Tilburg Frailty Indicator

Onderzoek & Praktijk
Trefwoorden
• Fragiliteit
• Gerontologie
• Geriatrie
• Meetinstrument
• Tilburg Frailty Indicator
Auteur
In een eerder artikel in TvZ (Gobbens e.a., 2009) werd aangetoond
dat er behoefte is aan een integrale definitie van fragiliteit (in het
Engels ‘frailty’), maar dat geen van de bestaande definities hieraan voldeed. Inmiddels is op basis van een integrale definitie van
fragiliteit een instrument ontwikkeld waarmee fragiele ouderen
vroegtijdig kunnen worden opgespoord. Dit artikel beschrijft de
totstandkoming van de definitie en geeft een indruk van het
instrument, de Tilburg Frailty Indicator (TFI).
Instrument om fragiele ouderen op te sporen
Dr. Robbert Gobbens is
coördinator van de opleiding
Master of Advanced Nursing
Tilburg Frailty Indicator
Practice van het Instituut voor
Gezondheidszorg van de
Hogeschool Rotterdam.
Fragiliteit bij ouderen ontwikkelt zich
Operationele definities beschrijven hoe
Daarnaast is hij als onderzoeker
tot een steeds relevanter concept in de
we een begrip kunnen vaststellen. Ze
verbonden aan het Lectoraat
gerontologie en geriatrie. Het wordt
vormen de basis van een meetinstru-
Samenhang in de Ouderenzorg
steeds meer gebruikt in onderzoek naar
ment waarmee fragiele ouderen kunnen
van de Hogeschool Rotterdam.
het ouder worden en in de zorg voor
worden geïdentificeerd. Om een bijdra-
Dr. Katrien Luijkx is senior
ouderen. Fragiliteit is een bruikbaar
ge te leveren aan de consensusontwik-
onderzoeker en onderzoeks-
selectiecriterium om te bepalen welke
keling van een integrale operationele
coördinator Chronische Zorg bij
ouderen extra zorg nodig hebben
definitie van fragiliteit, zijn experts ge-
Tranzo, Universiteit van Tilburg.
(Schuurmans e.a., 2004). Uit literatuur-
raadpleegd tijdens expertmeetings.
Zij is betrokken bij diverse
onderzoek is gebleken dat de visie van
onderzoeken op het brede
onderzoekers op het concept fragiliteit
Expertmeetings
terrein van chronische zorg,
divers is (Gobbens e.a., 2007; Hogan
22 experts die recent wetenschappelijke
met name voor ouderen.
e.a., 2003; Markle-Reid & Browne,
publicaties hadden verzorgd over fragie-
Prof. dr. Jos Schols is
2003). De meeste definities leggen
le ouderen, werden uitgenodigd voor
hoogleraar verpleeghuis-
sterk de nadruk op lichamelijke pro-
een expertmeeting, 17 van hen hebben
geneeskunde, Capaciteitsgroep
blemen bij ouderen. Een aantal onder-
een bijdrage geleverd aan de expertmee-
huisartsgeneeskunde,
zoekers heeft deze definities bekriti-
tings. De verdeling over de disciplines
Universiteit Maastricht.
seerd (Markle-Reid & Browne, 2003;
of aandachtsgebieden was als volgt: ge-
Gobbens e.a., 2007). Zij vinden een in-
riatrische geneeskunde (5), gerontologie
Correspondentie
tegrale benadering van fragiliteit nood-
(2), verpleegkunde (2), (bio)statistiek
Robbert Gobbens
zakelijk. Dit is een benadering waarbij
(3), psychologie (2), huisartsgeneeskun-
Hogeschool Rotterdam
de focus niet uitsluitend gericht is op
de (1), gezondheidszorg (1) en vermaat-
Instituut voor Gezondheidszorg
lichamelijke problemen bij oudere
schappelijking (1).
e-mail: [email protected]
mensen, maar ook op psychische en
Eén expertmeeting vond plaats in
sociale problemen. Hierdoor staat dus
november 2006 tijdens de conferentie
het integraal functioneren van mensen
van The Gerontological Society of Ame-
centraal.
rica in de Verenigde Staten, in Dallas.
52 |
TvZ_11_02.indd Sec1:52
tvz | Tijdschrift voor Verpleegkundigen - 2011 nr. 2
4/5/2011 1:19:40 PM
Daaraan namen 11 experts deel, afkom-
de experts vonden dat cognitie opgeno-
(Rockwood e.a., 1999), de ‘phenotype
stig uit de Verenigde Staten (5), Canada
men diende te worden in een integrale
of frailty’ (Fried e.a., 2001) en de ‘frailty
(3) en Nederland (3).
operationele definitie van fragiliteit.
markers’ (Puts e.a., 2005). Ook zijn er
De tweede expertmeeting werd gehou-
Over het opnemen van de component
meetinstrumenten die niet uitsluitend
den in januari 2007 in Nederland, in Til-
stemming (depressieve symptomen,
bepalen of iemand fragiel is, maar die
burg. Hieraan namen 6 andere experts
angst) ontstond meer discussie. Coping
ook een relatie leggen met andere con-
deel, allen afkomstig uit Nederland.
is toegevoegd, omdat uit de literatuur
cepten zoals beperkingen en/of comor-
Zowel tijdens de expertmeeting in Dal-
blijkt dat er een duidelijke relatie be-
biditeit. Dat geldt voor de ‘Edmonton
las als in Tilburg zijn aan de experts de
staat met andere componenten van fra-
frail scale’ (Rolfson e.a., 2006) en de in
volgende negen componenten van fragi-
giliteit.
Nederland veelvuldig gebruikte Gronin-
liteit voorgelegd: kracht, evenwicht,
Het sociaal domein van fragiliteit bevat
gen Frailty Indicator (GFI) (Schuur-
voeding, uithoudingsvermogen, mobili-
de componenten sociale relaties en so-
mans e.a., 2004).
teit, lichamelijk actief zijn, activiteiten
ciale steun. Met name Nederlandse ex-
van het dagelijks leven (ADL) en instru-
perts gaven tijdens de expertmeetings
Tilburg Frailty Indicator
mentele activiteiten van het dagelijks
aan componenten te willen opnemen
Op basis van onze integrale operatione-
leven (IADL), cognitie en stemming.
die verwijzen naar het sociaal functio-
le definitie van fragiliteit is een instru-
Gevraagd is: 1. Vindt u dat deze negen
neren van de mens. Omdat er gestreefd
ment ontwikkeld waarmee zowel het li-
componenten deel moeten uitmaken
werd naar een integrale operationele
chamelijk als het psychisch en sociaal
van een operationele definitie van fragi-
definitie werd, mede op basis van de re-
domein van het menselijk functioneren
liteit? 2. Wilt u componenten toevoegen
sultaten van literatuuronderzoek, beslo-
in kaart wordt gebracht: de Tilburg
aan de voorgestelde lijst, en zo ja welke
ten deze twee sociale componenten te
Frailty Indicator (TFI) (zie kader: De
zijn dat dan?
selecteren.
Tilburg Frailty Indicator).
De componenten ADL en IADL
De TFI is een gebruiksvriendelijke vra-
Integrale operationele
definitie
werden niet opgenomen in onze
genlijst die door ouderen zelf kan wor-
integrale operationele definitie van
den ingevuld. De vragenlijst bestaat uit
De experts waren unaniem van mening
fragiliteit. De meeste experts waren
twee delen, deel A en deel B. Deel A
dat de lichamelijke componenten
namelijk van mening dat ADL en IADL
bevat tien vragen over determinanten
kracht, voeding, uithoudingsvermogen,
verwijzen naar een ander concept,
van fragiliteit zoals leeftijd, geslacht,
mobiliteit, lichamelijk actief zijn en
namelijk beperkingen (in het Engels
leefstijl en levensgebeurtenissen. Deel B
evenwicht opgenomen dienen te wor-
‘disability’).
bevat vijftien vragen over componenten
den in een operationele definitie van
van fragiliteit in het lichamelijk, psy-
fragiliteit. De eerste vijf componenten
Meten van fragiliteit
chisch en sociaal domein. Aan de hand
maken ook deel uit van de veelvuldig
Er zijn meerdere instrumenten om fra-
van de score op de items van deel B
geciteerde operationele definitie van
giele ouderen te identificeren. Een be-
kan worden bepaald of een oudere fra-
fragiliteit van Fried e.a. (2001), ge-
schrijving van zes instrumenten wordt
giel is. Elf items van deel B hebben twee
naamd ‘a phenotype of frailty’. Op
gegeven in de tabel Meetinstrumenten
antwoordcategorieën, namelijk ‘ja’ en
basis van literatuuronderzoek besloten
van fragiliteit.
‘nee’ en vier items hebben drie ant-
we gehoor en gezichtsvermogen toe
Bij een aantal van deze instrumenten is
woordcategorieën, namelijk ‘ja’, ‘soms’
te voegen. Deze acht componenten
een smalle definitie van fragiliteit het
en ‘nee’; voor het berekenen van de fra-
vormen het lichamelijk domein van
uitgangspunt; psychische en/of sociale
giliteitscore worden deze vier items ge-
fragiliteit.
componenten maken er geen deel van
dichotomiseerd (zie kader 2, Scoring
Het psychisch domein van fragiliteit be-
uit. Dat geldt bijvoorbeeld voor de
onderdeel B). De maximale score die
staat uit de componenten cognitie,
‘Strawbridge questionnaire’ (Straw-
behaald kan worden, is 15, het hoogste
stemming en coping. Alle geraadpleeg-
bridge e.a., 1998), de ‘frailty scale’
niveau van fragiliteit. Het afkappunt
tvz | Tijdschrift voor Verpleegkundigen - 2011 nr. 2
TvZ_11_02.indd Sec1:53
| 53
4/5/2011 1:19:41 PM
Onderzoek & Praktijk
De Tilburg Frailty Indicator (TFI)
Onderdeel A Determinanten van fragiliteit
1. Wat is uw geslacht?
¡ man
2. Wat is uw leeftijd?
.......................................jaar
3. Wat is uw burgerlijke staat?
¡
¡
¡
¡
gehuwd of samenwonend
ongehuwd
gescheiden
weduwnaar/weduwe
4. Wat is uw geboorteland?
¡
¡
¡
¡
¡
¡
¡
Nederland
Nederlands Indië
Suriname
Nederlandse Antillen
Turkije
Marokko
Anders,
namelijk............................
5. Wat is de hoogste opleiding die u heeft afgemaakt?
¡ geen of lager onderwijs
¡ middelbaar onderwijs
¡ hoger beroepsonderwijs of
universiteit
6. In welke categorie valt het netto maandinkomen van uw huishouden?
¡
¡
¡
¡
¡
¡
¡
7. Hoe gezond vindt u alles bij elkaar uw manier van leven?
¡ gezond
¡ niet gezond, niet ongezond
¡ ongezond
8. Heeft u twee of meer ziekten en/of chronische aandoeningen?
¡ ja
9. Heeft u het afgelopen jaar één of meerdere van de volgende gebeurtenissen meegemaakt?
- het overlijden van een dierbaar persoon
- een ernstige ziekte van uzelf
- een ernstige ziekte van een dierbaar persoon
- een scheiding, verbreking duurzame, intieme relatie
- een verkeersongeval
- een misdrijf
¡
¡
¡
¡
¡
¡
10. Bent u tevreden met uw woonomgeving?
¡ ja
54 |
TvZ_11_02.indd Sec1:54
¡ vrouw
€600,- of minder
€601,- tot en met €900,€901,- tot en met €1200,€1201,- tot en met €1500,€1501,- tot en met €1800,€1801,- tot en met €2100,€2101,- of meer
ja
ja
ja
ja
ja
ja
¡ nee
¡
¡
¡
¡
¡
¡
nee
nee
nee
nee
nee
nee
¡ nee
tvz | Tijdschrift voor Verpleegkundigen - 2011 nr. 2
4/5/2011 1:19:41 PM
Onderdeel B Componenten van fragiliteit
B1 Lichamelijke componenten
11. Voelt u zich lichamelijk gezond?
¡ ja
¡ nee
12. Bent u de afgelopen periode veel afgevallen zonder dit zelf te willen?
(veel is: 6 kg of meer in de afgelopen 6 maanden of 3 kg of meer in de afgelopen maand)
¡ ja
¡ nee
Heeft u problemen in het dagelijks leven door
13. ..........slecht lopen?
14. ..........het slecht kunnen bewaren van uw evenwicht?
15. ..........slecht horen?
16. ..........slecht zien?
17. ..........weinig kracht in uw handen?
18. ..........lichamelijke moeheid?
¡
¡
¡
¡
¡
¡
ja
ja
ja
ja
ja
ja
¡
¡
¡
¡
¡
¡
nee
nee
nee
nee
nee
nee
B2 Psychische componenten
19. Heeft u klachten over uw geheugen?
¡ ja
¡ soms
¡ nee
20. Heeft u zich de afgelopen maand somber gevoeld?
¡ ja
¡ soms
¡ nee
21. Heeft u zich de afgelopen maand nerveus of angstig gevoeld?
¡ ja
¡ soms
¡ nee
22. Kunt u goed omgaan met problemen?
¡ ja
¡ nee
23. Woont u alleen?
¡ ja
¡ nee
24. Mist u wel eens mensen om u heen?
¡ ja
25. Ontvangt u voldoende steun van andere mensen?
¡ ja
B3 Sociale componenten
¡ soms
¡ nee
¡ nee
Scoring onderdeel B: range van 0 tot 15
Vraag 11:
ja = ¡, nee = 1
Vraag 12:
nee = ¡, ja = 1
Vraag 13 t/m 18:
nee = ¡, ja = 1
Vraag 19:
nee/soms = ¡, ja = 1
Vraag 20 en 21:
nee = ¡, ja/soms = 1
Vraag 22:
ja = ¡, nee = 1
Vraag 23:
nee = ¡, ja = 1
Vraag 24:
nee = ¡, ja/soms = 1
Vraag 25:
Afkappunt:
ja = ¡, nee = 1
5 (bij ≥5 is iemand fragiel)
tvz | Tijdschrift voor Verpleegkundigen - 2011 nr. 2
TvZ_11_02.indd Sec1:55
| 55
4/5/2011 1:19:41 PM
Onderzoek & Praktijk
Meetinstrument
Domeinen
Kenmerken
Validiteit
Phenotype of frailty
(Fried e.a., 2001)
lichamelijk: gewichtsverlies, zwakheid,
traagheid in lopen, zelfgerapporteerde
uitputting, lage fysieke activiteit
klinisch oordeel en zelfrapportage; fragiel ≥ drie criteria
voorspellend voor vallen, vermindering in mobiliteit of ADL beperkingen en sterfte
Strawbridge
questionnaire
(Strawbridge e.a.,
1998)
lichamelijk: lichamelijke gezondheid
(vier items), voeding (verlies aan eetlust,
gewichtsverlies), zintuiglijk (gezichtsen gehoorproblemen)
psychisch: cognitie (drie items)
zelfrapportage; fragiel ≥ twee
tekorten in de volgende domeinen: lichamelijk, voeding, cognitief, zintuiglijk)
gerelateerd aan verminderd actief
zijn, een slechtere geestelijke
gezondheid en minder levenstevredenheid
Edmonton Frail Scale
(Rolfson e.a., 2006)
lichamelijk: functionele onafhankelijkheid,
zelf geschatte gezondheid, medicatiegebruik, voeding, continentie, functionele
verrichtingen
psychisch: cognitie, stemming
sociaal: sociale steun
ongewenste uitkomst: ziekenhuis-opname
zelfrapportage en klinisch
oordeel; optellen van tekorten
gerelateerd aan de klinische beoordeling van fragiliteit door de
geriater en de Barthel Index
Frailty Index
(gebaseerd op een
alles-omvattend geriatrisch assessment)
(Jones e.a., 2004)
lichamelijk: mobiliteit, evenwicht,
defecatie, mictie, voeding, ADL,
comorbiditeit, communicatie
psychisch: cognitieve toestand, stemming
sociaal: sociale toestand
zelfrapportage en klinisch
oordeel; optellen van tekorten
voorspellend voor opname in een
verzorgings- of verpleeghuis en
sterfte
Groningen Frailty
Indicator
(Schuurmans e.a.,
2004)
lichamelijk: mobiliteit (vier ADL/IADL
items), lichamelijke fitheid, gezichtsvermogen, gehoor, gewichtsafname, comorbiditeit
psychisch: cognitie, depressie, angst
sociaal: eenzaamheid (drie items)
zelfrapportage; fragiel ≥ vijf
items
gerelateerd aan welbevinden
Frailty markers
(Puts e.a., 2005)
lichamelijk: lichaamsgewicht, longfunctie,
gezichtsvermogen, gehoor, incontinentie,
lichamelijk actief zijn
psychisch: regie over het eigen leven,
depressieve symptomen, cognitie
zelfrapportage en klinisch oordeel; fragiel ≥ drie markers
voorspellend voor functionele
beperkingen, verzorgings- of
verpleeghuisopname en sterfte
Tabel: meetinstrumenten van fragiliteit
van de TFI is 5. Dit betekent dat een
Preventie
lichamelijke activiteiten, het behande-
oudere fragiel is als deze ten minste 5
Uit onderzoek is gebleken dat fragiele ou-
len van depressieve symptomen en het
scoort op deel B van de TFI.
deren een verhoogd risico hebben op zie-
voorkomen van eenzaamheid door het
In onderzoek onder 479 zelfstandig wo-
kenhuis- of verpleeghuisopname of sterfte
helpen aangaan van sociale contacten.
nende ouderen van 75 jaar en ouder is
(Rockwood e.a., 1999). Het is dus van
De eerstelijnszorg speelt een cruciale
aangetoond dat de TFI een valide en
belang fragiele ouderen vroegtijdig op te
rol bij de preventie van ongewenste uit-
betrouwbaar instrument is om fragiliteit
sporen, zodat door (preventief) te interve-
komsten van fragiliteit, omdat deze
vast te stellen (Gobbens e.a., 2010). Uit
niëren erger kan worden voorkomen.
zorg in de directe woonomgeving van
dit onderzoek bleek een prevalentie van
Mogelijke interventies zijn het verbete-
de cliënt is gesitueerd. Het doel van
fragiliteit van 47,1%.
ren van de voeding, het stimuleren van
preventie in deze groep is de kwaliteit
56 |
TvZ_11_02.indd Sec1:56
tvz | Tijdschrift voor Verpleegkundigen - 2011 nr. 2
4/5/2011 1:19:41 PM
van leven van fragiele ouderen zoveel
Gobbens, R.J.J., Luijkx, K.G., Wijnen-Sponselee,
Markle-Reid, M., Browne, G. (2003). Conceptuali-
mogelijk te behouden of te verbeteren.
M.Th., Schols, J.M.G.A. (2007). Fragiele oude-
zations of frailty in relation to older adults.
Een belangrijke taak is dan ook wegge-
ren: de identificatie van een risicovolle popula-
Journal of Advanced Nursing 44, (1), 58-68.
legd voor professionals in de eerste-
tie. Tijdschrift Gerontologie en Geriatrie 38,
lijnszorg zoals huisartsen, nurse
(2), 65-76.
practitioners, fysiotherapeuten, ergothe-
Puts, M.T., Lips, P., Deeg, D.J. (2005). Static and
dynamic measures of frailty predicted decline
Gobbens, R.J.J., Luijkx, K.G., Wijnen-Sponselee,
in performance-based and self-reported physi-
rapeuten en wijkverpleegkundigen.
M.Th., Schols, J.M.G.A. (2009). Fragiele thuis-
cal functioning. Journal of Clinical Epidemiolo-
Deze professionals hebben nu een in-
wonende ouderen. TvZ Tijdschrift voor ver-
gy 58, (11), 1188-1198.
strument, de TFI, tot hun beschikking,
pleegkundigen 119, (3), 44-46.
waarmee zij fragiele ouderen kunnen
identificeren.
Gobbens, R.J.J., van Assen, M.A.L.M., Luijkx,
Rockwood, K., Stadnyk, K., MacKnight, C.,
McDowell, I., Hebert, R., Hogan, D.B. (1999). A
K.G., Wijnen-Sponselee, M.Th., Schols, J.M.G.A.
brief clinical instrument to classify frailty in
(2010). The Tilburg Frailty Indicator: Psycho-
elderly people. The Lancet 353, 205-206.
Multidisciplinaire samenwerking
metric Properties. Journal of the American
Medical Directors Association 11, (5),
Tahir, A., Rockwood, K. (2006). Validity and
Doordat de TFI het integraal functione-
344-355.
reliability of the Edmonton Frail Scale. Age
ren van de individuele oudere in kaart
Hogan, D.B., MacKnight, C., Bergman, H. (2003).
Rolfson, D.B., Majumdar, S.R., Tsuyuki, R.T.,
Ageing 35, (5), 526-529.
brengt, wordt multidisciplinaire samen-
Models, definitions, and criteria of frailty.
werking gestimuleerd; professionals
Aging Clinical and Experimental Research 15,
Frieswijk, N., Slaets, J.P.J. (2004). Old or frail;
worden uitgedaagd om over de grenzen
(Suppl. to No. 3), 3-29.
what tells us more? Journal of Gerontology:
van de eigen discipline heen te kijken.
Jones, D.M., Song, X., Rockwood, K. (2004).
Schuurmans, H., Steverink, N., lindenberg, S.,
medical sciences 59A, (9), 962-965.
Voor het verbeteren van de kwaliteit en
Operationalizing a frailty index from a stand-
Strawbridge, W.J., Shema, S.J., Balfour, J.L., Higby,
de doelmatigheid van de ouderenzorg is
ardized comprehensive geriatric assessment.
H.R., Kaplan, G.A. (1998). Antecedents of frailty
het onder andere noodzakelijk dat de
Journal of the American Geriatrics Society 52,
over three decades in an older cohort. Journal
verschillende disciplines beter onderling
1929-1933.
of Gerontology: social sciences 53B, (1), S9-S15.
afstemmen en samenwerken. ■
Noot
Dit artikel is gebaseerd op het proefschrift van
SAMENVATTING
• Fragiliteit bij ouderen is een steeds belangrijker concept in de gerontologie en geriatrie.
Robbert Gobbens. Frail elderly. Towards an
• Van een integrale benadering van fragiliteit is echter nog nauwelijks sprake.
integral approach. Tranzo, Universiteit van
• Om een bijdrage te leveren aan de consensusontwikkeling van een integrale operationele
Tilburg, mei 2010.
definitie van fragiliteit zijn experts geraadpleegd tijdens expertmeetings.
• Ondersteund door resultaten uit een literatuurstudie is een nieuwe operationele definitie
Referenties
van fragiliteit geformuleerd. Op basis van deze definitie is een instrument ontwikkeld,
Fried, L.P., Tangen, C.M., Walston, J., Newman,
de Tilburg Frailty Indicator (TFI), waarmee fragiele zelfstandig wonende ouderen kunnen
A.B., Hirsch, C., Gottdiener, J., e.a. (2001).
Frailty in older adults: evidence for a phenotype. Journal of Gerontology: medical sciences
worden geïdentificeerd.
• Door de integrale benadering stimuleert de TFI tevens multidisciplinaire
samenwerking.
56A, (3), M146-M156.
tvz | Tijdschrift voor Verpleegkundigen - 2011 nr. 2
TvZ_11_02.indd Sec1:57
| 57
4/5/2011 1:19:41 PM