Voeding en gezondheid bij asielzoekers

Voeding en gezondheid bij asielzoekers- en vluchtelingenkinderen
Review: Voeding en gezondheid bij asielzoekersen vluchtelingenkinderen
GGD GHOR Nederland, april 2016
Deze review geeft een samenvatting van nationale en internationale onderzoeken naar de
voedingsgerelateerde gezondheid van asielzoekers- en vluchtelingenkinderen. In navolging van de
notitie ‘De gezondheid van vluchtelingen in gemeenten: preventie centraal’ toont de review de
noodzaak voor meer aandacht voor preventie, zowel tijdens de asielprocedure als na doorstroom
naar gemeenten. Omdat het aantal onderzoeken naar de gezondheidsstatus van asielzoekers- en
vluchtelingenkinderen in Nederland beperkt is, zullen blijvende monitoring en analyse van
gegevens uit het Digitaal Dossier JGZ wat betreft groei en overgewicht helpen om risicogroepen te
onderscheiden en gerichte preventie te kunnen uitvoeren.
Het aantal asielverzoeken in Nederland was in 2015 met ruim 55.0001 veel hoger dan in eerdere
jaren. Ook het aantal vluchtelingen met een verblijfsvergunning dat een woning kreeg in een
gemeente nam sterk toe. Dit leidt onder andere tot een snelle doorstroom naar gemeenten. In
2016 zullen naar verwachting 43.000 personen met een verblijfsvergunning doorstromen naar de
gemeenten2, bijna anderhalf keer zoveel als in 2015. Bijna de helft van de asielzoekers in 2014
was Syriër, daarna vormden Eritreeërs en Irakezen de grootste groepen3.
De populatie asielzoekers en vluchtelingen in Nederland is jong. Bijna de helft van de asielzoekers
die Nederland binnenkwamen tussen 2000 en 2008 was jonger dan 20 jaar4. Van de Nederlandse
inwoners is slechts een kwart onder de 20 jaar. Vooral de recent (in 2014 en 2015) in de
gemeenten ingeschreven Syrische immigranten vormen een jonge groep: bijna 40 procent is
jonger dan 18 jaar5. Deze lijn zal zich blijven doortrekken: de verwachting is dat in de komende
tijd veel gezinsherenigers, waaronder kinderen, naar Nederland zullen komen.
Verschillende internationale studies laten zien dat voormalige migranten naar westerse landen
voedingspatronen aannemen met verhoogde vet- en suikerwaarden en een lagere consumptie van
groente, fruit en vezels6,7. Renzaho en Burns8 vonden bij Afrikaanse migranten in Australië
veranderingen in voedselinkoop, bereidingswijzen en voedingspatronen, en de introductie van
gefabriceerd voedsel. Ook kan stress tijdens de asielprocedure leiden tot verhoogde inname van
ongezonde voeding en afname van fysieke activiteit9. Veel van deze veranderingen in
voedingsgewoonten waren niet in lijn met een gezonde levensstijl en kunnen leiden tot een snelle
toename van lichaamsgewicht en chronische ziekten8. Amerikaans onderzoek toont aan dat het
risico op obesitas en verwante complicaties bij immigrantenkinderen groter is dan bij volwassen
immigranten die zich in Amerika vestigen10. Dit komt mogelijk doordat kinderen meer in aanraking
komen met de Amerikaanse leefstijl en hierdoor meer beïnvloed worden.
Gezondheidsstatus asielzoekers- en vluchtelingenkinderen
Adequate voeding draagt bij aan de gezondheid, welzijn en potentiële leervermogen van kinderen.
Voeding tijdens de kindertijd is belangrijk voor een optimale gezondheid en hersenontwikkeling 11.
Meerdere studies hebben aangetoond dat een ongunstig voedingspatroon gelinkt wordt aan
aandoeningen als obesitas, groeiachterstand, aderverkalking, botaandoening
en cariës5,7,12. Overgewicht op jonge leeftijd is een belangrijke voorspeller van overgewicht en
obesitas op volwassen leeftijd. Preventie, signalering en interventie bij kinderen biedt
daarom een belangrijke gezondheidswinst13,14,15. Het aantal onderzoeken naar de
gezondheidsstatus van asielzoekers- en vluchtelingenkinderen in Nederland is echter beperkt.
Voeding
Stellinga-Boelen16 toonde aan dat aanzienlijk deel van asielzoekerskinderen in Nederland een
voedingsinname heeft met teveel vet en onvoldoende calcium, ijzer, vitamine A en D, vergeleken
met de Nederlandse voedingsrichtlijnen opgesteld door de Gezondheidsraad17. Kinderen van 2-3
1
Voeding en gezondheid bij asielzoekers- en vluchtelingenkinderen
jaar hadden de laagste inname van ijzer en vitamine D. Een analyse van meerdere internationale
onderzoeken toonde aan dat gemiddeld 77% van migranten met een donkere huidskleur een tekort
heeft aan vitamine D18. Een lage inname van deze voedingsstoffen kan gezien worden als een
voedingsrisico. De hoge vetinname is een belangrijk aandachtspunt, omdat dit een belangrijke
voorspeller is van obesitas en hart- en vaatziekten op volwassen leeftijd19.
Uit een onderzoek uit 2002 naar voedingsgedrag van Alleenstaande Minderjarige Asielzoekers
(AMA’s – nu AMV’s genoemd)20 bleek dat de inname van cholesterol hoger en de consumptie van
fruit lager lag dan de aanbevolen hoeveelheid. Verder gaven de AMA’s (allen mannelijk) aan dat zij
niet goed konden koken en problemen hadden met het inkopen van geschikt voedsel. Aangereikte
oplossingen zoals voedingsvoorlichting in het algemeen en kooklessen werden door een kleine
meerderheid van de AMA’s als positief bestempeld.
Overgewicht
De studie van Stellinga-Boelen21 vond daarnaast dat bij asielzoekerskinderen in Nederland
overgewicht of obesitas van 15% naar 21% toenam bij een follow-up na gemiddeld 2,5 jaar.
Analyse van gegevens van asielzoekerskinderen in twee Nederlandse asielzoekerscentra toonde
aan dat 25% van de kinderen tussen 4-15 jaar overgewicht had22.
Amerikaans onderzoek laat eveneens zien dat overgewicht bij immigranten toeneemt met de tijd
dat zij in de Verenigde Staten verblijven23. Een Australische review vond een positieve relatie
tussen acculturatie (de verandering van een cultuur door voortdurend contact met een andere
cultuur) en obesitas bij populaties die vanuit landen met lage- of middeninkomens naar landen met
hoge inkomens migreren24.
Daarnaast had 13% van de Nederlandse asielzoekerskinderen bij binnenkomst een zeer kleine
lengte voor leeftijd, na 2,5 jaar was dit 5% van de kinderen21. Er zijn aanwijzingen dat
groeiachterstand een risicofactor is voor overgewicht, doordat deze kinderen gevoeliger zijn voor
de effecten van vetrijke voeding25. Het risico op diabetes is bij volwassen asielzoekers ongeveer
tweemaal zo groot als bij de Nederlandse bevolking4. Overgewicht en obesitas zijn risicofactoren
voor diabetes.
Wanneer we kijken naar overgewichtcijfers in herkomstlanden valt op dat in meerdere Arabische
landen het percentage overgewicht en obesitas net als in westerse landen de afgelopen jaren is
toegenomen. Onderzoek uit 2001 toonde aan dat 20,2% van de kinderen in Syrië tot 5 jaar
overgewicht had25. Van de adolescenten in Syrië had 18,9% overgewicht en 8,6% obesitas26. Dit is
ruim twee keer zoveel als in Nederland: in 2014 had van de Nederlandse kinderen (4-20 jaar)
9,5% overgewicht en 3,7% obesitas27. Australisch onderzoek uit 200628 toont percentages van
18,4% en 8,6% voor resp. overgewicht en obesitas bij kinderen (3-12 jaar) afkomstig uit SubSahara Afrika, die gemiddeld 5,9 jaar in Australië verbleven.
Bewegen
Over lichamelijke activiteit bij asielzoekers- en vluchtelingenkinderen is tot op heden weinig
bekend. Onderzoek29 toonde aan dat het percentage volwassen asielzoekers dat niet sportte
tweemaal zo hoog was vergeleken met de Nederlandse populatie. Het gedeelte dat fysiek inactief
was (minder dan 1 dag per week 30 minuten actief) gedurende de winter was meer dan drie keer
zo hoog, na correctie voor geslacht, leeftijd en opleiding.
2
Voeding en gezondheid bij asielzoekers- en vluchtelingenkinderen
Ervaring uit de praktijk
Jeugdverpleegkundige GGD: “Regelmatig zien wij dat vluchtelingenkinderen bij
aankomst in Nederland al overgewicht hebben, doordat zij in het thuisland of tijdens de
vlucht weinig beweging hebben gehad. Maar ook bij kinderen die met een normaal
gewicht zijn binnengekomen zie je soms dat zij na een half jaar flink zijn aangekomen.
Ook het geven van extra vitamine D is vaak niet zo vanzelfsprekend bij deze kinderen.
Bij de intake gaan we ook in op de voeding: Kunnen jullie bekende producten vinden in
de winkel? Lukt het met eten bereiden? Vaak zie ik dat vluchtelingenouders zich
schuldig voelen naar hun kinderen over het feit dat ze gevlucht zijn naar Nederland. Zij
vinden het dan extra moeilijk om kinderen chips of koekjes te onthouden. Of zij geven
hun kinderen erg eenzijdige voeding, omdat zij veronderstellen dat hun kind niets
anders lust.”
Preventie
Asielzoekers en vluchtelingen veranderen hun voedingsgewoonten afhankelijk van onder meer hun
eigen culturele achtergrond, bekendheid met lokale voedingsproducten en het budget dat zij tot
hun beschikking hebben. Zij treffen een overdaad aan keuzes, maar vinden het moeilijk om
voedingsmiddelen te vinden waar zij vertrouwd mee zijn of waarvan ze weten dat het gezond
is30,31. In veel landen van herkomst, zoals de Arabische landen, zijn nog weinig tot geen
uitgebreide multidisciplinaire preventieprogramma’s die zich direct op overgewicht richten.
Preventieactiviteiten reiken daar vaak niet verder dan brochures of educatie via massamedia32.
Er is nog weinig bekend over effectieve leefstijlpreventie bij asielzoekers en vluchtelingen. Enkele
studies suggereren dat asielzoekers en vluchtelingen over het algemeen openstaan voor
kennismaking met gezonde voeding in het nieuwe land en de bereidingswijze30,31,33. Uit een
Australische analyse bleek dat interventies meer verbetering lieten zien in voeding- en
beweeggedrag als zij o.a. zijn aangepast aan de culturele normen, attitude en overtuigingen van
de doelgroep, plaatsvinden in de community-setting en gebruik maken van cultureel relevant
educatiemateriaal34. In 2004 heeft de bestuurscommissie van het toenmalige Medische Opvang
Asielzoekers (MOA) het draaiboek ‘De wereld op je bord’35 vastgesteld. Dit draaiboek kan gebruikt
worden bij het geven van voorlichting over voeding aan asielzoekers. Het is niet bekend in
hoeverre dit draaiboek nog wordt gebruikt.
Implicaties voor praktijk en onderzoek
Voorgaande geeft de noodzaak aan van preventie, tijdens en na de asielprocedure. Preventieinitiatieven in de periode na aankomst kunnen asielzoekers helpen om hun gezonde
voedingsgewoonten te behouden en de neiging verkleinen om ongezonde gewoonten aan te leren.
Zoals gezegd is het risico op toename van lichaamsgewicht bij vluchtelingenkinderen groot in de
jaren na aankomst. Leefstijlondersteuning is dus vooral belangrijk voor asielzoekers- en
vluchtelingenfamilies met kinderen, ook omdat vooral kinderen kwetsbaar zijn voor het aanleren
van ongezonde voedingsgewoonten.
Omdat de verblijfstijd in de opvang korter is geworden en vaker versnipperd over meerdere
locaties, zal preventie zich ook zeker moeten richten op kinderen en gezinnen met een
verblijfsvergunning in de gemeenten. Zo is aandacht voor voeding en bewegen in de individuele
contactmomenten bij de jeugdgezondheidszorg een kans om de doelgroep te bereiken in een vroeg
stadium na aankomst in de gemeente.
Mede omdat er nog weinig bekend is over de (de ontwikkeling) van gezondheid en fysieke activiteit
van asielzoekers- en vluchtelingenkinderen is het ook van belang om dit te monitoren in de eerste
jaren na aankomst. Analyse van de gegevens uit het Digitaal Dossier JGZ van asielzoekers- en
vluchtelingenkinderen voor wat betreft groei en overgewicht zal helpen om risicogroepen te
onderscheiden en gerichte preventie te kunnen uitvoeren.
3
Voeding en gezondheid bij asielzoekers- en vluchtelingenkinderen
Ervaring uit de praktijk
Jeugdverpleegkundige GGD: “Een ander voorbeeld is een AMV van 14 jaar met
overgewicht. Hij dronk vijf blikjes cola per dag, at onbeperkt brood, vlees en warme
maaltijden. Hij leek niet gemotiveerd om iets te doen met onze boodschap om
gezonder te eten. Het is dan echt zoeken naar wat je vanuit JGZ nog meer kunt
aanbieden. Het zou mooi zijn om hier met het AMV-team van COA in op te trekken,
bijvoorbeeld door een kooklesprogramma op te zetten en gezamenlijk de gezonde
boodschap uit te dragen.
Wij organiseren voorlichtingsbijeenkomsten over opvoeding voor ouders in
asielzoekerscentra. Voeding heeft daarin ook een rol. Ik probeer ouders altijd van
elkaar te laten leren en zelf hun weg te laten vinden: ‘Kijk naar wat jouw kind nodig
heeft om zo gezond mogelijk op te groeien en voldoende energie te hebben om naar
school te gaan en te voetballen’. Er is maar een beperkte tijd om ouders hierin te
begeleiden. Wanneer gezinnen naar de gemeenten doorstromen, hoop ik altijd maar
dat zij dit op een goede manier kunnen doorzetten.”
Bronnen
Centraal Bureau voor de Statistiek (2016). In 2015 twee keer zo veel asielzoekers en nareizigers als in 2014.
Geraadpleegd op 20 april 2016 van https://www.cbs.nl/nl-nl/nieuws/2016/04/in-2015-twee-keer-zo-veelasielzoekers-en-nareizigers-als-in-2014.
1
2
Rijksoverheid (2015). Brief taakstelling huisvesting vergunninghouders, 2e halfjaar 2015 en 1e halfjaar 2016.
3
Website Centraal Orgaan Asielzoekers (COA), geraadpleegd op 7 januari 2016.
Goosen, E.S.M. (2014). A safe and healthy future? Epidemiological studies on the health of asylum seekers
and refugees in the Netherlands (proefschrift). Amsterdam: Universiteit van Amsterdam.
4
Centraal Bureau voor de Statistiek (2016). Syrische immigranten wonen vaak in gezin. Geraadpleegd op 10
februari 2016 van http://www.cbs.nl/nl-NL/menu/themas/bevolking/publicaties/artikelen/archief/2016/
syrische-immigranten-wonen-vaak-in-gezin-2016.htm.
5
Landman, J., & Cruickshank, J.K. (2001). A review of ethnicity, health and nutrition-related diseases in
relation to migration in the United Kingdom. Public Health Nutr, 4(2B):647-657.
6
Popkin, B.M. (2002). An overview on the nutrition transition and its health implications: the Bellagio meeting.
Public Health Nutr, 5(1A):93-103.
7
Renzaho, A.M.N. & Burns, C. (2006). Post-migration food habits of sub-Saharan African migrants in Victoria: A
cross-sectional study. Nutrition & Dietetics; 63: 91–102.
8
Delavari, M., Farrelly, A., Renzaho, A., Mellor, D., & Swinburn, B. (2013). Experiences of migration and the
determinants of obesity among recent Iranian immigrants in Victoria, Australia. Ethnicity & Health, 18:1, 6682.
9
Roshania, R., Narayan, K. M., & Oza-Frank, R. (2008). Age at arrival and risk of obesity among U.S.
immigrants. Obesity, 16(12):2669–2675.
10
11
Tomkins, A. (2001). Nutrition and the health of Europe's children. Public Health Nutr. 4(1A):89.
Lindquist, C.H., Gower, B.A., & Goran, M.I. (2000). Role of dietary factors in ethnic differences in early risk of
cardiovascular disease and type 2 diabetes. Am J Clin Nutr, 71(3):725-732.
12
Baird, J., Fisher, D., Lucas, P., Kleijnen, J., Roberts, H., & Law, C. (2005). Being big or growing fast:
systematic review of size and growth in infancy and later obesity. BMJ, 331(7522):929.
13
4
Voeding en gezondheid bij asielzoekers- en vluchtelingenkinderen
Ong, K.K., & Loos, R.J. (2006). Rapid infancy weight gain and subsequent obesity: systematic reviews and
hopeful suggestions. Acta Paediatr, 95(8):904-8.
14
Singh, A.S., Mulder, C., Twisk, J.W.R., Mechelen, W. van, & Chinapaw, M.J.M. (2008). Tracking of childhood
overweight into adulthood: a systematic review of the literature. Obesity Reviews, 9, 474–488.
15
Stellinga-Boelen, A.A., Wiegersma, P.A., & Bijleveld, C.M.A. (2007). Dietary intake in asylum seeker children
in The Netherlands, strongly related to age and origin. Eur J Clin Nutr, 61(1):104-10.
16
Gezondheidsraad (2000). Voedingsnormen: calcium, vitamine D, thiamine, riboflavine, niacine, pantotheenzuur en
biotine. Den Haag: Gezondheidsraad, 2000; publicatie nr 2000/12.
17
Martin, C.A., Gowda, U., Renzaho, A.M.N. (2016). The prevalence of vitamin D deficiency among darkskinned populations according to their stage of migration and region of birth: A meta-analysis. Nutrition,
32(1):21-32.
18
World Health Organisation (2004). Diet, nutrition and the prevention of chronic diseases: report of a joint
WHO/FAO expert consultation. Geneva, 28 January - 1 February 2002. (WHO technical report series; 916).
19
Wigger, C. (2002). Voedingsproblemen van alleenstaande minderjarige asielzoekers (stageonderzoek).
Faculteit der Gezondheidswetenschappen en Gezondheidsvoorlichting, Universiteit Maastricht, Maastricht.
20
Stellinga-Boelen, A.A., Wiegersma, P.A., Bijleveld, C.M., & Verkade, H.J. (2007). Obesity in asylum seekers’
children in The Netherlands—the use of national reference charts. Eur J Public Health, 17:555-9.
21
Mol, A. de. (2007). (M)Eten is weten. Over gewicht en eetgedrag van asielzoekerskinderen
(afstudeeropdracht). Sociale Verpleegkunde, Hogeschool Leiden, Leiden.
22
Delavari, M., Sønderlund, A., Swinburn, B., Mellor, D., & Renzaho, A. (2013). Acculturation and obesity
among migrant populations in high income countries – a systematic review. BMC Public Health, 13:458.
23
Roshania, R., Narayan, K.M., & Oza-Frank, R. (2008). Age at arrival and risk of obesity among U.S.
immigrants, Obesity, 16(12):2669–2675.
24
El Taguri, A., Besmar, F., Abdel Monem, A., Betilmal, I., Ricour, C., & Rolland-Cachera, M-F. (2009). Stunting
is a major risk factor for overweight: results from national surveys in 5 Arab countries. East Mediterr Health J,
15(3):549-62.
25
Nasreddine, L., Mehio-Sibai, A., Mrayati, M., Adra, N., & Hwalla, N. (2010). Adolescent obesity in Syria:
prevalence and associated factors. Child: Care, Health and Development, 36(3):404–413.
26
27
Centraal Bureau voor de Statistiek, cijfers over 2014.
Renzaho, A.M., Gibbons, C., Swinburn, B., Jolley, D., & Burns, C. (2006). Obesity and undernutrition in subSaharan African immigrant and refugee children in Victoria, Australia. Asia Pac J Clin Nutr, 15(4):482-90.
28
Sociaal en Cultureel Planbureau (2011). Vluchtelingengroepen in Nederland. Over de integratie van
Afghaanse, Iraakse, Iraanse en Somalische migranten. Den Haag: SCP.
29
Haley, H.L., Walsh, M., Tin Maung, N.H., Savage, C.P., & Cashman, S. (2014). Primary prevention for
resettled refugees from Burma: where to begin? J Community Health, 39:1-10.
30
Wieland, M.L., Weis, J.A., Palmer, T., et al. (2012). Physical activity and nutrition among immigrant and
refugee women: a community-based participatory research approach. Womens Health Issues, 22:225-232.
31
Musaiger, A.O. (2011). Overweight and obesity in Eastern Mediterranean Region: Prevalence and Possible
Causes [online publicatie]. Journal of Obesity. Gedownload op 10 februari 2016 van
http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3175401/pdf/JOBES2011-407237.pdf
32
Kruseman, M., Barandereka, N.A., Hudelson, P., & Stalder, H. (2005). Post-migration dietary changes among
african refugees in Geneva: a rapid assessment study to inform nutritional interventions. Soz Praventivmed,
50:161-5.
33
5
Voeding en gezondheid bij asielzoekers- en vluchtelingenkinderen
Renzaho, A.M., Mellor, D., Boulton, K., Swinburn, B. (2009). Effectiveness of prevention programmes for
obesity and chronic diseases among immigrants to developed countries – a systematic review. Public Health
Nutrition, 13(3):438-450.
34
MOA Oost Nederland en werkgroep Voeding GGD Regio Stedendriehoek (2003). De wereld op je bord,
draaiboek voorlichting aan asielzoekers over voeding. Deventer: MOA Oost Nederland.
35
6