NRC-bijlage

Dit is een commerciële bijlage van Roche bij NRC Handelsblad
“Na een jaar van chemokuren en onzekerheid zei de arts: ‘Nu ben je schoon’.
Zelf kon ik het niet over mijn lippen krijgen” - Monica Bronsgeest (63)
OP NAAR DE 100?
28
ZATERDAG 17 DECEMBER 2016
ontdekkingen
die dit mogelijk
maakten ...
1900
2016
Levensverwachting
Levensverwachting
50 JAAR
Ziektes bestrijden
met hun eigen
middelen
Een nieuw hart
dat blijft kloppen
Pagina 2
Pagina 4
83 JAAR
DNA: de legosteentjes van het
menselijk lichaam
Pagina 5
Kankerbestrijding:
de aanval is
geopend
Pagina 6
2
3
Beste lezer
Het is in 2016 nauwelijks te geloven: 120 jaar
geleden was de gemiddelde leeftijd die Nederlanders
bereikten 49 jaar. Als je de 50 haalde, was je dus
min of meer bejaard. Tegenwoordig vinden we
het heel normaal dat we 80 worden. Maar is dat
eigenlijk wel zo vanzelfsprekend? Wat heeft er voor
gezorgd dat dat mogelijk is? Betere hygiëne, betere
operatietechnieken, gezondere voeding, een andere
levensstijl. En: steeds betere medicatie.
En dat is waar Roche een bijdrage levert. Kent u
Roche niet? Dan kunt u opgelucht ademhalen.
Want Roche is een bedrijf dat gespecialiseerd is in
het ontwikkelen van diagnostische oplossingen en
medicatie voor levensbedreigende ziektes. Zoals
leukemie of borstkanker. Beter dus om daar niet
mee in aanraking te komen. Maar als een van deze
ziektes u toch treft, heeft u wel toegang tot de
medicatie die wij in de afgelopen 120 jaar hebben
ontwikkeld. In deze bijlage willen we het verhaal
vertellen van die ontwikkelingen. Een verhaal over
medische ontdekkingen die veel levens hebben gered. En misschien in de toekomst ook wel dat van u.
Halen we ooit een gemiddelde leeftijd van 100? Als
het aan ons ligt wel. Wij investeren 23,5 miljoen euro
per dag in de research die nodig is om tot nieuwe
ontdekkingen te komen in de diagnostiek en genezing van ernstige ziektes. Roche bestaat dit jaar 120
jaar, en dit is het verhaal van onze bijdrage aan een
langer, gezonder leven.
Sheri Morin
General Manager Roche Nederland
Mark Osewold
General Manager Roche Diagnostics
Nederland
Colofon
Dit is een commerciële bijlage van Roche.
De inhoud van deze bijlage valt niet onder
de verantwoordelijkheid van de redactie
NRC Handelsblad/nrc.next. Concept en
productie: LVB Networks Amersfoort
Uitgever: Roche Nederland Woerden
1895
Eykman en Grijns ontdekken dat
de zenuwaandoening beriberi met
vitamine B genezen kan worden.
De toepassing van DNA-kennis in geneesmiddelen
Ziektes bestrijden
met hun
eigen middelen
Ons lichaam is opgebouwd uit cellen. Elke cel heeft een kern met daarin uniek DNA, dat erfelijke eigenschappen bevat. Kennis over het DNA heeft geleid tot uiteenlopende toepassingen, zoals het oplossen van
misdrijven. Maar die kennis kan ook gebruikt worden om medicijnen te ontwikkelen.
Antistoffen spelen een belangrijke
rol bij het aanpakken van ziektes
en cellen die ziektes veroorzaken.
Cellen die een prominente rol spelen
bij de afweer zijn de T- en B- cellen.
Zo maken B-cellen specifieke eiwitten, die zich vormen tot antistoffen.
Ziekteverwekkers die het lichaam
willen binnentreden, worden in eerste
instantie tegengehouden door de huid
en de slijmvliezen. De tweede barrière
vormen de cellen. Cellen maken
ziekteverwekkers bij binnenkomst
onschadelijk, al lukt dat niet altijd.
Het interessante is dat door de toegenomen kennis van het afweersysteem
steeds meer mogelijkheden ontstaan
om ziektes te voorkomen of te bestrijden. Bekend voorbeeld hiervan
is vaccinatie. Vaccinatie is eigenlijk
het trainen van het immuunsysteem,
waardoor je de ziekte bij infectie niet
meer of veel minder ernstig krijgt.
Diabetes
Doordat we op ‘celniveau’ meer te
weten komen over hoe ziektes werken
en hoe we ze kunnen aanpakken, zijn
we in staat met behulp van de zogeheten ‘recombinant DNA- technologie’
1898
Toepassingen
van monoklonale
antilichamen
snel delende cellen, is het mogelijk
om grote hoeveelheden insuline te
maken.
Biotechnologie: monoklonale
antilichamen
Monoklonale antilichamen worden als
medicijn tegen verschillende ziektes
gebruikt, zoals:
• het remmen van de afweer na
orgaantransplantatie;
• het remmen van ontstekingen bij
reumatische aandoeningen;
• het remmen van ziekteprogressie bij
multiple sclerose (MS);
• het remmen van kanker door
remminggroei van bloedvaten in de
tumor of het remmen van kanker
door herkenbaar maken van de
kanker door het afweersysteem of
wegnemen van het groeisignaal;
• Psoriasis.
geneesmiddelen te maken. Misschien
wel het bekendste geneesmiddel dat
met recombinant DNA-technologie is
gemaakt, is insuline voor de behandeling van diabetes. Door het gen voor
het eiwit insuline te isoleren en dit in
te brengen in het DNA van specifieke,
Marie en Pierre Curie ontdekken de
elementen polonium en radium. Hun
onderzoek leidt tot de ontwikkeling van
radiotherapie.
Antistoffen kunnen tegenwoordig
op grote schaal kunstmatig worden
gemaakt. De technologie achter
het maken van deze zogenaamde
‘monoklonale antilichamen’ is ontdekt in 1972 door Georges Köhler en
César Milstein, twee wetenschappers
verbonden aan het Instituut voor
Immunologie in Basel, Zwitserland.
Voor deze belangrijke ontdekking
ontvingen zij later de Nobelprijs.
De technologie is door de jaren
heen verder uitgewerkt waardoor
het nu mogelijk is om op een veilige
manier grote hoeveelheden van het
monoklonale antilichaam te maken.
Het gen wordt gecodeerd voordat het
specifieke antilichaam wordt ingebracht in het DNA van snel delende
cellen. Deze cellen worden dan verder
gekweekt in grote fermentoren. De
monoklonale antilichamen worden
dan geoogst en gezuiverd zodat ze als
medicijn kunnen worden gebruikt.
1899
Wilhelm Conrad Röntgen
ontdekt de röntgenstraling.
De kosten van
geneesmiddelen
“Mijn zoon moest ik vertellen dat er een
vijand in zijn lichaam zat: de kanker”
‘De huisarts dacht dat het een ijzertekort was. Daar voel
ik me nog steeds schuldig over. Eerst probeerden we een
ijzerdrankje, daarna tabletten. Maar Mauk (12) werd steeds
zieker. Het begon met een griepje, later was hij continu
misselijk. Op een dag vond ik mijzelf op de bank, Mauk lag
als een hoopje ellende tegen me aan. Hij was kilo’s afgevallen en zag lijkbleek. Ik wist dat er iets niet klopte. Toen
mijn man thuiskwam, zag hij een blauwe gloed rond Mauks
mond. Alles kwam in een stroomversnelling: de ambulance
werd gebeld, in het ziekenhuis vermoedden ze een darmperforatie. Een uur later lag hij op de operatietafel. Na de
operatie mochten we niet direct naar hem toe. Zelf ben
ik verpleegkundige en ik zag aan de arts dat hij vreselijk
nieuws had. Er waren tumoren in zijn darmen gevonden.
Nieuwste ontwikkelingen tegen kanker
Op het gebied van kanker zijn er de nodige
biotechnologische ontwikkelingen gaande. Monoklonale antilichamen worden
gemaakt om eiwitten op de buitenkant
van kankercellen tegen te gaan. Nadat de
monoklonale antilichamen zich binden
aan deze eiwitten, wordt het afweersysteem geactiveerd om de kankercellen op te
ruimen. Met behulp van nieuwe technie-
1901
Karl Landsteiner ontwikkelt
het moderne systeem van
bloedgroepen.
Op elfjarige
leeftijd kreeg
de zoon
van Heidi
Disveld
(40) het
non-hodgkin
lymfoom
Ik voelde een enorme woede en fantaseerde dat ik alle
gordijnen van de muur trok. Mijn zoon moest ik vertellen dat
er een vijand in zijn lichaam zat: de kanker. Maar dat er ook
een leger was dat hem kon helpen: de chemokuren. Een
halfjaar van chemokuren heeft ons gezin hechter gemaakt.
Mauks broertje werd heel zorgzaam en knuffelig, dat was
mooi om te zien. De kuren zijn nu voorbij, elke zes weken
moeten we op controle. De kans dat non-hodgkin terug
komt is best groot. Laatst zei de oncoloog: ‘Kijk eens naar
je zoon, hij straalt en ziet er gezond uit. Durf daarop te
vertrouwen’. Maar dat is lastig.’
Dit interview is tot standgekomen in samenwerking met de
Vereniging Ouders Kinderen en Kanker
ken is het ook mogelijk om monoklonale
antilichamen te maken waaraan specifiek een toxisch stofje is gekoppeld, het
antilichaam-conjugaat. Na binding aan
de kankercel, wordt het stofje specifiek
binnen de kankercel gebracht en doodt het
vervolgens de cel. Het voordeel hiervan
is dat het toxische stofje zijn werk doet
waar het hoort: in de kankercel en niet
in andere gezonde cellen. Deze vorm van
therapie is inmiddels al beschikbaar voor
de behandeling van verschillende vormen
van kanker. Een andere, zeer recente ontwikkeling, is de productie van antilichamen die niet één maar twee verschillende
eiwitten (bi-specifieke antilichamen) kunnen binden, bijvoorbeeld op de kankercel
en op de afweercel (T-cel). Hierdoor
wordt de T-cel aangezet om de kankercel
te vernietigen.
1904
natuurlijk hartmedicijn
Een van de eerste medicijnen die Roche op de markt bracht, was het hartmedicijn Digalen®.
Dit geneesmiddel kwam tot stand in samenwerking met de universiteit van Zürich. Het was
eigenlijk een natuurgeneesmiddel, want Digalen was een extract van een plant: de digitalis
purpurea. In goed Nederlands: het vingerhoedkruid. Digalen versterkte de hartspier, verbeterde zijn elasticiteit en zorgde voor een regelmatig hartritme.
In de media verschijnen regelmatig
berichten over de kosten van geneesmiddelen. Hoewel de kosten van alle
geneesmiddelen zo’n 6 à 7 procent
uitmaken van het totale gezondheidszorgbudget, vinden ook wij als farmaceutisch bedrijf het belangrijk dat de
zorg betaalbaar blijft. Daarom werken wij
met veel partijen in de zorg samen om tot
betaalbare geneesmiddelen te komen.
Dat doen we bijvoorbeeld door kortingen
te geven aan ziekenhuizen. Of door af te
spreken dat als een geneesmiddel niet
werkt, er ook niet betaald hoeft te worden.
Dat noemen wij pay for performance.
De ontwikkeling van geneesmiddelen
is erg kostbaar. Een geneesmiddel voor
een bepaalde kankersoort ontwikkelen
duurt 10 tot 12 jaar. Er gaan meer dan
7 miljoen werkuren in zitten en het kost
gemiddeld 1 tot 2 miljard euro. Daarnaast
is het ontwikkelen van een geneesmiddel
risicovol. Pas tegen het eind van de totale
ontwikkeling van een geneesmiddel –
als het wordt getest in gecontroleerde
studies – weten we of het geneesmiddel
het juiste effect geeft. Roche is afhankelijk van het geld van externe partijen zoals
investeerders met zicht op winst. Zonder
winst geen investeringen, zonder investeringen geen doorbraken. Doorbraken
die van levensbelang zijn voor duizenden
patiënten.
Roche staat open voor gesprekken over
de gezondheidszorg, de rol die Roche
daarin speelt, en de kritiek die er is op de
farmaceutische industrie. Die gesprekken
worden nu al regelmatig gevoerd, maar
het kan altijd beter. Het verhaal in deze
bijlage is een handreiking om met elkaar
dat gesprek aan te gaan.
1910
Ontdekking salvarsan, een
geneesmiddel tegen syfilis.
4
5
Minder afstoting van getransplanteerde organen
Een hart dat klopt
Orgaantransplantaties waren aan het begin van de jaren vijftig nog weinig succesvol.
Meestal werden de organen snel afgestoten, waardoor de patiënt binnen dertig dagen kwam
te overlijden. Dat veranderde toen er medicijnen op de markt kwamen waarmee afstoting
kan worden voorkomen.
Na de eerste ervaringen van
orgaantransplantaties bij honden,
kwam in de jaren vijftig van de
vorige eeuw ook orgaantransplantaties bij mensen op gang. De
eerste succesvolle orgaantransplantatie vond plaats in 1954 in de
Verenigde Staten. Het betrof een
niertransplantatie bij een eeneiige
tweeling. Doordat de organen van
de twee broers genetisch identiek
waren, bleven afstotingsverschijnselen uit. De transplantatiepatiënt
kon nog acht jaar doorleven met
de nier van zijn broer, voordat
hij weer nierproblemen kreeg.
Slechts een paar jaar later werd
het mogelijk om ook nieren te
transplanteren die niet genetisch
overeenkwamen. De eerste niertransplantatie in Nederland vond
plaats in 1966 tussen een moeder
en haar zoon.
In Nederland bestaat
ongeveer 50% van de niertransplantaties uit ‘levende
donor transplantaties’.
Van de nierpatiënten die een
nier krijgen van een levende orgaandonor: 65% van de nieren
is na 10 jaar nog werkzaam.
Van de nierpatiënten die een
nier krijgen van een overledene:
45% van de nieren is na 10 jaar
nog werkzaam.
Nederland en Turkije
zijn de landen met de meeste
transplantaties van nieren van
levende donoren.
1921
Frederick Banting en John
Macleod isoleren voor het eerst
insuline en leggen daarmee de
basis voor de behandeling van
diabetes.
techniek als de medicatie verbeterden. Vanaf de jaren tachtig van de
vorige eeuw steeg om die redenen
de overlevingskans van transplantatiepatiënten.
Transplantatiegeneeskunde
Begin jaren zestig vonden ook de
eerste long- en levertransplantaties
plaats en iets later de eerste harttransplantaties. Helaas nog met
weinig resultaat: van de honderd
patiënten die toen werden geholpen, overleden er zestig binnen
een week. Rond diezelfde periode
werden er ook voor het eerst niertransplantaties uitgevoerd met een
hersendode donor. Hersendood
betekent dat de hersenen geen
activiteit meer vertonen. Doordat
het lichaam kunstmatig wordt beademd, blijven onder andere hart,
longen, lever en nieren geschikt
voor transplantatie. Voor die tijd
gebeurde dat enkel met hartdode
donoren. De transplantatiegeneeskunde kreeg pas een grote boost
toen er meer bekend werd over het
afweermechanisme en zowel de
Zoeken naar de
perfecte match
Wetenschappers blijven
zoeken naar een oplossing
om afstoting volledig tegen
te gaan. Is het mogelijk
om ervoor te zorgen dat
het donororgaan volledig
getolereerd wordt door de
ontvanger? Momenteel zijn
veel onderzoeken hierop
gericht. Maar vooralsnog
blijft medicatie nodig, omdat
de ‘perfecte match’ nu nog
niet altijd mogelijk is.
De juiste balans
Het risico op afstoting van het
orgaan ligt altijd op de loer. De
medicatie die dit tegengaat, legt
het immuunsysteem plat, en is dus
ook een gevaar voor de patiënt. De
oplossing zit hem in een heel fijne
balans. Afstoting wordt veroorzaakt doordat het afweersysteem,
dat er onder normale omstandigheden voor zorgt dat mensen niet
ziek worden van virussen of bacteriën, het donororgaan ‘aanvalt’.
Een orgaan is net als een virus niet
‘lichaamseigen’. Gezonde mensen
hebben een goed functionerend
immuunsysteem om infecties
tegen te gaan. Maar bij een transplantatie wil je juist het omgekeerde
bereiken. Transplantatiemedicijnen,
zogenoemde immunosuppressiva, zorgen er daarom voor dat het
immuunsysteem onderdrukt wordt.
Met deze medicijnen is het zoeken
naar de juiste balans, waarbij het
immuunsysteem op zo’n laag pitje
wordt gezet dat het orgaan wordt
geaccepteerd maar dat virussen en
dergelijke niet de overhand kunnen
nemen.
Bouwen en finetunen
Halverwege de jaren negentig van
de vorige eeuw kwam medicatie beschikbaar die ervoor zorgt dat cellen
die betrokken zijn bij de afstoting
van organen, geremd worden in hun
groei en niet meer kunnen delen.
Hierdoor zijn deze cellen minder in
staat het getransplanteerde orgaan
aan te vallen. De kans op afstotingen
en bijwerkingen neemt aanzienlijk
af. En áls er bijwerkingen optreden,
zijn deze beter te verdragen. Door
de komst van nieuwe middelen en
daarmee betere combinatiemogelijkheden kunnen medicijnen veel beter
worden afgestemd op de individuele
patiënt: artsen kijken naar wat de
patiënt nodig heeft en kunnen doseringen op die patiënt afstellen.
“Ik woog nog maar 42 kilo”
Björn Kamphuis is geboren met
een nierafwijking. Hij groeide op
als een gezonde jongen, totdat
hij op zijn twintigste ziek werd.
‘Ik woog nog maar 42 kg, mijn
zintuigen functioneerden amper,
plassen ging moeizaam en ik had
overal jeuk.’ Toen hij voor een
onderzoek bloed liet prikken, werd
hij gelijk opgenomen: zijn nieren
bleken beschadigd en volledig
verschrompeld. In 2000 kreeg
Björn een nier van zijn moeder. Het
bleek een goede match, maar vier
jaar geleden begon zijn lichaam
toch te protesteren en de nier af te
stoten. ‘Een getransplanteerde nier
heeft hoe dan ook een beperkte
levensduur. Gelukkig heb ik het
nog redelijk lang vol gehouden.
Na de transplantatie startte ik
direct met geneesmiddelen die
het risico op afstoten verminderen.
In eerste instantie kreeg ik daar
1928
Alexander Fleming ontdekt
de penicilline.
Björn
Kamphuis
(38) kreeg
een nier
van zijn
moeder
bijwerkingen van zoals misselijkheid en vermoeidheid. Het bleek
dat ik allergisch reageerde op een
bepaald ingrediënt in het medicijn
dat ik kreeg toegediend. Ik ben
toen overgestapt op een andere
medicijncombinatie en nu heb ik
vrijwel geen last van bijwerkingen.
Daarnaast slik ik ook nog een hele
reeks vitaminen en ijzertabletten. Ik
heb het geluk dat ik van gezonde
voeding houd, ik hoef er niets voor
te laten. Alleen sporten, dat lukt
niet meer.’ Björn zal zijn leven lang
anti-afstotingmedicatie moeten
slikken. Tenzij hij aan de nierdialyse
moet, als er geen nieuwe nier komt.
‘Ik zie daar als een berg tegenop.
Nierdialyse is enorm ontwrichtend
voor je leven. Tegelijkertijd weet ik
dat ik de veerkracht heb om ook
met die tegenslag om te kunnen
gaan. Ik ben een positief mens. Het
is zoals het is.’
1935
Vitamine C wordt voor het eerst
kunstmatig geproduceerd.
DNA-profielen worden steeds sneller in kaart gebracht
De diagnose staat
geschreven in de genen
Veel ziekten, waaronder de meeste vormen van kanker, worden veroorzaakt door veranderingen in het DNA van de patiënt. Het loont dus de moeite om snel te achterhalen wat de
volgorde is van de bouwstenen van dat DNA. De methode die daarvoor wordt gebruikt, heet
sequencen. Die techniek is nu onmisbaar in het wetenschappelijk onderzoek naar oorzaak
en behandeling van ziekten.
In 4 uur een DNA-profiel
De eerste sequencingmethode, Sanger
sequencing geheten, werd eind jaren ’70
ontwikkeld. Deze methode wordt nog steeds
gebruikt en verder ontwikkeld, maar vanaf
het begin van deze eeuw is ook de next
generation sequencing (NGS) in gebruik.
Deze nieuwe generatie sequencing-technieken is goedkoper en sneller dan de traditionele methode en er kunnen grotere stukken
DNA tegelijk mee worden gesequenced.
NGS is geschikt om het complete DNA van
een patiënt te sequencen. De snelheid van
sequencen is met de komst van next generation sequencing erg toegenomen. Het duurde aanvankelijk zo’n veertien dagen voordat
een DNA-volgorde was bepaald, maar nu
doen de verschillende gangbare systemen
dat in 12, 24 of 36 uur. Met de snelste systemen kan het zelfs in drie à vier uur.
De toegenomen snelheid van sequencen
maakt de methode steeds interessanter voor
gebruik in de kliniek. Sequencen kan helpen
om bij een patiënt de diagnose te stellen
(aan de hand van mutaties in het DNA) en
om de optimale behandeling te kiezen. Dat
zorgt ervoor dat behandelingen steeds meer
‘op maat’ kunnen worden gegeven. Deze
personalized treatment vergroot de kans op
effect en verkleint de kans dat een patiënt
onnodig een zware therapie moet ondergaan. Sequencen, met name next generation
sequencing, draagt bovendien bij aan de
ontwikkeling van nieuwe therapieën.
Medisch paspoort
De snelheid en de nauwkeurigheid van
sequencen neemt nog steeds toe. Daardoor
zal de bepaling steeds bruikbaarder worden
voor de kliniek. Momenteel is de bepaling
1943
Ontdekking geneesmiddel
tegen tuberculose.
1951
De ontdekking van halothaan
en aanverwante verbindingen.
Halothaan is anno 2016 nog
steeds een van de meest gebruikte
narcosemiddelen wereldwijd.
1952
Tuberculose bestrijden
Eind jaren 40, begin jaren 50 was tuberculose nog een ziekte die in de westerse wereld veel
slachtoffers maakte. Tuberculose zorgde in die tijd voor meer doden tussen de 18 en 45 jaar
dan welke andere ziekte dan ook. De ontdekking en toepassing van Isoniazide zorgde voor een
omslag. Isoniazide is vooral bij snelgroeiende TBC-bacteriën heel effectief. In enkele dagen
weet het de meerderheid van de bacteriën te doden. Isoniazide wordt nog steeds toegepast.
nog grotendeels ‘handwerk’ en is het nog
een uitdaging om de uitslag van de bepaling
goed te interpreteren. Als sequencen verder
wordt geautomatiseerd, kan de bepaling
meer worden gestandaardiseerd, met
minder kans op fouten. Het wordt makkelijker om het gehele DNA van een persoon,
gezond of ziek, in één keer te bepalen. Hiermee komt informatie beschikbaar die belangrijk kan zijn om vroegtijdig een therapie
te starten of medisch in te grijpen. Deze
zogeheten Whole Genome Sequence (WGS)
zou al vroeg in het leven kunnen worden
gedaan (vergelijkbaar met de hielprik), wat
een kind een ‘medisch paspoort’ geeft voor
het verdere leven.
Behandeling op maat
Als sequencing-systemen in verschillende
ziekenhuizen of zelfs wereldwijd digitaal
aan elkaar gekoppeld worden, kunnen
DNA-profielen sneller en makkelijker
worden opgeslagen in databanken. Dat
zal wetenschappelijk onderzoek naar de
oorzaak van ziekten, ook zeldzame ziekten, versnellen. Van behandelde patiënten
worden in de databanken ook gegevens verzameld over het effect van een behandeling.
Daarmee kunnen computersystemen zoeken naar verbanden tussen DNA-profielen
en de reactie op een bepaalde behandeling.
Het systeem kan dan een behandeladvies
geven aan de arts. En dat advies zal steeds
betrouwbaarder en meer onderbouwd
worden. Het is niet ondenkbaar dat bij een
patiënt die naar de arts gaat eerst bloed
wordt afgenomen voor een DNA-bepaling
waarvan de uitslag, inclusief een behandeladvies, al bekend is als de patiënt bij de arts
naar binnen gaat.
1953
Ontdekking van de structuur van DNA
door James Watson en Francis Crick
leidde tot de ontwikkeling van moleculaire
biologie en moderne genetica.
1973 Publicatie van eerste DNA-sequentie van 24 bouwstenen.
1977 Publicatie van de Sanger sequencingmethode. Fred Sanger ontving
hiervoor in 1980 de Nobelprijs.
1987 Eerste automatische
sequencer in gebruik.
1998 Het complete DNA van Caenorhabditis elegans is gesequenced. C.
elegans is een wormpje van
1 mm lang.
2000 Het complete DNA van de
mens is gesequenced.
2005 Eerste Next Generation Sequencing
systeem in gebruik.
2005 Verdere verfijning en ontwikkeling
– nu van sequencingmethoden.
Wat is sequencen?
Sequencen is het bepalen van de
volgorde (=sequence) van de bouwstenen van het DNA. Deze bouwstenen
zijn de vier zogeheten nucleotiden:
adenine (A), cytosine (C), guanine (G)
en thymidine (T). De volgorde daarvan
is bepalend voor alle erfelijke informatie
in onze genen. Sequencen is een grote
doorbraak geweest voor het wetenschappelijk onderzoek naar de functie
en werking van DNA. Het is nu onmisbaar voor wetenschappelijk onderzoek,
biotechnologie en forensisch onderzoek. DNA-sequencing vindt inmiddels
in veel laboratoria plaats.
1954
Eerste orgaantransplantatie
met levende donor.
1967
Eerste harttransplantatie
in de VS.
6
7
Kankerbehandeling wordt steeds geavanceerder
Aanvalstactieken die
het verschil maken
Kanker bestaat uit snel delende cellen. Chemotherapie is een goede manier om deze kankercellen te doden, ware het niet dat hierbij ook
gezonde cellen worden aangetast of gedood. Dit veroorzaakt vaak vervelende bijwerkingen zoals haaruitval, slijmvliesontstekingen en
misselijkheid. Daarom wordt er al tientallen jaren gezocht naar betere therapievormen.
Jarenlang was kankeronderzoek gericht
op het optimaliseren van chemotherapieschema’s en op de ontwikkeling van
middelen die bijwerkingen van chemotherapie verminderen of voorkomen.
De roep om effectievere therapieën
met minder bijwerkingen werd echter
steeds groter. Met steeds betere onderzoekstechnieken in de laboratoria
kreeg men meer kennis van kankercellen, hun gedrag en hun zwakke
plekken. Onderzoekers ontdekten
daarnaast middelen die oraal kunnen
worden gebruikt om in de tumorcel
hun doel op te zoeken. De werkzame
stof wordt dan pas actief wanneer het
in de tumorcel is opgenomen. Zulke
middelen worden regelmatig ingezet als onderdeel van de therapie bij
patiënten met darm- en borstkanker. De
betere diagnosetechnieken en nieuwe
behandelmethodes hebben er ook toe
geleid dat de behandeling steeds meer
op maat kan worden aangeboden.
Targeted therapy bij kanker
Het ideale medicijn voor de behandeling van kanker is een middel
dat alleen werkt tegen de specifieke
eigenschappen van kankercellen van
een bepaalde patiënt. Anders gezegd:
de ideale behandeling is een gericht
schot, en niet een schot met hagel. Je
wilt alleen die cellen uitschakelen die
kwaadaardig zijn. Onderzoek is dus op
gericht op het vinden van specifieke
eigenschappen óp of ín kankercellen.
Die kunnen worden opgespoord met
speciaal daarvoor ontwikkelde diagnostische tests waarbij wordt gekeken naar
de aan- of afwezigheid van bepaalde
tumorkenmerken. Voorbeelden van
tumorkenmerken zijn hormoon- en
1968
een antibioticum voor 2 miljard patiënten
In de jaren zestig kwam een antibioticum op de markt dat een doorbraak betekende bij de bestrijding
van infectieziektes. Blaasontstekingen, huidinfecties, diarree, longontsteking en zelfs cholera werden (en
worden) met dit middel bestreden. De naam van de werkzame stof is trimethoprim/sulfamethoxazol,
ook wel co-trimoxazol. Artsen claimen dat ze met dit antibioticum meer levens hebben gered in de
afgelopen 40 jaar dan alle doden die ooit zijn gevallen in oorlogen, waar ook ter wereld. Zeker is dat er
ongeveer 2 miljard mensen met dit middel zijn behandeld.
HER2-receptoren bij borstkanker en
kenmerken zoals KRAS bij long- en
darmkanker, ALK bij longkanker en
CD20 bij lymfeklierkanker. Tegen deze
specifieke kenmerken is met succes een
aantal geneesmiddelen ontwikkeld. Het
effect van deze geneesmiddelen is dat de
tumor rechtstreeks geremd wordt in zijn
groei en dat de afweer van de patiënt
wordt ingeschakeld om de tumorcel
op te ruimen. De normale cellen in het
lichaam van de patiënt worden ontzien.
Geneesmiddelen die gericht zijn op
specifieke tumorkenmerken noemt men
ook wel targeted therapy.
Om verder te kunnen groeien heeft
de kankercel bloedvaten nodig. Die
bloedvaten zorgen voor de aanvoer van
zuurstof en voedingstoffen. Een stofje
dat de kankercel maakt om bloedvaten te
laten groeien, werd in de jaren negentig
ontdekt. Op basis van deze ontdekking
kon een medicijn worden ontwikkeld
dat de stof uitschakelt. Hierdoor wordt
het bloedvatstelsel van de tumor, de
‘levensader’, kleiner of sterft zelfs af. Dit
geneesmiddel, en ook geneesmiddelen
die op dit principe verder zijn ontwikkeld, worden tegenwoordig toegepast bij
verschillende kankervormen.
Het ideale medicijn voor de behandeling
van kanker is een middel dat alleen werkt
tegen de specifieke eigenschappen van
kankercellen van een bepaalde patiënt
‘Levensader’ tumor uitschakelen
Tumor in verdediging
Naast onderzoek in de kankercel zelf,
zijn er ook grote stappen gemaakt bij
het onderzoek naar de manier waarop
de kankercel gevoed wordt. Al in 1971
werd verondersteld dat er een stof moet
zijn die de kankercel uitscheidt en die
ervoor zorgt dat bloedvaten naar de
kankercel toe groeien. Uit onderzoek
bleek dat een tumor tot ongeveer 2 mm
grootte kan groeien door opname van
zuurstof en voeding uit de omgeving.
Helaas is gebleken dat tumoren zich
kunnen verdedigen tegen de aanvallen
met chemotherapie die op ze worden
afgevuurd. Ze hebben een aantal
mechanismen die ervoor zorgen dat de
schade aan het eigen tumor-DNA wordt
gerepareerd. Bij sommige tumoren is
één van die reparatiemechanismen niet
aanwezig of defect, bijvoorbeeld bij
patiënten met erfelijke borstkanker en
eierstokkanker. Als je bij deze patiënten
1973
Parkinson medicatie
Parkinson is een ziekte die ontstaat door een tekort aan dopamine in
de hersenen. Dopamine is onder meer betrokken bij de coördinatie
van spierbewegingen. Bij een tekort aan dopamine ontstaan ongecontroleerde bewegingen, trillingen en stijfheid. In 1973 kwam medicatie
met Levodopa op de markt, een werkzame stof die nu nog steeds wordt
gebruikt. Levodopa wordt in het lichaam omgezet in dopamine.
1984
Het virus dat aids veroorzaakt werd gevonden:
HIV (Humane Immunodeficiency Virus).
het ándere reparatiemechanisme kunt
remmen, schakel je de reparatiemogelijkheden van de tumor geheel uit. De
chemotherapie heeft dan veel meer effect
omdat het tumor-DNA blijvend beschadigd
wordt. Met als gevolg dat er een grotere
kans is dat de tumorcellen afsterven.
Immunotherapie
Met de verschillende vormen van gericht
werkende therapieën is de prognose van
patiënten met bepaalde kankersoorten de
afgelopen jaren sterk verbeterd. Helaas is
kanker daarmee nog geen ziekte die we
in alle gevallen kunnen genezen. Maar
onderzoekslaboratoria blijven wel zoeken
naar verdedigingsmethoden van kankercellen om hier nog betere aanvalstactieken
op los te laten. Veel van het huidige onderzoek is gericht op het afweersysteem van
de patiënt. Zo is gebleken dat kankercellen in staat zijn om de natuurlijke
afweer van de patiënt uit te schakelen door
de vorming van een soort ‘antenne’ die
afweercellen van de patiënt de-activeert.
Hierdoor herkent de afweercel de kankercel niet, en wordt deze dus niet uitgeschakeld. Het afweermechanisme wordt door
de kankercellen als het ware om de tuin
geleid, en de tumor kan verder groeien
zonder dat hij wordt aangevallen door het
afweersysteem. Deze ontdekking maakte
het mogelijk om geneesmiddelen (zogenoemde immunotherapie) te ontwikkelen
die het eigen afweersysteem, gericht tegen
de tumor, kunnen her-activeren. Patiënten
met diverse vormen van kanker zouden
hier baat bij kunnen hebben. En de kans
is groot dat immunotherapie in de nabije
toekomst bij meerdere vormen van kanker
kan worden ingezet.
1987/1988
Lovastatin (mevacor) komt op de markt.
Dit cholesterolverlagende medicijn gaat
slagaderverkalking tegen en verlaagt sterfte
door hart- en vaatziekten.
“Het was een rollercoaster”
‘Eigenlijk was ik nooit ziek. Ineens had ik last van huiduitslag, oorontsteking en aanhoudende verkoudheid. Ik
herinnerde me een droom over mijn moeder en zus. Beiden
verloor ik aan borstkanker. Kort daarna voelde ik zelf een
knobbeltje in mijn borst. Ik woonde op Sint Maarten voor
mijn werk. Nooit heb ik getwijfeld; ik wist meteen dat ik
me wilde laten behandelen in Nederland. Het was een
rollercoaster: van het warme Sint Maarten naar het koude
Nederland. Maar ik hield me vast aan de woorden van de
arts: ‘Je hebt geen uitzaaiingen, we kunnen je genezen’.
‘Na een jaar van chemokuren en onzekerheid zei de arts:
‘Nu ben je schoon’. Zelf kon ik het niet over mijn lippen
krijgen, nog steeds vind ik het lastig. Ik voel me goed, maar
ik heb geen idee wat er in mijn lijf gebeurt. Na de eerste
1993
De eerste steunhartimplantatie in Nederland.
Een steunhart kan een
donorhart vervangen.
1995
De behandeling van aids
wordt succesvol door de
‘combinatietherapie’. De
combinatie bestaat uit
drie HIV-remmers.
Monica
Bronsgeest
(63) kreeg
drie jaar
geleden
borstkanker
2011
Eerste lichaamseigen synthetische orgaan getransplanteerd
in Zweden (alternatief voor
donororgaan).
chemokuur kreeg ik nog een jaar lang medicatie. Ik wist dat
een medicijn dat ik kreeg voorgeschreven mijn hart tijdelijk
zou kunnen verzwakken. Traplopen kostte mij ineens veel
moeite. Maar het hinderde niet; ik was er nog.’
‘Ik ben intens blij dat er in Nederland zoveel mogelijk is.
Geen idee wat er was gebeurd als ik niet terug was gekomen. Ik zeg altijd: ‘Er is een leven voor de kanker en een
leven na de kanker’. Mijn lichaam durf ik niet meer blind te
vertrouwen. Maar dankbaar ben ik voor elke dag, vooral op
de dag dat ik mijn eerste kleinkind in mijn armen kreeg.’
Dit interview is tot standgekomen in samenwerking met de
Borstkankervereniging.
2012
Met een eenvoudige bloedtest
kan het syndroom van Down
tijdens de zwangerschap
vastgesteld worden.
2013
Toepassing immuuntherapie
bij de bestrijding van kanker.
Goedemorgen.
Welkom bij het mooiste
moment van de dag.
De ochtend.
Alles kan nog gebeuren.
Mooie, leuke en gekke dingen.
Zonde dat we daar niet
wat vaker bij stilstaan.
Sterker nog, we draaien ons
het liefst nog een keertje om.
Maar de ochtend staat voor het leven.
Je bent er weer.
En daar vechten we voor bij Roche.
Voor het leven van iedereen.
Van jou, je familie en je vrienden.
Wij investeren in de medische wetenschap
zodat iedereen een goedemorgen heeft.
Elke ochtend weer.
Goedemorgen, wij zijn Roche.
Wij zijn er voor het leven.
Kijk voor meer informatie op Roche.nl/goedemorgen