Nummer 56 — najaar 2015 - Vereniging Christiaan Huygens

Astro-Nova
Periodiek van Vereniging Christiaan Huygens
Afdeling Zuid-Holland-Zuid van de Koninklijke Nederlandse Vereniging voor Weer- en Sterrenkunde
Nummer 56 — najaar 2015
Handen tekort
We zijn een zeer actieve vereniging wat natuurlijk
heel mooi is. Zo’n actieve vereniging heeft wel leden nodig die de activiteiten organiseert. Wij willen
onder de aandacht brengen dat activiteiten binnen
onze vereniging onder druk komen te staan omdat
wij handen tekort komen.
Bestuur
Zoals jullie al begrepen hebben
heeft Ad Beerens aangegeven te
stoppen met zijn voorzitterschap
in het voorjaar van 2016. Zijn
privésituatie heeft hem echter
doen besluiten per direct in november zijn functie neer te leggen. Tot nu toe heeft niemand
zich voor het voorzitterschap gemeld.
We hebben momenteel geen voorzitter.
Onze penningmeester Maarten Pauw
heeft, zoals vooraf aangekondigd, zijn
functie neergelegd op de mini-alv van
27 november. Gelukkig is Paul Helvensteijn bereid
gevonden om de functie op zich te nemen.
PAC (Programma en Activiteiten Commissie)
De PAC is stelt het programma
samen en organiseert onze verenigingsavonden. Kees van der
Perk doet het nu alleen, waarvoor alle hulde, maar het is veel
werk en we zien graag dat meer dan één persoon
dit uitvoert. Dit gaat om de kernactiviteiten van de
club, versterking is dringend gewenst!
Waarneemleiders
De waarneemleiders openen de sterrenwacht voor
ad-hoc waarneemavonden. Voor elke werkdag in
de week willen we graag iemand hebben die er
naar streeft (andere belangrijke zaken kunnen altijd voorrang vereisen natuurlijk) om de sterren-
AN Nummer 56 - najaar 2015
In dit nummer oa:
Handen Tekort bij Huygens
1
Programma
4
Waarneemteam
4
Verenigingsnieuws
5
Uit de Media
6, 11, 14,
15
Legendes achter de sterrenbeelden
7
Komeet Catalina
8
Vergeet komeet PanSTARRS niet
9
Interessante websites: astrotekenen
12
Huygens’ Astrofotografie Album
16
wacht te openen bij helder weer. Nu hebben we
geen vast iemand voor de dinsdag- en vrijdagavond. En ook weinig back-up mogelijkheden daardoor.
Waarnemen van de Zon
Op zich hebben we daar met
Kees van de Perk en Frans
Rodenburg een mooie bezetting, maar het ontbreekt
hen nog aan ervaring en
knowhow om de heliostaat
goed uit te lijnen en routinematig te laten draaien.
Beheerder sterrenwacht en Helios
Dit betreft het organiseren van onderhoud en verbeteren van de sterrenwacht en Helios inclusief de
apparatuur. Het zou mooi zijn als wij vaste groep
—> vervolg op pagina 4
bladzijde 1
Colofon
Vereniging Christiaan Huygens
Astro-Nova verschijnt drie maal per jaar en
wordt gratis verspreid onder leden en donateurs.
Contribuanten:
Internetsite
www.verenigingchristiaanhuygens.nl
Secretariaat
Vereniging Christiaan Huygens
p/a Navanderstraat 14c
3039 VM Rotterdam
Frans de Winter, Paul Bakker, Maarten Pauw,
Ineke Blokhuizen, Arie Nouwen, Kees van der
Perk
Redactie: Paul Bakker en Maarten Pauw
Kopij voor de volgende Astro-Nova graag uiterlijk 15 maart aanleveren per e-mail aan
[email protected]
E-mail
[email protected]
Bankrelatie
ING Bank
Rekeningnummer
NL86 INGB 0009 4833 26
Secretariaatsberichten
Bestuur
Opgezegd
Voorzitter
Gezocht!

Penningmeester
In transitie
Secretaris
Roland van Milaan
Alg. bestuurslid
Paul Bakker
Vereningingslocatie
Streeknatuurcentrum Alblasserwaard
Rino Koekkoek
Nieuwe leden

Jaap den Boer

Marah Maintz (juniorlid)

Maarten Pathe
Matenaweg 1, tussen Papendrecht
en Wijngaarden
Huygens heeft nu 54 senior leden,
3 junior leden en 13 donateurs.
Stand per 19-12-2015.
Telefoonnummer
clubgebouw
(0184) 412618
Astronomische evenementen
In deze rubriek een korte opsomming van aanstaande gebeurtenissen die met astronomie te maken
hebben.
23 januari 2016
Astrofotografie dag bij Urania in Hove (België).
Voor het programma zie http://www.vvs.be/werkgroepen/werkgroepastrofotografie/astrofotografiedag-2016
9 maart 2016
Totale zonsverduistering. Wel een stukje reizen, naar Indonesië
21 mei 2016
ATT beurs in Essen (Duitsland)
AN Nummer 56 - najaar 2015
bladzijde 2
Programma
Op vrijdagavond om 20.30 uur starten de activiteiten van onze vereniging, tenzij anders is
vermeld. Locatie is het NVWA gebouw. Matenaweg 1, tussen Papendrecht en Wijngaarden.
De volgende activiteiten staan t/m xxx 20xx
ingepland:
NASA brengt Mars naar virtual reality
Hoewel er nog geen mens op Mars is geweest,
wordt het binnenkort toch mogelijk een wandeling op de planeet te maken. Ruimtevaartorganisatie NASA werkt namelijk aan een
virtual reality-app.
08-01
Nieuwjaarsbijeenkomst
22-01
Lezing: Zonfotografie
door Emiel Veldhuis
05-02
Thema-avond: De belangrijkste astronomische gebeurtenissen van
2015.
door Arno Hol
19-02
Lezing: Kosmische Rampen
door drs. Niek de Kort
NASA werkt samen met technische universiteit MIT en
mediabedrijf Fusion aan de zogenoemde Mars 2030
Experience, meldt het Amerikaanse tijdschriftFortune maandag.
04-03
ALV Jaarvergadering
11-03
12-03
Landelijke Sterrenkijkdagen
NASA is van plan pas rond 2030 mensen naar Mars te
sturen. Omdat er zoveel over de planeet bekend is,
wordt het vanaf maart volgend jaar mogelijk om met
VR-bril er een kijkje te nemen.
01-04
Thema-/Waarneemavond
Werken met de HyperStar (vervolg)
Met de experience kunnen mensen een wandeling maken op Mars of een marsrover besturen. Het speelgebied beslaat een aantal vierkante kilometer en spelers
krijgen onderzoeksmissies.
Nieuwe generatie
Jason Crusan van NASA zegt dat de Virtual Realityervaring vooral is bedoeld voor het inspireren en opleiden van "een nieuwe generatie ruimteverkenners en
wetenschappers".
NASA gebruikte virtual reality-technologie al voor het
trainen van astronauten en het nabootsen van ruimtevaartuigen. Ook wil de organisatie de Microsoft Hololens gebruiken voor onderzoek.
De Mars 2030 Experience zal voor het eerst te zien
zijn in maart op de conferentie Southwest in Texas. De
app komt gratis beschikbaar voor onder meer Google
Cardboard, Oculus Rift en de Samsung Gear VR.
Bron: NU.nl (MP)
AN Nummer 56 - najaar 2015
door Gerrit Burggraaf
15-04
Lezing: De Rosetta-missie
door Gerard Schwehm
Waarneemavonden
Naast de geplande verenigingsavonden worden
er vanuit de sterrenwacht
ad hoc waarneemavonden georganiseerd.
Kort voor een ongeplande waarneemsessie ontvangen leden die zich daarvoor aangemeld hebben een sms met een bericht dat de sterrenwacht die avond open zal zijn. Iedere avond
van een werkdag is een potentiële waarneemavond. Voorwaarde is dat de lucht helder genoeg is en er een waarneemleider paraat staat.
Het clubgebouw is op deze waarneemavonden
gesloten. Iedereen die wil meedoen met kijken
en fotograferen, ook al is het af en toe, kan zich
bij Paul Bakker aanmelden voor de sms-service.
bladzijde 3
Handen tekort (Vervolg van pagina 1)
zouden hebben die dit voor de sterrenwacht en
Helios op zich nemen. Het beheer is nu niet belegd.
Waarneemteam
In oktober hebben we een aantal mooie heldere
avonden gehad en zijn er een stuk of vier ad-hoc
waarneemavonden geweest met de sms-dienst. Helaas moesten we er één meteen afbreken door opkomende mist. Maar de andere avonden hebben we
vele objecten in beeld gehad. Niet alleen de bekende ‘show-pieces’, maar ook minder bekende sterrenhopen, dubbelsterren en nevels hebben we opgezocht. Op de meest vruchtbare avond zagen we
M13, M15, M27, M31, M32, M57, M71, M92, M110,
NGC6891, NGC6905, NGC6934, NGC7662, NGC7320 en NGC 7331. Sommige onbekende objecten
zijn niet bijzonder mooi en terecht onbekend, maar
er zitten ook verrassingen tussen.
Zelfs bij Volle Maan, op 26 oktober, ‘ontdekten’ we
een juweeltje van een sterrenhoop met twee fraaie
dubbelsterren: NGC1502. We waren die avond
maar met twee waarnemers (ondergetekende en
Jaap den Boer). Tja, Volle Maan hè. Maar wij hadden geen spijt, toch hele mooie dubbelsterren gezien en de Maan was zelf ook best interessant,
vooral de bergen op de maanrand. Onderstaande
foto is een shot uit de hand met mijn telefooncamera (Samsung Galaxy S4) achter het oculair.
De bar
Het zijn vaak dezelfde mensen die achter de bar
staan. Soms willen die ook gewoon een avondje
relaxed naar de club zonder verplichtingen. We
denken dat er voldoende mensen zijn die wel
eens achter de bar willen staan maar dat het beter moet worden georganiseerd. Vanaf begin 2016 willen wij een rooster voor de
bar invoeren waarop ieder lid
zich vrijwillig online kan inschrijven.
Oproep
Bij deze een oproep om je
club te helpen. Het opvullen
van de bestuursfuncties en versterking van de
PAC vinden we hierbij het meest belangrijk. Samen kunnen we er voor zorgen dat de vereniging sterk en vitaal blijft. 
Paul Bakker en Roland van Milaan
AN Nummer 56 - najaar 2015
November was huilen (regen) met de pet op. De
winter brengt hopelijk lekker heldere vriesnachten
Paul Bakker
bladzijde 4
Helios in de beits
Vele handen maken licht werk. Verdeeld over twee
zaterdagen hebben Roland van Milaan, Kees van
der Perk, Jaap Spigt, Harry en Ans Viervant en Paul
Bakker het Zonne-observatorium geschuurd en
gebeitst en het onkruid aangepakt.
den meer. Te laat voor jonge
kinderen en geen ster te zien.
Om 20:30 vonden wij het
welletjes en zijn naar huis
vertrokken.
Ik wil de vrijwilligersvoor
bedanken voor hun inzet.
Volgend jaar is er vast weer een
Nacht van de Nacht, nieuw jaar
nieuwe kansen. 
Verenigingsnieuws
Roland van Milaan
Contributie 2016
Op de mini ALV van 27
november 2015 is het
voorstel om de contributie
te verhogen van € 50,naar € 52,- met algemene
stemmen aangenomen. De
facturen worden in januari verstuurd. 
Het was hard nodig want de bladders hingen er
aan. Helios zit nu weer strak in de beits en kan zo
weer wat jaartjes mee. 
Nacht van
de Nacht
Ook dit jaar
waren wij weer
van partij alleen
wilde het weer
niet echt
meewerken.
Zoals gebruikelijk waren wij vanaf 19:00 geopend.
Het is dan nog niet donker maar het geeft ouders
met jonge kinderen de kans om op een niet te laat
tijdstip langs te komen. Kinderen vinden het
immers bijna altijd leuk en spannend om laat naar
bed te gaan. De sterrenwacht was geopend dus viel
er veel te zien en uit te leggen. Dat het dak, de
koepel dus, kan bewegen hadden de meeste ook
nog nooit gezien. Het wordt touwens wel eens tijd
dat er een motortje op komt. Hint..
AstroVacance 2016
Normaal gesproken had er een pagina grote
beschrijving van de komende Astrovacance in deze
Astro-Nova gestaan, ware het niet dat de reis al is
volgeboekt.
Opgeven voor deze astroweek van 1 tot 8 oktober
kan nog wel, maar dan kom je op de reservelijst of
misschien in accommodatie iets verder op. Stuur
daarvoor een mail naar [email protected] 
Paul Bakker
Astro-humor
Die avond hebben wij ongeveer 15 bezoekers
verwelkomd. Toen het eenmaal zo rond 20:00
‘donker’ werd kwamen er bijna geen belangstellenAN Nummer 56 - najaar 2015
bladzijde 5
Maan was ooit het
toneel van spetterend lavavuurwerk
Een paar miljard jaar
geleden spuwde de
maan vuur.
Uit de media
De spectaculaire lavafonteinen hadden veel weg
van een exploderende fles priklimonade: ze werden veroorzaakt door belletjes koolzuurgas. Dat
blijkt uit Amerikaans onderzoek gepubliceerd in
Nature Geoscience. Dat er niet alleen op aarde,
maar lang geleden ook op de maan lavafonteinen
waren, werd al ontdekt in de jaren zeventig. Apollo-astronauten vonden maanstenen met bolletjes
vulkanisch glas erin: gestolde lavadruppels. Die
ontdekking kwam nogal onverwacht. Lavafonteinen ontstaan onder invloed van lichte gassen en
geologen gingen ervan uit dat de maan nauwelijks
vluchtige elementen bevat. Die zouden tijdens de
hete ontstaansfase in de ruimte zijn verdwenen en
de maan heeft onvoldoende zwaartekracht om ze
vast te houden. In de afgelopen jaren zijn in het
maangesteente echter toch vluchtige stoffen aangetroffen, waaronder water, zwavel, chloor en fluor. Geologen van Brown University en het Carnegie Institution for Science hebben nu in vulkanisch
glas van de maan ook insluitsels gevonden waarin
koolstof voorkomt. In gesmolten gesteente op
flinke diepte onder het maanoppervlak gaat koolstof al in een vroeg stadium over in gasvorm.
Koolstofatomen binden zich vervolgens aan zuurstofatomen in het magma, waardoor expanderende belletjes koolzuurgas ontstaan. Als het magma
het oppervlak bereikt, is de druk enorm opgelopen, met een spetterend lavavuurwerk tot gevolg.
Uit modelberekeningen blijkt dat de hoeveelheid
koolstof in het maanmagma vrijwel gelijk is aan
dat in aardsmagma, zoals dat bijvoorbeeld bij mid
-oceanische ruggen omhoog welt. Eerder concludeerden de geologen al dat dat ook geldt voor andere vluchtige bestanddelen. Die bevindingen
kloppen met de speculatieve theorie van de Amsterdamse geoloog Wim van Westrenen. Die denkt
dat de maan lang geleden is ontstaan uit de gesteentemantel van de aarde; het materiaal zou de
ruimte zijn ingeblazen door een kernexplosie in
het inwendige van onze planeet. 
Er hangt mist bij de vlekken op Ceres
De Amerikaanse ruimtesonde Dawn heeft
ontdekt dat er nu en dan een waas van damp
hangt in een krater op de dwergplaneet Ceres. Omdat de waas alleen te zien is op het
‘heetst’ van de dag, denken planeetwetenschappers dat het gaat om verdampend - of beter: sublimerend - ijs.
De 80 kilometer grote krater, die de naam Occator
heeft gekregen, is een bijzonder geval. Het is een
van de kraters op Ceres die heldere plekken vertonen. Op foto’s die Dawn naar de aarde heeft gezonden, lijken die plekken maagdelijk wit. Maar in
feite weerkaatsen ze slechts 40 procent van het
zonlicht, net als aards woestijnzand. Dat is echter
ruim voldoende om duidelijk af te steken tegen
het omringende oppervlak, dat veel donkerder is.
De heldere plekken werden in februari van dit
jaar, toen Dawn nog onderweg was naar Ceres,
voor het eerst opgemerkt. Omdat de korst van de
dwergplaneet grotendeels uit bevroren water bestaat, is het verleidelijk om te denken dat ze uit
ijs bestaan. Maar het enige meetinstrument van
Dawn dat daar uitsluitsel over kan geven, een infraroodspectrometer, vertoont al enige tijd kuren.
De ontdekking van een waas van damp in de krater Occator lijkt de ijstheorie te steunen. Maar onderzoeksleider Chris Russell, die een presentatie
gaf van recente Dawn-resultaten, houdt zich op de
vlakte. Volgens hem speelt bevroren water zeker
een rol op Ceres, maar zouden de plekken zelf
best ophopingen van zout kunnen zijn. Het raadsel van de heldere plekken is dus nog steeds niet
opgelost. Als Dawn in een veel lagere baan om
Ceres draait, wordt een nieuwe poging ondernomen om de verlossende spectrometrische gegevens te verkrijgen. Ceres is een ongeveer 950 kilometer groot hemellichaam dat tussen de banen
van de planeten en Mars en Jupiter om de zon cirkelt. Ze is daar in het gezelschap van miljoenen
kleinere objecten: de planetoïden. Omdat Ceres
als enige (vrijwel) bolvormig is, wordt zij tot de
‘dwergplaneten’ gerekend, net als Pluto. De
Dawnsonde werd op 27-09-2007 gelanceerd, en
bezocht eerst de planetoïde Vesta voordat hij in
maart van dit jaar bij Ceres aankwam. Bron: NRC
(FDW) 
Bron: de Volkskrant (FDW)
AN Nummer 56 - najaar 2015
bladzijde 6
Legendes achter de Sterrenbeelden
Door Ineke Blokhuizen
zijn overspel veranderde Hera, Zeus echtgenote, zichzelf in
een oudere buurvrouw en zaaide twijfel bij het meisje over
de ware identiteit van haar minnaar. Semele, die ondertussen zes maanden zwanger was, vroeg haar geliefde zijn
identiteit te onthullen. Toen Zeus dat weigerde, stond zij
het hem niet langer toe met haar te slapen.
Hierop vertoonde de god zich in al zijn goddelijke luister,
waarna het ongelukkige meisje, zoals Hera had verwacht,
door een bliksemflits werd getroffen. Het ongeboren kind
werd in zijn vaders dij genaaid voor de resterende
maanden van de zwangerschap. Het kind was Dionysius
(Bacchus), die later de verschrikkingen van de onderwereld
zou doorstaan om zijn moeders ziel terug te halen. De
goden stemden erin toe dat Semele bij hen op de Olympus
zou komen en haar haarkrans werd Corona Australis.
Pavo (Pauw)
Corona Australis (Zuiderkroon)
Corona Australis, vaak in één adem genoemd met
Noorderkroon.
Corona Borealis heeft geen enkele ster die helderder is dan
de vierde magnitude en geen enkele ster draagt een naam.
Toch is het een onmiskenbare figuur rond de evenaar en
aan het zuidelijke halfrond. Hij is niet zichtbaar vanaf de
breedtegraden noordelijker dan 53°. Hij ligt aan de randen
van de Melkweg, meteen ten zuiden van Sagittarius en zijn
hoogtepunt om middernacht vindt begin juli plaats. De
Als we vanaf de gemakkelijk te onderscheiden sterrenbeelden Sagittarius en Corona Australis naar het zuiden gaan,
langs het zwakke Telescopium, komen we bij Pavo, de
Pauw, samengesteld door de Nederlandse zeevaarders
Pieter Keyser en Frederick de Houtman in 1595 – 1597.
Pavo is zichtbaar vanaf de evenaar en aan het zuidelijk
halfrond; zijn culminatie om middernacht is half juli. De α
ster (1,9 blauw-wit) wordt ook “Pauw”genoemd.
Er is een opmerkelijk verband in Griekse mythen, die
waarschijnlijk aantrekkingskracht heeft gehad op de
Europese ontdekkingsreizigers, van het zuidelijk halfrond.
Argus, die in de mythologie in verband wordt gebracht
meteorenregen Corona Australis vindt elk jaar in dit
met een pauw, is ook de naam van de scheepsbouwer van
gebied plaats rond 16 maart.
de Argo, waarin Jason uitvoer om het Gulden Vlies te
Sterrenbeeldlegende
bemachtigen. Het hoofdverhaal gaat echter over Zeus
Corona Australis is een van de oorspronkelijke 48
(Jupiter), die zijn affaire met het meisje Io trachtte te
sterrenbeelden die door Ptolemeus werden vastgesteld, die verhullen door haar in een wit kalf te veranderen. Zijn
het kende als de “zuidelijke krans”. De nabijheid van
echtgenote Hera wilde het kalf graag hebben en hij kon
Sagittarius verklaart dat het af en toe als de kroon van de
haar dat niet weigeren zonder haar wantrouwen te
Centaur wordt gezien, of als een pijlenkoker die door de
wekken. Hera liet Io, als koe, bewaken door de wachter
boogschutter wordt gedragen.
Argus, die Panoptes (alziende) werd genoemd omdat hij
De meest bekende mythe rond dit beeld is die van Semele, honderd ogen had. Zeus vroeg de listige Hermes te
de dochter van koning Cadmus van Thebe. Oppergod Zeus hulp. Deze speelde voor Argus op zijn lier en vertelde
(of in de Romeinse legenden Jupiter) deed zichzelf voor als hem verhalen. Eindelijk zakte ook het laatste oog van
een sterfelijk persoon om in het geheim een affaire te
de wachter dicht en Hermes sloeg Argus hoofd er af.
kunnen hebben met het meisje. Om een eind te maken aan Hera plaatste zijn ogen in de staart van de pauw. 
AN Nummer 56 - najaar 2015
bladzijde 7
Komeet Catalina gunstige verschijning
in december en januari
de tijd nog toenemen als de komeet dichterbij de
aarde komt.
Komeet Catalina is een ‘dynamisch nieuwe komeet,
een komeet die nog nooit zo dicht in de buurt van
de zon is geweest en die afkomstig is uit de OortKomeet C/2013 US10 (Catalina) zal deze winterwolk, de wolk van biljarden ijskoude komeetkernen,
maanden een gunstige verschijning aan de hemel
die het zonnestelsel omringt. Het zou best kunnen
zijn. Komeet Catalina, zoals we ‘m gemakshalve
dat de komeet, die nu voorzien is van een staart
noemen, werd op 31 oktober 2013 ontdekt met de
van 800.000 km lengte, ongeveer een half miljoen
door de NASA gefinancierde Catalina Sky Survey en
jaar geleden als gevolg van een zwaartekrachtsvertoen was de komeet van magnitude +18,5, prakstoring door de passage van een andere ster uit die
tisch onzichtbaar voor amateur-sterrenkundigen.
Oortwolk is geknikkerd en toen aan een lange reis
Maar op dat moment stond de komeet 1,24 miljard
richting de zon begon. Deze passage is eenmalig.
km van de zon en 1,1 miljard km van de aarde en
Catalina zal het zonnestelsel verlaten en verdwijnen
dat verklaarde z’n lage helderheid. Op 15 november
in de interstellaire ruimte. Wie weet naar een andej.l. bereikte komeet Catalina z’n perihelium, het
re ster. Goed kijken dus komende maanden naar
punt in z’n baan dat het dichtste bij de zon staat –
komeet Catalina, want hierna zullen we ‘m nooit
met 123 miljoen km een tiende van z’n afstand ten
meer zien.
tijde van de ontdekking – en daardoor is de komeet
actiever en helderder geworden. Kort na het perihe- Op 12 januari 2016 zal de komeet het dichtste de
lium was de helderheid van komeet Catalina geste- Aarde naderen, z’n afstand bedraagt dan nog altijd
gen naar +6,1m (24 november) en dat kan komen- 108 miljoen km. Terwijl de afstand tot de Aarde afdoor Paul Bakker en Arie Nouwen
AN Nummer 56 - najaar 2015
bladzijde 8
neemt, neemt de afstand tot de Zon toe. De verwachting was dat komeet Catalina, die een groene
kleur heeft, nog iets in helderheid zou stijgen. (zie
de grafiek onderaan), tot rond +4,5m.
Maar de helderheid blijft op moment van schrijven
wat achter bij die verwachting.
De komeet is wel de noordelijke hemel binnengekomen. Op woensdagmorgen 9 december heb ik
(Paul) Catalina gefotografeerd en waargenomen.
Nou ja, waargenomen….ik kon de komeet in een
10×50 verrekijker amper ontwaren. Als het zo door
gaat zal het geen blote oog object worden. Maar
wie weet heeft Catalina nog verrassingen voor ons
in petto. Zoals gezegd komt ze voor het eerst in de
buurt van de Zon (en ook voor het laatst) en zulke
kometen vertonen nogal eens onvoorspelbaar gedrag.
nendeel van ons zonnestelsel.
Maar ook nu al is het een interessant object! Onderstaande opname heb ik gemaakt net voor sche-
Opname door Paul genomen op de vroege morgen van 9
december, met een Canon 650D camera met 200mm
telelens, 89x15 seconden belicht.
Fraai is de dubbele staart (gasstaart en stofstaart) die
een opmerkelijk grote hoek met elkaar maken door de
maier waarmee wij er vanaf de Aarde tegen aan kijken.
mering op woensdagmorgen 9 december.
Door de moeilijke omstandigheden (laag aan de
lichtvervuilde horizon en passerende wolken) heb ik
agressiever moeten nabewerken dan me eigenlijk
lief is, maar het ging me er om de fraaie dubbele
staart zichtbaar te maken. Door de geometrie van
de Zon, Aarde en Catalina zien we een grote hoek
tussen de gasstaart en de stofstaart. De gasstaart
is recht van de Zon afgericht. De stofstaart is ook
van de Zon afgericht, maar volgt deels ook de baan
Dat Catalina voor bewoners van het noordelijk half- van de komeet. Tot mijn grote genoegen heb ik ze
rond steeds beter zichtbaar wordt, ook al is ze al
mooi te pakken
door het perihelium (dichtste afstand tot de Zon)
Leuk om te volgen hoe dat verandert komende tijd!
gegaan is goed te zien door dit plaatje van het bin-
Vergeet komeet C/2014 S2
PanSTARRS niet!
Ja, er is nog een komeet de moeite van het bekijken waard aan de noordelijke hemel! Door alle aandacht voor Catalina zou deze haast aan onze aandacht ontsnappen.
De helderheid van C/2014 S2 PanSTARRS is recentelijk boven verwachting uit aan het groeien tot
magnitude +8 en wordt mogelijk magnitude +7 de
AN Nummer 56 - najaar 2015
bladzijde 9
komende weken. Met de verrekijker moet hij dus
uit de lucht te plukken zijn.
PanSTARRS ging 9 december 2015 op 2,1 astronomische eenheden van de zon door het perihelium.
De komeet werd ontdekt op 22 september 2014
door het succesvolle PanSTARRS 1 automatische
waarneemstation op de bergtop Haleakala op Maui
in Hawaii. S2 PanSTARRS heeft een baan met omlooptijd van een dikke twee jaar, met een stijle
hoek van 65 graden ten opzichte van het eclipticavlak. In tegenstelling tot us10 Catalina zullen we S2
PanSTARRS dus niet uit het oog verliezen en vaker
terug zien.
De stijle baan zorgt voor een gunstige positie in de
buurt van de hemelpool en de S2 PanSTARRS is
daarmee circumpolair en blijft de hele nacht (en
dag) boven de horizon. Hij doorkruist komende weken sterrenbeeld Draak en stapt begin 2016 over
naar de Kleine Beer. 
AN Nummer 56 - najaar 2015
bladzijde 10
Curiosity vindt stikstof in de Marsbodem
De Amerikaanse Marsrover Curiosity heeft op drie
verschillende plekken stikstofmonoxide ontdekt in
de bodem van de planeet Mars. Dat is gebeurd met
behulp van een instrument dat bodemmonsters
verhit en de vrijkomende gassen op hun samenstelling onderzoekt.
Volgens een internationaal team van wetenschappers is het stikstof waarschijnlijk een afbraakproduct van nitraten. Het is voor het eerst dat er ter
plaatse sporen van nitraat zijn gevonden. In Marsmeteorieten, brokstukken van Mars die op aarde
zijn beland, waren ook al nitraten aangetoond. En
bekend was al dat de Marsatmosfeer moleculaire
stikstof (N2) bevat. In de krater Gale, waar Curiosity rondrijdt, zijn eerder ook watermoleculen, zwavel, chloor en koolstofverbindingen aantroffen.
Waar het nitraat op Mars vandaan komt, is onduidelijk. De onderzoekers schrijven in PNAS dat
aardsleven sterk afhankelijk is van stikstof in vaste
vorm, zoals nitraten.
Er is echter geen bewijs dat de Marsbodem microorganismen bevat.
Voor de vorming van nitraat moeten N2-moleculen
in atomen worden gesplitst. Op aarde doen micro-
IAU waarschuwt voor commercie rond
Mars
De internationale Astronomische Unie heeft gewaarschuwd niet in te gaan op commerciële partijen die het publiek de mogelijkheid bieden namen te
kiezen voor met name kraters op Mars. Alleen de in
1991 opgerichte unie gaat over ruimtenamen, aldus
een communiqué. Wel vraagt zij soms zelf het publiek om naamsuggesties te doen, zoals onlangs
voor de maantjes van Pluto.
Bron: de Volkskrant (FDW) 
Mercurius krimpt als een opdrogend
krentje
Mercurius, de binnenste planeet van ons zonnestelsel, is de afgelopen vier miljard jaar zo’n 5 tot 7
kilometer kleiner geworden in doorsnee. Planeetwetenschappers maken dat op uit ribbels en vouwen
in het oppervlak van de langzaam afkoelende planeet. Mercurius krimpt als een opdrogend krentje.
Dat de planeet kleiner is geworden, wisten astronomen al sinds in 1973 ruimtesonde Mariner10 de
organismen dat. Daarnaast ontstaan nitraten bij
krimpribbels voor het eerst vastlegde. Onduidelijk
vulkanische processen, bliksem- en meteorietinsla- was echter hoeveel de planeet is gekrompen. In de
gen. Die laatste twee heb je op Mars ook, meteorie- 19de eeuw dachten sommige aardwetenschappen
ten zelfs veel.
nog dat ook bergketens op aarde door krimp zijn
Bron: NRC. (FDW) 
ontstaan. Bron: de Volkskrant (FDW) 
Donkere materie echt
Er zijn meer aanwijzingen dat in het heelal ‘donkere
materie’, die wel gravitatie geeft maar geen licht,
uit echte deeltjes bestaat. Het team van de AMSkunstmaan presenteerde op CERN nieuwe data die
dat suggereren. AMS is een detector die elektronen
en hun antideeltjes uit het universum oppikt. AMS
ziet vooral anti-elektronen. Theoretisch ontstaan
die als waterstofkernen op deeltjes donkere materie
botsen.
Bron: de Volkskrant (FDW) 
AN Nummer 56 - najaar 2015
Komeet 67P/C stinkt als een oude beer
Rond komeet 67P/Churyumov-Gerasimenko hangt
een walm van rotte eieren, bittere amandelen en
kattenpis, constateerde de elektronische neus van
ruimtesonde Rosetta. De stank wordt veroorzaakt
door onder meer ammoniak en waterstofsulfide, die
opgesloten zitten in het bevroren water en de kooldioxide van de komeet. Dat deze geuren nu worden
opgesnoven is volgens plan: Het betekent dat de
komeet begint op te warmen nu ze de zon nadert.
Bron: de Volkskrant (FDW) 
bladzijde 11
Interessante websites (deel 3):
Astrotekenen
Door Kees van der Perk
En menige schitterende resultaten worden er op
websites getoond van de maan, met scherpe tekeningen van bergen en kraters:
Door de eeuwen heen heeft men bij het visueel
waarnemen van alles wat er maar door een telescoop of verrekijker is waar te nemen gebruik gemaakt van potlood en papier om datgene wat men
zag of ontdekte voor zichzelf vast te leggen, maar
ook om anderen te kunnen tonen. Zo is Galileo Galilei een van de eersten die tekende en publiceerde
wat hij door een telescoop zag en zijn er tekeningen van hem van zon, maan en planeten op internet terug te vinden:
Galileo's Susnpot Drawings | The Galileo Project
http://galileo.rice.edu/sci/observations/
sunspot_drawings.html
Ook het schetsen van
deepsky-objecten is
een door velen getoonde bezigheid.
Men kan informatie
vinden over verschillende manieren van
het tekenen van deze
deepsky-objecten:
Tekenen van een object | Visuele Deepsky Sterren-kunde in
Nederland en België
www.sterrenkunde.nl/deepsky/technieken-tk.htm
Bob Hogeveen laat op zijn website vele mooie
schetsen zien van deepsky-objecten:
www.bobhogeveen.nl/deepsky.htm
Ook Roel Weijenberg laat op zijn blogwebsite Roelblog - Schetsen en verslagen zijn tekenvaardigheden zien: www.roelblog.nl/category/schetsen
Websites in het Nederlands specifiek gericht op het
astrotekenen zijn er niet zoveel. Wel geven sommige amateursterrenkundigen als onderdeel van hun
website informatie over het schetsen van de verschillende waarneemobjecten en geven zij aan er
plezier in te hebben zich er mee bezig te houden en
om hun eigen getekende resultaten te kunnen tonen.
Zo omschrijft bijvoorbeeld Demelza Ramakers op
haar website: “Het schetsen van (deepsky)objecten
is een leuke toevoeging voor bij je waarneemverslagen. Niet alleen observeer je het object beter (en
ga je hierdoor steeds meer zien), maar het is ook
nog eens handig en leuk als naslagwerkje en vergelijkingsmateriaal. En het hoeft helemaal niet moeilijk te zijn”: www.everyoneweb.com/
demelzaramakers
Beschrijvingen en tekeningen kun je tegenwoordig
eenvoudig met anderen delen door ze op het waarneemarchief van DeepskyLog te plaatsen:
www.deepskylog.be
Engelstalige websites specifiek over dit onderwerp
zijn er genoeg te vinden. Als je geïnteresseerd bent
is het leuk om het volgende introductiefilmpje te
bekijken:
Introduction to Astronomical Sketching |Vimeo
www.vimeo.com/56574744
of om op deze website de instructies te volgen:
Introduction to Astro Sketching Workshop
Het tekenen van zonnevlekken is ook een onderdeel www.slideshare.net/mrosolina/introduction-toastronomical-sketching
van het astrotekenen, maar er zijn op veel manieren tekeningen van de zon te maken.
AN Nummer 56 - najaar 2015
bladzijde 12
anderen delen: www.deepsky-archive.com/
index.php
De website Historical Sunspot Drawing Resource
Page - The 150-Foot Solar Tower bevat een archief
van zonnevlekkentekeningen van de afgelopen 4
eeuwen:
obs.astro.ucla.edu/resource.html
Astronomy Sketch of the Day heeft nog wel een archief maar men is onlangs gestopt met het plaatsen
van nieuwe schetsen: www.asod.info
De planeet Mars en de planeten Jupiter en Saturnus
zijn dankbare objecten om getekend te worden:
Two Weeks on Mars
http://mtham.ucolick.org/public/TwoWeeksOnMars/
The Belt of Venus
www.perezmedia.net/beltofvenus
Lunar Drawings using an Intes Micro 603
www.aberrator.astronomy.net/moon/index.html
The Art of Astronomical Sketching
Engelstalige websites of blogs van amateursterrenkundigen die geheel over ‘astrodrawing’ gaan zijn
er genoeg te vinden. Hier een opsomming van de
mooiste:
www.rangeweb.net/~sketcher/sketching.html
Drawing in the dark - An astro sketching (b)log
https://timaoes.wordpress.com
Alexander’s Astronomy Sketching
http://alexanderastrosketching.blogspot.nl
Astrosketches - Todd Vance's Observations
www.astrosketches.info/
Jay's Astronomical Sketches
https://interstellarsketching.wordpress.com/
Liro's DeepSky Sketches
http://personal.inet.fi/surf/deepsky/index.htm
Sketching Astronomical Objects
http://vangestel.de/astro/en/
Sketches of Deep Space Objects
www.clifty.com/scott/DSO/
Visual observations of deep-sky objects
http://rodelaet.xtreemhost.com/index1.html
Graphite Galaxy
www.graphitegalaxy.com/
Eyepiece Sketches of the Horsehead Nebulae
http://freescruz.com/~4cygni/horsehead/
B33_sketching.htm
Ook op de website van het The Deep Sky Archive
kan je je schetsen en datagegevens opslaan en met
AN Nummer 56 - najaar 2015
Voor degenen die ook interessante websites in het
Duits willen bekijken:
Astrozeichnungen.de
www.astrozeichnungen.de
deeps-sky visuell.de – Uwe Glahn
www.deepsky-visuell.de
Astronomische Zeichnungen von Matthias Juchert
www.serifone.de/zeichnungen.htm
Mainzelmann @ astrognom.de
www.mainzelmann.org/homepage/index.html
Der Sonnenzeichner - Michael Wendl
www.dersonnenzeichner.de/index.htm
Ook een aantal Franstalige websites zijn de moeite
waard: Astrodessin, Astronomie Amateur & Observation Visuelle - Serge VieiIlard
www.astrosurf.com/magnitude78/serge/index.html
Astrodessins
http://xcamer.perso.sfr.fr/astrodessins.html
Dessins du ciel profond
http://lecleire.chez-alice.fr/cielpro/cielprod.htm
Astrofrancesco - Dessins d'astronomie au T200mm
http://astrofrancesco.blogspot.nl
Un bout de ciel sur papier
http://astrostseiya62.jimdo.com

bladzijde 13
Extreem zwart gat is “nét mogelijk”
Op een leeftijd van ‘slechts’ 900 miljoen jaar oud
herbergde het heelal al een gigantisch zwart gat,
ontdekten onderzoekers. Collega’s breken hun hersens over het snelle ontstaan ervan.
Op bijna 13 miljard lichtjaar afstand is een zwart
gat ontdekt dat 12 miljard keer zo zwaar is als de
zon. Heel verrassend, want op die afstand kijk je
terug naar een periode waarin het heelal ‘slechts’
900 miljoen jaar oud was, zes procent van de huidige leeftijd. Hoe kon in zo’n korte tijd zo’n zwaar
monster ontstaan? Zwarte gaten groeien door gas
uit hun omgeving op te slokken. Vlak voordat het
gas naar binnen valt, wordt het zo heet dat het
enorm veel straling uitzendt. Hierdoor zijn ze indirect zichtbaar, als zogeheten quasars. De stralingsdruk van de quasar zet ook een rem op de groei.
Het zwarte gat wil gas uit de omgeving naar binnen
zuigen, maar de energierijke straling blaast het gas
juist naar buiten. Het is alsof je snippers papier op
een hoog oplaaiend vuur gooit: ze vallen niet naar
beneden, en het vuur gaat niet harder branden. ‘Als
dit zwarte gat sinds de oerknal constant in het
hoogst mogelijke tempo is gegroeid, kun je nét verklaren hoe het in 900 miljoen jaar zo zwaar heeft
kunnen worden,’ zegt Bram Venemans van het Max
Planck Instituut voor Astronomie in Heidelberg, die
ook jacht maakt op verre zwarte gaten. Maar dan
moet er wel al die tijd sprake zijn van voldoende
gastoevoer van buitenaf, wat ook niet voor de hand
ligt. Als er veel meer van dit soort vroege zwaargewichten worden ontdekt, is er volgens Venemans
wel een probleem. ‘Eén uitzonderlijk object kun je
natuurlijk altijd afdoen als een toevallige uitzondering, maar als er veel meer blijken te zijn, moeten
er bijzondere processen in het spel zijn’, zegt hij.
ken in de tijd. ‘De verwachting is dat je op die enorme afstanden niet meer zulke zware zwarte gaten
zult vinden.’ 
Bron: de Volkskrant (FDW)
Melkweg uitgebreid met negen begeleiders
Ons Melkwegstelsel heeft er in één klap negen kleine satellietstelseltjes bij. Daarmee komt het totale
aantal begeleiders van de Melkweg op 35. De negen
nieuwe dwergstelseltjes zijn ontdekt met de Dark
Energy Camera, een zeer gevoelige camera in de
Cerro Tololo-sterrenwacht in Chili.
Een van de nieuw ontdekte dwergstelsels, Eridanus
2. (V. Belokurov, S. Koposov (IoA, Cambridge))
De twee grootste begeleiders van het Melkwegstelsel werden begin 16de eeuw al beschreven door de
Portugees Fernao Magelhaes; ze worden de Grote
en de Kleine Magelhaense Wolk genoemd. Vanuit
de tropen en vanaf het zuidelijk halfrond zijn ze op
een heldere nacht goed met het blote oog zichtMisschien vinden er in het jonge heelal wel in hoog baar. Pas in de loop van de 20ste eeuw, en vooral
tempo botsingen en versmeltingen van zwarte gain de afgelopen vijftien jaar, werden veel meer kleiten plaats. ‘Het kan ook zijn dat we een verkeerd
ne begeleiders van het Melkwegstelsel ontdekt. De
beeld hebben van wat de straling van de quasar
dwergstelseltjes bevatten ‘slechts’ enkele tienduidoet met het gas dat richting het zwarte gat kan
zenden sterren. De ontdekking van de negen nieustromen. ’De nieuw ontdekte quasar is gevonden
we dwergen is goed nieuws voor kosmologen. Podoor een team onder leiding van Xue-Bing Wu van
pulaire theorieën over de evolutie van sterrenstelde Universiteit van Peking.
sels voorspellen dat grote stelsels zoals de Melkweg
Het hete gas in de directe omgeving van het zwarte omringd worden door vele honderden kleine dwerggat straalt even helder als 420 biljoen zonnen.
stelsels. Tot begin deze eeuw waren er in de omgeving van het Melkwegstelsel echter maar een dozijn
De metingen, gepubliceerd in Nature, zijn verricht
bekend. Dat er met de gevoelige Dark Energy Camet grote telescopen in de Verenigde Staten en
mera in een klein deel van de hemel nu meteen al
Chili. Extreem verre quasars worden tegenwoordig negen nieuwe dwergen zijn ontdekt, doet vermoe‘bijna aan de lopende band’ gevonden, zegt Veneden dat het werkelijke aantal inderdaad veel hoger
mans. De meeste quasars die hij samen met zijn
ligt. 
collega’s vindt hebben overigens veel minder zware
zwarte gaten, ”hooguit een paar miljard zonsBron: de Volkskrant (FDW)
massa’s”. De toekomstige Europese ruimtetelescoop Euclid kan straks nog veel verder terug kij-
AN Nummer 56 - najaar 2015
bladzijde 14
Australië ontwaakt met enorme krater
Hij is twee keer zo groot als de 66 miljoen jaar oude deuk in Mexico die het einde van de dinosauriërs
markeert: een nieuw ontdekte krater die ontstond na een dubbele meteorietinslag. Hoe groot is een meteoriet van 10 km?
Een ongelooflijke klap moet het zijn geweest. Naar nu
blijkt hebben twee reusachtige meteorieten, elk zo
groot als een berg, zich diep in de prehistorie in het
huidige Australië geboord. Bij de inslag ontstond de
tot dusver grootste meteorietkrater ooit op aarde gevonden: een dubbel gat dat, verplaatst naar Europa,
ongeveer zou reiken van Amsterdam tot Parijs. Dat
onder de Simpsonwoestijn in Midden-Australië een
grote meteorietkrater ligt, vermoedden wetenschappers al sinds de jaren negentig. Maar bij diepteboringen voor een onderzoek naar aardwarmte kwam het
bewijs min of meer toevallig aan het licht, in de vorm
van gescheurde en tot glas gestampte kwartskristallen. Nader onderzoek wijst uit dat er diep onder de
grond twee grote bulten afwijkend gesteente liggen: klonten gestold materiaal uit de aardmantel, die bij
het terugveren van de bodem na de inslag omhoog zijn gekomen uit het binnenste van de aarde. De kraters, die allang niet meer met het blote oog zijn waar te nemen, zijn per stuk ruim 200 kilometer breed.
Dat duidt op een dubbelinslag van twee ruimterotsen van al snel 10 kilometer doorsnede per stuk.
Hoofdonderzoeker Andrew Glikson van de Australian National University denkt dat het ging om één ruimtesteen die vlak voor de inslag uit elkaar is gevallen. Maar bekend is dat planetoïden geregeld bestaan uil
twee stukken die om elkaar heen draaien. ‘Zeker bij dit soort heel grote inslagen denk ik eerder aan een
planetoïde met een maantje eromheen’, zegt meteorietenexpert Marco Langbroek van Naturalis. De
Australische krater is meer dan twee keer zo groot als de 66 miljoen jaar oude deuk in het gesteente onder Mexico, die het einde van de dinosauriërs markeert.
Toch hebben de onderzoekers hem niet in verband
kunnen brengen met een
bekende uitsterfgolf van
het leven op aarde. Misschien waren de gevolgen
minder erg, denkt in
Utrecht hoogleraar fysische geografie Maarten
Kleinhans.
‘De Krijt-Tertiairinslag (aan
het eind van het dinotijdperk) was weliswaar kleiner, maar verplaatste materiaal dat de atmosfeer goed
kon verduisteren. Hij vond bovendien plaats in de buurt van de evenaar, waardoor beide halfronden van
de planeet de pineut waren.’ Australië lag destijds nog verder aan de Zuidpool dan vandaag, waardoor de
gevolgen beperkt konden blijven.
De Australische inslagkrater ligt in gesteente van 300 tot 600 miljoen jaar oud, een tijdvak diep in de
prehistorie, lang voordat er zelfs maar dinosauriërs waren. Kleinhans, die niet betrokken is bij de Australische analyse, spreekt van ‘geweldig nieuws’. ‘We weten dat dit soort grote kraters er op aarde geweest
moeten zijn, want het stikt ervan op de maan en op Mars.’ Vooral het beschadigde kwarts overtuigt hem:
‘Scheurtjes in zo ongeveer het hardste kristal dat we op aarde hebben. En dan niet een, maar heel erg
veel. ’De laatste decennia ontdekken wetenschappers met enige regelmaat oude, begraven inslagkraters
op aarde, vooral dankzij betere technieken. In Europa liggen er onder meer oerkraters bij de Franse stad
Limoges en in Midden-Zweden, waar een ringvormig meer zo groot als Flevoland herinnert aan een inslag
die 377 miljoen jaar geleden de boel op stelten zette. Het is moeilijk te zeggen hoelang het Australische
kraterduo de titel ‘grootste inslagbekken ter wereld’ kan behouden. In het vakblad Tectonophysics wijzen
Glikson en zijn collega’s erop dat er op meerdere plekken onderzoek gaande is. Daaronder ook een bekken in de ‘kop van Quebec’, waar eveneens veel verwrongen kwarts uit de bodem komt: volgens sommigen een inslagkrater van 500 kilometer groot.  Bron de Volkskrant FDW
AN Nummer 56 - najaar 2015
bladzijde 15
Huygens’ Astrofotogalerij
Object : M33
Telescoop
: RC8 + ED80 parallel
Sluitertijd
: Ongeveer 8 uur (camera elk)
Datum
: oktober/november 2015
Waar
: AstroDomus / Dordrecht
Camera
: Canon5Dmark2 + ATIK383L
Filters
: ATIK383: L
Montering
: NEQ6
© Jan Heuser
Object : NGC6960 / Sluiernevel (zuid)
Telescoop
: C11 met Hyperstar op F2
Sluitertijd
: 20 x 2min
Datum
: November 2015
Waar
: Schelluinen
Camera
:?
Filters
: H-Alpha Baader highspeed
Montering
: Paramount?
© Gerrit Burggraaf
Object : Maansverduistering
Telescoop
: WO80mm
Sluitertijd
: 1/500s — 4s
Datum
: 28-09-2015
Waar
: Papendrecht
Camera
: Canon EOS650D
Filters
: Geen
Montering
: Vixen reis
montering
© Paul Bakker
AN Nummer 56 - najaar 2015
bladzijde 16