Tao - Filosofisch Café Zwolle

Taoïsme
‘De hoogste goedheid is als water’: een
filosofie van de grenzeloze vrijheid
Michel Dijkstra
Proloog: Dao De Jing vers 48 (fragment)
• De hoogste goedheid is als water.
Het goede van water bestaat hierin dat het de
tienduizend dingen begunstigt zonder te
wedijveren.
Het toeft op plaatsen die door iedereen worden
veracht.
Daarom is het dicht bij Tao.
Confucianisme en taoïsme (1)
• Beide stromingen ontstaan in de Periode der
Strijdende Staten (403-221 v.Chr.)
• De weg van het confucianisme: terugkeer naar de
waarden van de Zhoudynastie – politiek handelen
en het cultiveren van de deugd
• De weg van het taoïsme: contra regelgeving en
conformisme. Het gaat juist om vrijheid en
spontaniteit
• Taoïsme is een krachtige onderstroom in de
Chinese filosofie
• De leer heeft een uitgesproken literair karakter
Confucianisme en taoïsme (2)
• Kritiek van Mencius (vierde eeuw v.Chr.) op
Yang Chu (een proto-taoïst):
• ‘Als hij het rijk tot voordeel zou kunnen zijn door
zichzelf een haar uit te trekken, dan zou hij het
niet doen.’
• Zie ook Zhuangzi 28: ‘Yao deed afstand van de
troon ten gunste van Xu Yu. Xu Yu weigerde.
Toen viel zijn keuze op Zichou Chifu. ‘Het is niet
zo’n slecht idee om mij tot keizer te maken,’ zei
Zichou Chifu. ‘Op het ogenblik heb ik echter last
van een kwaal. Ik moet daar aandacht aan
besteden en heb geen tijd voor een rijk.’
Lao Zi en de Dao De Jing (Daodejing)
• Lao Zi is historisch een zeer schimmige figuur.
Zie de anekdote met de grenswachter
• Daodejing (Het boek van de weg en de deugd) of
de Laozi: 81 hermetische verzen
• Kernbegrip: Tao (de Weg): ‘Het Tao dat als
“Tao” aangeduid kan worden, is niet het
permanente Tao.’
• Tao is de mysterieuze oorsprong van alles. Het is
geen scheppergod, maar een instantie waaruit het
universum spontaan voortkwam
• Tao is zowel transcendent als immanent
De werking van Tao: de deugd (De)
• Tao is zowel ‘begin’ als ‘beginsel’ van de dingen
(voortbrenger, maar ook voedende moeder)
• Tao handelt volstrekt belangeloos en
onbaatzuchtig: alles krijgt de ruimte voor
ontwikkeling
• ‘De hoogste deugd is geen deugd. Daarom is zij
deugd.’ Omschrijving van De: watermetaforen
• De deugd van Tao vormt het ideaalbeeld voor het
menselijk handelen op persoonlijk, ethisch en
politiek vlak
Zhuang Zi (ca. 370-390 v.Chr.)
• Een echte ‘buitenfilosoof’, was gesteld op zijn
vrijheid
• Schrijver van de gelijknamige verhalenbundel
Zhuangzi (Innerlijke Geschriften)
• Anekdote van de schildpad onderstreept zijn
vrijheid
• Meesterstilist maar zeer bescheiden
Taoïstische staatsleer: wuwei
• Het taoïsme lijkt individualistisch, maar is dit niet
• Contra confucianisme: deze leer ontaardt snel in
hypocrisie. In het ideale geval heeft men geen
deugden nodig
• Men moet niet ingrijpen, maar juist het niet-doen
cultiveren: ‘Als niet-doen wordt gedaan, blijft
niets ongedaan.’ ‘Niet-doen’ heet wuwei
• Wuwei betekent niet-intentioneel handelen. De
ideale vorst legt zich hierop toe
• Taoïstische utopie is een archaïsche
plattelandsgemeenschap
De filosofie van Zhuang Zi (1)
• Lao Zi reflecteert op Tao en formuleert zo een
leidraad voor het menselijk handelen. Zhuang Zi
gaat van het individu uit, maar ziet de mens wel
als maatschappelijk wezen
• Opening Zhuangzi: de twee vogels.
• Beroemde anekdote: Zhuang Zi, Hui Zi en de
nutteloze boom
Opening Zhuangzi: de vogels
‘Zijn vleugels [van de vogel Peng) zijn als wolken die aan de
hemel hangen. Met zijn vleugels slaat hij op het water, en
als een wervelwind – draaiend als een ramshoorn – rijst hij
op tot een hoogte van negentigduizend mijl. Ver boven de
wolken, met zijn rug tegen de blauwe hemel, zet hij dan
koers naar de zuidelijke zeeën. (…)
Het krekeltje en het duifje lachen erom en zeggen: ‘We
maken een sprongetje en vliegen tot aan die olm of die
sandelboom. Soms halen we dat niet en vallen we op de
grond voordat we er zijn, en dat is dat! Wat moet dat
eigenlijk, eerst negentig duizend mijl omhoog om naar het
zuiden te vliegen? (…)
Zo zie je het verschil tussen klein en groot.’
Zhuang Zi en de nutteloze boom
• Hui Zi zei eens tot Zhuang Zi: ‘Neem nou eens die grote
boom, die de mensen chu noemen. Zijn stam zit vol
knobbels en bulten. Er is geen rechte lijn op te trekken.
Zijn takken zijn allemaal krom of gedraaid. Geen kompas
of winkelhaak die je erop kunt gebruiken. Als hij langs de
weg staat, is er geen timmerman die ernaar omkijkt. Net
zoals die woorden van jou: wel groot, maar zonder enig
nut. Iedereen keert ze de rug toe.’
• Zhuang Zi: weinigen kennen het nut van het nutteloze
De filosofie van Zhuang Zi (2): taalkritiek
• Waardeoordelen en het benoemen van zaken
schaden ‘de tienduizend dingen’
• Vergelijking spreken – vissen met een fuik. Zodra
de vis gevangen is, heb je geen woorden meer
nodig
• Het gaat erom de taal ‘stromend’ en spontaan te
maken, zo komt de mens niet in de greep van zijn
eigen concepten: ‘Laat de dingen de dingen zijn
en laat je niet door de dingen gedingd worden.’
Zhuang Zi en de dood
• ‘De Ware Mens van weleer wist niet wat het was
zich te verheugen in het leven, hij wist niet wat
het was een afkeer te hebben van de dood. Hij
kwam naar buiten in het leven zonder vreugde en
ging naar binnen in de dood zonder weerstand te
bieden. Ongedwongen ging hij, ongedwongen
kwam hij, en dat was dat.’
• Men moet meegaan met de stroom of de Grote
Transformatie proberen te volgen. Zie het verhaal
van Zhuang Zi en zijn gestorven vrouw
De dood van Zhuang Zi’s vrouw
• ‘Toen zij stierf was ik natuurlijk diep bedroefd, net als
ieder ander. Maar toen dacht ik aan de tijd voor ze een
leven had, en niet alleen daaraan, maar ook aan de tijd
voor ze een vorm had, en zelfs nog verder terug, aan de
tijd voor de energieën die haar zouden vormen bestonden.
Ergens te midden van het onvatbare vormeloze veranderde
er iets en kwamen de energieën tot stand; nog een
verandering en de energieën werden vorm, nog een
verandering en de vorm kreeg leven. Nu is er opnieuw iets
veranderd en is ze gestorven. Dat is net zoals de vier
seizoenen die elkaar steeds afwisselen. Ze gaat nu rustig
liggen in een reusachtige kamer. Mocht ik huilend achter
haar aan hollen, dan zou ik toch enkel duidelijk maken dat
ik niets begrepen heb van het levenslot?’
Taoïstische invloed op de Chinese filosofie
• Het taoïsme bleef altijd een onderstroom: het
werd nooit de officiële ideologie van het Rijk van
het Midden
• Invloed op het boeddhisme: het chan (zen)
boeddhisme is een huwelijk tussen het Indiase
boeddhisme en het taoïsme
• De latere (neo) confucianisten werden eveneens
beinvloed door het taoïsme. Zie het systeem van
Zhu Xi (13e eeuw), de ‘Thomas van Aquino van
China’
Taoïsme en schilderkunst
• Wang Hui: Landschap naar een oude meester
Epiloog (1): Dao De Jing vers 48
De hoogste goedheid is als water.
Het goede van water bestaat hierin dat het de tienduizend dingen
begunstigt zonder te wedijveren.
Het toeft op plaatsen die door iedereen worden veracht.
Daarom is het dicht bij Tao.
Als het om wonen gaat, zijn lage plaatsen het goede.
Waar ‘t het hart betreft, is diepte het goede.
Als het om de omgang met anderen gaat, is menslievendheid het
goede.
Waar ‘t het spreken betreft, is eerlijkheid het goede.
Als het om regeren gaat, is ordenen het goede.
Waar ‘t het handelen betreft, is kundigheid het goede.
Waar het om actie gaat, is keuze van het geschikte moment het goede.
Het is juist omdat men niet wedijvert,
dat men van blaam gevrijwaard blijft.
Epiloog (2): Het Grote Spreken
Waar vind ik iemand die alle woorden
vergeten is, zodat ik een woordje met hem
kan spreken?