techniek bij vrouwen met links- zijdige borstkanker: de resultaten

6
Therapie actueel
Een hartsparende bestralingstechniek bij vrouwen met linkszijdige borstkanker: de resultaten
van 4 jaar ervaring in Radiotherapiecentrum West
A heart sparing technique in women with left-sided breast
cancer. Results of 4 years of experience in Radiotherapy
Centre West
M.E. Mast, J.N. van der Klein, S. van Geen, M. Jacobs, J. van Wingerden, A.L. Petoukhova en
H. Struikmans
Samenvatting
Uit de literatuur blijkt dat met het verbeteren van de
overleving van borstkankerpatiënten ook het risico
op hartziekten is verhoogd door de verschillende
behandelmodaliteiten en dat ook met de nieuwe bestralingstechnieken het hart en de hartvaten nog
steeds een hoge dosis ontvangen.
Het toepassen van een ademhalingsgecontroleerde
bestraling bij linkszijdige borstkanker is van belang
om de afstand tot het hart en de hartvaten te vergroten en daarmee de dosis in beide te verlagen. De
ademhalingsgecontroleerde bestraling is eenvoudig
toe te passen in de dagelijkse praktijk. In Radiotherapiecentrum West (RCWEST) wordt gebruik gemaakt
van ‘Active Breathing Control’, de zogenoemde ABCmethode. De tijd om de patiënt voor te bereiden op
de bestraling is met de ABC-methode eenmalig met
een uur toegenomen. De tijd op het bestralingstoestel
is echter niet veranderd ten opzichte van een nietademhalingsgecontroleerde bestraling. De ademhalingsgecontroleerde bestraling is goed uitvoerbaar in
de dagelijkse kliniek; van de patiënten met een klinisch
T1-2, N0-2, M0 linkszijdige borstkanker, waarbij de
ABC-methode is uitgevoerd, kan 99% deze volhouden.
Totdat duidelijk wordt welke drempeldosis zou moeten
worden gehanteerd om de kans op hartschade te
verkleinen, wordt in RCWEST de ademhalingsgecontroleerde methode bij alle patiënten met linkszijdige borstkanker aangeboden en is elke reductie in
hartdosis van belang.
(Ned Tijdschr Oncol 2012;9:270-6)
Summary
techniques in left-sided breast cancer radiotherapy
administer high doses radiation to the heart, and more
specifically to the left anterior descending coronary
artery.
A breathing adapted technique in left-sided breast
cancer can be used to reduce the dose in the heart
The literature shows that, with the increasing survival
of breast cancer patients after breast conserving
therapy, the various therapies are associated with an
increased risk of fatal cardiovascular events. Furthermore, the data also indicate that even today, recent
Auteurs: mw. M.E. Mast MSc, medewerker research & development, mw. J.N. van der Klein, medisch beeldvormings- en bestralingsdeskundige, mw. S. van Geen, medisch beeldvormings- en bestralingsdeskundige, mw. M. Jacobs, medisch beeldvormings- en bestralingsdeskundige, dhr. J. van Wingerden BSc, klinisch fysisch medewerker, mw. dr. A.L. Petoukhova, klinisch fysicus, dhr. prof. dr. H.
Struikmans, radiotherapeut-oncoloog, Radiotherapiecentrum West. Correspondentie graag richten aan mw. M.E. Mast MSc, medewerker
research & development, Radiotherapiecentrum West, locatie Lijnbaan 32, 2501 CK Den Haag, tel.: 070 330 20 13, e-mailadres:
[email protected]
Belangenconflict: geen gemeld. Financiële ondersteuning: geen gemeld.
Trefwoorden: ademhalingsgecontroleerde bestraling, borstkanker, hartschade, radiotherapie
Key words: breathing adapted radiation therapy, breast cancer, heart damage, radiotherapy
Nederlands Tijdschrift voor Oncologie
Jaargang 9 - nr. 6 - september 2012
270
Therapie actueel
and in the coronary arteries. This technique is easy
to use in daily practice. In Radiotherapiecentrum
West (RCWEST) the Active Breathing Control (ABC)
method was used. We found that the preparation
time increased once only by one hour; the time
spent by the patient at the linear accelerator was not
increased compared to the time without using the
breathing adapted technique.
The ABC method is well-suited to daily practice; 99%
of the patients with clinical T1-2, N0-2, M0 left-sided
breast cancer who were treated with the ABC technique, could complete the treatment. Until a threshold
has been found to reduce heart damage after breast
conserving radiation therapy, RCWEST administers the
ABC method to all patients with left sided-breast cancer, as every reduction in heart dose is of importance.
Inleiding
In Nederland is borstkanker de meest voorkomende
vorm van kanker. Een borstsparende techniek (MST)
wordt aangeboden indien een goed cosmetisch resultaat en een goede locoregionale tumorcontrole
kan worden verwacht. In alle andere gevallen wordt
gekozen voor een niet-borstsparende behandeling.
Bij de MST is gefractioneerde radiotherapie een integraal onderdeel van de behandeling.1 Darby et al.
beschreven in 2005 dat, door de verbeterde overleving
van borstkankerpatiënten, ook de kans op het ontstaan van door de verschillende behandelmodaliteiten
veroorzaakte hartziekten groter is. Dit laatste geldt
zowel voor linkszijdige radiotherapie, chemotherapie
(onder andere anthracylines) en ‘biologicals’ (trastuzumab). Door een verbetering van de bestralingstechnieken is het risico op hartziekten door de jaren
heen na bestraling duidelijk afgenomen en is na ruim
10 jaar follow-up niet meer aantoonbaar.2 Taylor et
al. geven echter aan dat delen van het hart (het
spierweefsel, maar vooral de linkerkransslagader, de
‘Left Anterior Descending coronary artery’; LAD) met
de huidige bestralingstechnieken nog steeds hoge
bestralingsdoses ontvangen.3 Uit het systematische
overzicht van Sardaro blijkt dat nog steeds veel onduidelijk is wat betreft de ontstane hartschade na
bestraling van patiënten met borstkanker.4 Verschillende (preklinische en klinische) studies laten het
ontstaan van artherosclerose en vaatwandverdikking
na bestraling zien.5-7 Om deze redenen is het sparen
van het hart bij bestraling van patiënten met borstkanker van (groot) belang.
In de afgelopen jaren is door verschillende auteurs
aangetoond dat een ademhalingsgecontroleerde bestraling, dit is een methode waarbij de adem wordt
ingehouden tijdens de bestraling, leidt tot een duidelijke afname van de hartdosis. De ademhalingsgecontroleerde bestraling kan door middel van verschillende methoden worden uitgevoerd. ‘Active Breathing
Control’ (ABC) is één van deze methoden (zie Figuur 1).
In een recent artikel van Swanson et al. wordt be-
schreven dat de ABC-methode leidt tot een duidelijk lagere hartdosis. Ook werd duidelijk dat deze
methode voor patiënten met borstkanker goed is vol
te houden. Inmiddels passen zij de ABC-methode 6
jaar toe.8 Ook voor een locoregionale bestraling wordt
beschreven dat een ademhalingsgecontroleerde methode goed uitvoerbaar is.9-11
Na het voltooien van een uitgebreide literatuurstudie,
uitgevoerd door Van der Klein et al., zijn wij halverwege 2008 gestart met een pilotstudie.12 In deze
studie stond het evalueren van de haalbaarheid van de
routinematige implementatie van de ABC-methode
centraal. Naast het begeleiden van de patiënt op de
lineaire versneller, was ook het trainen van de patiënt
op de computertomografie (CT)-simulator en het vervaardigen van de CT-scan afwijkend van de routine.
De techniek bleek goed uitvoerbaar voor de verschillende patiënten.13
Vanaf 1 januari 2010 werd de ABC-methode ingevoerd
bij alle linkszijdige bestralingen van het mammacarcinoom. In Nederland (maar ook daarbuiten) is weinig
bekend over de haalbaarheid van de ABC-methode
op een afdeling Radiotherapie. Om deze reden worden
in dit overzichtsartikel onze ervaringen beschreven.
271
Nederlands Tijdschrift voor Oncologie
Methoden en materialen
De patiënt krijgt eerst van de patiëntenvoorlichter
op de afdeling uitleg over de bestraling en de voorbereidingen hiervoor aan de hand van een PowerPointpresentatie. Vervolgens vindt een trainingssessie plaats,
waarbij wordt geoefend met de apparatuur van de
‘Active Breathing Coordinator’ (ELEKTA, Crawley,
Verenigd Koninkrijk). Tijdens deze oefensessie wordt
het longvolume van de patiënt en de drempelwaarde
waarboven ingeademd dient te worden bepaald. Het
aantal seconden dat de patiënt in staat is om de
adem vast te houden wordt geoefend. Zodra de patiënt
de methode heeft begrepen en goed kan uitvoeren op
aanwijzingen van de MBB-er (medisch beeldvormend
en bestralingsdeskundige, voorheen bekend als radio-
Jaargang 9 - nr. 6 - september 2012
6
Figuur 1. Voorbeeld van een patiënt met linkszijdige borstkanker die bij Radiotherapiecentrum West, locatie Lijnbaan, is bestraald. Links: weergave in vrije ademhaling (FB). Rechts: weergave met een diepe inademing (BH). De
anatomie verschilt per scan ten gevolge van de ademhalingsstatus; op de axiale coupes wordt duidelijk dat de belasting van het hart ter hoogte van de lumpectomieholte (groen doelvolume) kleiner is bij de BH-scan.
therapeutisch laborant) wordt een CT-scan in vrije
ademhaling (FB; ‘free breathing’) en een CT-scan
met ademstops (BH; ‘breath hold’) uitgevoerd. Indien de patiënt later onverhoopt niet in staat blijkt
te zijn de ABC-methode vol te houden, kan de CTscan in vrije ademhaling worden gebruikt. Het
borstklierweefsel wordt, met de ABC-methode, bestraald met 2 schampvelden, waarmee een dosis van
16 x 2,66 Gy wordt toegediend. Op indicatie volgt
een extra dosis ter plaatse van de inmiddels verwijderde primaire tumor.
In dit overzichtsartikel beperken wij ons tot de van 1
januari 2010 tot en met 31 december 2011 groep
bestraalde patiënten op locatie Lijnbaan van Radiotherapiecentrum West (RCWEST). In deze periode
zijn 284 patiënten met een linkszijdige borstkanker
bestraald, waarvan 40 patiënten door middel van een
andere bestralingstechniek werd bestraald, bijvoorbeeld alleen de supraclaviculaire klieren of met een
eenmalige bestraling tijdens de operatie, zogenoemde
intraoperatieve radiotherapie (IORT). In totaal zijn
52 patiënten (18%) niet met de ABC-methode bestraald
door een van tevoren gemaakte inschatting van de
radiotherapeut of omdat de methode niet uitvoerbaar bleek. In Tabel 1, pagina 273, is weergegeven om
welke reden de ABC-methode niet werd toegepast.
Uiteindelijk zijn 192 patiënten met ABC bestraald.
Van deze groep zijn alleen de patiënten met een klinisch T1-2, N0-2, M0 linkszijdige borstkanker, die
lokaal of locoregionaal werden bestraald, in onze
studie opgenomen. Van elke patiënt zijn de volgende
kenmerken geregistreerd: of er een lokale of locoregionale bestralingstechniek werd toegepast; of de
Nederlands Tijdschrift voor Oncologie
ABC-methode kon worden uitgevoerd bij de patiënt;
boven welke drempelwaarde de patiënt na de training
zou moeten inademen; hoe lang de patiënt de adem
kon inhouden; hoeveel ademstops er tijdens de bestraling moesten worden uitgevoerd; en of de patiënt
bekend is met longziekten.
Tot slot is er bij 20 opeenvolgende patiënten van
onze studiepopulatie onderzocht of de dosis in het
hart en de linkerkransslagader (LAD) met de ABCmethode kon worden verlaagd. Voor deze analyse zijn
de volgende waarden bepaald en met elkaar vergeleken:
i) V50%, het volume dat 50% van de dosis ontvangt;
ii) D10, de dosis die 10% van het volume omvat; iii)
D50, de dosis die 50% van het volume omvat.
Bij de statistische analyses is gebruik gemaakt van
een ‘Wilcoxon Signed Rank Test’, waarbij een p-waarde
van <0,05 werd beschouwd als significant.
Resultaten
Drie patiënten (1,6%), van alle 192 patiënten die
met ABC zijn bestraald, hielden de ABC-methode
niet vol gedurende de bestraling; de patiënten begrepen de methode uiteindelijk niet voldoende.
In totaal zijn 175 patiënten, 174 vrouwen en 1 man,
met een klinisch T1-2, N0-2, M0 linkszijdige borstkanker, in de database geregistreerd. Van deze patiënten hadden 18 patiënten last van een beperking,
waarbij ze toch met de ABC-methode zijn bestraald
(zie Tabel 2). Er is bijvoorbeeld een patiënt bestraald
die alleen de Turkse taal sprak. Na het maken van
duidelijke afspraken kon de ABC-methode worden
uitgevoerd. De gemiddelde leeftijd van de patiënten-
Jaargang 9 - nr. 6 - september 2012
272
Therapie actueel
Tabel 1. Weergave van de beperkingen van de patiënten met linkszijdige borstkanker die in
aanmerking komen voor een ademhalingsgecontroleerde bestraling.
niet bestraald met de
ABC-methode
n=244
leeftijd (>95 jaar)
1
fysieke beperkingen:
- longziekten: COPD, astma, anders
- overig
5
4
beperkingen in de communicatie (taal, doofheid, enz.)
8
psychische beperkingen
5
overige; inschatting van de radiotherapeut, bijvoorbeeld latexallergie
29
ABC=‘Active Breathing Control’.
populatie is 56 jaar, variërend van 28 tot 85 jaar.
Vijfentwintig procent van de patiënten is locoregionaal bestraald.
Het gemiddelde aantal seconden dat de patiënt de
adem kon inhouden was 26 seconden, variërend
van 18 tot 33. Het gemiddelde longvolume van de
patiënten was 1,7 liter, waarbij een minimum longvolume van 0,7 liter en een maximum longvolume
van 2,5 liter was geregistreerd. Het beperkte longvolume van 0,7 liter was geen beperking voor het
uitvoeren van de methode. Noodzakelijk is dat er
een verschil in longvolume van ten minste 0,2 liter
kan worden bereikt, bij een kleiner verschil zal de
borstkas zich te weinig uitzetten en zal de afstand
tussen het hart en de bestralingsvelden niet worden
vergroot. De totale bestralingstijd duurt ongeveer
2-3 minuten, om deze reden wordt de patiënt gevraagd steeds opnieuw de adem vast te houden. Tijdens
de bestraling waren gemiddeld 5 ademstops nodig om
de bestraling optimaal uit te voeren, met een ‘range’
van 2-10 ademstops. Het hoogste aantal ademstops
was noodzakelijk bij het bestralen van een locoregionaal doelgebied. Indien het operatiegebied met een
extra dosis werd bestraald, werden dezelfde drempelwaarden gehanteerd. Gemiddeld waren opnieuw 5
ademstops nodig om de patiënt te bestralen, de ‘range’
hierbij was 3-9 ademstops.
Met de invoering van de ABC-methode is de voorbereidingstijd met een uur toegenomen ten opzichte
van de situatie zonder gebruik van de ABC-methode; in
anderhalf uur wordt de patiënt getraind en worden de
beide CT-scans gemaakt (FB en BH). Na het doorlopen
van de leercurve van de MBB-ers, waarvoor tijdelijk
273
Nederlands Tijdschrift voor Oncologie
extra tijd werd ingeruimd op het bestralingstoestel
om de patiënt te begeleiden bij het controleren van de
ademhaling, is de tijd die wordt ingepland per patiënt
niet langer dan voorheen het geval was, en is hetzelfde
voor een rechtszijdige bestraling. Er wordt voor een
lokale bestraling 10 minuten en voor een locoregionale bestraling 15 minuten in het programma ingepland. Behalve de patiënten bij wie de ABC-methode
uiteindelijk niet uitvoerbaar was, zijn er verder geen
ernstige problemen of noodstops noodzakelijk geweest tijdens de bestraling.
Uit de analyse van de bestralingsplannen komt naar
voren dat de ABC-methode resulteert in een significant lagere dosis in het hart en de hartvaten, bij een
vergelijkbare dekking van het te bestralen doelgebied
(zie Tabel 3, pagina 275).
Discussie
De ademhalingsgecontroleerde bestraling is goed
uitvoerbaar in de dagelijkse kliniek; van de patiënten
met een klinisch T1-2, N0-2, M0 linkszijdige borstkanker waarbij de ABC-methode is uitgevoerd, kan
99% deze volhouden. Er is weinig bekend over de
haalbaarheid van de ABC-methode. Massaccesi et
al. geven aan dat 90% van de patiënten de methode
kan volhouden, zij hebben echter een groep van
slechts 20 patiënten onderzocht.14 Wel zijn gegevens
bekend over een andere methode van hartsparing:
de ‘Gating’-techniek. Bij deze techniek wordt alleen
bestraald als de ademhaling zich in een bepaalde
van te voren vastgestelde fase of in een BH bevindt.
Berson et al. geven aan dat 20% van patiënten
Jaargang 9 - nr. 6 - september 2012
6
Tabel 2. Weergave van de beperkingen van de patiënten met een klinisch T1-2, N0-2, M0
linkszijdige borstkanker die zijn bestraald met een ademhalingsgecontroleerde bestraling.
bestraald met de
ABC-methode
voortijdig gestopt met
de ABC-methode
0
0
- overig
13
0
0
0
beperkingen in de communicatie (taal, enz.)
4
0
psychische beperkingen
1
1
157
0
n=175
leeftijd (>95 jaar)
fysieke beperkingen:
- longziekten: COPD, astma, anders
geen beperkingen
ABC=‘Active Breathing Control’. NB. 1 patiënt had 2 beperkingen.
(n=136) op voorhand niet met de in hun instituut
toegepaste ‘Gating’-techniek zijn bestraald, mede
door andere redenen dan het niet kunnen uitvoeren
van de techniek. Zij beschrijven dat 97% van de
patiënten die met ‘Gating’ zijn gestart de methode
ook daadwerkelijk volhoudt.15
In onze studie kwam naar voren dat 29 patiënten
(15%) zonder de ABC-methode zijn bestraald onder
andere door de inschatting die de radiotherapeut
van tevoren heeft gemaakt. Deze inschatting heeft
niet alleen in de startfase plaatsgevonden, maar blijft
regelmatig terugkomen in de afgelopen 2 jaar. Er zijn
bijvoorbeeld patiënten zonder ABC bestraald, omdat
de patiënt een latexallergie had; de ABC-ademhalingsapparatuur bevat geen latex, dus deze patiënten
kunnen wat dat betreft voor de ABC-methode in
aanmerking komen. Hierdoor zouden wellicht meer
patiënten met de ABC-methode kunnen worden bestraald. Wij raden aan dat de MBB-er de inschatting
moet maken of de patiënt in staat is om de ABCmethode uit te voeren. De radiotherapeut beslist op
medisch inhoudelijke gronden of de patiënt in aanmerking komt voor de ABC-methode.
Aangezien RCWEST, locatie Lijnbaan, is gelegen in de
binnenstad van Den Haag en er relatief veel patiënten
van buitenlandse afkomst worden verwezen (patiënten
uit de Schilderswijk, patiënten die op de ambassades
werkzaam zijn), is de kans bij deze patiënten groot
dat ze de Nederlandse taal niet machtig zijn. Hier is
niet expliciet onderzoek naar gedaan. Ondanks de
taalbarrière blijkt de ABC-methode bij deze groep
regelmatig uitvoerbaar te zijn en dient de ABC-me-
Nederlands Tijdschrift voor Oncologie
thode ook te worden aangeboden aan deze patiënten.
Massaccesi et al. geven in hun haalbaarheidsonderzoek
aan dat de werklast van de bestraling toeneemt.14 Wij
vinden echter dat door de ABC-methode aan alle
patiënten met linkszijdige borstkanker aan te bieden
de techniek geen uitzondering meer is, waardoor de
methode onderdeel van de standaardroutine wordt.
Om deze reden hoeft er ook geen extra tijd te worden
ingepland wanneer een patiënt wordt bestraald. De
voorbereidingstijd is wel met een uur toegenomen.
Deze extra tijd is nodig om de patiënt op een gedegen
manier voor te bereiden op de ademhalingsgecontroleerde bestraling. Gezien onze bevindingen wordt
overwogen de FB-scan achterwege te laten, waardoor
de voorbereidingstijd zal afnemen.
Over de maximale leeftijd waarop ABC wordt aangeboden kan worden gediscussieerd. In een artikel van
Guido van Schoor et al. wordt echter duidelijk dat
de mediane overleving van vrouwen ouder dan 75
jaar 10 jaar is.16 Tevens wordt door Louwman et al.
aangegeven dat de relatieve overleving (hierin wordt
rekening gehouden met het risico op sterfte door
andere oorzaken dan de borstkanker) 3-10 jaar na
diagnose borstkanker van een 70-jarige patiënt met
borstkanker gelijk is aan de relatieve overleving van
borstkankerpatiënten van 40-70 jaar. De relatieve
overleving 3-5 jaar na diagnose borstkanker van
80-jarigen is 5% lager dan borstkankerpatiënten van
40-70 jaar, waarbij in ogenschouw moet worden genomen dat de stadiumverdeling in deze 80-jarigegroep vaak slechter is en dat deze groep patiënten
regelmatig wordt onderbehandeld.17 Aangezien de
gevolgen van de bestraling wat betreft hartschade na
Jaargang 9 - nr. 6 - september 2012
274
Therapie actueel
Tabel 3. Dosis en volumewaarden van het hart en de ‘Left Anterior Descending coronary
artery’ (LAD). Weergegeven voor de ‘breath hold’ (BH)- en de ‘free breathing’ (FB)-scan.
gemiddelde; n=20
BH
FB
p-waarde
hart
V50% (%)
1,4
4,9
<0,01
D10 (Gy)
3,2
7,5
<0,01
D50 (Gy)
1,1
1,3
<0,01
LAD
V50% (%)
17,1
41,8
<0,01
D10 (Gy)
20,2
33,2
<0,01
D50 (Gy)
7,5
19,9
<0,01
10 jaar manifest kunnen worden, kan het toepassen
van de ABC-methode van patiënten boven 70 jaar
oud worden gerechtvaardigd.2 In RCWEST wordt
geen leeftijdsgrens gehanteerd voor het aanbieden
van de ABC-methode.
Wang et al. geven door middel van een automatisch
planningsproces inzicht in welke patiënten voordeel
hebben van een ademhalingsgecontroleerde techniek.
Zij kiezen voor een dosisverlaging in het hart voor
een beperkte groep patiënten (de drempelwaarde is
V50 >10 cm3), waardoor slechts bij 15-20% de ABCmethode noodzakelijk zou zijn.18 Taylor et al. geven
echter aan niet te verwachten dat de dosis van de
huidige bestralingstechnieken ten opzichte van oudere
bestralingstechnieken is verlaagd. En dat een drempeldosis nog niet kan worden bepaald.19 Om deze
reden wordt in RCWEST gestreefd om de dosis in
het hart en de hartvaten te reduceren tot nul.
Qi et al. geven aan dat de locatie van het hart en de
hartvaten, tijdens het maken van de CT-scan, slechts
een momentopname zijn. Op een 4D-CT, dit is een
CT-scan waarbij in meerdere fasen van de ademhaling
opnamen worden gemaakt, is te zien dat bij patiënten
de locatie van beide in een kort tijdsbestek varieert.
Zij herbevestigen dat de dosis in het hart en de LAD
het meest wordt gereduceerd aan het eind van de
normale inspiratie. Bij de ABC-methode in RCWEST
wordt bestraald op 75% van de diepe inspiratie.20
Wang et al. hebben eveneens onderzoek gedaan
naar de beweeglijkheid van het hart en de hartvaten,
waaruit blijkt dat gedurende de diepe inspiratie de
LAD gemiddeld 2,3 mm beweegt. Om deze reden
raden ze aan dat er zich ≥5 mm tussen de LAD en de
bestralingsvelden moet bevinden.21 Vervolgonder-
275
Nederlands Tijdschrift voor Oncologie
zoek naar verdere reductie van de dosis in het hart
en de hartvaten (ter compensatie van de beweeglijkheid van het hart) zal plaatsvinden in RCWEST.
Conclusie
De ademhalingsgecontroleerde bestraling is goed
uitvoerbaar in de dagelijkse kliniek; van de patiënten
met een klinisch T1-2, N0-2, M0 linkszijdige borstkanker waarbij de ABC-methode is uitgevoerd, kan
99% deze volhouden. Totdat duidelijk wordt welke
drempeldosis zou moeten worden gehanteerd om
de kans op hartschade te verkleinen, wordt in RCWEST
de ademhalingsgecontroleerde methode bij alle patiënten met linkszijdige borstkanker aangeboden en is elke
reductie in hartdosis van belang, zeker bij patiënten
die ook cardiotoxische chemotherapie (bijvoorbeeld
adriamycine en trastuzumab) krijgen toegediend.
Dankwoord
Wij willen de volgende personen bedanken voor hun
verschillende inspanningen die zij hebben geleverd:
R. Gangabisoensingh en L. Kwakkel-Huizenga voor
het mede bewaken dat alle patiënten in de database
terechtkwamen. J. van Egmond voor zijn assistentie
bij het verwerken in Excel. I. Korteland voor het opzoeken van patiëntengegevens. L. van Kempen, M.
Heijenbrok, H. Rozema en Y. Kalidien voor de medewerking aan de planningsstudie. En tot slot M. van
Dalum, A. van Hek, J. Kuipers en L. Versluis voor
het mede opzetten van de ABC-methode en het inwerken van de collega’s.
Jaargang 9 - nr. 6 - september 2012
6
Aanwijzingen voor de praktijk
1.
Aangezien de ademhalingsgecontroleerde bestraling eenvoudig is te implementeren in de praktijk,
adviseren wij deze methode toe te passen bij alle vrouwen die voor linkszijdige borstkanker
worden bestraald.
2.
Meer onderzoek is noodzakelijk om een eventuele drempeldosis te kunnen bepalen om de kans
op hartschade na bestraling bij linkszijdige borstkanker te kunnen verlagen.
3.
Op www.ecco-org.eu/oncovideos kan door middel van een gratis registratieproces worden
ingelogd en is te zien hoe de ‘Active Breathing Control’-procedure in zijn werk gaat in
Radiotherapiecentrum West.
Referenties
11. Hjelstuen M, Mjaaland I, Vikström J, et al. Radiation during deep
1. Richtlijn mammacarcinoom. Versie: 2.0, Consensus based 2012-02-
inspiration allows loco-regional treatment of left breast and axillary-,
13. NABON, Landelijke richtlijn. Te raadplegen via www.oncoline.nl/
supraclavicular- and internal mammary lymph nodes without compro-
mammacarcinoom (bekeken op 17 augustus 2012).
mising target coverage or dose restrictions to organs at risk. Acta Oncol
2. Darby SC, McGale P, Taylor CW, et al. Long-term mortality from heart
2011; Early online:1-12.
disease and lung cancer after radiotherapy for early breast cancer:
12. Van der Klein JN. Een literatuurstudie naar ABC bij het mammacar-
prospective cohort study of about 300.000 women in US SEER cancer
cinoom en het longcarcinoom. Gamma Professional 2007;57:36-9.
registries. Lancet Oncol 2005;6:557-65.
13. Benschop E, Limpens KM, Reurink NM, et al. Introductie en implemen-
3. Taylor CW, Povall JM, McGale P, et al. Cardiac dose from tangential
tatie van de Active Breathing Control methode in de praktijk. Gamma
breast cancer radiotherapy in the year 2006. Int J Radiat Oncol Biol
Professional 2008;58:31-3.
Phys 2008;72:501-7.
14. Massaccesi M, Caravatta L, Cilla S, et al. Active Breathing Coordi-
4. Sardaro A, Petruzzelli MF, D’Errico MP, et al. Radiation-induced cardiac
nator in adjuvant three-dimensional conformal radiotherapy of early
damage in early left breast cancer patients: risk factors, biological mecha-
stage breast cancer: a feasibility study. Tumori 2010;96:417-23.
nisms, radiobiology, and dosimetric constraints. Radiother Oncol 2012;
15. Berson AM, Emery R, Rodriguez L, et al. Clinical experience using
103:133-42.
respiratory gated radiation therapy: comparison of free-breathing and
5. Stewart FA, Heeneman S, Te Poele J, et al. Ionizing radiation accelerates
breath-hold techniques Int J Radiat Oncol Biol Phys 2004;60:419-26.
the development of atherosclerotic lesions in ApoE-/- mice and predis-
16. Van Schoor G, Otten JD, Den Heeten GJ, et al. Breast cancer
poses to an inflammatory plaque phenotype prone to hemorrhage. Am
among women over 75 years: an important public health problem? Eur
J Pathol 2006;168:649-58.
J Public Health 2012;22:422-4.
6. Schultz-Hector S, Trott KR. Radiation-induced cardiovascular diseases:
17. Louwman WJ, Vulto JC, Verhoeven RH, et al. Clinical epidemiology
is the epidemiologic evidence compatible with the radiobiologic data?
of breast cancer in the elderly. Eur J Cancer 2007;43:2242-52.
Int J Radiat Oncol Biol Phys 2007;67:10-8.
18. Wang W, Purdie TG, Rahman M, et al. Rapid automated treatment plan-
7. Dorresteijn LD, Kappelle AC, Scholz NM, et al. Increased carotid wall
ning process to select breast cancer patients for active breathing control to
thickening after radiotherapy on the neck. Eur J Cancer 2005;41:1026-30.
achieve cardiac dose reduction. Int J Radiat Oncol Biol Phys 2012;82:386-93.
8. Swanson T, Grills IS, Hong Y, et al. Six-year experience routinely using
19. Taylor CW, Bronnum D, Darby SC, et al. Cardiac dose estimates
moderate deep inspiration breath-hold for the reduction of cardiac dose in
from Danish and Swedish breast cancer radiotherapy during 1977-
left-sided breast irradiation for patients with early-stage or locally advan-
2001. Int J Radiat Oncol Biol Phys 2011;100:176-83.
ced breast cancer. Am J Clin Oncol 2012, Jan 19 [Epub ahead of print].
20. Qi XS, Hu A, Wang K, et al. Respiration induced heart motion and
9. Stranzl H, Zurl B, Langsenlehner T, et al. Wide tangential fields including
indications of gated delivery for left-sided breast irradiation. Int J Radiat
the internal mammary lymph nodes in patients with left-sided breast
Oncol Biol Phys 2012;82:1605-11.
cancer influence of respiratory-controlled radiotherapy (4D-CT) on cardiac
21. Wang X, Pan T, Pinnix C, et al. Cardiac motion during deep-inspira-
exposure. Strahlenther Onkol 2009;185:155-60.
tion breath-hold: implications for breast cancer radiotherapy. Int J Ra-
10. Jagsi R, Phil D, Moran J, et al. Evaluation of four techniques using
diat Oncol Biol Phys 2012;82:708-14.
intensity-modulated radiation therapy for comprehensive locoregional irradiation of breast cancer. Int J Radiat Oncol Biol Phys 2010;78:1594-1603.
Nederlands Tijdschrift voor Oncologie
Ontvangen 17 april 2012, geaccepteerd 2 juli 2012.
Jaargang 9 - nr. 6 - september 2012
276