Rond de eeuwwisseling 1875-1914 Fin de siècle

Rond de eeuwwisseling
1875-1914
Fin de siècle
Dautzenberg, hoofdstuk 5
Historische achtergrond 1875-1914
• Moderne samenleving:
– Industriestaten i.p.v. agrarische samenleving
– Moderne politieke hoofdstromingen: liberalen,
confessionelen en socialisten
– Technische vernieuwingen: telefoon, gloeilamp,
benzinemotor, draadloze telegrafie, vliegtuig
– Economische opbloei: kapitalisme, sociale
misstanden, sociale wetgeving
– politieke partijen in Nederland
Vernieuwingen
• Wetenschappelijke ontwikkelingen die oude
zekerheden aantasten:
– Darwin, On the origin of species
– Darwin, The descent of man
– Freud, Die Traumdeutung
La belle époque
• Idee dat men aan het einde van een grote
cultuurperiode stond
• Ambivalente houding: angst voor het nieuwe
en zelfvoldaan over het bereikte
• Gevolg: vlucht uit de realiteit, zoeken naar
overdreven luxe en genot: La belle époque
Gevolgen voor de kunsten
• Escapisme leidt tot estheticisme: het idee dat
kunst enkel en alleen iets moois dient te zijn
en geen andere functie mag hebben dan kunst
te zijn (l’art pour l’art)
overgangskunst
• De kunst uit het Fin de siècle is zogeheten
“overgangskunst”: aan de ene kant bevat het
nog allerlei kenmerken uit de 19de eeuw, aan
de andere kant is er veel ruimte voor
vernieuwing.
Culturele vernieuwing
• Belangrijke nieuwe stromingen (muziek,
kunst, literatuur) :
– Impressionisme
– Naturalisme
– Symbolisme
– Neoromantiek
Impressionisme
– voortzetting van en reactie op het realisme
– weergeven van zintuiglijke waarnemingen
(impressies)
– Niet weergeven van dé werkelijkheid, van de
werkelijkheid zoals die ervaren wordt.
– Sfeer staat centraal
Claude
Monet
Impressionisme en literatuur
• Literatuur: vooral in poëzie
• heel nauwkeurig uitbeelden van nuances, indrukken en
gevoelens
– Stijlfiguren
• Veel bepalingen (bijvoeglijke naamwoorden)
• Neologismen (b.v. “schreeuwmonden”)
• Archaïsmen
– Beeldspraak
• veelvuldig gebruik van synesthesie
• Veel alliteraties en enjambementen
• Proza met impressionistische kenmerken: woordkunst of
lyrisch proza
• (gedicht Kloos, pagina 106)
Naturalisme en literatuur
• Verdere uitwerking van het realisme
• Niet alleen beschrijven, maar vooral verklaren
hoe het leven van mensen geworden is tot
hoe het is.
• Drie factoren:
– Erfelijke aanleg
– Milieu waarin men opgroeit / opvoeding
– Tijd waarin men leeft
Naturalisme en literatuur
In romans laten zien hoe de mens van die drie
factoren afhankelijk is
- Familieromans
- Psychologische romans
- Sociale romans
Fatalisme: idee dat het leven van de mens
volledig bepaald wordt door het noodlot
• “Hoewel het naturalisme een Fin de sièclestroming is, staat het haaks op het
estheticisme en dus ook haaks op het
impressionisme”.
• Verklaar deze uitspraak uit Dautzenberg
Naturalistische auteurs
•
•
•
•
Beweging van Tachtig
Frederik van Eeden (o.a. Kleine Johannes)
Herman Gorter (o.a. Mei)
Louis Couperus (o.a. Eline Vere)
symbolisme
• Reactie op het impressionisme en het
naturalisme
• De werkelijkheid die je ziet, is niet de echte
werkelijkheid, maar een afspiegeling van een
hogere werkelijkheid
• Zichbaar maken d.m.v. symbolische taal.
• Taal verwijst altijd naar iets anders en kan op
verschillende manieren geïnterpreteerd worden
(b.v. kruis = dood, maar ook christendom,
kruisdood, hemel, verlossing)
Neoromantiek
• Reactie op het impressionisme en het
naturalisme
• Fantasievolle, wonderlijke, lieflijke
• Noodlot blijft aanwezig, maar nu weer
bovennatuurlijk en geheimzinnig (i.t.t.
naturalisme)
• Voorkeur voor het geheimzinnige en fantastische:
verleden, exotische streken, eenzaamheid,
zwerflust, verzet tegen maatschappij, onvervulde
verlangens, dood en verval
Neoromantiek
Griezelroman, detectiveroman, sciencefiction
- R.L. Stevenson, Dr. Jekyll and Mr. Hyde, 1886
- Arthur Conan Doyle (Sherlock Holmes)
- Bram Stoker, Dracula, 1896
Nederlandse neoromantische auteurs:
J.H. Leopold, Arthur van Schendel, J.C. Bloem
Samenvatting stromingen en auteurs
• Naturalisme (Beweging van Tachtig – Tachtigers)
•
•
•
•
•
Willem Kloos
Lodewijk van Deyssel
Frederik van Eeden
Herman Gorter
Louis Couperus
• Symbolisme
• A. Roland Holst
• Neoromantiek
• J.C. Bloem
Fin de siècle
Naturalisme
naturalistische schrijvers
De beweging van Tachtig
Kenmerken naturalisme
• getrouwe weergave van de werkelijkheid, van
het leven
• verklaren hoe dit leven zo geworden is
erfelijke aanleg
milieu / opvoeding
tijd waarin men leeft
noodlot / fatalisme
De beweging van Tachtig /
De Tachtigers
• Groep Amsterdamse auteurs
• Impressionisme en naturalisme
• Afzetten tegen oudere literatuur
– Te ouderwets
– Te moraliserend
Belangrijkste critici Tachtigers
• Belangrijkste critici:
– Willem Kloos (1859-1938)
– Lodewijk van Deyssel (1864-1952)
• Lodewijk van Deyssel 85 jaar
• Van Deyssel zeer fel in zijn kritieken
(Dautzenberg, pagina 108)
Belangrijkste uitgangspunten
Beweging van Tachtig
• Vorm en inhoud zijn één (nadenken over wat
je schrijft en hoe je dat opschrijft).
• Kunst moet een persoonlijke uiting zijn.
• Kloos: kunst is ‘de allerindividueelse
expressie van de allerindividueelse emotie’
• Veel oorspronkelijke beeldspraak die de
gevoelens van de dichter zo exact mogelijk
moesten weergeven
De (nieuwe) Gids
• Nieuw tijdschrift nodig om eigen publicaties in
op te nemen.
• Afzetten tegen gerenommeerde
tijdschrift De Gids (1837-heden)
• Nieuw tijdschrift: De Nieuwe Gids (1885-1943)
• Al snel onderling ruzies, Kloos blijft als enige
redacteur en auteur over.
Frederik van Eeden (1860-1932)
• Productiefste van de
Tachtigers
• Arts/Psychiater
• Internationaal bekend
• Maatschappijhervormer
(landbouwcoöperatie in de
buurt van Bussum)
Frederik van Eeden
• Twee belangrijke romans:
– De Kleine Johannes (1887)
(allegorisch sprookje)
– Van de koele meren des doods (1900)
(psychologische roman)
De kleine Johannes (1887)
De Waterlelie
Ik heb de witte water-lelie lief,
daar die zoo blank is en zoo stil haar kroon
uitplooit in 't licht.
Rijzend uit donker-koelen vijvergrond,
heeft zij het licht gevonden en ontsloot
toen blij het gouden hart.
Nu rust zij peinzend op het watervlak
en wenscht niet meer . . . .
Herman Gorter, Mei
(1889, ruim 4000 versregels lang)
Boek I
Een nieuwe lente en een nieuw geluid:
Ik wil dat dit lied klinkt als het gefluit,
Dat ik vaak hoorde voor een zomernacht,
In een oud stadje, langs de watergracht -In huis was 't donker, maar de stille straat
Vergaarde schemer, aan de lucht blonk laat
Nog licht, er viel een gouden blanke schijn
Over de gevels van mijn raamkozijn.
Dan blies een jongen als een orgelpijp,
De klanken schudden in de lucht zoo rijp
Als jonge kersen, wen een lentewind
In 't boschje opgaat en zijn reis begint.
Hij dwaald' over de bruggen, op den wal
Van 't water, langzaam gaande, overal
Als 'n jonge vogel fluitend, onbewust
Van eigen blijheid om de avondrust.
En menig moe man, die zijn avondmaal
Nam, luisterde, als naar een oud verhaal,
Glimlachend, en een hand die 't venster sloot,
Talmde een pooze wijl de jongen floot.
Zóó wil ik dat dit lied klinkt, er is één
Die ik wèl wenschte dat mijn stem bescheen
Met meer dan lachen van haar zachte oog...
Heil, heil, ik voel hier handen en den weeken boog
Van haren arm. Een koepel van blind licht,
Mild nevelend, omgeeft mijn aangezicht,
Mijn stem brandt in mij als de geele vlam
Van gas in glazen kooi, een eikenstam
Breekt uit in twijgen en jong loover spruit
Naar buiten: Hoort, er gaat een nieuw geluid:
Een jonge veldheer staat, in 't blauw en goud
Roept aan de holle poort een luid heraut.
Gorter, Verzen (1890)
Zie je ik hou van je,
ik vin je zoo lief en zoo licht -je oogen zijn zoo vol licht,
ik hou van je, ik hou van je.
En je neus en je mond en je haar
en je oogen en je hals waar
je kraagje zit en je oor
met je haar er voor.
Zie je ik wou graag zijn
jou, maar het kan niet zijn,
het licht is om je, je bent
nu toch wat je eenmaal bent.
O ja, ik hou van je,
ik hou zoo vrees'lijk van je,
ik wou het helemaal zeggen -Maar ik kan het toch niet zeggen.
Louis Couperus
• Belangrijkste prozaschrijver van rond de
eeuwwisseling
• Stond buiten de groep van De Nieuwe Gids
• Drie soorten romans
– Naturalistisch-realistische romans
– Sprookjesachtige romans
– Historische romans
Louis Couperus
• Haagse romans (nat.-real.)
• Eline Vere
• Van oude mensen de dingen die voorbij gaan
• De boeken der kleine zielen
• Indische romans (nat.-real.)
• Stille kracht
• Historische romans/sprookjes
• Psyche
Dautzenberg pag. 114:
De binocle (kort verhaal)