
werkzaam bij de Nederlandse Handels Maatschappij te Amsterdam. Haspels was inmiddels
gehuwd en had twee kinderen. In 1926 werd hij benoemd tot burgemeester van Avereest
(Overijsel) en ging wonen in de dorpskern. Toen er, door de plotselinge dood van Colijn, een
vacature was ontstaan voor de functie van burgemeester in Amstelveen, solliciteerde Haspels
naar deze functie.
Aanstelling eerste periode: 1932-1942
Haspels was lid van de CHU (Christelijke Historische Unie). Vanwege de ervaring die
Haspels reeds had als Burgemeester van Avereest, werd hij door Commissaris Roëll
voorgedragen aan de Minister van Binnenlandse zaken, Ruijs de Beerenbrouck. Deze
benoemde Haspels per 1 september 1932 tot Burgemeester van Amstelveen.
Werk binnen de gemeente
Na aanstelling, meldde Haspels in zijn eerste toespraak, dat hij bijzondere zorg zou wijden
aan de gemeentefinanciën en zorgvuldig om zou gaan met de belastinggelden van de burgers.
Ondanks de crisisperiode op maatschappelijk en godsdienstig terrein, kon men na een half
jaar al terugkijken op diverse verbeteringen. Zo was er een reorganisatie en uitbreiding van de
politie, de voltooiing van de bouw van de Kweekschool van het Leger des Heils (zie rubriek
foto’s, categorie Gebouwen) en de goedkeuring van de raad voor het doortrekken van de
waterleiding tot het buurtschap de Zwarte Kat (zie rubriek foto’s, categorie Nes a/d Amstel).
In de daarop volgende jaren was er nog steeds sprake van een economische crisis en een grote
werkeloosheid onder landbouwers, bouwvakkers, metaalarbeiders en diamantbewerkers.
64
Haspels probeerde om bij werkzaamheden zoveel mogelijk de werklozen in te schakelen. Zo
werden zij ingezet om de begraafplaats Zorgvlied uit te breiden en ook voor het graven of
uitdiepen van sloten en draineren van het bouwland. Er ontstond een grote behoefte aan
kleinere betaalbare woningen. Haspels schakelde ook hier de werklozen in om de wijk Elsrijk
aan te leggen. In 1935 werd de vierde openbare school, in het Catherina van Clevepark
geopend.
In dat jaar kwam de NSB (Nationaal Socialistische Beweging) in beeld. Dit had grote invloed
op het politieke beleid. Er begon een tijd van armoede en schaarste, maar ook onrust vanwege
de voortekenen van de 2de Wereld Oorlog. In mei 1940 waren de eerste bombardementen
boven Schiphol, dat destijds een militaire luchthaven was. Amstelveense Joden moesten in
1942 verhuizen naar Amsterdam met alleen handbagage. Burgemeester Haspels verzette zich
als enige hiertegen.
Afscheid
Vanwege Haspels' verzet, als enige Burgemeester tegen de deportatie van de Joden, werd hij
in april 1942 acuut ontslagen. Van afscheid nemen was geen sprake. Ir. Samuel David
Johannes Westendorff werd benoemd als burgemeester. (zie volgende foto en tekst). Lees
aldaar, vóór de hierna beschreven tweede periode.
Aanstelling tweede periode: 1945-1955
Op 10 mei 1945 werd de Commissaris van de Koningin door Haspels geïnformeerd, dat hij
zijn functie als Burgemeester van Amstelveen weer had hervat. Er was een noodgemeenteraad
in het leven geroepen die tot augustus 1946 aanbleef. De financiële situatie van Amstelveen
was niet best, maar er werd begonnen met wederopbouw van allerlei activiteiten.
De oorlog had het leven van 26 inwoners van Amstelveen gekost. De overlevende Joodse
bewoners van Amstelveen kwamen weer terug, evenals de gerepatrieerde gezinnen uit Indië.
Allen moesten worden gehuisvest, maar er was een groot woning tekort. Dit werd nog eens
versterkt door de groei van Schiphol, waarvan het personeel ook woonruimte zocht in
Amstelveen. In 1946 werden er een paar huizen gebouwd in Nes aan de Amstel. Vervolgens
werd er geld vrijgemaakt voor de bouw van woningen in Elsrijk Zuid. Vanaf 1948 ging het
beter. Er verschenen nieuwe woningen bij het Catharine van Clevepark, in de omgeving van
het Kweekschoolgebouw, Nieuw Patrimonium, het Staatsliedenkwartier ten zuiden van de
Heemraadschapslaan en het nieuwe gedeelte van de zogenaamde Witte stad. Dit was het deel
rond het Keizer Karelpark en de Bovenkerkerkade.
In 1951 werd de 25 duizendste inwoonster van Amstelveen geboren. Haspels gebruikte deze
gebeurtenis in zijn toespraak over de groei van de gemeente, waarbij ook aandacht nodig zou
zijn voor aanleg van wegen, sportvelden, zwembad- en scholenbouw. Enkele resultaten
hiervan zijn: aanleg van het openluchttheater in 1947, de uitbreiding van het Jac. P.
Thijssepark in 1948, de bouw van de Kruiskerk met parkaanleg in 1951, de bouw van het
zwembad de Poeloever in 1951, de aanleg van een rioolwaterzuiveringsinstallatie in 1956 en
de bouw van diverse nieuwe schoolgebouwen.
Vanwege de groei van Amstelveen kon het “Oude Dorp” niet meer de kern van de gemeente
zijn. Zo werd er een plan gemaakt voor een nieuw centrum dat vorm moest krijgen. Het plan
was om dit centrum ten noorden van de provinciale weg en ten oosten van de Keizer
65
Karelweg en De Ruijschlaan te bouwen. Ondanks heftige discussie over het feit dat er zich
dan geen Kerk en Raadshuis in het centrum bevonden, werd het plan aangenomen. Vanaf
1953 werd hier uitvoering aan gegeven.
Afscheid
Na een raadsvergadering in 1955 deelde Haspels mee dat hij om gezondheidsredenen met
vervroegd pensioen wilde. Hij had inmiddels bij de Koningin ontslag aangevraagd. Op 14 mei
1955 nam hij officieel afscheid. Hierna verhuisde hij met zijn echtgenote naar Soest alwaar
hij vijf jaar later, op 7 mei 1960 overleed, in de leeftijd van 68 jaar. De gemeente Amstelveen
bood mevrouw Haspels een familiegraf aan op Zorgvlied, alwaar Haspels werd bijgezet.
10.3 Burgemeester Westendorff
Deze informatie ook een plaats geven van iemand die andere keuzes maakte?
http://www.amstelveenweb.com/bestuurders
.
(Bron: Burgemeesters van Amstelveen - Historische reeks
no 5)
1942-1945
Ir Samuel David Johannes Westendorff
Achtergrond
Westendorff werd in 1888 geboren en kreeg de namen Samuel, David, Johannes. Hij trouwde
en kreeg een zoon. Westendorff woonde en werkte in Den Haag, waar hij een bekend
zakenman was door zijn handel in textiel. Zijn zaken liepen goed want in 1940 deed hij deze
van de hand. Hij wilde graag burgemeester worden en volgde een burgemeesterscursus.
In1941 werd hij lid van de NSB, maar zijn vrouw sloot zich hier niet bij aan. Het was de NSB
die hem informeerde over de vacature voor burgemeester in Amstelveen.
Aanstelling
Op 23 juli 1942 werd Westendorff benoemd als burgemeester van Amstelveen en werd op 22
augustus ingehuldigd. Hij verhuisde in september van dat jaar naar Amstelveen en betrok een
vrijstaand pand aan de Bovenkerkerkade/Kastanjelaan. Samen met zijn vrouw bezocht hij de
Hervormde Dorpskerk, waar gebeden werd voor de Koningin in ballingschap. Westendorff
respecteerde dit, ondanks zijn NSB instelling.
Werk binnen de Gemeente
Westendorff mocht dan NSB-er zijn, zijn instelling was om de mens, ongeacht diens mening,
te respecteren. Toen de NSB leiding harder ging optreden, werd zelfs hij gecontroleerd op
belastend materiaal, omdat de NSB’ers twijfelden aan zijn opstelling.
66
Toen in 1942 de woningnood hoog was, wilde Westendorff zelf de vrij gekomen woningen
toewijzen. Dit tot grote weerzin van de woningcoöperaties. Uiteindelijk maakte nieuwe
richtlijnen vanuit Binnenlandse Zaken hier een einde aan. Een andere actie van Westendorff
was, dat hij de Marechaussee kazerne aan de Ouderkerkerlaan kocht van de Staat der
Nederlanden. Hier vestigde hij het uit zijn krachten gegroeide politiebureau vanuit de
Middeldorpstraat.
De dubbele loyaliteit van Westendorff werd duidelijk door een aantal voorvallen. Zo moesten
in 1943 alle mannen tussen 18 en 35 jaar zich melden bij het Gemeentelijk Arbeidsbureau
voor eventuele uitzending naar Duitsland. Het gemeentepersoneel werkte niet mee, waardoor
Westendorff in eerste instantie een afwachtende houding aannam. Toen hij toch verplicht
werd om mannen aan te wijzen, meldde hij dat er geen ambtenaren gemist konden worden.
Zodoende bleef de uiteindelijke uitzending beperkt tot 164 mannen en 4 vrouwen.
Broerse, die beheerder was van Zorgvlied, riep de hulp in van Westendorff toen hij de
begraafplaats moest vrijmaken voor militaire stellingen. Westendorff protesteerde hiertegen
bij het hoogste gezag, waardoor Zorgvlied werd behouden. Tijdens de voedselschaarste droeg
Westendorff zelf een steentje bij door voedsel en kleding in te kopen voor de burgers. Dit
ondanks het feit dat hij hier zelf telkens een proces verbaal voor kreeg. Al deze acties werden
door de Duitsers niet in dank afgenomen. Zij adviseerden Westendorff elders te solliciteren,
maar de burgerij vroeg hem te blijven. Deels omdat Westendorff geen doorgewinterde NSBer was en men bang was dat er een echte nationaalsocialistische burgemeester zou worden
aangesteld.
Op 22 juli 1944 kwam Mussert op bezoek, wat een grote eer was voor Westendorff. Aan de
andere kant waarschuwde hij de bevolking weer voor aangekondigde razzia’s en hielp hij
mensen onderduiken. Er zijn ook vanuit de hongerwinter nog vele andere goede acties te
noemen die Westendorff uitvoerde.
Afscheid
Tijdens de Bevrijdingsdag van 4 op 5 mei stond Westendorff het Wilhelmus mee te zingen bij
een vreugdevuur dat op de Amsterdamse weg was aangestoken. Ondertussen was Haspels
bezig zich te oriënteren, om zijn plaats als burgemeester weer in te nemen. Op 9 juni werd
Westendorff opgepakt, waarbij hij toch enigszins verbijsterd reageerde. ”Jullie kunnen mij
alleen maar verwijten dat ik NSB-er ben geweest, maar nooit dat ik slecht was”.
Zijn echtgenote werd ziek tijdens zijn internering en overleed in mei 1946.
In 1947 kwam Westendorff voor het Tribunaal. Als NSB burgemeester maakte hij
propaganda voor de NSB en was een fervent aanhanger van Hitler. Er waren echter ook veel
positieve reacties. Uiteindelijk werd hij vrijgesproken. Hij zette samen met zijn zoon een
bedrijf op dat snel tot bloei kwam. In 1955 hertrouwde hij. Helaas kreeg hij in 1965 een
ernstig auto ongeluk, waarbij hij hersenletsel opliep. Op 83 jarige leeftijd, in 1971, overleed
Westendorff in Roermond.
67
11Hotspot 9: Verzetshuizen rond Ijsselsteinlaan
11.1 Rodenburghlaan: de Sicherheitsdienst
Zie: T. Visser pag. 50
11.2 Familiegeschiedenis Van Hulst
Het ging in Elsrijk soms bijna mis. Tini Visser verhaalt van een inval door de
Sicherheitsdienst, de SD, in de Rodenburghlaan, met bijna fatale gevolgen. Op dat bepaalde
adres bij Jan van Hulst, het is niet bekend welk huis dat precies was, zaten veel Joodse
onderduikers. De beschrijving van Visser is zo beeldend hier volgt een citaat:
Myriam van Hulst vertelt (p. 422): “Plotseling sprong de SD achter over de tuinschutting. De
onderduikers vlogen als gekken naar de zolder. Ik stopte gauw mijn handen in het sop om die
was te kunnen verklaren. De SD’ers troffen twee timide kinderen aan; we konden gelukkig
onze paniek verbergen. Ze onderzochten alles en vonden niets. Vader was specialist in het
maken van de meest fantastische bergplaatsen; de schuilplaats was perfect. De godganse dag
bleven die mannen in ons huis zitten”. De SD’ers bedreigen Myriam met de dood. Ze houden
een pistool tegen haar hoofd en dreigen te schieten als ze geen namen en adressen geeft.
Myriam zegt niets. De SD moet s ’avonds slecht gehumeurd het pand verlaten. Ze hebben de
onderduikers niet gevonden. Er is voor deze Myriam nooit een monument opgericht.
Kort daarop zouden de onderduikers, waaronder een familie Cohen, door Reyer Hendrikse
van de Rodenburghlaan naar zijn huis in de Van IJsselsteinlaan gebracht worden. Ook dat
verliep spectaculair. Hendrikse had gezien dat voor het huis in de Rodenburghlaan een
politieagent achtergelaten was, een Nederlander ongetwijfeld. Hendrikse was naar hem
68
toegelopen, had hem een pistool onder de neus gehouden en de agent gesommeerd te
verdwijnen. (“Als jij hier weggaat, help ìk jou onderduiken”). De agent was zonder iets te
zeggen verdwenen. Uiteindelijk bereikten de onderduikers de woning van Hendrikse, waar het heel
druk was. Een komen en gaan van vluchtelingen. Jan van Hulst moest na deze actie zelf onderduiken
op een schuiladres aan de Amsterdamseweg.
11.3 Van IJsselsteinlaan
11.3.1 Geschiedenis Piet de Winter/Reyer Hendrikse
Al snel kom je bij de Van IJsselsteinlaan. De brede opzet met dubbelweg is sfeervol. Op de
hoek van de Rodenburghlaan en de Van IJsselsteinlaan bevindt zich het huis van verzetsman
Piet de Winter, Piet de Winter wordt door Tini Visser omschreven als een charismatische
man. Hij was pas bij aanvang van de oorlog in de Van IJsselsteinlaan komen wonen. De
Winter werkte bij de marine luchtvaartdienst en coördineerde een verzetsgroep. In dat huis
vonden vergaderingen plaats van het verzet, onder buitengewoon gevaarlijke, bedreigende
omstandigheden. Hoe indringend moeten de risico’s geweest zijn met zo’n beperkt aantal
inwoners op een klein oppervlak. Piet de Winter werkte nauw samen met verzetsman Reyer
Hendrikse, die eveneens op de Van IJsselsteinlaan woonde. Welk huis? Tini Visser vermeldt
69
geen exacte gegevens, wel dat in het huis van Reyer Hendrikse naar schatting een zeshonderd
Joden opgevangen werden. Die mensen moeten zich allemaal door Elsrijk bewogen hebben,
gedurende de bezetting. In de nachts, na spertijd? Dat lijkt bijna onmogelijk. Het moet
overdag gebeurd zijn, gezien het aantal is dat eigenlijk onbegrijpelijk. De vluchtelingen
kregen in de woning van Hendrikse voedsel en valse persoonspapieren. Vervolgens verwees
Hendrikse hen naar onderduikadressen.
12 Hotspot 10: Kruiskerk / Park / Openluchttheater
De Kruiskerk is na de oorlog gebouwd.
Open luchttheater
(Edu Dumasy: moet dit wel als hotspot dienen of hier de speurtocht eindigen?)
Er zouden hier ook bunkers hebben gestaan:
Meer informatie: www.openluchttheaterelsrijk.nl
In Elsrijk boffen wij met een pareltje in onze wijk waar menig stad jaloers op is. Een heus
openluchttheater ontworpen door Broerse. Dit theater dateert uit de jaren na WOII en heeft gefloreerd
tot in de jaren 70, toen er een cultureel centrum in het stadshart werd geopend. Daarna is het openlucht
theater in Park De Ruyschlaan in onbruik geraakt. Maar het is er nog wel. Als je er nu een kijkje neemt
zul je zien dat het podium, de coulissen, de toegangspoorten en de zaal zijn gerenoveerd en weer
gebruikt worden.
70
12.1 Explosievenbopslag
Van website Paul Betgem Kruiskerk Explosieven opslag
De Kruiskerk dateert van 1951 en dit brengt ons meteen bij een van de meest indrukwekkende
verhalen die zijn moeder vertelde over de gevaren van de oorlog. In het ouderlijk huis van zijn
moeder in de Meester Bardeslaan, nabij de hoek met de Van der Veerelaan, waren Duitse
officieren ingekwartierd. Dat gebeurde veel in dat gedeelte van Elsrijk. In de
familieoverleveringen geldt dat deze militairen primair in beslag genomen werden door de
angst voor overplaatsing naar het oostfront. Hij hoort het mijn moeder nog zeggen: “Och, daar
waren die jongens zo bang voor”. Waar nu de Kruiskerk staat omringd door een weelderig
park was in de oorlog een leeg veld. Rechtdoor keek men tot aan de horizon uit over
polderlandschap. Volgens zijn moeder stonden op deze plaats explosieven opgeslagen, in de
vorm van tankauto’s en vrachtwagens. Een bron van stress ontstond door hetgeen het
Luftwaffe personeel wist over de materiaalopslag in het huidige wandelparkje tussen de
Ruwiellaan en de Meester Bardeslaan – daar waar nu de Kruiskerk staat. Bij elke luchtalarm
renden de militairen door zijn grootouderlijk huis, haalde de familie van de zolder en uit de
woonkamers, om vervolgens met het hele gezelschap te vluchten in de kelderruimte onder de
trap. Alhoewel ze nooit precies vertelden waar ze zo bevreesd voor waren, was het de familie
71
duidelijk dat dit te maken had met de vrachtwagens die opgesteld stonden, onder
camouflagenetten, in zicht van de woningen. Zijn moeder kon beeldend vertellen over de
paniek bij de Duitsers, ook tijdens dat verblijf onder de trap. “Ze hadden het niet meer. Want
ze wisten wat daar stond”.
13 Verwerkingsopdrachten op school
13.1 Kader
Edu Dumasy en Japanse concentratiekamp-slachtoffer Nora Valk zullen op de Roelof
Venemaschool een les verzorgen over de Tweede Wereldoorlog in Azië.
Als inleiding zal Edu eerst aan de hand van de tijdlijn een historisch-sociologisch kader
schetsen van conflicten en oorlogen wanneer verschillende volkeren door handel, migratie
dan wel veroveringen in contact met elkaar komen.
Op deze wijze wordt de Tweede Wereldoorlog in een historisch perspectief geplaatst en
overeenkomsten aangegeven zoals het discrimineren van bepaalde kwetsbare groepen
waardoor dit ten koste kan vaan van Duurzaam Samenleven in een Amstelveense
samenleving met 130 culturen.
13.2 Waarden en dilemma’s
Doel:
De leerlingen leren omgaan met dilemma’s.
Vanuit Tweede Wereldoorlog doortrekken naar het huidige alledaagse leven.
Daarbij nadenken over de volgende waarden:
72
Grondwet en waarden zoals
geformuleerd door de
onderwijsinspectie
Deugden i.v.m.
Duurzaamheid
Interreligieuze deugden
(t.b.v. bijzonder onderwijs)
(t.b.v. openbaar onderwijs)
Vrijheid van meningsuiting
Betrouwbaarheid
Betrouwbaarheid
Gelijkwaardigheid
Eerlijkheid
Zorgzaamheid
Begrip voor anderen
Oprechtheid
Openheid
Verdraagzaamheid
Solidariteit
Respect
Autonomie
Rechtvaardigheid
Doelgerichtheid (activiteit)
Het afwijzen van
onverdraagzaamheid
Geloof
Het afwijzen van discriminatie.
Genade
Wijsheid
Vreugde
Liefde
Matigheid
Opdracht 1:
- Lees bovenstaande waarden eerst zelf door.
- Praat er daarna over met je buurman / -vrouw. Begrijpen jullie alle waarden?
73
Je hebt de speurtocht gelopen door de wijk Elsrijk en een indruk gekregen hoe de situatie zo
ingewikkeld was voor de mensen die er toen woonden. In Amstelveen woonden mensen die
allemaal anders dachten en zich gedroegen over de Duitse bezetters.
Hieronder zie je een aantal groepen mensen waar Amstelveners in de Tweede Wereldoorlog
konden toe behoren. Je hebt ook allerlei verhalen gelezen en tijdens de speurtocht gehoord.
Zet een naam achter die groepen mensen waarvan je gelezen of gehoord hebt.
Kies vervolgens 1 of maximaal 3 waarden die deze mensen denk je belangrijk vonden.
Zo waren er de volgende groepen personen :
A
- Mensen die het helemaal eens waren met het nationaal-socialisme en allerlei
karweitjes voor ze opnamen zoals verraden van mensen die joden verborgen hielden.
1 à 3 Waarde(n) die deze mensen belangrijk vonden:
(de verrader van Anne Frank schijnt in de Charlotte de Montpensierlaan te hebben
gewoond; checken!).
B
- Mensen die samenwerkten met de Duitsers en uit economische redenen (baantje)
allerlei leuke banen kregen zoals NSB’ers van de Nationaal socialistische partij onder
leiding van Seys Inquart en Mussert. Bijv. burgemeester Westendorf die
burgemeester Haspels verving in 1942 (?).
1 à 3 Waarde(n) die deze mensen belangrijk vonden:
- Mensen –mannen - die bang waren om uitgezonden te worden naar de
Arbeitseinsatz in Duitsland en de Duitsers min of meer te vriend hielden
C
- Mensen zich apart van de Duitsers wilden houden en de Nederlandse cultuur wilden
bewaren maar toch contact onderhielden met de Duitse machthebbers (Nederlandse
Volksunie)
D
- Mensen die deden alsof ze met de Duitsers samenwerkten maar eigenlijk
`dubbelspion’ waren en boodschappen aan het verzet doorgaven
(zie hierna: verhaal van de Gasopmeter)
E
- Mensen die de situatie maar accepteerden zoals die was en alleen contact hadden
met Duitsers als het echt moest.
(de meeste Amstelveners)
74
F
- Mensen die vanuit hun beroep wel moesten samenwerken met de Duitsers maar
daarin duidelijke grenzen stelden.
(zie verhaal van burgemeester Haspels)
G
- Mensen die contact met Duitsers vermeden en hielpen het onderduiken van Joden en
andere verzetsdaden zoals tuintjes aanleggen van bijv. Afrikaantjes met de V-vorm
erin (=Victory). Ze luisterden ook vaak naar de verboden radioberichten uit Engeland.
(zie hieronder verhaal van Jan van Hulst)
H
- Mensen die tegen de Duitse vijand actief in opstand kwamen joden hielpen,
verzetskrantjes maakten en neergeschoten piloten hielpen weer terug te keren naar
Engeland)
(zie hierna verhaal van Piet de Winter)
14 Certificaat op internet
Ga naar de website www.ontmoetenHerdenk.nl
Controleer je antwoorden daar.
Als je ….. goed hebt kom je in aanmerking voor een certificaat.
Zet er je naam op en print die uit.
Je weet nu veel van de wijk Elsrijk en wat zich daar in het verleden vooral in de Tweede
Wereldoorlog zich heeft afgespeeld. Laat het thuis zien en vertel aan je huisgenoten wat je
allemaal te weten bent gekomen over deze wijk en Amstelveen.
15 Leeslijst
Meer Lezen over de Tweede oorlog in Elsrijk?
75
15.1 Jaren van Verduistering
https://books.google.nl/books?id=FkvuBgAAQBAJ&pg=PA85&lpg=PA85&dq=rodenburghl
aan+ams telveen+oorlog&source=bl&ots=PDOR7SKhj2&sig=Phttps://www.bol.com/nl/p/jaren‐
vanverduistering/1001004005157044/?Referrer=ADVNLGOO0020080002kw7
15.2 Over Schildpadden en ander Joden:
Hannah Yakin, dochter van Jan van Hulst en Paula Horowitz, werd in 1933 in Amsterdam
geboren. Vanaf 1953 studeerde ze aan de toenmalige Avondacademie Artibus in Utrecht en
aan de Ecole Paul Colin in Parijs. In 1956 vertrok Hannah naar Israël en trouwde een jaar
76
later met de Jeruzalemse kunstenaar Abraham Yakin. Samen exposeerden zij in talloze musea
en andere gelegenheden, hoofdzakelijk in Israël, Europa en de V.S.Hannah schreef meerdere
boeken, o.a. Hier is je Bruidegom en Jardena,en illustreerde verschillende van haar eigen
verhalen.
Hannah en Abraham Yakin wonen in Jeruzalem in het huis dat in de negentiende eeuw door
Abrahams grootvader daar is neergezet en waarin Abraham is geboren en opgegroeid. Het
echtpaar heeft acht kinderen, vele kleinkinderen en een gestadig groeiend aantal
achterkleinkinderen.
"Over schildpadden en andere Joden" is het verhaal over Hannah's jeugd in Amstelveen,
Nederland. Als dochter van een Joodse moeder en niet-Joodse vader, beleeft Hannah heel wat
hachelijke avonturen
AQ6AEIOzAD#v=onepage&q=rodenburghlaan%20amstelveen%20oorlog&f=false
https://books.google.nl/books?id=FkvuBgAAQBAJ&pg=PP1&lpg=PP1&dq=Over+schildpad
den+en+andere+joden&source=bl&ots=PDPLbVPfq_&sig=HYCumzMDrFEhxL0scfbuL9L
Dwbo&hl=nl&sa=X&ved=0ahUKEwj_iNqt5cXMAhWIJ8AKHQUACywQ6AEIKDAA#v=
onepage&q=Over%20schildpadden%20en%20andere%20joden&f=false
15.3 Maja Schermerhorn (bewoonster Elsrijk) : Oorlog vanaf de zijlijn
‘Wat weet jij nou van de oorlog? Jij was nog maar een kind.’ Deze zin, opgeschreven door
Ed van Thijn, heeft menigeen die de Tweede Wereldoorlog als kind heeft meegemaakt wel
eens te horen gekregen. Het was ook de zin die Maja Schermerhorn ertoe bracht om haar
eigen herinneringen over de oorlog op te schrijven. Een hernieuwde vriendschap met haar
eerste vriendje door het programma Memories heeft haar er uiteindelijk toe gezet om het boek
Oorlog vanaf de zijlijn (2009) te schrijven.
https://www.bol.com/nl/p/oorlog-vanaf-de-zijlijn/1001004005498801/
15.4 De man van Tsinegolde
Als de Tweede Wereldoorlog uitbreekt, zijn de dochters van ingenieur Tjalling Idsinga en
violiste Tsinegolde Dubrowitz respectievelijk 8, 7 en 5 jaar oud. Hun leven bestaat uit school,
muziek, knutselen en schildpadden vertroetelen. Als er onderduikers in hun huis komen
wonen en er steeds meer geheim moet blijven, dringt gaandeweg de harde, gruwelijke
werkelijkheid tot de kinderen door. 'De man van Tsinegolde' is een ontroerende, aangrijpende
77
oorlogsroman verteld vanuit het perspectief van drie meisjes en vooral van Chaja, de jongste,
grotendeels gebaseerd op de kinderjaren van de auteur.
https://books.google.nl/books?id=M2rZNAEACAAJ&dq=De+man+van+Tsinegolde&hl=nl&
sa=X&ved=0ahUKEwj6h-eh5sXMAhVoL8AKHUCUDrMQ6AEIJjAA
i
Visser T. Jaren van Verduistering pag. 336