DAN`S DOCUMENTS

TAOÏSME: DE VRIJE WEG VAN CHINA
Wat is taoïsme?
De moeilijkste opdracht die men in verband met het taoïsme kan geven is voor
westerlingen een definitie te geven van wat het precies is. Het taoïsme ontsnapt aan
exacte definiëring. Het gaat niet over één iets, maar over vele stromingen, tradities en
individuen met vaak zeer uiteenlopende invullingen van “taoïsme”. Het is een Chinees
fenomeen, een autochtone Chinese
levenswijze en levensvisie, zoals ook het
confucianisme dat is en het boeddhisme dat oorspronkelijk niet is. Men kan dus alleen
taoïst zijn als men tot een taoïstische traditie toetreedt of zich de eigenschappen
ervan eigen maakt. Er bestaat dus geen “westers” taoïsme (jammer voor diegenen die
zo graag misbruik maken van de vrijheid binnen het taoïsme om het naar hun eigen
westerse ideeën om te buigen). Traditioneel heeft er ook nooit een centraal taoïstisch
gezag of instituut of een soort paus of godheid bestaan die de wet stelden of absolute
normen en algemeen geldende gedragsregels opstelden. Wel bestonden en bestaan
binnen de tradities en binnen de officiële taoïstische organisaties “regels” of
bepalingen waaraan het individuele lid zich hoort te houden. Maar de nadruk op de
individuele vrijheid binnen het taoïsme doet de persoonlijke beleving of toepassing
ervan sterk verschillen. Ondanks de onmogelijkheid om het taoïsme precies te
definiëren heeft het toch een aantal kenmerken die we kunnen beschrijven en die
essentieel zijn om te begrijpen welke lading door deze benaming gedekt wordt en
Tekst & Foto © 2014 China Arts v.z.w. & Dan K.J. Vercammen. Alle rechten voorbehouden.
vooral welke niet.
We kunnen sowieso stellen dat het taoïsme een levenskunst, religie en filosofie is die
bepaalde eigenschappen van de Chinese maatschappij en het Chinese volk gevormd
heeft:
– onafhankelijkheid in denken en handelen
– gemeenschapszin
– openheid naar andere culturen en hun verworvenheden
– flexibiliteit en aanpassingsvermogen
– overlevingsdrang en creativiteit.
En dit zijn slechts enkele van de door het taoïsme in de hand gewerkte
karakteristieken van de Chinese maatschappij. Deze zaken vinden we vooral bij de
Chinese bevolking terug en niet noodzakelijk bij de diverse Chinese bestuursvormen,
al werden of worden ook deze onvermijdelijk deels door het millennia oude taoïsme
geïmpregneerd. Precies omwille van hun onafhankelijkheid en vrije denken zijn
taoïsten
doorheen
de
hele
Chinese
geschiedenis
vaak
de
meest
geviseerde
slachtoffers van repressie geweest.
Dao – Tao
Maar laten we uitgaan van de herkomst van het woord “taoïsme”. Dit woord is afgeleid
van de Chinese term “tao” 道 (beter [in pinyin transcriptie]: dao). “Dao” staat voor
“weg”, “pad” en “methode”. Het is een vrij oude term die door de klassieke Chinese
filosofische stromingen van twee- à drieduizend jaar geleden gebruikt werd om naar
hun methode te verwijzen. Het is dus geen term die exclusief bij het taoïsme hoort.
Ook confucianisten, legalisten en vele anderen gebruikten deze term. Meteen kunnen
we al een van de vele misvattingen over het taoïsme in het Westen uitklaren: niet alle
verwijzingen naar “dao” hebben met taoïsme te maken, vaak integendeel. Recente
verschijnselen
zoals
boeken
en
workshops
rond
bijvoorbeeld
“de
dao
van
management” zijn hiervan een typerend voorbeeld. Dao kan verwijzen naar eigen
interpretaties en methodes van handelen en denken van om het even welke
individuen en stromingen. Deze hebben meestal vrijwel niets met taoïsme gemeen.
Taoïsme heeft te maken met specifieke Chinese tradities (geassocieerd met diverse
stromingen, individuen, teksten en vooral praktijken). Zoals alle Chinezen gaan ook
taoïsten er prat op dat ze behoren tot een bepaalde traditie of dat ze zich baseren op
dergelijke tradities.
Tekst & Foto © 2014 China Arts v.z.w. & Dan K.J. Vercammen. Alle rechten voorbehouden.
Kenmerken
De oorsprong en het historische verloop van de taoïstische tradities zijn niet steeds
even duidelijk, maar de kenmerken ervan gewoonlijk wel. Bovendien kunnen we een
heleboel informatie over deze tradities en de personen die er zich toe bekenden,
terugvinden in belangrijke verzamelingen van taoïstische literatuur. De meest bekende
hiervan is de zogenaamde “Taoïstische Canon” (Daozang 道 藏 , daterend van 1445),
een uiterst complexe collectie van teksten over diverse onderwerpen waar taoïsten
zich pleegden mee bezig te houden.
Na deze datum zijn echter nog vele andere teksten geschreven en zelfs nieuwe
tradities ontstaan.
Welke
kenmerken
kunnen
we
dan
typisch
taoïstisch
noemen?
Alle
taoïsten
(h)erkennen het belang van de figuren Laozi 老子 (ca. 7de eeuw voor 0) en Zhuangzi 莊
子 (ca. 5de – 4de eeuw voor 0) en hun teksten. Historische gegevens over deze
personages zijn uiterst beperkt, maar zij leven vooral verder in hun belangrijke en
invloedrijke teksten. Het werk van Laozi, de Laozi of Daodejing 道德經 (Tekst over het
Pad en zijn Uitstraling) is een relatief korte tekst van ongeveer vijfduizend woorden in
een hermetische en poëtische stijl. De Zhuangzi is een volumineuzer werk met
diepzinnige prozateksten. Beide werken werden en worden door taoïsten bestudeerd
en geïnterpreteerd volgens de eigen traditie. Beide teksten vertegenwoordigen een
levensvisie die we “taoïstisch” kunnen noemen. Deze visie uit zich in een grenzenloos
respect voor het leven, een diep inzicht in de mysteriën van de kosmos en het
bestaan, een creatieve, humoristische en opbouwende aanpak van het leven en een
realiseren van deze dingen door middel van het verkennen en optimaal gebruiken van
het lichaam (noot: met “lichaam” bedoel ik zowel de uitwendige vorm als alle
inwendige
mogelijkheden
ervan,
inclusief
denken,
voelen
en
andere
mentale/psychische/spirituele faculteiten). Laozi en Zhuangzi waren niet de eersten
om zich met deze dingen op dergelijke wijze bezig te houden. Ze waren wel de
pleitbezorgers en de vertegenwoordigers van zeer oude Chinese stromingen en
tradities waarvan we gewoonlijk de oorsprong niet meer kunnen terugvinden, maar
waarvoor, dankzij archeologische vondsten, voldoende bewijzen voorhanden zijn om
hun bestaan te bevestigen. Bovendien waren zij niet de laatsten, want na hen
ontstonden nieuwe tradities die op hun werken en ideeën verder bouwden en er
andere zaken aan toevoegden. De oudste nog bestaande historische taoïstische
traditie begon in de eerste grote bloeiperiode van het verenigde China, de Han (ca.
Tekst & Foto © 2014 China Arts v.z.w. & Dan K.J. Vercammen. Alle rechten voorbehouden.
200 voor tot 200 na 0). Deze heet de “Hemelse Meesters” traditie. De leiders van deze
religieuze
volksbeweging
droegen
namelijk
deze
titel
en
zij
creëerden
een
gemeenschap met een eigen structuur, eigen praktijken (o.a. eigen geneeswijzen,
meditatieve technieken, rituelen, enz.) en eigen teksten. Vele inhoudelijke aspecten
waren gebaseerd op wat Laozi en Zhuangzi reeds aangereikt hadden.
Glad ijs
Hier komen we, voor de theoretici van de taoïstische studie althans, op glad ijs: een
aantal van hen beschouwen de zogenaamde “individuele” taoïsten, zoals Laozi en
Zhuangzi, als “daojia” 道 家 (meesters in de taoïstische filosofie). Hun filosofie zou
totaal verschillend zijn van de religieuze taoïstische volksbewegingen waar vooral
religie centraal zou staan. Dit is een tweede belangrijke misvatting over het taoïsme.
Grondig onderzoek van andere geleerden zoals Kristofer Schipper (en de auteur) heeft
duidelijk aangetoond dat én religie én filosofie zowel bij de enen als de anderen even
sterk aanwezig zijn en dat het enige onderscheid dat men kan maken een onderscheid
in tradities is, niet in de essentie. Dit brengt ons trouwens bij een volgend delicaat
gegeven. In kringen van westerse religieuzen (en in hun kielzog westerse filosofen,
wetenschappers en sinologen) werden de rituelen en de religieuze aspecten van het
taoïsme in het algemeen afgedaan als het “bijgeloof” van de Chinezen. Deze
ideologische stellingname (een zeer hardnekkig vooroordeel) is wellicht ontstaan om
verschillende redenen die inderdaad met de kenmerken van taoïstische tradities te
maken hebben. De taoïstische religieuze bewegingen hebben steeds elementen uit de
religie van het volk opgenomen (b.v. vooroudercultus, de cultus van de aarde, de
hemel en de hele kosmos, rituele praktijken en objecten) en deze geherinterpreteerd.
Zo zijn taoïstische tempels ontstaan, die vol staan met taoïstische en vaak lokale
“afgodsbeelden”. Taoïsten kennen echter niet zoiets als wat in het Westen “God” of
“goden” heet. De taoïstische goden leven als krachten en mogelijkheden in het
lichaam
van
de
verpersoonlijkingen
taoïst,
via
dat
zijn
beelden
echte
maken
tempel
en
communicatie
kosmos
met
is.
en
Uitwendige
vanuit
de
volksgemeenschap makkelijker. Daarom werden lokale culten (ook boeddhistische)
geïntegreerd.
Tekst & Foto © 2014 China Arts v.z.w. & Dan K.J. Vercammen. Alle rechten voorbehouden.
Taoïstische praktijk: de eenmaking van de qi
Het verenigen der dingen is precies een fundamentele taoïstische praktijk. Ook in het
lichaam van de taoïst gaat het vooral om een verenigen of herenigen van de
samenstellende delen tot een goed samenwerkend geheel. De taoïsten hebben zeer
veel informatie over dit lichaam verzameld en hebben zeer veel technieken ontwikkeld
om dit lichaam te bestuderen en te beïnvloeden. Allerlei gezondheidsoefeningen,
vormen van zelfverdediging, ademtrainingen, geneeswijzen (massage, naalden,
chirurgie, diagnostiek, pathologie, enz.), visualisaties en bewustzijnsverruiming van
het inwendige lichaam, interactie tussen lichaam en kosmos, enz. zijn precies daarom
binnen het taoïsme ontstaan en/of bijgesteld. Voorstellingen van hoe het inwendige
lichaam eruit ziet en hoe het functioneert (hetzij letterlijk op papier of op steles of
mentale voorstellingen opgeroepen door de taoïstische meester) werden van oudsher
door de taoïsten getekend, onder ingewijden doorgegeven en gebruikt bij trainingen
en rituelen. In vele gevallen geven zij het lichaam weer als een berg of een kleine
kosmos met miniaturen van alle ingrediënten van de macrokosmos: symbolische
miniaturen van mensen, dieren, planten, rotsen, rivieren, sterren, zon en maan,
planeten, enz. fungeren in deze inwendige wereld zoals hun evenbeelden in de
kosmos. Dit lichaam wordt door de taoïst bevrijd van de schadelijke invloed van de
(grote) omgeving. Het is zijn/haar wereld waar hij/zij in vrijheid volgens een
natuurlijke orde regeert. Eigenlijk wordt dit lichaam geregeerd door de shén 神 , de
bewoners, die gegenereerd worden uit de qi 氣van het lichaam. Dit kernbegrip uit de
Chinese cultuur, de qi, is in wezen damp en in de menselijke context gaat het vooral
om de adem en de mogelijkheden die de mens door deze “beademing” krijgt (in
eerste instantie: leven). Deze qi circuleert doorheen de hele kosmos en dus ook via
het lichaam van de mens. Binnen het lichaam kan deze omgezet worden tot
“aandrijfkracht” om het lichaam te laten functioneren en om de vele mogelijkheden
van de mens (zoals bewegen, denken, voelen, fantaseren, dromen, enz.) te
ontwikkelen. In subtiele, geraffineerde vorm heet deze qi dus shén en deze term staat
voor alles wat wij onder de psycho-emotionele en mentale aspecten van het lichaam
rekenen alsook de materiële manifestaties daarvan. Taoïstisch gezien duidt shén de
bestuurlijke controle van de inwendige wereld aan en deze kan gesymboliseerd
worden door een lichamelijk bestuurlijk apparaat dat alvast qua vorm sterke
gelijkenissen vertoont met het klassieke Chinese staatsbestel. Inhoudelijk gaat het
echter om een zeer vrije, zachte (“vrouwelijke”) en spontane regering die voortdurend
Tekst & Foto © 2014 China Arts v.z.w. & Dan K.J. Vercammen. Alle rechten voorbehouden.
probeert te werken aan het behoud van een gezond lichaam. Zolang deze kracht het
lichaam samenhoudt, blijft de mens leven. Gaat zij uiteen, dan sterft de mens. Het
conserveren en samenhouden van de qi is dus van levensbelang en dit verklaart het
vele werk dat de taoïst op dit vlak verricht: via levenskunst, rituelen, medicijnen,
(zelf)massage, meditatie en vele andere technieken probeert hij/zij zijn/haar leven
aangenaam en lang te maken.
Methoden
De concrete methoden om dit te realiseren gaan veel meer over dingen ontleren in
plaats van aanleren. Dit noemen de taoïsten wuwei 無 爲 : niet ageren omwille van
individuele doelstellingen, maar de mens heraanpassen aan een spontane ordening
van de kosmos. Hierdoor keert de mens in zijn kleine kosmos (zijn lichaam) terug tot
ziran 自 然 , een toestand waarin alles gewoon zichzelf is en alle conflicten door
versmelting en harmonisering oplossen. Elk individu of elke traditie heeft daar zo zijn
specifieke methodes voor. Verlenging van het leven van de taoïst die deze levenswijze
belichaamt, was/is vaak het resultaat. Het verlengen van het leven werd door
sommige taoïsten trouwens als onbeperkt gezien, indien men over de juiste middelen
beschikte. Taoïstische experimentele alchemie werd ontwikkeld om dit doel te
bereiken. In latere tijden werd het ontwikkelen van de innerlijke mogelijkheden
(spirituele ontwikkeling, bewustzijn en gezondheid) het voornaamste bereik van de
innerlijke alchemistische praktijk. Naar de gemeenschap of de uitwendige wereld
waarin de taoïsten vertoefden, werd hun kennis vertaald via rituelen waaraan het volk
deelnam en via de belangrijke bijdragen tot o.a. de geneeskunde in China. Helaas
heeft de moderne Chinese geneeskunde zichzelf ontdaan van haar taoïstische wortels
en blijft in die fenomenen die tegenwoordig onder de misleidende benaming
“traditionele Chinese geneeskunde” bekend staan, vrijwel niks over van de taoïstische
invloed. Hiermee heeft deze versie dan ook resoluut gekozen voor verwestersing en
een uiteindelijke verdwijning. Binnen sommige taoïstische milieus zijn de authentieke
Chinese geneeswijzen nog steeds in het geheim levend gehouden, al is het aantal
beoefenaars zeer gering geworden.
Het taoïsme en de wereld
Moderne, niet-taoïstische en zelfs niet-Chinese gedachten en praktijken werden en
worden voortdurend in de taoïstische cultuur opgenomen, maar deze vernietigen niet
Tekst & Foto © 2014 China Arts v.z.w. & Dan K.J. Vercammen. Alle rechten voorbehouden.
de originele taoïstische verworvenheden, ze versterken ze door aanvulling of
verdieping. In al zijn aspecten kan men het taoïsme beschrijven als een schatkamer
van de Chinese cultuur en zijn beïnvloedende factoren. Alle vormen van levenskunst
en (levens)filosofie, wetenschap, schone kunsten, religies en nog veel meer andere
fenomenen die ooit in China bestaan hebben, zijn minstens ten dele in de diverse
cultuuruitingen van het taoïsme (o.a. artefacten, praktijken en teksten) bewaard
gebleven. Alle religies en filosofieën hebben daardoor ook hun stempel kunnen
drukken op de evolutie, de vorm en de inhoud van het taoïsme. Vooral met het
confucianisme
en
het
Chinese
boeddhisme
heeft
een
vruchtbare
interactie
plaatsgehad. Zo is dat wat men hier onder de Japanse naam “zen” (Chinees: chan 禪)
kent, oorspronkelijk de meest taoïstische vorm van het Chinese boeddhisme. Van de
andere kant heeft het taoïsme ook heel wat schade en verminkingen opgelopen, toen
deze andere filosofie-religies een sterke invloed hadden op de Chinese overheid en de
daardoor georganiseerde religieuze verordeningen of structuren. De relatie met het
christendom en andere westerse visies is vaak moeilijk geweest. Het Westen is noch
op het vlak van religieuze/filosofische opstelling noch op het vlak van politiek een
voorbeeld van openheid geweest. China is dus vooral geconfronteerd geweest met de
politieke,
militaire,
economische
maar
ook
intellectuele
en
religieuze
kolonisatiepolitiek van het Westen. De moeilijkst te bekeren subjecten waren precies
de vrijdenkende, onafhankelijke taoïsten. Ondanks verwoede en goed gesponsorde
pogingen om het taoïsme dan maar als een hoop verwerpelijke onzin en bijgeloof af te
doen is het nog steeds springlevend en is zelfs het Westen toch “besmet” geraakt met
sterk taoïstisch geïnspireerde concepten en fenomenen als yinyang 陰 陽 en de door
het taoïsme beïnvloede krijgs- en gezondheidskunst taijiquan 太極拳. Een mooi bewijs
dat het taoïsme erin slaagt zijn voornaamste bekommernis te realiseren: leven en
overleven. Wel is het overleven van de authenticiteit binnen het taoïsme precair
geworden. Uiteindelijk is het overleven van het vormelijke niet voldoende om de
essentie te vrijwaren. En die essentie is precies noodzakelijk om lang leven te
realiseren …
Voor wie meer wil weten over het taoïsme
Kijk op onze webpagina's voor cursussen, workshops, seminars en opleidingen over
authentieke taoïstische filosofie en praktijken: www.taoiststudies.org.
Onze publicaties kunnen je op weg helpen om de taoïstische cultuur beter te
Tekst & Foto © 2014 China Arts v.z.w. & Dan K.J. Vercammen. Alle rechten voorbehouden.
begrijpen: www.taoiststudies.org/TAOIST_STUDIES_WEB/BOOKS_BOEKEN.html.
In deze boeken vind je ook vaak een uitgebreide bibliografie voor verdere lectuur.
Tekst & Foto © 2014 China Arts v.z.w. & Dan K.J. Vercammen. Alle rechten voorbehouden.