Forum Romanum

Forum Romanum
Het Forum Romanum was in de oudheid het centrum van Rome. Het forum was in de gloriedagen
van het Romeinse Rijk zowel het politieke en juridische als het religieuze en commerciële centrum
van de stad.
Geologie
Van oorsprong was het Forum Romanum een open vlakte tussen de heuvels Capitool, Palatijn,
Velia en Esquilijn. Er ontsprong een natuurlijke bron en er liep een beek doorheen, de Velabrum,
die uitmondde in een moerasachtig gebied bij de Tiber. De beek stroomde uit de dalen van de
verderop gelegen heuvels Quirinaal, Viminaal, Oppius en Cispius, en kruiste het forum van het
noorden naar het zuiden. De Velabrum werd op bij het forum verder gevoed door diverse bronnen
en stroompjes, waarvan de belangrijkste op de Velia lag. De lager gelegen delen van het dal waren
drassig en overstroomden regelmatig.
Geschiedenis
Archaïsche tijd (10e eeuw - 8e eeuw v.Chr.)
In de 10e eeuw v.Chr. vormden zich de eerste nederzettingen op de Palatijn en andere heuvels. Een
weg, de Vicus Iugarius, werd aangelegd door het dal van het forum en de inwoners van de dorpjes
hielden waarschijnlijk een eenvoudige markt op de hoger gelegen delen van de vlakte. Ze
verkochten er zout en andere waren die via de nabijgelegen Tiber konden worden aangevoerd, aan
boeren uit de omgeving. Daarnaast werd het forum gebruikt als begraafplaats. Er zijn diverse
graven uit deze tijd teruggevonden.
Koningstijd (8e eeuw - 6e eeuw v.Chr.)
Vanaf de 8e eeuw v.Chr. verenigden de nederzettingen van de omliggende heuvels zich en ontstond
de stad Rome, die in deze tijd geregeerd werd door koningen. Volgens de overlevering liet de
tweede koning Numa Pompilius op het forum de Regia bouwen, dat hij als woning of hoofdkwartier
gebruikte. Hij bouwde ook een van de eerste heiligdommen op het forum, de Tempel van Vesta. Bij
de tempel hoorde het Huis van de Vestaalse Maagden en de Domus Publica, waar de Pontifex
Maximus woonde. De vijfde koning Tarquinius Priscus zou de Velabrum hebben gekanaliseerd,
zodat de waterstroom gecontroleerd door de vallei richting Tiber kon lopen en overstromingen niet
meer voor kwamen. Op de drooggevallen delen van het dal kon daarna gebouwd worden. Het
nieuwe kanaal werd ook gebruikt als riool en kreeg de naam Cloaca Maxima, Latijn voor Grootste
riool. Volgens de Romeinse historicus Livius verdeelde Tarquinius Priscus daarna het nieuw
verkregen land onder de burgers en bouwde er zelf een aantal overdekte winkelstraten. Vanaf de 6e
eeuw v.Chr. werd ook de Via Sacra, de belangrijkste weg op het forum, in oost-westelijke richting
aangelegd. Het forum werd het politieke centrum van de stad toen op het nieuw verkregen land het
comitium en de curia werden gebouwd. Het comitium was de plaats waar volksvergaderingen
werden gehouden en in de curia zetelde de senaat.
Ruïnes op het Forum: links de Tempel van Saturnus, in het
midden de restanten van de Basilica Julia; de drie zuilen
op de achtergrond zijn van de Tempel van Castor en
Pollux
Republikeinse tijd (509 - 54 v.Chr.)
In de vroege jaren van de Romeinse Republiek verschenen een aantal monumentale bouwwerken op
het forum. In 497 v.Chr. werd de Tempel van Saturnus gebouwd, in 484 v.Chr. gevolgd door de
Tempel van Castor en Pollux, die bij de Bron van Juturna werd gebouwd waar de mythologische
tweeling zou zijn verschenen. Tussen en tegenover de tempels van Castor en Pollux en van Saturnus
verschenen de tabernae, rijen winkels waar in het begin vooral ambachtelijke bedrijfjes als slagers
waren gevestigd. Vanaf de 4e eeuw v.Chr. verplaatsten deze bedrijfjes zich echter naar andere
markten buiten het Forum Romanum. Hun plaats werd voornamelijk ingenomen door bankiers. De
legendarische generaal en politicus Marcus Furius Camillus zou in 367 v.Chr. de eerste Tempel van
Concordia hebben gebouwd, maar hiervoor is geen archeologisch bewijs gevonden.
Het forum werd zo het politieke, religieuze en commerciële centrum van Rome. Het werd gebruikt
voor spelen en ceremonies. Een van de spectaculairste hiervan was de triomftocht, waarbij de
zegevierende republikeinse generaals in een imponerende stoet over de Via Sacra naar de Tempel
van Jupiter Optimus Maximus op de Capitolijn trokken. Op het forum konden de burgers hun
generaal bejubelen en de langsrijdende wagens met geroofde rijkdommen bekijken. De open ruimte
leende zich ook prima voor gladiatorengevechten en toneelvoorstellingen, waarvoor tijdelijke
houten theaters werden gebouwd.
Rond 200 v.Chr. werden de eerste monumentale basilica's op het forum gebouwd. Binnen enkele
decennia verschenen de Basilica Porcia (184 V.Chr.), Basilica Aemilia (179 v.Chr.) en de Basilica
Sempronia (170 v.Chr.) In deze jaren veroverden de Romeinen grote delen van de mediterrane
wereld en de steeds rijker wordende Romeinen lieten kostbare bouwwerken oprichten om hun status
aan te tonen. De tabernae verdwenen langzaam van het forum en de handel verplaatste naar de
basilica's, waar ook recht werd gesproken. In 121 v.Chr. sloeg consul Lucius Opimius een grote
volksopstand neer en herbouwde de Tempel van Concordia op het terrein aan de voet van de
Capitolijn, met daarnaast de kleine Basilica Opimia. Quintus Fabius Maximus was zijn medeconsul
van dat jaar en liet na een overwinning op de Gallische stam der Allobrogen de eerste triomfboog
op het forum bouwen, de Boog van Fabius.
In de eerste helft van de laatste eeuw v.Chr. veranderde er niet veel op het forum. Het grote plein
werd opnieuw geplaveid en de dictator Sulla liet op de helling van de Capitolijn het Tabularium
bouwen. De Cloaca Maxima stroomde nog steeds als een open kanaal door het forum en verdeelde
het in tweeën. Tijdens de onrustige laatste jaren van de republiek ontstonden regelmatig grote rellen
op het forum. Politici hitsten het volk op en brachten knokploegen mee om door intimidatie een
zaak in hun voordeel te kunnen beslissen.
De Curia Julia
Reconstructie van de westelijke zijde van het forum in de
keizertijd, met v.l.n.r. de Tempel van Saturnus, de Tempel
van Vespasianus, de Tempel van Concordia en de Boog
van Septimius Severus. Op de achtergrond het Tabularium
Links de Boog van Septimius Severus, daarachter het
centrale plein met de Zuil van Phocas
Caesar en Augustus (54 v.Chr. - 14 n. Chr.)
Tussen 58 en 50 v.Chr. was Julius Caesar proconsul van Gallië. Door de buit van zijn vele
overwinningen daar werd hij een van de rijkste mannen van de stad en wilde dit in navolging van
Pompeius, die een enorm groot theater had gebouwd, ook laten zien. In 54 v.Chr. was hij nog buiten
de stad maar gaf opdracht om de Basilica Julia te bouwen op de plaats van de door brand verwoestte
Basilica Sempronia. Caesar had grote plannen voor een herinrichting van het forum. Door de
enorme groei van de stad was het Forum Romanum te klein geworden en hij bouwde daarom een
nieuw forum, direct aan de noordelijke zijde. Onderdeel van deze plannen was de Curia Julia, een
nieuw senaatsgebouw ter vervanging van de oude curia, die bij rellen in 52 v.Chr. was afgebrand.
De nieuwe curia kreeg een andere oriëntatie om in een lijn te komen met het nieuwe forum dat er
direct achter werd gebouwd. Caesar werd vermoord voordat al zijn bouwwerken klaar waren, maar
zijn erfgenaam Octavianus nam deze taak op zich en voltooide de basilica, de curia en het nieuwe
forum.
Na de moord werd Caesar op het forum gecremeerd. Octavianus liet zijn adoptief vader
vergoddelijken en bouwde in 29 v.Chr. op de crematieplaats de Tempel van Caesar. In 33 v.Chr. liet
Marcus Agrippa de Cloaca Maxima overdekken, waardoor het forum in een grote openbare ruimte
veranderde. In 14 en 9 v.Chr. gingen bij branden op het
forum de net gebouwde Basilica Julia, de Basilica
Aemilia en de Tempel van Castor verloren. Octavianus,
die in 27 v.Chr. als Augustus de eerste Romeinse keizer
was geworden, liet ze echter weer herbouwen. Aan de
Basilica Aemilia liet hij de Porticus van Gaius en Lucius
bouwen, een twee verdiepingen hoog winkelcomplex dat
de basilica aan het oog onttrok. De Boog van Augustus
gaf toegang tot het vernieuwde forum en verbond de
Tempel van Caesar met de Tempel van Castor en Pollux.
Aan de andere zijde van het plein, in een rechte lijn met
de Tempel van Caesar, herbouwde Tiberius in 12 n.Chr. de Tempel van Concordia op grootse wijze
en plaatste er veel belangrijke kunstwerken in.
Keizertijd (14 - 476 n.Chr.)
Na Augustus behield het forum zijn toenmalige vorm. Er werden nog wel enkele tempels
bijgebouwd, maar verder werden er voornamelijk kleinere monumenten ter ere van de keizers
opgericht. Augustus, Domitianus, Vespasianus en Trajanus bouwden elk nog een nieuwe forum
dicht tegen het Forum Romanum aan. Samen met het Forum van Caesar waren dit de keizerlijke
fora.
In 16 liet Tiberius een triomfboog oprichten tussen de Tempel van Saturnus en de Basilica Julia. De
boog was gebouwd ter ere van een overwinning van Germanicus, maar omdat die onder auspiciën
van Tiberius was behaald, kreeg de boog de naam van de keizer. Tiberius bouwde ook een tempel
voor de vergoddelijkte Augustus, die op een nog onbekende plaats achter de Basilica Julia moet
hebben gestaan. Tussen de Tempel van Concordia en de Tempel van Saturnus bouwde Titus in 80
de Tempel van Vespasianus voor zijn overleden vader, maar hij stierf zelf voordat dit heiligdom
klaar was. Zijn broer Domitianus voltooide de tempel en weidde het daarna ook aan Titus. Achter
de Tempel van Castor bouwde Domitianus een enorm groot atrium voor zijn paleis op de Palatijn.
Men kon hier vanaf het forum via een groot trappenhuis de top van de heuvel bereiken, al is niet
duidelijk of het gebouw ooit is voltooid. De imponerende restanten zijn nog duidelijk zichtbaar. Ter
ere van een overwinning van de keizer op de Germaanse stam der Chatten werd het grote
Ruiterstandbeeld van Domitianus op het forum opgericht. Nadat Domitianus werd vermoord sprak
de senaat echter de damnatio memoriae uit over zijn nagedachtenis en werd het beeld weer
afgebroken. De Porticus van de twaalf goden, waarvan de weer opgerichte zuilen direct naast de
Tempel van Vespasianus staan, wordt toegeschreven aan Hadrianus, die tussen 117 en 138
regeerde. Dit bouwwerk diende onder meer om deze hoek van het forum op fraaie wijze af te
sluiten. Antoninus Pius bouwde in 150 de laatste tempel aan het forum, ter ere van zijn overleden
vrouw Faustina. Na zijn eigen dood werd de tempel ook aan Antoninus zelf gewijd. De Boog van
Septimius Severus was in 204 het laatste grote bouwwerk dat aan het forum werd toegevoegd. Ter
ere van deze keizer werd er ook een groot ruiterstandbeeld opgericht.
Na de regering van de Severische keizers brak de Romeinse crisis van de 3e eeuw uit, die grote
invloed had op de verdere geschiedenis van het rijk en de stad. Gedurende 50 jaar werd er vrijwel
niets meer gebouwd. Pas nadat Diocletianus vanaf 284 de orde weer had hersteld, kwamen er weer
nieuwe bouwactiviteiten. Dit was ook nodig want in 283 woedde er een grote brand op het Forum
die veel gebouwen beschadigde en de Basilica Julia en Curia Julia verwoestte. Diocletianus liet
beide gebouwen in hun oude luister herbouwen. Hij bouwde een nieuwe rostra tegenover de Tempel
van Caesar en liet op de oude rostra bij de curia vijf erezuilen oprichten. Langs de zuidelijke rand
van het plein werden vervolgens nog zeven zuilen gebouwd. In de late oudheid werd op het forum
nog regelmatig een eremonument toegevoegd, maar niet meer grote schaal. De antieke bouwwerken
werden als symbool van de grootsheid van het rijk met respect behandeld en regelmatig
onderhouden en gerepareerd. In de jaren 360 was er nog een opmerkelijke restauratie op het forum.
De stadsprefect Vettius Agorius Praetextatus ging in tegen de tijdsgeest van het opkomende
christendom en was nog een vereerder van de oude Romeinse godsdienst. Na een grote brand liet
hij daarom de Porticus van de twaalf goden nog eenmaal herbouwen. Aan het begin van de vijfde
eeuw woedde er weer een grote brand op het forum, mogelijk tijdens de inval van de Gothen onder
Alarik in 410. De Basilica Aemilia werd hierbij verwoest, maar werd in de jaren daarna toch nog
deels herbouwd.
Campo Vaccino (1636)
Middeleeuwen en renaissance
Na de val van het West-Romeinse Rijk veranderde er de eerste eeuwen niet veel op het forum, dat
nog steeds door de inwoners van Rome werd gebruikt. In de tweede helft van de 6e eeuw werd de
kerk van S. Maria Antiqua op het terrein naast de Tempel van Castor gebouwd. In 608 werd ook op
het plein van het forum nog een nieuw monument ingewijd, de Zuil van Phocas, hoewel deze zuil
waarschijnlijk al eeuwen eerder door Diocletianus was opgericht. Gedurende de middeleeuwen had
de uitgedunde bevolking van Rome niet meer de middelen om de antieke gebouwen op het forum te
onderhouden en de meeste vervielen. De Tempel van Antoninus Pius en de Curia Julia werden
omgebouwd tot kerk en bleven zo dit lot bespaard. De Boog van Septimius Severus diende als
voorportaal van een andere kerk en bleef daarom ook behouden. Een aantal aardbevingen, met
name die van 847, brachten grote schade toe aan de verlaten gebouwen en het kostbare marmer en
ijzer werd uit de ruïnes verwijderd om in nieuwe gebouwen te kunnen worden hergebruikt. Vooral
in de renaissance was dit een normale zaak en in dit tijdperk verdwenen de meeste antieke
gebouwen, op hun fundering of een paar losstaande zuilen na. Een grote laag puin en aarde vormde
zich over de restanten, die daarna geheel onder de grond verdwenen. Het forum veranderde
langzaam in een weiland waarop boeren hun koeien tussen de laatste antieke resten lieten grazen.
Het kreeg zelfs de bijnaam Campo Vaccino, het koeienveld.
Moderne tijd, opgravingen
Al tijdens de renaissance kreeg men weer interesse in het antieke Rome en de gebouwen en
mogelijke schatten op het Forum Romanum, maar dit uitte zich voornamelijk in ongeregeld
schatgraven op diverse plaatsen verspreid over het terrein. Vanaf 1800 ging men structureler te
werk. De Boog van Septimius Severus was voor bijna de helft begraven en werd in 1803 weer
helemaal blootgelegd. De Fransen waren destijds aan de macht en hadden bijzondere interesse in de
oudheden. Franse onderzoekers brachten in de eerste helft van de 19e eeuw de restanten van de
tempels van Castor, Concordia, Saturnus en Vespasianus weer bovengronds. Na 1870 volgde een
algehele opgraving van het forum tot aan het grondniveau van de 4e en 5e eeuw. Vanaf 1898 ging
de Italiaanse archeoloog Giacomo Boni nog een stap verder en groef de bodem af tot het
grondniveau uit de tijd van Augustus. Hierbij werden veel belangrijke vondsten gedaan en het
forum in zijn huidige staat dankt zijn uiterlijk aan deze opgravingen. Op specifieke plaatsen deed
men later opgravingen die nog dieper gingen. Hierbij werden onder andere de restanten van het
oude comitium aangetroffen en naast de Tempel van Antoninus een begraafplaats uit de archaïsche
tijd.
Tegenwoordig vormen de restanten van het Forum Romanum een archeologisch park dat
toegankelijk is voor elf euro. Het park is een van de grootste toeristische trekpleisters van de stad.
Het forum tegenwoordig, gezien vanaf de Via Sacra
Bouwwerken op de Velia
Het terrein van het Forum Romanum omvat in principe alleen het grote plein met de gebouwen daar
direct om heen. Direct achter de Regia en de Tempel van Vesta loopt het terrein langzaam omhoog
op de helling van de Velia. Eerst vestigden de rijke inwoners van Rome zich hier in luxe huizen,
maar na de Grote brand van Rome in 64 was de wijk verwoest en liet Nero het terrein herbouwen
met onder meer een grote colonade. Hij bouwde ook een atrium voor zijn Domus Aurea, waarin hij
een 35 meter hoog standbeeld van zichzelf plaatste. Vespasianus bouwde er vervolgens de Horrea
Vespasiani, een groot marktcomplex. Zijn zoon Domitianus bouwde de Boog van Titus over de Via
Sacra, op de top van de heuvel. De boog vormde zo de toegang tot het forum vanuit het dal van het
Colosseum. Hadrianus liet de grote Tempel van Venus en Roma bouwen, waarvoor de Colossus van
Nero verplaatst werd naar het plein voor het Colosseum. Aan het begin van de 4e eeuw liet
Maxentius aan de Via Sacra de Tempel van Romulus bouwen ter ere van zijn overleden zoon.
Maxentius begon ook aan de bouw van de Basilica Nova, die echter werd voltooid door zijn grote
rivaal Constantijn de Grote.
De monumenten op de Velia horen tegenwoordig ook bij het archeologische park van het Forum
Romanum.
[bewerk] Monumenten
[bewerk] Religie
















Huis van de Vestaalse Maagden
Lapis Niger
Porticus van de twaalf goden
Schrijn van Venus Cloacina
Tempel van Antoninus en Faustina
Tempel van Augustus
Tempel van Caesar
Tempel van Castor en Pollux
Tempel van Concordia
Tempel van Janus
Tempel van Romulus
Tempel van Saturnus
Tempel van Venus en Roma
Tempel van Vespasianus en Titus
Tempel van Vesta
Regia
[bewerk] Basilicae






Basilica Aemilia
Basilica Julia
Basilica van Maxentius
Basilica Opimia
Basilica Porcia
Basilica Sempronia
[bewerk] Triomfbogen





Boog van Augustus
Boog van Fabius
Boog van Septimius Severus
Boog van Tiberius
Boog van Titus
[bewerk] Politiek



Comitium
Curia Julia
Rostra
[bewerk] Overig








Bron van Juturna
Decennalia
Lacus Curtius
Milliarium Aureum
Porticus van Gaius en Julius
Ruiterstandbeeld van Domitianus
Tabularium
Umbilicus Urbis Romae

Zuil van Phocas
[bewerk] Afbeeldingen forum
Forum, overzicht vanaf de
Palatijn
Tempel van Vespasianus en
Titus
Tempel van Castor en
Pollux
Boog van Septimius
Severus
Basilica Julia
Curia Julia
Tempel van
Saturnus
Basilica Aemilia
[bewerk] Afbeeldingen Velia
Boog van Titus
Tempel van Venus en RomaBasiliek van MaxentiusTempel van Romulus