Deel 1.indd

www.examenbundel.nl
examenbundels
Duits
Engels
Frans
Nederlands
biologie
natuurkunde
scheikunde
wiskunde A
wiskunde B
wiskunde C
aardrijkskunde
economie
geschiedenis
m&o
maatschappijwetenschappen
978-90-06-39181-7
978-90-06-39197-8
978-90-06-39179-4
978-90-06-39185-5
978-90-06-39202-9
978-90-06-39188-6
978-90-06-39167-1
978-90-06-39193-0
978-90-06-39168-8
978-90-06-39176-3
978-90-06-39191-6
978-90-06-39196-1
978-90-06-39180-0
978-90-06-39174-9
978-90-06-39169-5
Meer kans van slagen met de
De Examenbundel bevat oefenexamens
met uitleg bij de antwoorden, zodat je
leert tijdens het oefenen.
De bundel is speciaal samengesteld voor
dit schooljaar, dus je oefent altijd de
juiste stof.
Test je kennis met de Oriëntatietoets en
kijk voor meer tips om te slagen op
www.examenbundel.nl.
vwo
biologie
natuurkunde
scheikunde
wiskunde A
wiskunde B
wiskunde C
aardrijkskunde
geschiedenis
economie
m&o
Nederlands 3F / 4F
rekenen 3F Samengevat biedt je een helder en
beknopt overzicht van alle examenstof.
Engels/Duits/Frans in de praktijk zijn
theorieboekjes die geworteld zijn in de
praktijk. Met een compacte uitleg van
biologie
Jouw beste voorbereiding
op je examen in 2018
grammatica en vele voorbeeldzinnen.
978-90-06-07397-3
978-90-06-07396-6
978-90-06-07398-0
Al onze uitgaven zijn verkrijgbaar via de erkende boekhandel.
9789006392029_EB_vBio_omslag.indd 1
drs. E.J. van der Schoot
drs. A.N. Leegwater
Meer kans van slagen met Samengevat!
2017|2018
Engels in de praktijk
Duits in de praktijk
Frans in de praktijk
2017|2018
vwo
samengevat
vwo vwo vwo vwo vwo vwo vwo vwo vwo vwo h/v h/v ®
Examenbundel!
examenbundel
vwo vwo vwo
vwo vwo vwo vwo
vwo vwo vwo vwo vwo vwo vwo vwo vwo biologie
Bundels voor al je vakken bestel je op
9 789006 392029
11/05/17 13:36
vwo biologie
Voorwoord
Met deze examenbundel kun je je goed voorbereiden op het schoolexamen en het
centraal examen voor het vak biologie op vwo-niveau.
De examenbundel bevat de volgende onderdelen:
Deel 1:
Hier vind je per examenonderwerp een aantal (bewerkte)
examen-opgaven met uitwerkingen. In de uitwerkingen staan de
antwoorden en de daarbij horende toelichtingen. Bij alle vragen
zijn hints gegeven om je, waar nodig, op weg te helpen.
Oriëntatietoets: Deze bestaat uit vragen over alle onderwerpen die in 2018 centraal
geëxamineerd worden. Zo kun je nagaan of je de basisbegrippen
van de examenonderwerpen beheerst.
De antwoorden vind je op www.examenbundel.nl.
Na het invullen van je scores krijg je een studieadvies.
Deel 2a: In dit deel staan enkele complete examens met hints en
uitwerkingen.
Deel 2b: Hierin vind je het integrale examen van 2017, eerste tijdvak, zonder
uitwerkingen. De antwoorden vind je op
www.examenbundel.nl.
Achter in deze bundel vind je tabellen om je ‘cijfer’ te bepalen en een onderwerpregister. Bij veel uitwerkingen wordt verwezen naar BiNaS 6e editie en ScienceData
1e druk.
Met deze examenbundel kun je oefenen voor het examen in je eigen tijd en in je
eigen tempo. Oefenen houdt in dat je probeert een opgave eerst zelf te maken.
Lukt dat niet, bekijk dan de hint die bij deze vraag hoort (zie de bladzijde na de
opgaven). Pas daarna controleer je jouw antwoorden met de uitwerkingen.
Je kunt je vaardigheid om examenopgaven te maken vergroten door het boek
samengevat te gebruiken. In dat boek wordt de examenstof per onderwerp
overzichtelijk gemaakt en uitgelegd.
Ook op www.examenbundel.nl kun je op verschillende manieren oefenen om te
kijken of je alle examenstof al beheerst.
Voor reacties, zowel van leerlingen als van docenten, houden wij ons graag
aanbevolen. Mail naar [email protected].
Amersfoort, mei 2017
Opmerkingen
* Hoofdstukken of opgaven die gemarkeerd zijn met een ‘sterretje’ (*) zijn alleen
bestemd voor het schoolexamen.
Het centraal examen vwo biologie 2018 wordt afgenomen op dinsdag 22 mei tussen
13.30 en 16.30 uur. De makers van de examenbundel en samengevat wensen je daarbij
alvast heel veel succes.
De overheid stelt regels op die betrekking hebben op specifieke examenonderwerpen, de hulpmiddelen die je tijdens je examen mag gebruiken, duur en datum
van je examen, etc.
Hoewel deze examenbundel met de grootst mogelijke zorgvuldigheid is samengesteld, kunnen auteur en uitgever geen aansprakelijkheid aanvaarden voor
aanwijzingen die betrekking hebben op publicaties van de overheid.
Het is altijd raadzaam je docent of onze website www.examenbundel.nl te
raadplegen voor actuele informatie die voor jouw examen van belang kan zijn.
© ThiemeMeulenhoff
Deel 1.indd 3
3
09-03-17 19:04
Inhoud
3 voorwoord
6 tips
deel 1
oefenen op onderwerp
1 Cellen, organen en orgaanstelsels
9 opgaven
18 hints - uitwerkingen
2 Voortplanting en ontwikkeling
22 opgaven
28 hints - uitwerkingen
3 Erfelijkheid
31 opgaven
40 hints - uitwerkingen
4 DNA en *celcyclus
44 opgaven
54 hints - uitwerkingen
5 G
enexpressie, RNA en
eiwitsynthese
58 opgaven
68 hints - uitwerkingen
6 Evolutie: soortvorming en selectie
72 opgaven
78 hints - uitwerkingen
7 F
otosynthese, dissimilatie en
voortgezette assimilatie
12 Gaswisseling
159 opgaven
166 hints - uitwerkingen
13 Lever, nieren; uitscheiding
169 opgaven
174 hints - uitwerkingen
14* Gedrag en seksualiteit
177 opgaven
184 hints - uitwerkingen
15* Oog en andere zintuigen
188 opgaven
193 hints - uitwerkingen
16 Zenuwstelsel en spieren
196 opgaven
207 hints - uitwerkingen
17 Hormonale regeling
210 opgaven
218 hints - uitwerkingen
18 Huid en immuniteit
223 opgaven
229 hints - uitwerkingen
81 opgaven
94 hints - uitwerkingen
8 E
cosystemen; interactie en
regulatie
98 opgaven
115 hints - uitwerkingen
oriëntatietoets
nagaan wat je al weet
235 opgaven
9 E
cosystemen; dynamiek en
*diversiteit
122 opgaven
131 hints - uitwerkingen
10 Voeding en vertering
136 opgaven
145 hints - uitwerkingen
11 Bloedsomloop
148 opgaven
155 hints - uitwerkingen
4
Deel 1.indd 4
* Dit onderwerp is alleen bestemd voor het
schoolexamen.
© ThiemeMeulenhoff
09-03-17 19:04
vwo biologie
deel 2a
examens met uitwerkingen
Examen 2015-I (pilot)
253 opgaven
273 hints - uitwerkingen
Examen 2015-II (pilot)
280 opgaven
296 hints - uitwerkingen
Examen 2016-I
302 opgaven
321 hints - uitwerkingen
Examen 2016-II
328 opgaven
347 hints - uitwerkingen
deel 2b
niet-uitgewerkt examen
Examen 2017-I
357 opgaven
bijlagen
cijferbepaling
onderwerpregister
© ThiemeMeulenhoff
Deel 1.indd 5
5
09-03-17 19:04
Tips bij het maken van (examen)opgaven bij biologie
Voorbereiding
• Haal even rustig adem en ontspan je spieren.
• Lees steeds eerst de vraag of opdracht die achter het nummer van de opgave
staat en daarna pas de informerende tekst daarboven. Kijk dan goed naar wat echt
gevraagd wordt. Je kunt belangrijke zinsdelen alvast markeren op je examenblad.
• Bij open vragen moet je uitleg begrijpelijk zijn voor een leerling uit het
voorgaande leerjaar.
• Blijf niet te lang bezig met een moeilijke opgave. Loop niet achter op een
tijdschema van ± 15 opgaven per uur.
• Gebruik geen onduidelijke uitleg, zoals: er is invloed van... (stimulerend of
remmend?); het is hoger (wat hoger dan wat?); de temperatuur verandert (wordt
die hoger of lager?); de zuurgraad wordt minder (gaat de pH omlaag of wordt het
minder zuur? gebruik niet het woord zuurgraad).
• Bij meerkeuzevragen kun je foutieve antwoorden op je examenblad direct
afstrepen, maar maak ze niet onleesbaar.
Uitvoering
• Sla na ieder antwoord steeds een regel over, of reserveer voldoende ruimte als
het niet (volledig) af is. Zo kun je een overgeslagen opgave later snel terugvinden.
• Gebruik voor het antwoord op een meerkeuzevraag één hoofdletter en geef geen
uitleg. Streep die hoofdletter bij een wijziging door en zet een nieuwe letter er
achter, dus niet er doorheen.
• Ga na of je het antwoord uit de gegeven tekst moet halen of uit BiNaS/ScienceData.
• Het aantal punten dat je voor een vraag kunt krijgen, geeft meestal aan uit hoeveel
stappen een antwoord minstens moet bestaan.
• Geef niet meer antwoorden of voorbeelden dan gevraagd; als er bv. twee
gevraagd worden, worden de eerste twee alleen nagekeken.
• Als bij een open vraag gerekend moet worden, zet die berekening er dan bij, ook
als je die berekening niet geheel af kunt maken. Bepaalde rekenstappen leveren
soms punten op.
Wordt om een afronding gevraagd? Zo niet dan mag het berekende getal niet
nauwkeuriger of onnauwkeuriger zijn dan de getallen die gegeven zijn. Dat wil
zeggen niet meer, maar ook niet minder cijfers achter de komma.
• Bij beschrijving van een experiment moet vaak de volgende zin toegevoegd
worden: ‘De overige factoren zijn gelijk’. Noem deze factoren.
• Maak bij tijdnood in ieder geval alle meerkeuzevragen. Begin daar op tijd aan.
Controle als je klaar bent
Lees nogmaals wat gevraagd wordt. Is het antwoord passend op de vraag?
Volgen de zinnen in je antwoord elkaar logisch op?
Zijn de juiste eenheden vermeld?
Zijn bij diagrammen de x- en y-as voorzien van cijfers en eenheden?
Is een lijn- of staafdiagram gevraagd?
Teken de lijn niet voor het eerste of na het laatste meetpunt.
Vaak is een vloeiende lijn vereist (mag zonder knikken vlak langs de punten
lopen).
• Let op het aantal significante cijfers, vóór of na de komma. Zijn deze in
overeenstemming met genoemde waarden in de opgave?
• Zijn minstens alle meerkeuzevragen beantwoord?
•
•
•
•
6
Deel 1.indd 6
© ThiemeMeulenhoff
04-04-17 15:19
deel 1
oefenen op onderwerp
7
7
Deel 1.indd 7
09-03-17 19:04
vwo biologie
1 Cellen, organen en orgaanstelsels
Caulobacter
Binnen het rijk van de bacteriën wordt een groep onderscheiden die de prosthecate
bacteriën wordt genoemd. Tot deze groep behoren alle bacteriegenera die één
prostheca of meer prosthecae bezitten. Een prostheca is een uitsteeksel van een cel
dat cytoplasma bevat en dat omgeven is door de celwand van die cel.
In afbeelding 1 zijn vier tekeningen van foto’s van elektronenmicroscopische opnamen
van bacteriën weergegeven.
afbeelding 1
1 Welke van deze tekeningen geven een bacterie uit de groep van de prosthecatebacteriën weer?
A alleen 1 en 3
B alleen 1 en 4
C alleen 2 en 4
D alleen 1, 2 en 3
E alleen 2, 3 en 4
F 1, 2, 3 en 4
Afbeelding 2 is een elektronenmicroscopische foto van een deel van een Caulobacterbacterie.
© ThiemeMeulenhoff
Deel 1.indd 9
9
09-03-17 19:04
1 cellen, organen en orgaanstelsels
Examenbundel 2017 | 2018
afbeelding 2
bron: Th.D. Brock & M.T. Madigan, Biology of microorganisms, Englewood Cliffs, 1991, 736
Uit afbeelding 2 is af te leiden hoeveel maal de Caulobacter-bacterie op deze foto is
vergroot.
2 Bereken de vergrotingsfactor van deze foto.
Bacteriën van het genus Caulobacter hebben gedurende een deel van hun
levenscyclus een prostheca. Caulobacter deelt zich op een bijzondere wijze. Bij
de celdeling van de meeste bacteriën ontstaan uit één moedercel twee gelijke
dochtercellen. Bij Caulobacter ontstaan bij de celdeling uit één moedercel twee
ongelijke dochtercellen. Deze twee dochtercellen worden ‘zwermcel’ en ‘gesteelde cel’
genoemd.
In afbeelding 3 is weergegeven op welke wijze een zwermcel zich deelt (periode z) en
op welke wijze een gesteelde cel zich deelt (periode g). Caulobacter verspreidt zich
door middel van de zwermcellen. Gesteelde cellen blijven op de plek waar ze met de
steel (prostheca) zijn vastgehecht.
afbeelding 3
bron: Th.D. Brock & M.T. Madigan, Biology of microorganisms, Englewood Cliffs, 1991, 737
10
Deel 1.indd 10
© ThiemeMeulenhoff
09-03-17 19:04
vwo biologie
1 cellen, organen en orgaanstelsels
Periode z, die met een zwermcel begint, duurt langer dan periode g, die met een
gesteelde cel begint. Over dit verschil in duur van de perioden worden de volgende
beweringen gedaan.
1 Periode z duurt langer, doordat in deze cel meer DNA gesynthetiseerd wordt.
2 Periode z duurt langer, doordat de zwermcel een steel vormt voor hij zich deelt.
3 Periode z duurt langer, doordat de zwermcel tijdens de deling een flagel vormt.
3 Welke van deze beweringen geeft een juiste verklaring voor de langere duur van de
periode z?
A bewering 1
B bewering 2
C bewering 3
Bacteriën
In een experiment worden bacteriën van dezelfde soort in twee oplossingen (1 en 2)
met een verschillende osmotische waarde gelegd. In afbeelding 4 is het experiment
schematisch weergegeven. Er is aangegeven wat in beide oplossingen met een
bacterie gebeurt.
De oplossingen bevatten gelijke hoeveelheden lysozymen. Lysozymen zijn enzymen
die de wand van een bacterie aantasten.
In beide oplossingen komt de bacterie-inhoud vrij. In oplossing 1 barst de
celmembraan, in oplossing 2 niet. De bacterie-inhoud is niet isotonisch met één van
beide oplossingen.
afbeelding 4
bewerkt naar: Th.D. Brock & M.T. Madigan, Biology of microorganisms, Englewood Cliffs, 1991,
60
4 Waardoor barst de celmembraan in oplossing 1 wel en in oplossing 2 niet?
A Doordat de osmotische waarde van oplossing 1 hoger is dan die van oplossing 2
en hoger dan die van de bacterie.
B Doordat de osmotische waarde van oplossing 1 hoger is dan die van oplossing 2,
maar lager dan die van de bacterie.
C Doordat de osmotische waarde van oplossing 1 lager is dan die van oplossing 2,
maar hoger dan die van de bacterie.
D Doordat de osmotische waarde van oplossing 1 lager is dan die van oplossing 2
en lager dan die van de bacterie.
© ThiemeMeulenhoff
Deel 1.indd 11
11
09-03-17 19:04
www.examenbundel.nl
examenbundels
Duits
Engels
Frans
Nederlands
biologie
natuurkunde
scheikunde
wiskunde A
wiskunde B
wiskunde C
aardrijkskunde
economie
geschiedenis
m&o
maatschappijwetenschappen
978-90-06-39181-7
978-90-06-39197-8
978-90-06-39179-4
978-90-06-39185-5
978-90-06-39202-9
978-90-06-39188-6
978-90-06-39167-1
978-90-06-39193-0
978-90-06-39168-8
978-90-06-39176-3
978-90-06-39191-6
978-90-06-39196-1
978-90-06-39180-0
978-90-06-39174-9
978-90-06-39169-5
Meer kans van slagen met de
De Examenbundel bevat oefenexamens
met uitleg bij de antwoorden, zodat je
leert tijdens het oefenen.
De bundel is speciaal samengesteld voor
dit schooljaar, dus je oefent altijd de
juiste stof.
Test je kennis met de Oriëntatietoets en
kijk voor meer tips om te slagen op
www.examenbundel.nl.
vwo
biologie
natuurkunde
scheikunde
wiskunde A
wiskunde B
wiskunde C
aardrijkskunde
geschiedenis
economie
m&o
Nederlands 3F / 4F
rekenen 3F Samengevat biedt je een helder en
beknopt overzicht van alle examenstof.
Engels/Duits/Frans in de praktijk zijn
theorieboekjes die geworteld zijn in de
praktijk. Met een compacte uitleg van
biologie
Jouw beste voorbereiding
op je examen in 2018
grammatica en vele voorbeeldzinnen.
978-90-06-07397-3
978-90-06-07396-6
978-90-06-07398-0
Al onze uitgaven zijn verkrijgbaar via de erkende boekhandel.
9789006392029_EB_vBio_omslag.indd 1
drs. E.J. van der Schoot
drs. A.N. Leegwater
Meer kans van slagen met Samengevat!
2017|2018
Engels in de praktijk
Duits in de praktijk
Frans in de praktijk
2017|2018
vwo
samengevat
vwo vwo vwo vwo vwo vwo vwo vwo vwo vwo h/v h/v ®
Examenbundel!
examenbundel
vwo vwo vwo
vwo vwo vwo vwo
vwo vwo vwo vwo vwo vwo vwo vwo vwo biologie
Bundels voor al je vakken bestel je op
9 789006 392029
11/05/17 13:36