anamnese - Academie Verloskunde
advertisement
VHO READER ANAMNESE Propedeuse 1 Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm, of op welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de Verloskunde Academie Amsterdam en/of de Verloskunde Academie Groningen. Colofon: e januari 2015 (2 versie) Verloskunde Academie Amsterdam Louwesweg 6 1066 EC Amsterdam Tel 020 512 42 31 Fax 020 614 06 98 www.verloskunde-academie.nl Verloskunde Academie Groningen Dirk Huizingastraat 3-5 9713 GL Groningen Tel 050 361 8886 Fax 050 361 9930 www.verloskunde-academie-groningen.nl 2 Inhoud 1. Anamnese introductie ....................................................................................................................... 4 1.1 2. Anamnese................................................................................................................................ 5 1.1.1 Kennismaking en opening van het gesprek; zorgvraag inventariseren ............................... 5 1.1.2 Communicatie tijdens de anamnese ................................................................................... 5 1.1.3 Starten van de anamnese ................................................................................................... 6 1.1.4 Anamnese: verloskundig: risicoselectie............................................................................... 7 1.1.5 Afsluiting van de anamnese .............................................................................................. 11 Referenties ..................................................................................................................................... 11 3 1. Anamnese introductie In het eerste consult maken verloskundige en zwangere kennis met elkaar en neemt de verloskundige een anamnese af. Ze exploreert de beleving van de zwangerschap en besteedt aandacht aan arbeid en leefstijl. Ze meet de bloeddruk, bepaalt de BMI en laat bloed prikken. Ze geeft informatie over prenatale screening op evt. congenitale afwijkingen en informatie over de combinatietest. Tevens geeft ze informatie en advies over leefwijze en voeding, specifiek voor de zwangerschap. In dit eerste consult geeft de verloskundige ook informatie over de organisatie van de praktijk. Het doel van de anamnese is primair: risicoselectie. Daarnaast is het van belang om een beeld te krijgen van de cliënt en haar impliciete of expliciete zorgvraag . Daarom stel je ook de beleving van de zwangerschap aan de orde en evt. psychosociale problematiek die voor de zwangerschap en bevalling consequenties kan hebben. Een verloskundige heeft het nodig om een goed beeld te hebben van de zorgvraag van de cliënt en ze moet een idee te hebben van de mogelijkheden die de cliënt heeft om haar eigen gedrag te sturen en/of bij te stellen. Om dat beeld te krijgen is het noodzakelijk dat de cliënte zo eerlijk mogelijk antwoordt op vragen die ze gesteld krijgt, maar ook om na te denken over wat ze zelf graag wil weten. Behalve dat een verloskundige dus moet weten welke vragen ze moet stellen, moet ze ook in staat zijn om de cliënt zodanig op haar gemak te stellen dat de cliënt bereid is open te zijn en na te denken over voor haar moeilijke of pijnlijke vragen. Een open houding waaruit geen oordeel spreekt, maar wel interesse in de cliënt, haar gezondheid en welbevinden, vormen de basis voor een geslaagde anamnese. Als de cliënt vertrouwen heeft in de integriteit en deskundigheid van de verloskundige, dan wordt de anamnese betrouwbaarder. Als men het heeft over de anamnese, dan heeft men het vaak over het eerste consult, waarbij kennismaking en risicoselectie aan de orde is. In deze reader zoomen we in op de vaardigheid van het voeren van een anamnesegesprek (algemeen, obstetrisch, familie) en op hoe je in de kennismaking ervoor zorgt dat je tijdens de anamnese betrouwbare informatie krijgt. Belangrijk voor het afnemen van een betrouwbare anamnese is dat je weet waarom je de vragen stelt, die je stelt. Zorg er dus voor dat je de medische kennis achter de vragen op orde hebt en zo nodig aanpast als er nieuwe inzichten zijn. Naast deze reader gebruik je voor de achtergrond bij je vragen je andere verloskundige bronnen. Zie hiervoor ook de literatuurlijst achterin de reader. Achtereenvolgens besteden we aandacht aan De kennismaking De algemene anamnese De familie anamnese De obstetrische anamnese Menstruele anamnese Standaard controle Psychosociale anamnese Het geven van preventieve voorlichting Afsluiting anamnese 4 1.1 Anamnese Instructiefilm Anamnese vind je apart op Blackboard bij de literatuurlijst. 1.1.1 Kennismaking en opening van het gesprek; zorgvraag inventariseren Het eerste consult dat je met je cliënt hebt, start al op het moment dat je de cliënt voor het eerst ziet en je aan haar voorstelt met je naam en je functie. Je weet haar naam al, want je hebt je voorbereid op haar komst. Ook weet je of dit haar eerste zwangerschap is en of ze al kinderen heeft. Je handdruk, het (oog)contact, de wijze waarop je haar in je kamer binnenlaat, de inrichting van de ruimte: ze dragen allemaal bij aan het gevoel dat je de cliënt wilt geven, namelijk dat ze welkom is en dat je tijd voor haar hebt. Je weet niet hoe ze in haar zwangerschap staat. Je weet niet of ze misschien gespannen is voor wat er komen gaat, nieuwsgierig naar wat het gesprek zal inhouden en wie de verloskundige is die haar gaat begeleiden. Je houding is dus: - Open en accepterend, observerend en explorerend, maar ook gericht op het verschaffen van een duidelijk kader van het gesprek, zodat de cliënt weet wat er van haar verwacht wordt en wat zij van de verloskundige kan verwachten. - Je heet haar (en partner of anderen die bij haar zijn ) welkom op de praktijk - Je exploreert hoe het voor haar is om zwanger te zijn. - Je feliciteert haar als dit aan de orde is - Je schetst doel en duur van het eerste consult Zorgvraag inventariseren Misschien is de cliënt met een specifieke vraag naar het consult gekomen of heeft ze een zorg die ze met je wil delen. Misschien wil ze je informatie geven of vraagt ze zich af of het relevant is om bepaalde informatie te geven. Hiernaar vragen (exploreren) maakt het mogelijk om in een vroeg stadium van het gesprek de cliënt te bedienen en voor haar de weg vrij te maken om ontspannener in het gesprek te zitten. Emoties (opwinding, angst) belemmeren namelijk dat je je open kunt stellen. “emoties komen van rechts” Je kunt niet altijd een cliënt geruststellen, maar je kan wel laten merken dat je haar gehoord hebt; je kunt informatie geven, mogelijk advies of een procedure bespreken. Wat wil je in ieder geval met me besproken hebben, vandaag? Zijn er brandende vragen die je hebt en die je wilt stellen? Wat verwacht je van mij? 1.1.2 Communicatie tijdens de anamnese Er zijn een aantal specifieke gesprekstechnieken die je inzet bij het afnemen van de anamnese. Je wilt immers betrouwbare informatie hebben en daarvoor een optimale situatie scheppen. - Stem je taalgebruik af op je cliënt 5 - Wees alert op moeite met lezen en schrijven (ik ben mijn bril vergeten). Stel je vragen neutraal (vermijd bijvoeglijke naamwoorden. Hoe is uw eetpatroon? i.p.v. heeft u een gezonde eetlust? - Stel gesloten vragen als het om feiten gaat, open als het om beleving gaat. - Vraag door als antwoord multi-interpretabel is, onvoldoende of niet concreet (een beetje, voldoende, ongeveer, goed) - Wees er alert op als verbaal en non-verbaal niet congruent zijn; vraag door - Informeer als nodig, stel gerust als kan - Geef gevoelsreflecties als situatie daarom vraagt (dat moet naar zijn (geweest) voor je, dat lijkt me moeilijk voor je, dat moet spannend geweest zijn, dat lijkt me heel fijn voor je.. etc. - Vat samen op onderdelen - Leid lastige vragen (leefstijl: roken, drinken, drugsgebruik, gewicht) en vragen over stress, ervaringen met (seksueel) geweld in en licht toe waarom je deze vragen stelt. Stel ze vervolgens neutraal. - Gebruik bij de kennismakingsfase en bij de opening van het gesprek geen pc/laptop Computerprogramma’s zijn ondersteunend aan de anamnese, niet leidend; de volgorde van bijvoorbeeld de vragen in O-natal is een richtlijn, je kunt als verloskundige hier verschillend mee omgaan. - Draai de computer zo dat de cliënt kan meekijken met wat wordt genoteerd - Als je de vraag stelt, kijk je de cliënt aan; tijdens antwoord kun je oogcontact cliënt en computer afwisselen. Bij feitelijke informatie kun je direct het antwoord invoeren, bij belevingsinformatie of lastige gespreksonderwerpen, vraag je eerst helemaal uit en pas daarna stem je met je cliënt af wat je hierover noteert in je programma. Gesprekstechnieken - Invoegen (begroeten, informeren, openingsvraag stellen, agenderen, ruimte bieden enonbevooroordeeld luisteren, niet vroegtijdig geruststellen) - Het consult structureren (structuur aanhouden, parafraseren, metacommuniceren, hardop denken waarnemingen benoemen- samenvatten, markeren) - Actief luisteren (non-verbaal, exploreren hulpvraag, achter de vraag kijken, reflectief luisteren, stiltes hanteren). - Vragen stellen (open, gesloten, doorvragen, concretiseren, socratische vragen stellen, copingvragen, relatie of contextvragen, gevoelsreflecties teruggeven, eerdere successen uitvragen, exploreren sociale steun uit de omgeven) - Bouwen aan de relatie (complimenteren, erkennen, positief formuleren, gezamenlijke besluitvorming, verantwoording bij cliënt laten) - Afsluiting (samenvatten, evaluatievraag stellen) 1.1.3 Starten van de anamnese Leid de anamnese in met wat het doel is van de anamnese en hoe veel tijd je daarvoor wilt uittrekken. Maak duidelijk wat je van haar verwacht en wat ze van jou kan verwachten. We hebben een uur/drie kwartier voor het gesprek en daarin ga ik je veel vragen stellen, omdat ik inzicht wil krijgen in je gezondheid en wil beoordelen of je zwangerschap en bevalling door een verloskundige begeleid kunnen worden. Soms zijn er bepaalde risicofactoren waardoor het verstandig is om onder begeleiding van een gynaecoloog te bevallen. Ook kunnen we vaststellen of we misschien ergens extra alert op moeten zijn tijdens je zwangerschap. 6 Ik zal antwoorden in de computer zetten. Je kunt meekijken. Deze informatie is vertrouwelijk en wordt in principe alleen door verloskundigen in onze praktijk gelezen. (Soms heb je de afspraak binnen een samenwerkingsverband dat ook anderen in het dossier kunnen kijken, vraag dan toestemming aan je cliënt of ze dat goed vindt.) Sommige vragen zijn makkelijk te beantwoorden, anderen wat moeilijker. Zeg het me als ik een vraag meer moet verduidelijken of als je even goed na wilt denken over een antwoord. 1.1.4 Anamnese: verloskundig: risicoselectie Het is fijn voor een cliënt als je vooraf kort vertelt wat voor vragen je cliënt kan verwachten. Eerst wil ik je wat algemene vragen stellen, daarna stel ik je vragen over je eigen medische geschiedenis en die van je familie. Daarnaast wil graag nog wat weten over eventuele eerdere zwangerschappen. Ik besteed aandacht aan voeding tijdens de zwangerschap, foliumzuur en aan het voorkomen van bepaalde ziektes of infecties in de zwangerschap en ik geef hier folders over mee. Dan zal ik je bloeddruk meten en bloed bij je (laten) afnemen. Het hartje van de baby kunnen we nog niet beluisteren omdat de foetus nog te jong is en verscholen zit achter het schaambot. Wel zal ik je buik even voelen (dit is per praktijk verschillend). Verder kan ik je informatie geven over prenatale testen, als je dat wilt, en gaan we evt. een termijnecho plannen. Hierop kom ik later in dit eerste consult terug. Algemeen - Controle NAW-gegeven: naam, adres, woonplaats, huisarts Heb je een partner? Mag ik daar ook de naam van, je telefoonnummers Geboortedatum? Geboorteland? (Hoe zou je je eigen etnische achtergrond benoemen?) Wie is de huisarts? Waar ben je verzekerd voor de ziektekosten? (Er is een praktijkkaart van de KNOV met de verschillende landen en de rassen/etnische achtergrond die daarbij horen.) Je benoemt nu dat je een aantal vragen stelt over haar menstruatie om de zwangerschapsduur te kunnen vaststellen. Hierbij benoem je ook dat (afhankelijk van het beleid van de praktijk) een termijnecho aanbiedt. Beschouw dit niet als een gegeven. Vraag de cliënt of ze dit goed vindt en bespreek waarom jij (de praktijk) dit nodig vindt. Geef goed aan dat ook een termijnecho geen 100% zekerheid geeft en dat het gaat om een termijn waarbinnen je kunt bevallen. Menstruele anamnese - Wanneer was de eerste dag van de laatste menstruatie? - Heb je een regelmatige cyclus van rond de 28 dagen? 7 - En hoe lang ben je ongesteld? Houd er rekening mee dat een bevalling ook op gang kan komen vanaf 3 weken voor de datum tot 2 weken na de uitgerekende datum en dat dit nog binnen een normale termijn is. De uitgerekende datum kan met de termijnecho worden bevestigd. Heb je hiervoor anticonceptie gebruikt? Welk middel en tot wanneer? Wanneer was de datum van de positieve zwangerschapstest? Huisarts/specialist - Hoe beoordeel je gezondheid? Goed. Redelijk. Slecht? - Kom je regelmatig bij de huisarts ? En zo ja, mag ik weten waarvoor dat is ? - Ben je ooit opgenomen geweest in het ziekenhuis of geopereerd ? Indien je geopereerd bent, zijn er toen complicaties opgetreden, tijdens een evt. narcose, tijdens de operatie zelf of daarna ? - Ben je ooit onder behandeling geweest van een specialist ? (chirurg, gynaecoloog, longarts, internist, cardioloog, psychiater, psycholoog etc.) - - Medicatie, aandoeningen Slik je nu of heb je ooit medicatie gebruikt? Ben je bekend met hoge bloeddruk , suikerziekte, hart- long- of nierziekten of schildklierafwijkingen, trombose/embolie, epilepsie, tuberculose, doorgemaakte infecties, (gordelroos, waterpokken) Heb je last van regelmatig terugkerende blaasontstekingen? Wanneer was je laatste uitstrijkje en wat was de uitslag? Heb je wel eens een geslachtsziekte gehad (ook wel SOA’s genoemd), bijvoorbeeld chlamydia (schimmelinfectie), herpes of lues/syfilis ? En ben je toen behandeld? Heb je wel eens een koortslip? Mogelijk lastige vragen De volgende vragen wil ik graag even inleiden. Tijdens de zwangerschap zal ik af en toe je buik aanraken en rond de bevalling zal ik ook inwendig onderzoek doen. Als je nare seksuele ervaringen hebt gehad of ervaringen hebt met huiselijk geweld, dan is het voor te stellen dat je moeite hebt dat zorgverleners je aanraken en onderzoeken Dan is het wel belangrijk dat mijn collega’s en ik dat weten. Daarom vragen we hier ook naar. - - Heb je ooit nare seksuele ervaringen gehad? Of ben je wel eens gedwongen tot seks? Heeft iemand je wel eens met opzet gestompt, geschopt of geslagen? Is dat nu (nog) aan de orde? Bij twijfel doorvragen: je kunt het me gerust vertellen. We horen dit vaker. We hebben geheimhoudingsplicht. Je kunt hier altijd later in de zwangerschap op terugkomen. Indien cliënte met ‘ja’ antwoordt: dan ook vragen Heb je hier hulp bij gehad? Hoe is het nu voor je? Wil je hier ondersteuning bij? Heb je ooit psychische hulp gehad van psycholoog of psychiater? Heb je last van angststoornissen? Roken jullie en zo ja, hoeveel per dag? Sigaretten of cannabis? Gebruik je drugs of heb je dit ooit gebruikt? En partner? 8 - - Wat voor werk doe je ? Werk je met röntgenstralen of toxische/schadelijke stoffen. Ben je in je werk in contact met dieren, specifiek: varkens en mestkalveren (MRSA) Heb je onregelmatige werktijden? Drink je dagelijks alcohol en hoeveel? En je partner? Foliumzuur en voeding - Slik je foliumzuur? Zo ja, wanneer ben je daarmee gestart? - Slik je extra vitamine D? - Ik wil graag wat meer weten over je voedingspatroon(en je evt. naar een diëtiste verwijzen) omdat dit belangrijk kan zijn voor je eigen gezondheid en voor de ontwikkeling van je kind. - Wat eet je zoal op een dag? - Heb je vaste eetgewoontes of ben je iemand waarbij elke dag anders is? Allergieën en bijzonderheden - Ben je ergens overgevoelig of allergisch voor? - penicilline, antibiotica, pleisters, jodium, verdoving/lidocaine? - Heb je ooit een bloedtransfusie gehad? In bepaalde landen komt besnijdenis van de vrouw voor: Indien de cliënte uit ’een Afrikaans land of Aziatisch land komt (of als je het niet zeker weet): vraag je: er zijn landen waar meisjes worden besneden, ik weet niet zo goed of dat ook het geval is in jouw geboorteland. Kun je mij daarover iets vertellen?” Sociale anamnese - Woon je samen, ben je gehuwd? Heb je een LAT-relatie? Heeft je partner kinderen uit een andere relatie? Wonen zij bij jullie? - Welke opleiding heb je genoten, wat is je beroep? Werk je ook als zodanig? Hoeveel werk je - Heb je een Geloofsovertuiging? Op de vraag waarom je dit vraagt, kun je antwoorden: heb je vanuit je geloofsovertuiging bepaalde gewoonten, afspraken of rituelen waar wij rekening mee zouden moeten houden rond de zwangerschap en de baring? Familieanamnese - Komen er in de familie aangeboren of erfelijke afwijkingen voor ? - Suikerziekte bij de eerstegraads familieleden? (= ouders, eigen kinderen, broers en zussen ) Schildkierproblemen, Trombose en embolie of bloedziektes zoals stollingsstoornissen of sikkelcelziekte ? Vraag naar psychiatrische aandoeningen van ouders of broers/zussen. - Ben je familie van elkaar ? (in verband met consanguiniteit) Toelichting: Bij heterozygote aandoeningen in de familie is mogelijk bloedverwantschap tussen partners van belang. Wees alert op verhalen over kinderen met verstandelijke handicaps (heterozygote stofwisselingsziekten), dragerschap bij cystic fibrose en hemofiliefactoren. - Komen er in de familie aangeboren of genetische afwijkingen voor ? - Trombose en embolie of bloedziektes zoals stollingsstoornissen of sikkelcelziekte ? Obstetrische anamnese - Hoeveelste zwangerschap is dit? 9 - Hoe is die ontstaan (spontaan of mogelijkheid van IVF) Heb je ooit een miskraam gehad en zo ja bij hoeveel weken en hoe is dat verlopen? Spontaan of met een curettage? Heb je ooit een abortus gehad? Ben je een DES-dochter? Zijn er nog complicaties zoals nabloedingen, ontstekingen of andere zaken gebeurd? Heb je toen een injectie met Anti-D gekregen? Hoe kijk je nu naar deze zwangerschap? Je wilt weten of bij cliënt angst een rol speelt voor een nieuwe miskraam of dat er iets anders speelt dat mogelijk stress veroorzaakt. Per zwangerschap wil ik met je nog even een aantal dingen doornemen: o o o o o o o o o o o o o o o o o - Verloop van de zwangerschap Onder wiens begeleiding was je zwangerschap Verloop en duur van de ontsluiting Verloop en duur van de uitdrijving, ligging van het kind Duur zwangerschap bij bevalling Spontane start/inleiding; bijstimulatie? Heb je gebruik gemaakt van pijnstilling (epiduraal, remifentanil, iets anders?) Waar ben je bevallen? En onder wiens begeleiding? Verloop van het nageboortetijdperk (spontaan, compleet?) Ruptuur of episiotomie, hoe is dit genezen, heb je nog klachten? Totaal bloedverlies, bloedtransfusie nodig gehad? Conditie post partum, geslacht en gewicht van de pasgeborene Verloop van de kraamperiode, thuis doorgebracht of in de kliniek Psychische problematiek tijdens de kraamperiode Duur van de borstvoeding, reden van staken van de borstvoeding Gezondheid van het kind nu Hoe kijk je terug op je zwangerschap, de baring en de kraamperiode Vind je het goed als ik gegevens hierover opvraag bij de gynaecoloog of bij de vorige verloskundige of huisarts ? Voordat je de lichamelijke controles doet, vat je het voorgaande samen. Je start immers met een ander soort onderzoek. Standaard lichamelijke controle - Aan de hand van lengte en gewicht, bepaal je het BMI van de cliënt. BMI is belangrijk voor wel/niet screenen op diabetes gravidarum en voor bepalen van de plaats van de baring. Tevens weet je aan de hand van de hoogte van haar BMI en na exploratie gedrag en kennis of je informatie moet geven over eetgewoonten of het inschakelen van een diëtist(e). Je geeft informatie over gewenste toename in gewicht tijdens de zwangerschap. Je noteert de gegevens in de GROW. - Je meet de bloeddruk - Je bepaalt het hemoglobinegehalte (2x) , en bespreekt op welke ziekten het bloed wordt getest. - Afhankelijk van duur zwangerschap doe je een uitwendig onderzoek en zoek je naar cortonen) 10 Termijnecho bespreken? Exploratie: Je vraagt of de mensen informatie willen over prenatale screeningstesten? Zo ja dan verstrek je deze informatie. (Je geeft informatie ook op papier mee of verwijst naar een link op het internet.) Als nee, dan vraag je naar de reden, met als doel te weten wat de achtergrond is, zodat je hier rekening mee kunt houden. De cliënt heeft recht op niet-weten. Je geeft formulieren mee of prikt zelf bloed. Je geeft uitleg over wat er geprikt wordt en waarom en vraagt of het goed is dat je prikt. Het bloed wordt geprikt voor de Bloedgroep en de Rhesusfactor, irreguliere oftewel vreemde antistoffen, lues of syfilis (of een geslachtsziekte), Je prikt op Hb of het ijzergehalte (of u geen bloedarmoede heeft), Hepatitis B/geelzucht B, op HIV oftewel aids en meestal een bloedsuiker (soms nog op rubella). Je zult merken dat je, als je deze vragen gesteld hebt, aandacht hebt besteed aan de beleving van de zwangerschap, aan ondersteuning (in eigen kring: praktische hulp en vertrouwensband) en aan mogelijke stress(bronnen). Het is expliciet de bedoeling dat je aandacht hebt voor stemming, stress, lichamelijke klachten, en psychosociale veranderingen. Zorg ervoor dat je dit in beeld hebt, voordat je met de afsluiting van de anamnese begint. Vraag evt explicieter door als je signalen hebt die niet eenduidig zijn. 1.1.5 Afsluiting van de anamnese Ik heb je een heleboel vragen gesteld en veel informatie gegeven, zijn er nog vragen of dingen die je nog graag wilt bespreken? Ik wil graag een nieuwe afspraak met je maken voor over 4 weken. (Kun jij in de tussentijd bloed laten prikken en (indien aan de orde) een termijn-echo-afspraak maken? En eventueel kraamzorg regelen? Hoe ga je hier nu weg? 2. Referenties Rapport Stuurgroep Zwangerschap en geboorte: Een goed begin, veilige zorg rondom zwangerschap en geboorte, Utrecht. 2009. http://www.knov.nl/fms/file/knov.nl/knov_downloads/298/file/Rapport%20%27Een%20goed%2 0begin%27.pdf?download_category=overig M. Peereboom, J. Mannien e.a. Praten over soa’s tijdens de anamnese is lastig. http://www.kennispoort-verloskunde.nl/praten-over-soa-s-tijdens-de-anamnese-is-lastig.aspx Nerum H, Halvorsen L, Straume B et al. Invloed seksueel misbruik op verloop van de baring http://www.kennispoort-verloskunde.nl/invloed-seksueel-misbruik-op-verloop-van-debaring.aspx Voor continuiteit en kwaliteit. Beroepsprofiel van de verloskundige. KNOV Utrecht 2014 http://www.knov.nl/scholing-en-registratie/tekstpagina/31/beroepsprofiel/ Standaard prenatale Verloskundige begeleiding http://www.knov.nl/fms/file/knov.nl/knov_downloads/791/file/KNOVStandaard%20Prenatale%20verloskundige%20begeleiding.pdf?download_category=overig 11 Boeken Heineman MJ, Evers JLH, Massuger LFAG, Steegers EAP. Obstetrie en gynaecologie, de voortplanting van de mens. Maarsen: Elsevier gezondheidszorg; 2007. Prins M, van Roosmalen J, Scherjon S, Smit Y. Praktische verloskunde. Houten: Bohn Stafleu van Loghum; 2014. Staveren R. van. Patiëntgericht communiceren, gids voor de medische praktijk, Utrecht: De Tijdstroom, 2010. Deel 1. Cunningham FG, Leveno KJ, Bloom SL, Hauth JC, Rouse DJ, Spong CY. Williams Obstetrics McGraw-Hill Medical, 2014 12
