Bestuiving van besheesters B
advertisement
Bestuiving van besheesters Bestuiving van b M.E.C.M. Hop en C.C. Smeekens M.E.C.M. Hop en C.C. Smee Praktijkonderzoek Plant & Omgeving B.V. Sector Bomen en sector Bijen maart 2004 PPO 413 Praktijkonderzoek Plant & Omgeving B.V. Sector Bomen en sector Bijen maart 2004 © 2004 Wageningen, Praktijkonderzoek Plant & Omgeving B.V. © 2004 Wageningen, Praktijkonderzoek P Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van Praktijkonderzoek Plant & Omgeving. Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitga gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in en fotokopieën, opnamen of enige andere manier Plant & Omgeving. Praktijkonderzoek Plant & Omgeving B.V. is niet aansprakelijk voor eventuele schadelijke gevolgen die kunnen ontstaan bij gebruik van gegevens uit deze uitgave. Praktijkonderzoek Plant & Omgeving B.V. is nie bij gebruik van gegevens uit deze uitgave. PPO Publicatienr. 413; € 18,00 PPO Publicatienr. 413; € 18,00 Dit project is gefinancierd door het Productschap Tuinbouw Dit project is gefinancierd door het Produc Projectnummer: 311097 Projectnummer: 311097 Praktijkonderzoek Plant & Omgeving B.V. Bomen Adres Tel. Fax E-mail Internet : : : : : : Rijneveld 153, Boskoop Postbus 118, 2770 AC Boskoop 0172 - 23 67 00 0172 - 23 67 10 [email protected] www.ppo.wur.nl 2 Praktijkonderzoek Plant & Omg Bijen Adres : Tel. Fax E-mail Internet : : : : Ambrosiusweg 1, 5081 NV Hilvarenbeek 013 - 58 33 340 013 - 54 39 155 [email protected] www.ppo.wur.nl Bomen Adres Tel. Fax E-mail Internet : : : : : : Rijneveld 153, Boskoop Postbus 118, 2770 AC Bos 0172 - 23 67 00 0172 - 23 67 10 [email protected] www.ppo.wur.nl Inhoudsopgave Inhoudsopgave 1 INLEIDING .................................................................................................................................... 5 1 INLEIDING ....................................... 2 BESTUIVING EN VRUCHTRIJPING.................................................................................................... 7 2.1 Bestuiving ............................................................................................................................. 7 2.1.1 Het bestuivingsproces..................................................................................................... 7 2.1.2 Bestuivingsvormen.......................................................................................................... 8 2.1.3 Klaar voor bestuiving? ..................................................................................................... 9 2.1.4 Bevruchting .................................................................................................................... 9 2.2 Vruchtrijping .......................................................................................................................... 9 2 BESTUIVING EN VRUCHTRIJPING....... 2.1 Bestuiving ................................ 2.1.1 Het bestuivingsproces........ 2.1.2 Bestuivingsvormen............. Klaar voor bestuiving? ........ 2.1.3 2.1.4 Bevruchting ....................... 2.2 Vruchtrijping ............................. 3 BIOLOGIE VAN BESTUIVENDE INSECTEN ...................................................................................... 11 3.1 Hommels ............................................................................................................................ 11 3.1.1 Levenswijze.................................................................................................................. 11 3.1.2 Teelt ............................................................................................................................ 11 3.1.3 Gedrag ........................................................................................................................ 12 3.2 Honingbijen ......................................................................................................................... 12 3.2.1 Levenswijze.................................................................................................................. 12 3.2.2 Teelt ............................................................................................................................ 13 3.2.3 Gedrag ........................................................................................................................ 13 3.2.4 Bijen-, hommel- en wespensteken ................................................................................... 14 3.3 Overige bestuivende insecten ............................................................................................... 14 3.3.1 Solitaire bijen................................................................................................................ 14 3.3.2 Vliegen......................................................................................................................... 15 3.3.3 Vlinders........................................................................................................................ 15 3 BIOLOGIE VAN BESTUIVENDE INSECT 3.1 Hommels ................................. 3.1.1 Levenswijze....................... 3.1.2 Teelt ................................. Gedrag ............................. 3.1.3 3.2 Honingbijen .............................. 3.2.1 Levenswijze....................... 3.2.2 Teelt ................................. 3.2.3 Gedrag ............................. 3.2.4 Bijen-, hommel- en wespenst 3.3 Overige bestuivende insecten .... Solitaire bijen..................... 3.3.1 3.3.2 Vliegen.............................. 3.3.3 Vlinders............................. 4 HET GEBRUIK VAN INSECTEN ALS BESTUIVERS ........................................................................... 17 4.1 Hommels ............................................................................................................................ 17 4.2 Honingbijen ......................................................................................................................... 17 4.2.1 Bijen houden................................................................................................................. 17 4.2.2 Het plaatsen van bijen bij bedekte teelten. ...................................................................... 17 4.3 Controle van de bestuiving ................................................................................................... 18 4.4 Gebruik hommels of bijen ..................................................................................................... 19 4.5 Afspraken ........................................................................................................................... 19 4 HET GEBRUIK VAN INSECTEN ALS BE 4.1 Hommels ................................. 4.2 Honingbijen .............................. Bijen houden...................... 4.2.1 4.2.2 Het plaatsen van bijen bij be 4.3 Controle van de bestuiving ........ 4.4 Gebruik hommels of bijen .......... 4.5 Afspraken ................................ 5 DE INVLOED VAN DE TEELTOMSTANDIGHEDEN ............................................................................ 21 5.1 Temperatuur ....................................................................................................................... 21 5.2 Luchtvochtigheid en watergift ............................................................................................... 21 5.3 Licht ................................................................................................................................... 22 5.4 Koolzuurgas ........................................................................................................................ 23 5.5 Bemesting........................................................................................................................... 23 5.6 Onkruidbestrijding................................................................................................................ 24 5.7 Gewasbescherming ............................................................................................................. 24 5 DE INVLOED VAN DE TEELTOMSTAND 5.1 Temperatuur ............................ Luchtvochtigheid en watergift .... 5.2 5.3 Licht ........................................ 5.4 Koolzuurgas ............................. 5.5 Bemesting................................ 5.6 Onkruidbestrijding..................... 5.7 Gewasbescherming .................. 6 BESTUIVING EN BESDRACHT PER GEWAS .................................................................................... 27 6.1 Algemene gegevens............................................................................................................. 27 6.1.1 Informatie verzamelen over specifieke gewassen ............................................................ 27 6.1.2 Andere bestuivingswijzen dan insecten ........................................................................... 27 6.1.3 Gebruik van een bloeikalender ....................................................................................... 27 6.1.4 Gebruik van losse takken of planten ............................................................................... 27 6.1.5 Gebruik van verzameld stuifmeel.................................................................................... 27 6.2 Gegevens per gewas ........................................................................................................... 28 6 BESTUIVING EN BESDRACHT PER GE 6.1 Algemene gegevens.................. 6.1.1 Informatie verzamelen over 6.1.2 Andere bestuivingswijzen da 6.1.3 Gebruik van een bloeikalend 6.1.4 Gebruik van losse takken of 6.1.5 Gebruik van verzameld stuif Gegevens per gewas ................ 6.2 3 6.2.1 6.2.2 6.2.3 6.2.4 6.2.5 6.2.6 6.2.7 6.2.8 6.2.9 6.2.10 6.2.11 6.2.12 6.2.13 6.2.14 6.2.15 6.2.16 6.2.17 6.2.18 6.2.19 6.2.20 6.2.21 6.2.22 6.2.23 6.2.24 6.2.25 6.2.26 6.2.27 6.2.28 6.2.29 6.2.30 6.2.31 6.2.32 6.2.33 6.2.34 6.2.35 6.2.36 6.2.37 6.2.38 6.2.39 Akebia quinata .............................................................................................................. 28 Amelanchier ................................................................................................................. 28 Ampelopsis .................................................................................................................. 28 Aronia .......................................................................................................................... 28 Aucuba ........................................................................................................................ 29 Callicarpa ..................................................................................................................... 29 Celastrus ..................................................................................................................... 29 Chaenomeles ............................................................................................................... 29 x Citrofortunella ............................................................................................................ 29 Cotoneaster .............................................................................................................. 29 Coriaria .................................................................................................................... 29 Cornus ..................................................................................................................... 29 Cydonia .................................................................................................................... 29 Decaisnea................................................................................................................. 30 Duchesnea................................................................................................................ 30 Euonymus ................................................................................................................. 30 Gaultheria ................................................................................................................. 30 Hedera ..................................................................................................................... 30 Hippophae ................................................................................................................ 30 Hypericum ................................................................................................................ 30 Ilex verticillata ........................................................................................................... 31 Ilex (wintergroene soorten) ......................................................................................... 32 Ligustrum ................................................................................................................. 32 Malus ....................................................................................................................... 33 Mespilus ................................................................................................................... 35 Pernettya (incl. Gaultheria).......................................................................................... 35 Pyracantha ............................................................................................................... 35 Pyrus ....................................................................................................................... 35 Rosa ........................................................................................................................ 35 Rubus ....................................................................................................................... 37 Ruscus ..................................................................................................................... 37 Sambucus ................................................................................................................ 37 Skimmia ................................................................................................................... 37 Sorbus ..................................................................................................................... 38 Symphoricarpos ........................................................................................................ 38 Vaccinium ................................................................................................................. 38 Viburnum opulus ‘Compactum’.................................................................................... 38 Viscum ..................................................................................................................... 38 Vitis .......................................................................................................................... 38 6.2.1 6.2.2 6.2.3 6.2.4 6.2.5 6.2.6 6.2.7 6.2.8 6.2.9 6.2.10 6.2.11 6.2.12 6.2.13 6.2.14 6.2.15 6.2.16 6.2.17 6.2.18 6.2.19 6.2.20 6.2.21 6.2.22 6.2.23 6.2.24 6.2.25 6.2.26 6.2.27 6.2.28 6.2.29 6.2.30 6.2.31 6.2.32 6.2.33 6.2.34 6.2.35 6.2.36 6.2.37 6.2.38 6.2.39 Akebia quinata ................... Amelanchier ...................... Ampelopsis ....................... Aronia ............................... Aucuba ............................. Callicarpa .......................... Celastrus .......................... Chaenomeles .................... x Citrofortunella ................. Cotoneaster ................... Coriaria ......................... Cornus .......................... Cydonia ......................... Decaisnea...................... Duchesnea..................... Euonymus ...................... Gaultheria ...................... Hedera .......................... Hippophae ..................... Hypericum ..................... Ilex verticillata ................ Ilex (wintergroene soorten Ligustrum ...................... Malus ............................ Mespilus ........................ Pernettya (incl. Gaultheria Pyracantha .................... Pyrus ............................ Rosa ............................. Rubus ............................ Ruscus .......................... Sambucus ..................... Skimmia ........................ Sorbus .......................... Symphoricarpos ............. Vaccinium ...................... Viburnum opulus ‘Compac Viscum .......................... Vitis ............................... 7 ADRESSEN................................................................................................................................. 39 7.1 Adressen Bijenteeltverenigingen............................................................................................ 39 7.2 Adressen producenten van hommelvolken ............................................................................. 39 7.3 Adressen leveranciers van nestkastjes voor solitaire bijen....................................................... 40 7 ADRESSEN...................................... 7.1 Adressen Bijenteeltverenigingen. 7.2 Adressen producenten van homm 7.3 Adressen leveranciers van nestka 8 RELEVANTE BOEKEN EN PUBLICATIES......................................................................................... 41 8.1 Besheesters........................................................................................................................ 41 8.2 Bestuiving met bijen............................................................................................................. 41 8 RELEVANTE BOEKEN EN PUBLICATIE Besheesters............................. 8.1 8.2 Bestuiving met bijen.................. BIJLAGE 1: BESTUIVINGSREGLEMENT................................................................................................. 43 4 BIJLAGE 1: BESTUIVINGSREGLEMENT...... 1 Inleiding 1 Dit rapport is bedoeld voor telers van besheesters voor de sier, telers van besheestertakken voor de snij en voor imkers. In de teelt van besheesters wordt lang niet altijd speciale aandacht besteed aan de bestuiving van de planten. Vaak is dat ook niet nodig, omdat sommige gewassen zichzelf gemakkelijk bestuiven. Op een kwekerij met een uitgebreid sortiment heesters in de buitenlucht, zijn ook voor kruisbestuivende planten bijna altijd wel voldoende wilde insecten aanwezig om een goede bestuiving te waarborgen. Wanneer de teelt echter onder glas plaatsvindt, of wanneer er grote aantallen van één cultivar worden aangeplant, kan de natuurlijke bestuiving ontoereikend zijn. Met name in de teelt van bestakken voor de snij, is een rijke besdracht essentieel voor het behalen van een goede prijs. In deze gevallen is het inzetten van extra bestuivende insecten meestal nuttig. Ook is het mogelijk om de teeltomstandigheden te optimaliseren voor bloei en vruchtzetting en om het de bestuivende insecten naar hun zin te maken. In dit rapport is informatie uit literatuur en uit proeven die in het verleden door PPO zijn uitgevoerd bij elkaar gezet. Het richt zich op de gewassen die voor de sier worden gekweekt. Over gewassen die (ook) als consumptiefruit worden geteeld is in andere literatuur al veel geschreven. Deze informatie is in dit rapport beperkt overgenomen, waar het voor de sierplanten relevant is. Bestuiving van sier-besheesters is nog een vrij nieuw onderwerp, waarin Nederland koploper is. Veel detailinformatie moet nog door uitproberen in de praktijk boven water komen. Wanneer zich problemen voordoen kan PPO in opdracht van telers hieraan gericht onderzoek doen. Wij hopen met dit rapport een stimulans te geven aan telers en imkers, om zelf aan de slag te gaan met het verbeteren van de bestuiving van besheesters. ©PPO bijen Inleiding Dit rapport is bedoeld voor telers van bes voor imkers. In de teelt van besheesters w van de planten. Vaak is dat ook niet nodi een kwekerij met een uitgebreid sortiment bijna altijd wel voldoende wilde insecten teelt echter onder glas plaatsvindt, of wa de natuurlijke bestuiving ontoereikend zijn dracht essentieel voor het behalen van ee de insecten meestal nuttig. Ook is het mo vruchtzetting en om het de bestuivende in In dit rapport is informatie uit literatuur en gezet. Het richt zich op de gewassen die sumptiefruit worden geteeld is in andere beperkt overgenomen, waar het voor de s Bestuiving van sier-besheesters is nog ee informatie moet nog door uitproberen in d kan PPO in opdracht van telers hieraan ge Wij hopen met dit rapport een stimulans te verbeteren van de bestuiving van beshees ©PPO bijen Liguster – niet bestoven Liguster – wel bestoven 5 Liguster – niet bestoven 6 2 Bestuiving en vruchtrijping 2 Bestuiving en vruc Aan het verkrijgen van takken rijk gevuld met bessen gaat een aantal processen vooraf. De heester moet rijk bloeien, de bloemen moeten bestoven worden, het stuifmeel moet de eicel(len) in het vruchtbeginsel bevruchten, en de gevormde vruchten moeten uitgroeien en rijpen. Aan het verkrijgen van takken rijk gevuld rijk bloeien, de bloemen moeten bestove bevruchten, en de gevormde vruchten mo 2.1 2.1 2.1.1 Bestuiving Het bestuivingsproces 2.1.1 Bestuiving is het overbrengen van stuifmeel naar de stamper van een bloem. Stuifmeel wordt gevormd in de helmhokjes van de meeldraden. Als de helmhokjes rijp zijn, komt het stuifmeel vrij en kan het naar het kleverige stempeloppervlak van de stamper worden overgebracht. stamper Bestuiving Het bestuivingsproces Bestuiving is het overbrengen van stuifme helmhokjes van de meeldraden. Als de h kleverige stempeloppervlak van de stampe stempel stijl stamper helmhokje meeldraad meeldraad helmdraad kroonblad kroonblad vruchtbeginsel kelkblad kelkblad bloemsteel © PPO bomen Het stuifmeel van de meeste planten wordt overgebracht door wind of insecten. Bloemen die door insecten worden bestoven zijn daarvoor speciaal ingericht. Door de vorm van de bloem kunnen alleen gewenste insecten bij de nectar, en wordt het stuifmeel efficiënt op het lijf van het insect gedeponeerd. In tegenstelling tot windbestuivers (bijvoorbeeld grassen) zijn bloemen van insectenbestuivers vaak fraai van vorm en kleur en produceren geuren, nectar en stuifmeel om insecten te lokken. Het stuifmeel is ook zwaarder en heeft meestal een ruw of plakkerig oppervlak, zodat insecten het kunnen verzamelen en vervoeren. De scheiding tussen wind- en insectenbestuiving is echter niet absoluut. Onder gunstige omstandigheden kan wind bij insectenbestuivers ook een bijdrage leveren aan de bestuiving. Bij andere gewassen springen de helmknoppen van de meeldraden met kracht open waardoor het stuifmeel in de lucht wordt geslingerd. Soms groeit de stijl tussen de eigen meeldraden van de bloem door. Op deze manieren kan ook bestuiving plaatsvinden. Bestuiving is een noodzakelijk proces bij de teelt van besheesters, want zonder bestuiving vindt geen bevruchting en meestal geen uitgroei van vruchten plaats. Een slechte bestuiving veroorzaakt vaak vruchtrui en misvormde of te kleine bessen. Daarom is het belangrijk dat naast alle andere teeltmaatregelen ook aan bestuiving de nodige aandacht wordt besteed. Zelfs bij gewassen die zichzelf kunnen bestuiven levert inzetten van bestuivers vaak een betere zetting op. Ook bij gewassen die apomixis vertonen (= zaadontwikkeling waarvoor geen bevruchting nodig is; komt onder meer voor bij sommige Sorbus en Aronia soorten en cultivars) wordt het aantal bessen vaak door bestuiving hoger. Het bestuivingsproces bij bedekte teelten verloopt moeizamer dan buiten in de volle grond. De factor wind, 7 Het stuifmeel van de meeste planten word worden bestoven zijn daarvoor speciaal insecten bij de nectar, en wordt het stuifm ling tot windbestuivers (bijvoorbeeld gras kleur en produceren geuren, nectar en st heeft meestal een ruw of plakkerig oppe scheiding tussen wind- en insectenbestuiv wind bij insectenbestuivers ook een bijdra helmknoppen van de meeldraden met kr Soms groeit de stijl tussen de eigen meel plaatsvinden. Bestuiving is een noodzakelijk proces b bevruchting en meestal geen uitgroei van en misvormde of te kleine bessen. Daarom bestuiving de nodige aandacht wordt best ten van bestuivers vaak een betere zetting waarvoor geen bevruchting nodig is; komt vars) wordt het aantal bessen vaak door b Het bestuivingsproces bij bedekte teelten die naast insecten van invloed is op de bestuiving, wordt namelijk uitgeschakeld. Bij bedekte teelten is de zaad- en beszetting sterk afhankelijk van de activiteit van bestuivende insecten en andere methoden, zoals trillen en handbestuiving. Honingbijen en hommels zijn het meest geschikt voor dit bestuivingswerk. In de zaadteelt wordt ook gebruik gemaakt van vliegen en solitaire bijen. die naast insecten van invloed is op de b zaad- en beszetting sterk afhankelijk van trillen en handbestuiving. Honingbijen en zaadteelt wordt ook gebruik gemaakt van 2.1.2 2.1.2 Bestuivingsvormen. Bestuivingsvormen. Bij de bestuiving kan onderscheid gemaakt worden tussen zelfbestuiving en kruisbestuiving. Bij zelfbestuiving wordt stuifmeel van dezelfde bloem of van een andere bloem aan dezelfde plant op de stempel overgebracht. Het is dus bestuiving binnen één plant. Bij kruisbestuiving wordt stuifmeel van een bloem aan de ene plant overgebracht op de stempel van een bloem op een andere plant. Het is dus bestuiving tussen twee planten. Bij de teelt van veel boomkwekerijgewassen doet zich een specifiek verschijnsel voor: veel gewassen worden vegetatief vermeerderd (stek, enten op een onderstam, weefselkweek). Dat betekent dat van een gewas alle exemplaren genetisch identiek zijn (het zijn allemaal stukjes van dezelfde moerplant). Daardoor is kruisbestuiving met een andere plant van dezelfde cultivar eigenlijk een vorm van zelfbestuiving. In de praktijk geldt, dat voor kruisbestuiving het stuifmeel van een andere cultivar afkomstig moet zijn. De stekjes of enten van de andere cultivar zijn afkomstig van een andere moerplant, met andere erfelijke eigenschappen. Daarom is dan wel sprake van echte kruisbestuiving. Zelfbestuiving wil niet zeggen dat de bestuiving vanzelf gaat. Ook bij zelfbestuiving zijn insecten vaak nodig, bijvoorbeeld omdat de trillingen van het insect het stuifmeel laten vrijkomen. Bij kruisbestuiving is het stuifmeel afkomstig van een andere cultivar, dus van een andere plant. Ook hier zijn insecten belangrijk voor de overdracht van het stuifmeel. Bij de teelt van besheesters is het belangrijk om te weten of zelfbestuiving voldoende is voor een goede beszetting. Meestal levert kruisbestuiving een wat betere vruchtdracht op. Bij de bestuiving kan onderscheid gemaak Bij zelfbestuiving wordt stuifmeel van dez stempel overgebracht. Het is dus bestuivin Bij kruisbestuiving wordt stuifmeel van ee bloem op een andere plant. Het is dus bes Bij de teelt van veel boomkwekerijgewa worden vegetatief vermeerderd (stek, ent gewas alle exemplaren genetisch identiek kruisbestuiving met een andere plant va praktijk geldt, dat voor kruisbestuiving het of enten van de andere cultivar zijn eigenschappen. Daarom is dan wel sprake Zelfbestuiving wil niet zeggen dat de bestu bijvoorbeeld omdat de trillingen van het ins Bij kruisbestuiving is het stuifmeel afkom zijn insecten belangrijk voor de overdrach om te weten of zelfbestuiving voldoende wat betere vruchtdracht op. De bouw van de bloem is van grote betekenis voor de bestuiving. Hieronder worden enkele begrippen verduidelijkt. De bouw van de bloem is van grote be verduidelijkt. Tweeslachtige bloemen bezitten stampers en meeldraden in elke bloem. Een deel van deze planten kan zelfbestuiven; hun stuifmeel kan de eigen bloemen bestuiven. Andere bloemen hebben wel stampers en meeldraden, maar kunnen niet door hun eigen stuifmeel bestoven worden. Stuifmeelkorrels kunnen bijvoorbeeld niet door de stijl van de eigen bloem naar binnen groeien. Dan zijn het kruisbestuivers. Ze moeten bestoven worden door een andere cultivar van dezelfde soort. Eenslachtige bloemen hebben alleen meeldraden of alleen stampers. Om vrucht te zetten moeten de vrouwelijke bloemen door een mannelijke bloem bestoven worden. Bij eenhuizige eenslachtige gewassen zitten de puur mannelijke en puur vrouwelijke bloemen wel aan dezelfde plant (bijv. bij Corylus - hazelaar). Bij tweehuizige eenslachtige gewassen zijn er planten met alleen mannelijke bloemen, en planten met alleen vrouwelijke bloemen (bijv. Skimmia japonica). Tweehuizige gewassen hebben altijd kruisbestuiving nodig. Sommige gewassen vertonen apomixis, dat wil zeggen dat ze in staat zijn om vruchten en zaden te zetten zonder bevrucht te zijn. Tweeslachtige bloemen bezitten stampe zelfbestuiven; hun stuifmeel kan de eigen Andere bloemen hebben wel stampers en worden. Stuifmeelkorrels kunnen bijvoorbe zijn het kruisbestuivers. Ze moeten besto Eenslachtige bloemen hebben alleen m vrouwelijke bloemen door een mannelijke b Bij eenhuizige eenslachtige gewassen z dezelfde plant (bijv. bij Corylus - hazelaar). Bij tweehuizige eenslachtige gewassen alleen vrouwelijke bloemen (bijv. Skimmia nodig. Sommige gewassen vertonen apomixis, d zonder bevrucht te zijn. Bij de teelt van besheesters is het van groot belang om over goede kennis te beschikken van de eigenschappen van de planten. Is het gewas goed zelfbestuivend, dan kan een grote oppervlakte van dezelfde cultivar worden aangeplant. Als kruisbestuiving nodig is, is een gemengde aanplant van cultivars die elkaar goed kunnen bestuiven noodzakelijk. Ook de eigenschappen van de bloemen zijn van invloed. Zo is bij tweehuizige planten een gemengde aanplant van mannelijke en vrouwelijke planten nodig. Bij de teelt van besheesters is het van g schappen van de planten. Is het gewas g cultivar worden aangeplant. Als kruisbestu goed kunnen bestuiven noodzakelijk. Oo tweehuizige planten een gemengde aanpla Als kruisbestuiving nodig is zijn het vaak insecten die hiervoor verantwoordelijk zijn. Dit rapport gaat dan ook met name in op het inzetten van insecten als bestuivers (zie hoofdstuk 4). De wind kan echter ook stuifmeel overbrengen van de ene naar de andere plant. Waterdruppels kunnen helpen bij de zelfbestuiving van een bloem. (zie hoofdstuk 6.1.2) Als kruisbestuiving nodig is zijn het vaak ook met name in op het inzetten van ins stuifmeel overbrengen van de ene naar de van een bloem. (zie hoofdstuk 6.1.2) 8 2.1.3 Klaar voor bestuiving? 2.1.3 Klaar voor bestuiving? Telers kunnen controleren of bepaalde planten al klaar zijn voor bestuiving. Of er al stuifmeel vrijkomt is te controleren door de meeldraden van een bloem over de nagel van de duim te wrijven. Een open helmhokje zal hierop dan een spoortje van poederig stuifmeel achterlaten. Bij veel plantensoorten gaan alle meeldraden van een bloem tegelijk open. Bij sommige openen de aanwezige helmhokjes zich om de beurt (bijv. Hypericum). Bij veel soorten is ’s ochtends na zonsopgang, als de dauw verdwenen is, het stuifmeel het best beschikbaar. Als er veel bestuivende insecten actief zijn, is er soms rond de middag al haast geen stuifmeel meer over. De stamper van een bloem is niet altijd receptief (= ontvankelijk) voor stuifmeel. Soms bestaat de stempel uit meerdere lobben, die eerst open moeten vouwen. Bij veel plantensoorten moet de stempel ook een plakkerig vocht gaan produceren, dat stoffen bevat die de stuifmeelkorrels helpen kiemen. Er is niet bij alle plantensoorten iets bijzonders te zien aan de stamper als deze receptief is, maar als de stempel open is en er een beetje vochtig uitziet is dit vrijwel altijd een goed teken. Meestal blijft de stempel één tot enkele dagen receptief. Telers kunnen controleren of bepaalde pla controleren door de meeldraden van een zal hierop dan een spoortje van poederig den van een bloem tegelijk open. Bij som Hypericum). Bij veel soorten is ’s ochten best beschikbaar. Als er veel bestuivend stuifmeel meer over. De stamper van een bloem is niet altijd re uit meerdere lobben, die eerst open mo plakkerig vocht gaan produceren, dat stof plantensoorten iets bijzonders te zien aan er een beetje vochtig uitziet is dit vrijwe dagen receptief. 2.1.4 2.1.4 Bevruchting Bevruchting Als het stuifmeel naar de stempel is overgebracht groeit na kieming de pollenbuis door de stijl van de stamper naar het vruchtbeginsel. Hierna vindt de samensmelting plaats tussen de celkern van de stuifmeelkorrel en de eicelkern uit het vruchtbeginsel. Als dit proces goed verlopen is, begint de uitgroei van zaden en vruchten. Als het stuifmeel naar de stempel is ove stamper naar het vruchtbeginsel. Hierna v korrel en de eicelkern uit het vruchtbegins en vruchten. 2.2 2.2 Vruchtrijping Voor planten met veel vruchten is het biologisch gezien gunstig als deze niet allemaal tegelijk rijpen. De vogels die de zaden verspreiden zouden bij gelijke rijping immers overvoerd kunnen worden, waardoor niet alle rijpe vruchten opgegeten worden. Voor de teler van zo’n gewas is ongelijke rijping niet zo gunstig, omdat niet alles voor de voet weg geoogst kan worden. Vooral bij eetbare vruchten zijn daarom de meeste cultivars geselecteerd op een gelijkmatige rijping. Bij die gewassen kan men dus ook voor de sierteelt beter een cultivar dan een wilde soort gebruiken, omdat vruchten van cultivars meestal gelijkmatiger rijpen. Sommige telers zullen echter juist de voorkeur geven aan een ongelijkmatige rijping, om een langere aanvoerperiode mogelijk te maken. Voor zich ontwikkelende vruchten is een regelmatige aanvoer van water en voedingsstoffen door de plant van belang. In tegenstelling tot bladeren bezitten vruchten echter geen of weinig huidmondjes, waardoor ze het water uit de plant niet zo gemakkelijk naar zich toe kunnen trekken. Voor een goede vruchtontwikkeling (bijv. bij Ligustrum) is het daarom belangrijk dat de luchtvochtigheid rondom de takken hoog genoeg is. De bladeren trekken het water in de plant dan minder hard naar zich toe, waardoor er meer overblijft voor de zich ontwikkelende bessen. 9 Vruchtrijping Voor planten met veel vruchten is het bio vogels die de zaden verspreiden zouden b alle rijpe vruchten opgegeten worden. Vo omdat niet alles voor de voet weg geoogs cultivars geselecteerd op een gelijkmatige een cultivar dan een wilde soort gebrui Sommige telers zullen echter juist de voo voerperiode mogelijk te maken. Voor zich ontwikkelende vruchten is een van belang. In tegenstelling tot bladeren b het water uit de plant niet zo gemakkelijk (bijv. bij Ligustrum) is het daarom belangr bladeren trekken het water in de plant da zich ontwikkelende bessen. 10 3 Biologie van bestuivende insecten 3 Biologie van bestu 3.1 Hommels 3.1 Hommels © PPO bijen 3.1.1 Levenswijze. 3.1.1 Levenswijze. In Nederland komen enige tientallen hommelsoorten voor. Hun levenswijze is als volgt: In het voorjaar verschijnen de bevruchte hommelkoninginnen die op een beschutte plaats hebben overwinterd. Deze grote koninginnen gaan stuifmeel en nectar verzamelen en zoeken een nestgelegenheid om een hommelkolonie te stichten. Als de hommelkoningin een goede nestgelegenheid heeft gevonden dan begint ze aan de opbouw van een hommelvolk. Ze verzamelt in haar eentje al het nodige voedsel, legt eitjes en verzorgt de larven. Als er jonge hommels worden geboren gaan deze meewerken aan de uitbreiding van de hommelkolonie. Later beperkt de koningin zich alleen tot het leggen van eitjes. In de zomermaanden worden er in het hommelvolk ook jonge koninginnen en mannetjes geboren. Deze jonge hommelkoninginnen worden bevrucht en overwinteren weer. De rest van het volk sterft in het najaar. In Nederland komen enige tientallen homm In het voorjaar verschijnen de bevruchte winterd. Deze grote koninginnen gaan stu een hommelkolonie te stichten. Als de h begint ze aan de opbouw van een homme en verzorgt de larven. Als er jonge homm de hommelkolonie. Later beperkt de kon worden er in het hommelvolk ook jonge ko worden bevrucht en overwinteren weer. De 3.1.2 3.1.2 Teelt Voor de teelt van hommels is de in Nederland van nature veel voorkomende aardhommel Bombus terrestris, het meest geschikt. Bij de teelt van hommelvolken wordt uitgegaan van jonge bevruchte koninginnen. Deze koninginnen worden in klimaatcellen bij optimale omstandigheden; 29°C en een relatieve luchtvochtigheid van ongeveer 70 %, in kleine kooitjes gedaan. Enkele jonge honingbijen of hommelwerksters worden bij de hommelkoningin gevoegd om de koningin te stimuleren tot het aanzetten van een nieuw broednest. Het voedsel bestaat uit suikerwater en natuurlijk stuifmeel dat door bijenvolken is verzameld. De hele teelt van de hommels verloopt in het donker. Wanneer in de klimaatcellen gewerkt moet worden, gebeurt dat onder rood licht, om de hommels niet te storen. Hommels zijn namelijk blind voor rood licht. Zodra de eerste hommels worden geboren, wordt het gehele volk overgeplaatst in de grotere hommelkastjes. Hiervoor worden meestal kartonnen dozen gebruikt. Zodra de hommelkolonie zich verder heeft ontwikkeld tot 60 à 80 hommelwerksters, worden ze ingezet voor bestuivingdoeleinden. Tijdens het bestuivingswerk kan een hommelvolk verder uitgroeien tot enige honderden hommels. Doordat de hommelvolken onderling qua omvang en uitgroei verschillen, is de activiteit per volk niet gelijk. Hommelvolken kunnen ongeveer zes tot twaalf weken bestuivingswerk leveren. Een aantal volken wordt niet voor bestuiving ingezet maar blijft in de klimaatcellen voor de teelt van jonge koninginnen en mannetjeshommels. De paring vindt plaats in speciaal daarvoor ingerichte paringskooien. Bevruchte koninginnen krijgen een koolzuurnarcose waardoor ze niet, zoals in de natuur in diapauze (winterrust) gaan, maar meteen gebruikt kunnen worden voor de teelt van nieuwe volken. Hierdoor is het mogelijk om in klimaatcellen het gehele jaar hommelkoninginnen en hommelvolkjes te kweken. 11 Teelt Voor de teelt van hommels is de in Nederl het meest geschikt. Bij de teelt van homm koninginnen worden in klimaatcellen bij o van ongeveer 70 %, in kleine kooitjes ged hommelkoningin gevoegd om de koningin voedsel bestaat uit suikerwater en natuur de hommels verloopt in het donker. Wann rood licht, om de hommels niet te storen. Zodra de eerste hommels worden gebor kastjes. Hiervoor worden meestal karton ontwikkeld tot 60 à 80 hommelwerksters, vingswerk kan een hommelvolk verder uitg onderling qua omvang en uitgroei versch ongeveer zes tot twaalf weken bestuivings Een aantal volken wordt niet voor bestuiv koninginnen en mannetjeshommels. De p Bevruchte koninginnen krijgen een koolz (winterrust) gaan, maar meteen gebruikt mogelijk om in klimaatcellen het gehele jaa De hommelkastjes hebben twee vliegopeningen: één waardoor de hommels af en aan vliegen, de andere opening is uitgerust met een "bee lock". Door de bee lock kunnen de hommels wel naar binnen kruipen maar het kastje niet meer verlaten. Als de eerste vliegopening wordt gesloten kunnen de hommels via de bee lock nog het kastje binnen gaan maar niet meer verlaten. Hierdoor kunnen de hommelvolken op elk willekeurig tijdstip worden opgesloten. In de opening van de bee lock zit, aan de binnenkant van het hommelkastje, een buisje van ongeveer 8 cm lengte dat op het einde enigszins taps toeloopt. Hommels lopen wel over de binnenwand van het kastje maar vinden de opening aan het einde van het buisje niet. Hierdoor kunnen de hommels de kast niet door de beelock verlaten. In de geleverde hommelkastjes bevindt zich een reservoir suikerwater, dat voldoende is voor de verdere ontwikkeling van het hommelvolk tijdens het gebruik voor bestuiving. Dit is met name van belang wanneer ze op een gewas vliegen dat wel veel stuifmeel maar weinig nectar levert. De hommelkastjes hebben twee vliegope opening is uitgerust met een "bee lock". maar het kastje niet meer verlaten. Als d bee lock nog het kastje binnen gaan ma willekeurig tijdstip worden opgesloten. In de opening van de bee lock zit, aan de lengte dat op het einde enigszins taps t maar vinden de opening aan het einde va de beelock verlaten. In de geleverde hommelkastjes bevindt z ontwikkeling van het hommelvolk tijdens h ze op een gewas vliegen dat wel veel stuif 3.1.3 3.1.3 Gedrag Gedrag Hommels zijn individuele verzamelaars. Iedere hommel heeft zijn eigen vliegroute die hij aflegt bij het bezoeken van de bloemen. Hommels hebben in tegenstelling tot honingbijen, weinig mogelijkheden om informatie aan elkaar door te geven. Ze zijn minder in staat om te communiceren over de mogelijkheden van het verzamelen van nectar en stuifmeel. Ze zijn minder sociaal ontwikkeld dan honingbijen. Hommels zijn niet bloemvast. Tijdens een uitvlucht bezoeken hommels meestal meerdere soorten bloemen. Per tijdseenheid bezoeken hommels in vergelijking met bijen meer bloemen. Omdat ze relatief groot en sterk zijn, kan bij overbevlieging schade optreden aan de bloemen. Overbevlieging kan ontstaan in het begin van de bloei als er nog weinig bloemen open zijn, of in kleine afdelingen van een kas. Hommels zijn individuele verzamelaars. bezoeken van de bloemen. Hommels he informatie aan elkaar door te geven. Ze van het verzamelen van nectar en stuifm zijn niet bloemvast. Tijdens een uitvluch tijdseenheid bezoeken hommels in vergel zijn, kan bij overbevlieging schade optred de bloei als er nog weinig bloemen open z 3.2 3.2 Honingbijen Honingbijen © PPO bijen 3.2.1 Levenswijze 3.2.1 Een goed bijenvolk bestaat in de winter uit één koningin en ongeveer 10.000 werkbijen. In de zomer kan dit onder gunstige omstandigheden oplopen tot wel 30.000. Ook zijn er dan enkele honderden mannelijke bijen, de darren. De koningin legt de eitjes. Na een larve- en popstadium worden de volwassen bijen geboren. Larven en jonge bijen hebben voor hun ontwikkeling stuifmeel, de eiwitbron voor het bijenvolk, nodig. De aanwezigheid van veel larven (open broed) in het bijenvolk is een belangrijke stimulans voor de bijen om de bloemen te bezoeken voor het verzamelen van het nodige stuifmeel. De aanwezigheid van open broed is dan ook een belangrijk aandachtspunt bij de inzet van bijenvolken voor bestuiving. De darren hebben als enige taak het bevruchten van jonge koninginnen. Verder zijn ze van weinig nut voor de instandhouding van bijenvolken. De werkbijen leven in de zomerperiode ongeveer zes weken. De eerste drie weken als huisbij. 12 Levenswijze Een goed bijenvolk bestaat in de winter uit onder gunstige omstandigheden oplopen bijen, de darren. De koningin legt de eitje ren. Larven en jonge bijen hebben voor h De aanwezigheid van veel larven (open br de bloemen te bezoeken voor het verzam dan ook een belangrijk aandachtspunt bij enige taak het bevruchten van jonge konin bijenvolken. De werkbijen leven in de zome Ze hebben achtereenvolgens tot taak: - raten poetsen larven voeden raten bouwen bewaken vlieggat tegen indringers. Daarna gaan de bijen fungeren als haalbij. Zij verzamelen dan nectar en stuifmeel. De nectar dient als energiebron van het bijenvolk. Een overschot aan nectar wordt door de bijen ingedampt tot ongeveer 80 % droge stof. Op deze wijze ontstaat honing, die in de raten wordt opgeslagen. In de winter is de activiteit van een bijenvolk veel minder. De winterbijen leven ook veel langer dan de zomerbijen. Ze hebben achtereenvolgens tot taak: - raten poetsen larven voeden raten bouwen bewaken vlieggat tegen indringers. Daarna gaan de bijen fungeren als haalb energiebron van het bijenvolk. Een oversc droge stof. Op deze wijze ontstaat honing een bijenvolk veel minder. De winterbijen le 3.2.2 3.2.2 Teelt Teelt De teelt van bijen vraagt de nodige ervaring en vakmanschap van bijenhouders. De bijenhouder moet het gehele jaar zorgen voor een goed aanbod van nectar en stuifmeelleverende bloemen (drachtplanten). Als dit niet in de directe omgeving aanwezig is, moet de bijenhouder met zijn volken naar een plaats waar voldoende drachtplanten zijn. Bijen zijn voor hun ontwikkeling afhankelijk van de hoeveelheid nectar en stuifmeel die ze kunnen verzamelen. Voor nectar kan de bijenhouder suiker als vervanging aanbieden. Onder Nederlandse omstandigheden moet een bijenhouder zijn bijen regelmatig voeren met suiker. Voor natuurlijk stuifmeel zijn geen vervangingsmiddelen beschikbaar. Bijenvolken vermeerderen zich door zwermen. Een bijenzwerm ontwikkelt zich op een andere plaats tot een nieuw volk. Als een bijenvolk zwermt, verlaat ongeveer de helft van het aantal bijen plus de koningin de kast. Op die manier verliest de bijenhouder dus veel van zijn bijen. Door een aantal ingrepen kan de bijenhouder het zwermen voorkomen. Door bijenziekten kunnen bijenvolken sterk verzwakken. Door bijvoorbeeld gebrek aan stuifmeel kan de Nosemaparasiet zich ontwikkelen in de middendarm van de bijen. Vooral in het voorjaar is bij een aantasting van Nosema de ontwikkeling van de bijenvolken slecht. De Varroamijt is een uitwendige parasiet die zich ontwikkelt in het broed van de bijenvolken. De bijenhouders moeten deze parasieten ieder jaar bestrijden. Naast deze twee belangrijke parasieten van bijenvolken zijn er nog andere belagers voor de bijenvolken, zoals Amerikaans vuilbroed, amoebe en wasmotten. De teelt van bijen vraagt de nodige ervar gehele jaar zorgen voor een goed aanbod niet in de directe omgeving aanwezig is, m de drachtplanten zijn. Bijen zijn voor hun o ze kunnen verzamelen. Voor nectar kan de omstandigheden moet een bijenhouder zij geen vervangingsmiddelen beschikbaar. Bijenvolken vermeerderen zich door zwerm nieuw volk. Als een bijenvolk zwermt, verla Op die manier verliest de bijenhouder dus het zwermen voorkomen. Door bijenziekten kunnen bijenvolken ste Nosemaparasiet zich ontwikkelen in de mi van Nosema de ontwikkeling van de bijen ontwikkelt in het broed van de bijenvolken Naast deze twee belangrijke parasieten v zoals Amerikaans vuilbroed, amoebe en w 3.2.3 3.2.3 Gedrag Gedrag Voor het zoeken van voedsel vliegen bij ieder bijenvolk speurbijen uit. Als de speurbijen voedsel, bloemen met stuifmeel en/of nectar vinden, wordt op de raten in de kast een bijendans uitgevoerd. In het begin van de vorige eeuw werd de betekenis van de bijendans ontdekt. Door de bijendans kunnen bijen aan andere bijen duidelijk maken in welke richting en op welke afstand ze voedsel kunnen vinden. De overige bijen reageren hierop en gaan de aangeduide bloemen bezoeken. Een "rondedans" geeft informatie over voedselbronnen binnen een straal van 100 m en een "achtdans" geeft een drachtbron aan op meer dan 100 m afstand. De dansrichting geeft de hoek aan tussen de drachtbron, het bijenvolk en de zon. Afhankelijk van de afstand tot de drachtbron wordt sneller of langzamer gedanst. Door het merken van bijen in het veld is meer bekend geworden over het vlieggedrag van bijen. Gebleken is dat bijen bloemvast zijn. Dit betekent dat één bij tijdens één uitvlucht steeds op hetzelfde soort bloemen vliegt. Honingbijen zijn ook plaatsvast, dat betekent dat ze bij iedere uitvlucht op ongeveer dezelfde plaats terugkeren. De optimale temperatuur voor de activiteit van bijen is tussen 18 en 25°C. Bijen worden actief bij een temperatuur van 9 à 10°C. Voor het zoeken van voedsel vliegen bij i met stuifmeel en/of nectar vinden, wordt de vorige eeuw werd de betekenis van d bijen duidelijk maken in welke richting en reageren hierop en gaan de aangeduide b bronnen binnen een straal van 100 m en stand. De dansrichting geeft de hoek aan afstand tot de drachtbron wordt sneller meer bekend geworden over het vliegged dat één bij tijdens één uitvlucht steeds op dat betekent dat ze bij iedere uitvlucht op voor de activiteit van bijen is tussen 18 en Bij het bezoek aan de bloemen bewegen de bijen en hommels zich zeer snel tussen de meeldraden. Soms bijten ze nog gesloten helmknoppen open. Het stuifmeel blijft aan het sterk behaarde bijenlichaam hangen. Opvliegend uit de bloem kammen ze met de poten de stuifmeelkorrels razendsnel uit de haren. Aan dit stuifmeel wordt wat nectar toegevoegd, waardoor het stuifmeel plakkerig wordt. Zo vormen ze stuifmeelklompjes aan de buitenkant van de achterpoten. Het stuifmeel wordt op deze wijze naar het bijenvolk vervoerd. Tijdens het bloembezoek komt het stuifmeel dat zich tussen de haren van de bijen bevindt in aanraking met de kleverige stempel. Zo wordt de bestuiving tot stand gebracht. Zodra het stuifmeel tot klompjes aan de achterpoten van de bijen is verwerkt verliest het snel zijn kiemkracht. Zolang de stuifmeelkorrels in het haarkleed van de bijen zitten behouden ze hun kiemkracht. Bij het bezoek aan de bloemen bewegen bijten ze nog gesloten helmknoppen open Opvliegend uit de bloem kammen ze met d meel wordt wat nectar toegevoegd, waard jes aan de buitenkant van de achterpoten Tijdens het bloembezoek komt het stuifme de kleverige stempel. Zo wordt de bestui achterpoten van de bijen is verwerkt ver haarkleed van de bijen zitten behouden ze 13 Bij het gebruik van bijen bij bedekte teelten wordt niet voldoende nectar verzameld voor een honingopbrengst. De bijen kunnen immers maar in een beperkte ruimte voedsel verzamelen! Sommige bijen verlaten de kas en kunnen later het bijenvolk niet meer terug vinden. Bovendien vliegt altijd een deel van de bijen zich dood tegen het glas waardoor de omvang van de bijenvolken afneemt. Bij het gebruik van bijen bij bedekte te opbrengst. De bijen kunnen immers ma verlaten de kas en kunnen later het bijenv bijen zich dood tegen het glas waardoor d 3.2.4 3.2.4 Bijen-, hommel- en wespensteken Bijen-, hommel- en wesp Om zich te weren bezitten bijen, hommels en wespen aan het uiteinde van het achterlijf een angel waarmee ze kunnen steken. Solitaire bijen, zoals graafbijen en metselbijen, kunnen bij mensen meestal niet door de huid heen steken. Als een honingbij steekt, drukt ze de angel in de huid. De angel is een holle naald waardoor gif onder de huid wordt gepompt. Als de bij weer opvliegt blijft de angel in de huid zitten, omdat er aan deze angel weerhaakjes zitten. Op de angel blijft ook de gifblaas van de bij zitten. Door dit verlies sterft de bij enige dagen nadat zij gestoken heeft. Om de gifblaas van de angel bevinden zich spieren die gif onder de huid blijven pompen, ook als de bij al is weggevlogen. Om de reactie op de bijensteek zoveel mogelijk te beperken is het dus nodig om de angel zo snel mogelijk te verwijderen. Er komt dan minder gif onder de huid. Knijp hierbij de gifblaas niet leeg maar wrijf de angel van de huid. Hommels en wespen hebben geen weerhaakjes aan de angel, daardoor blijft de angel niet in de huid achter. In tegenstelling tot bijen kunnen ze daardoor wel meerdere keren steken. Een flinke zwelling, die na een of enkele dagen verdwijnt, is een normale reactie na een insectensteek. Sommige mensen vertonen allergische reacties. In dit geval moet onmiddellijk een arts worden gewaarschuwd. Bij gebruik van bijen voor bestuiving bij bedekte teelten gedragen de bijen zich meestal niet agressief. Snelle bewegingen en ook vreemde geuren kunnen bijen agressief maken. Om zich te weren bezitten bijen, hommels ze kunnen steken. Solitaire bijen, zoals g huid heen steken. Als een honingbij steekt, drukt ze de ang huid wordt gepompt. Als de bij weer opv weerhaakjes zitten. Op de angel blijft ook dagen nadat zij gestoken heeft. Om de g blijven pompen, ook als de bij al is we beperken is het dus nodig om de angel z huid. Knijp hierbij de gifblaas niet leeg maa Hommels en wespen hebben geen weerha In tegenstelling tot bijen kunnen ze daardo enkele dagen verdwijnt, is een normale r sche reacties. In dit geval moet onmidde bestuiving bij bedekte teelten gedragen vreemde geuren kunnen bijen agressief m 3.3 3.3 3.3.1 Overige bestuivende insecten Solitaire bijen 3.3.1 In tegenstelling tot honingbijen en hommels, leven solitaire bijen niet in volken met een ingewikkelde sociale structuur. De naam (solitaire) zegt het al, het zijn eenlingen. Solitaire bijen kunnen steken, maar de angel komt bij mensen meestal niet door de huid heen. In Nederland komen ongeveer 300 verschillende soorten solitaire bijen voor. Ze hebben hun nesten in de grond, holle stengels, oude muren enz. In hun nesten verzamelen deze bijen stuifmeel en nectar. De vrouwtjes leggen hierbij een eitje. De larve die zich hieruit ontwikkelt, consumeert de opgeslagen nectar en het stuifmeel. Na de verpopping worden weer jonge solitaire bijen geboren. Er kunnen meerdere generaties per jaar zijn, maar vaak is er maar één per jaar. Experimenteel worden deze bijen ook ingezet voor bestuivingsdoeleinden. Een groot probleem is de beschikbaarheid van deze bijen, omdat ze niet jaarrond zijn te telen. Wilde solitaire bijen kunnen wel naar de kwekerij gelokt worden, door ze huisvestingsmogelijkheden te bieden. Een stukje klinkerbestrating met zandvoegen ertussen, op een redelijk diep zandbed, is een goede nestelplaats voor gravende bijen. Het ophangen van nestkastjes met bundels holle riet- of bamboestengels, of houtblokken met gaten van verschillende diameters erin geboord levert aan weer andere solitaire bijen (o.a. metselbijen) een mogelijkheid om nesten te bouwen. Nestkastjes voor dit type bijen zijn ook kant en klaar te koop, zie de adressenlijst achterin dit rapport. De nestkastjes of houtblokken moeten op een warme zonnige plaats worden gehangen, bij voorkeur meer dan een meter boven de grond tegen een zuidmuur of schutting. Een plaats in een boom is niet geschikt, want daar is teveel schaduw. Als het op de plaats waar het nestkastje hangt ’s winters erg koud en/of vochtig kan worden, is het aan te bevelen om het kastje ’s winters binnen te halen. Eind september moet het nestkastje vol overwinterende bijen dan op een beschutte plaats worden opgeslagen, bijvoorbeeld in een onverwarmde loods, schuur of garage. In maart moet het kastje weer buiten worden gehangen. De bijen ontwaken dan uit hun winterrust en gaan zodra ze uitgevlogen zijn actief aan de slag om bloemen te bestuiven. 14 Overige bestuivende Solitaire bijen In tegenstelling tot honingbijen en homme structuur. De naam (solitaire) zegt het al, komt bij mensen meestal niet door de hu solitaire bijen voor. Ze hebben hun nest verzamelen deze bijen stuifmeel en necta ontwikkelt, consumeert de opgeslagen n solitaire bijen geboren. Er kunnen meerd Experimenteel worden deze bijen ook i beschikbaarheid van deze bijen, omdat ze Wilde solitaire bijen kunnen wel naar de bieden. Een stukje klinkerbestrating met z nestelplaats voor gravende bijen. Het oph of houtblokken met gaten van verschillen (o.a. metselbijen) een mogelijkheid om ne klaar te koop, zie de adressenlijst achterin zonnige plaats worden gehangen, bij voor schutting. Een plaats in een boom is niet het nestkastje hangt ’s winters erg koud winters binnen te halen. Eind september m plaats worden opgeslagen, bijvoorbeeld i kastje weer buiten worden gehangen. De gen zijn actief aan de slag om bloemen te 3.3.2 Vliegen 3.3.2 Vliegen In de zaadteelt worden ook vliegen gebruikt voor bestuiving van met name schermbloemigen (peen) en planten als ui en prei. De vliegen worden voor dit doel gekweekt uit maden die ook in de hengelsport worden gebruikt. Nadelen van vliegen zijn dat ze minder behaard zijn dan bijen en hommels en dat ze geen grote verzameldrang hebben voor het verzamelen van nectar en stuifmeel waardoor ze de bloemen minder actief bezoeken. In de zaadteelt worden ook vliegen gebr planten als ui en prei. De vliegen worde worden gebruikt. Nadelen van vliegen zijn grote verzameldrang hebben voor het ver actief bezoeken. 3.3.3 3.3.3 Vlinders Van nature aanwezige vlinders leveren een aandeel in de bestuiving van besheesters, al zijn ze minder belangrijk dan bijen, hommels en vliegen. Gekweekte vlinders worden zover bekend nog niet toegepast voor de bestuiving van besheesters, al is er voor de zaadteelt wel eens oriënterend onderzoek aan gedaan door de Vlinderstichting. Vlinderbestuiving is financieel alleen interessant als het handbestuiving vervangt, en dat wordt eigenlijk alleen in de zaadteelt toegepast. Er zijn wel enkele vruchtdragende heesters die bij voorkeur door vlinders bestoven worden, zoals Lonicera en Passiflora. 15 Vlinders Van nature aanwezige vlinders leveren e belangrijk dan bijen, hommels en vliegen. de bestuiving van besheesters, al is er vo de Vlinderstichting. Vlinderbestuiving is fin wordt eigenlijk alleen in de zaadteelt toege door vlinders bestoven worden, zoals Loni 16 4 Het gebruik van insecten als bestuivers 4 Het gebruik van in 4.1 Hommels 4.1 Hommels Hommelvolken voor bestuiving worden voornamelijk geproduceerd door enkele grote hommelteeltbedrijven. Bij teelten met een lange bloeiperiode (bijv. tomaten) worden voor het gebruik van hommels vaak bestuivingscontracten afgesloten. Voor kleinere teelten worden hommelvolken aangekocht. Deze volken worden geleverd in kartonnen dozen, die goed hanteerbaar zijn. De volkjes krijgen gewoonlijk in de doos ook een voorraad voedsel (suikerwater) mee, wat vooral van belang is als ze worden ingezet op gewassen die wel veel stuifmeel, maar weinig nectar leveren. Hommelvolken voor bestuiving worden voo Bij teelten met een lange bloeiperiode (b vingscontracten afgesloten. Voor kleinere geleverd in kartonnen dozen, die goed ha voorraad voedsel (suikerwater) mee, wat veel stuifmeel, maar weinig nectar leveren 4.2 4.2 Honingbijen Honingbijen ©PPO bijen 4.2.1 Bijen houden 4.2.1 Bijen houden Het houden van bijen is onder Nederlandse omstandigheden nauwelijks kostendekkend. Er is vooral gebrek aan bloemen die nectar en stuifmeel produceren. De weersomstandigheden verhinderen vaak het uitvliegen van de bijen. Bijen worden bijna uitsluitend als een vorm van vrijetijdsbesteding gehouden. Bijenhouden is een erg boeiend maar ook een moeilijk vak. De laatste jaren hebben een beperkt aantal (semi-) beroepsmatige bijenhouders zich toegelegd op het telen van bijen voor bestuiving bij met name de bedekte teelten. Deze imkers beschikken over meer kennis en ervaring over het gebruik van bijen voor bestuiving, ze kunnen daardoor voor een betere begeleiding zorgen, waardoor de inzet van de bijen wordt geoptimaliseerd. Om over voldoende bijenvolken voor bestuiving te beschikken moeten er tijdig afspraken gemaakt worden over het tijdstip, de duur van de bloei, de begeleiding en de prijs voor de inzet van de bijenvolken. Het houden van bijen is onder Nederlands aan bloemen die nectar en stuifmeel prod van de bijen. Bijen worden bijna uitsluiten een erg boeiend maar ook een moei beroepsmatige bijenhouders zich toegeleg teelten. Deze imkers beschikken over me ze kunnen daardoor voor een betere geoptimaliseerd. Om over voldoende bije gemaakt worden over het tijdstip, de duu bijenvolken. 4.2.2 4.2.2 Het plaatsen van bijen bij bedekte teelten. Voor een goed resultaat met bestuiving door bijen moeten de bijen altijd in de kas/ tunnel worden geplaatst. In de zomer vliegen de bijen ook wel van buiten door de luchtramen naar binnen om bloemen te bezoeken. Een aantal bijenhouders geeft de voorkeur aan het buiten plaatsen van de bijenvolken. De bijenvolken worden dan buiten de kas bij een opening in de kaswand opgesteld. Op deze manier vliegen minder bijen zich dood tegen het glas waardoor de bijenvolken beter op sterkte blijven. Bij slechte weersomstandigheden (regen) zijn bijenvolken die buiten de kas staan niet actief waardoor het bestuivingsresultaat onzeker wordt. 17 Het plaatsen van bijen b Voor een goed resultaat met bestuiving do In de zomer vliegen de bijen ook wel van Een aantal bijenhouders geeft de voorke worden dan buiten de kas bij een opening zich dood tegen het glas waardoor de b heden (regen) zijn bijenvolken die buiten d wordt. In het open veld oriënteren bijen zich voornamelijk op de stand van de zon en op bepaalde herkenningspunten in het landschap. Onder glas of plastic is de oriëntatie op de omgeving voor de bijen moeilijker, zowel omdat het een eentonig landschap is, als door het gebrek aan ultra-violet “licht”. Dat wordt door glas, maar vooral door plastic folies, deels uit het zonlicht gefilterd. Daardoor wordt het zoeken naar bloemen bemoeilijkt, op dezelfde manier als het voor mensen moeilijk is details te zien onder de bekende oranje straatlantaarns (lagedruk-natriumlampen). Daarom is het van belang om de bijenvolken duidelijk zichtbaar op te stellen in de kas, zodat de bijen zich de plaats van de kast goed kunnen inprenten. Een plaats aan het looppad is bijvoorbeeld zeer geschikt. Door het aanbrengen van markeringen bij de bijenkast worden de bijen geholpen bij het terugvinden van hun kast. De meest geschikte kleuren hiervoor zijn wit, groen en blauw. Eventueel kan in een erg groene omgeving ook geel, maar de bijen zien dat minder goed. Bijen zijn blind voor rood. Als het vlieggat naar het zuiden staat, worden de bijen eerder geactiveerd door het zonlicht. Dit is vooral in het voor- en najaar belangrijk. In het open veld oriënteren bijen zich voo punten in het landschap. Onder glas of p zowel omdat het een eentonig landschap maar vooral door plastic folies, deels uit bemoeilijkt, op dezelfde manier als het v straatlantaarns (lagedruk-natriumlampen). te stellen in de kas, zodat de bijen zich d looppad is bijvoorbeeld zeer geschikt. Do bijen geholpen bij het terugvinden van hu blauw. Eventueel kan in een erg groene o blind voor rood. Als het vlieggat naar h zonlicht. Dit is vooral in het voor- en najaar Bij zonnig weer kunnen bijen zich doodvliegen tegen het glas, vooral de eerste dagen na het plaatsen van de volken. Dit kan voor een groot deel voorkomen worden, door de bijenvolken ‘s avonds in de kas te plaatsen als er de volgende dag(en) bewolkt weer wordt verwacht. In de zomerperiode kan de temperatuur in de kas hoog oplopen. Bij meer dan 35°C functioneert het volk niet goed meer. Er zijn dan namelijk veel bijen nodig om het volk te koelen, want het broednest moet op 35°C blijven. Hierdoor zijn er minder bijen beschikbaar voor het bestuivingswerk. Door de bijenvolken in de schaduw te plaatsen loopt de temperatuur minder hoog op. Bij hoge gewassen is een geschikte plaats onder het gewas, aan het looppad. Als de bijenkasten op hun definitieve plaats zijn weggezet, is het beter om de kasten niet meteen te openen. Na het transport moeten de bijenvolken eerst ongeveer tien minuten tot rust komen. Hierdoor zijn ze minder agressief en kunnen rustig invliegen. Nadat de bijenvolken enkele uren actief zijn geweest zijn de bijen georiënteerd op de standplaats van de bijenkast. Hierna mogen de bijenvolken niet meer verplaatst worden naar een andere plaats in de kas of op het veld, omdat de bijen dan terugvliegen naar de oude standplaats van de kast. Voor een goed bloembezoek en daarmee een goede bestuiving is één bijenvolk per 1000 à 2000 m2 nodig. Bij gewassen waarbij veel bloemen in een korte tijd moeten worden bestoven zijn meer bijen nodig. Ook in de winter en het vroege voorjaar, wanneer de dagen kort zijn, is het aan te bevelen meer bijen in te zetten dan in de zomerperiode wanneer er meer zonlicht is. Bij zonnig weer kunnen bijen zich doodvlie de volken. Dit kan voor een groot deel plaatsen als er de volgende dag(en) bewol In de zomerperiode kan de temperatuur i niet goed meer. Er zijn dan namelijk veel 35°C blijven. Hierdoor zijn er minder bijen schaduw te plaatsen loopt de temperatu onder het gewas, aan het looppad. Als de bijenkasten op hun definitieve plaat Na het transport moeten de bijenvolken ee agressief en kunnen rustig invliegen. Na georiënteerd op de standplaats van de bij naar een andere plaats in de kas of op he van de kast. Voor een goed bloembezoek en daarmee Bij gewassen waarbij veel bloemen in een de winter en het vroege voorjaar, wannee dan in de zomerperiode wanneer er meer 4.3 4.3 Controle van de bestuiving Een regelmatig controle van de activiteit van de bestuivende insecten is nodig. De controle moet plaatsvinden op basis van het waarnemen van het bloembezoek en ook het aantal bestuivende insecten dat met stuifmeel terugkeert bij het bijenvolk. Bij eenslachtige bloemen (hebben óf stampers, óf meeldraden) moet erop gelet worden dat de bestuivers zowel de mannelijke als de vrouwelijke bloemen gelijktijdig bezoeken. Bij donker en/of koud weer is de activiteit van de volken minder dan bij zonnig en warm weer. Dit is geen probleem, omdat bij lage temperaturen het bloeiproces ook vertraagd wordt. Als er onder zonnige omstandigheden weinig of geen vliegactiviteit is, is het aan te bevelen de bijenhouder in te schakelen om de bijenvolken te controleren. De groeiomstandigheden, zoals het kasklimaat, kunnen ook een belangrijke invloed hebben op de vliegactiviteiten. 18 Controle van de bes Een regelmatig controle van de activiteit vinden op basis van het waarnemen van h stuifmeel terugkeert bij het bijenvolk. Bij e erop gelet worden dat de bestuivers zowe Bij donker en/of koud weer is de activitei probleem, omdat bij lage temperaturen he digheden weinig of geen vliegactiviteit is bijenvolken te controleren. De groeioms invloed hebben op de vliegactiviteiten. 4.4 Gebruik hommels of bijen 4.4 Gebruik hommels of Omdat zowel hommels als bijen beschikbaar zijn voor bestuiving, moet een keuze gemaakt worden. In onderstaand overzicht zijn de voor- en nadelen van hommels en bijen op een rij gezet. Omdat zowel hommels als bijen beschik onderstaand overzicht zijn de voor- en nad Bijen Hommels _______________________________________________________________ Uitvliegtemperatuur 10°C 8°C Vliegactiviteit bij donker weer ± + bij zonnig weer ++ + Aantal per volk duizenden honderden Bloembezoek per tijdseenheid + ++ Agressiviteit ± + Vervuiling ± + _______________________________________________________________ + positief/ goed ++ zeer positief/ zeer goed ± neutraal ___________________________________ Uitvliegtemperatuur Vliegactiviteit bij donker weer bij zonnig weer Aantal per volk Bloembezoek per tijdseenheid Agressiviteit Vervuiling ___________________________________ + positief/ goed ++ zeer positief/ zeer goed ± neutraal 4.5 4.5 Afspraken Afspraken Met de leverancier van de bijen moet u afspraken maken over een aantal zaken. U zou hiervoor de algemene voorwaarden kunnen gebruiken die in bijlage 1 staan. Het is aan te bevelen om aan de volgende zaken aandacht te besteden bij het maken van afspraken in een contract. Met de leverancier van de bijen moet algemene voorwaarden kunnen gebruiken zaken aandacht te besteden bij het maken - Wanneer worden de bijen geleverd? Als dit afhankelijk is van de bloei van de planten kunt u afspreken dat de bijen bijvoorbeeld binnen 2 dagen na een telefoontje van de teler geleverd worden. - Spreek af op welke datum de bijen weer opgehaald worden; hou hiermee zelf ook rekening. - Zorg dat de imker op het veld of in de kas kan, als dat voor de verzorging van de bijen nodig is. - Hoeveel bijenvolken zijn nodig ? - Waar komen de bijenvolken te staan? Liefst op plaatsen die met de auto bereikt kunnen worden. - Laat de imker weten hoe de bijenvolken over het veld of de kas verdeeld moeten worden. - De imker controleert of de bijen vervoerd mogen worden naar de locatie (i.v.m. bijenziektes). - Plan bespuitingen niet als de bijen of de imker actief zijn op het veld of in de kas. Gebruik alleen voor bijen onschadelijke middelen en spuit liefst tussen zonsondergang en zonsopkomst. - Meld het aan de imker als u van plan bent een bespuiting uit te voeren, zodat hij eventueel de kasten kan weghalen of tijdelijk sluiten. Meld het ook (indien bekend) als de buren gaan spuiten, als er kans bestaat dat het middel schade veroorzaakt aan de bijen. - Spreek een huurprijs af en stel de uiterste betalingsdatum vast. - Neem in het contract op wat er bij problemen gebeurt. - Controleer zelf of de bestuiving naar wens lijkt te verlopen. Neem meteen contact op met de imker als dat niet zo is; mogelijk is er wat aan te doen. De imker kan echter niet aansprakelijk worden gesteld voor oogstderving als de resulterende vruchtdracht onvoldoende is. - Wanneer worden de bijen geleverd? Als d de bijen bijvoorbeeld binnen 2 dagen na - Spreek af op welke datum de bijen weer - Zorg dat de imker op het veld of in de ka - Hoeveel bijenvolken zijn nodig ? - Waar komen de bijenvolken te staan? Lief - Laat de imker weten hoe de bijenvolken o - De imker controleert of de bijen vervoerd - Plan bespuitingen niet als de bijen of de i onschadelijke middelen en spuit liefst tus - Meld het aan de imker als u van plan ben weghalen of tijdelijk sluiten. Meld het ook dat het middel schade veroorzaakt aan d - Spreek een huurprijs af en stel de uiterst - Neem in het contract op wat er bij proble - Controleer zelf of de bestuiving naar wen niet zo is; mogelijk is er wat aan te doen oogstderving als de resulterende vruchtd 19 20 5 De invloed van de teeltomstandigheden 5 De invloed van de Voor een goed resultaat met insectenbestuiving zijn voldoende actieve bestuivende insecten nodig en moeten de bloemen van een goede kwaliteit zijn. Voor goed bloembezoek is de aanwezigheid van nectar en/of stuifmeel noodzakelijk. Als bestuivende insecten geen beloning krijgen voor het bloembezoek, neemt hun activiteit snel af. De teeltomstandigheden hebben zowel in de volle grond als in de kas veel invloed. Ze zijn van invloed op de ontwikkeling van de bestuivingsvolken, maar ook op de bloei van de planten, de kwaliteit en het vrijkomen van het stuifmeel en de productie van nectar. Hieronder worden de onderdelen van de teeltomstandigheden behandeld. Hun invloed op de planten en op de insecten wordt besproken. Voor een goed resultaat met insectenbe moeten de bloemen van een goede kwal en/of stuifmeel noodzakelijk. Als bestuive hun activiteit snel af. De teeltomstandighe zijn van invloed op de ontwikkeling van kwaliteit en het vrijkomen van het stuifme van de teeltomstandigheden behandeld. H 5.1 5.1 Temperatuur Temperatuur Bij lage temperaturen wordt de bloei vertraagd. Door de nectarklieren wordt minder nectar afgescheiden en de helmknoppen blijven langer gesloten waardoor het stuifmeel niet vrij komt. Ook de doorgroei van de stuifmeelbuis van het gekiemde stuifmeel door de stamper wordt vertraagd en daardoor de bevruchting. Het bloembezoek door insecten is gering en, voor zover het wel gebeurt, ook niet nuttig omdat bestuiving en bevruchting nauwelijks mogelijk zijn. Extreem hoge of lage temperaturen, ook gedurende een korte periode, moeten voorkomen worden omdat daardoor vaak beschadiging van stuifmeel, stampers en vruchtbeginsel ontstaat. Lage temperaturen kunnen echter ook nuttig worden gebruikt bij tweehuizige gewassen. Wanneer de mannelijke planten al bloeien en de vrouwelijke planten nog niet, kunnen de mannelijke planten koel worden gezet om ervoor te zorgen dat er nog voldoende stuifmeel zal zijn als de vrouwelijke planten gaan bloeien. Wanneer al van te voren bekend is dat de mannelijke planten geremd moeten worden, is het beter om de planten al koel te zetten wanneer de bloemen nog (lang) niet open zijn. Wanneer planten met bijna rijpe bloemen gekoeld worden, wordt de stuifmeelkwaliteit er namelijk niet beter op, ook in de nog gesloten bloemknoppen. Bij lage temperaturen wordt de bloei vertr de helmknoppen blijven langer gesloten stuifmeelbuis van het gekiemde stuifmeel Het bloembezoek door insecten is gering en bevruchting nauwelijks mogelijk zijn. periode, moeten voorkomen worden om vruchtbeginsel ontstaat. Lage temperaturen kunnen echter ook mannelijke planten al bloeien en de vrouw gezet om ervoor te zorgen dat er nog vo Wanneer al van te voren bekend is dat de planten al koel te zetten wanneer de blo bloemen gekoeld worden, wordt de stuif bloemknoppen. Hommels gaan bloemen bezoeken vanaf 8°C. Boven 35°C is de activiteit minimaal. Bijen zijn actief vanaf 10°C tot ook ongeveer 35°C. De beste temperatuur voor beide insecten is tussen 18 en 25°C. Voor de ontwikkeling van eitjes, larven en poppen moet bij hommel- en bijenvolken de temperatuur in het broednest constant op 35°C worden gehouden. Als de temperatuur in het broednest te hoog oploopt kan door waaieren met de vleugels worden geventileerd. Hierbij wordt door bijen ook water verdampt. Bij temperaturen boven de 35°C besteden bijen veel energie aan het koelen van het broednest waardoor er minder bijen beschikbaar blijven voor het bestuivingswerk. Hommelvolken zijn minder in staat om hun broednest te koelen. Hommels ventileren wel, maar missen de mogelijkheid om hierbij ook water te verdampen. Bij te hoge temperaturen gaat het broednest dood. Bij 45°C sterven ook de volwassen hommels. In de zomer is het belangrijk om de bijen en hommels in de schaduw, bijvoorbeeld onder het gewas, te plaatsen om op die manier te voorkomen dat de temperatuur in de volken te hoog wordt. Bij temperaturen beneden 12°C zijn veel insecten nodig om het broednest op temperatuur te houden. Omdat hiervoor een groot aantal insecten nodig is, blijven er minder insecten over voor bestuivingsarbeid. Het kost hommel- en bijenvolken veel energie om temperatuurpieken en -dalen zonder schade te overleven. Lage nachttemperaturen hebben geen effect op hommel- en bijenvolken. Hommels gaan bloemen bezoeken vanaf 10°C tot ook ongeveer 35°C. De beste t ontwikkeling van eitjes, larven en poppen constant op 35°C worden gehouden. Al waaieren met de vleugels worden gevent turen boven de 35°C besteden bijen vee bijen beschikbaar blijven voor het bestuivi koelen. Hommels ventileren wel, maar m hoge temperaturen gaat het broednest do In de zomer is het belangrijk om de bije plaatsen om op die manier te voorkomen beneden 12°C zijn veel insecten nodig om groot aantal insecten nodig is, blijven er m bijenvolken veel energie om temperatu temperaturen hebben geen effect op hom 5.2 5.2 Luchtvochtigheid en watergift Planten beginnen al lang voordat de knoppen zichtbaar zijn met het aanleggen van hun bloemknoppen; soms al voor de winter. In de periode dat de bloemen aangelegd worden, is het soms gunstig om de plant iets onder stress te zetten, door de watergift wat te beperken. Veel planten reageren hierop met minder vegetatieve groei en meer bloemaanleg (“noodbloei”). In de volle grond wordt dit effect ook wel bereikt door de wortels van de planten geheel of gedeeltelijk rond te steken. Door het ontbreken van een deel van de wortels kunnen ze minder water opnemen. 21 Luchtvochtigheid en Planten beginnen al lang voordat de kno soms al voor de winter. In de periode dat iets onder stress te zetten, door de wate vegetatieve groei en meer bloemaanleg (“ de wortels van de planten geheel of gede wortels kunnen ze minder water opnemen Voor een goede bestuiving is bij de meeste gewassen een luchtvochtigheid van 60 tot 80 % aan te bevelen. Bij een relatieve luchtvochtigheid van meer dan 90 % ontstaan vaak problemen met het loskomen van het stuifmeel. Door condensvorming wordt het stuifmeel vochtig en plakkerig. Onder deze omstandigheden kan het moeilijk door insecten worden verzameld. Het vochtige stuifmeel wordt dan ook niet door luchtbewegingen en het openspringen van de helmknoppen overgebracht naar de stampers. Bovendien verliest het stuifmeel bij een hoge luchtvochtigheid sneller zijn kiemkracht. Ook een te lage luchtvochtigheid is ongunstig. Uitgedroogd stuifmeel is moeilijk tot klompjes samen te pakken, waardoor het niet verzameld kan worden door bijen en hommels. Dit heeft weer een negatief effect op het bloembezoek. Bij een onvoldoende watergift of een te lage relatieve luchtvochtigheid droogt de nectar in de bloemen op. Bij diverse gewassen is in onderzoek en ook in de praktijk het belang van voldoende vocht voor een goede bestuiving gebleken. Voor een goede bestuiving is bij de meest Bij een relatieve luchtvochtigheid van mee stuifmeel. Door condensvorming wordt he het moeilijk door insecten worden verzam gingen en het openspringen van de helm stuifmeel bij een hoge luchtvochtigheid sne Ook een te lage luchtvochtigheid is ong pakken, waardoor het niet verzameld kan op het bloembezoek. Bij een onvoldoend nectar in de bloemen op. Bij diverse gewa de vocht voor een goede bestuiving geble Wanneer de planten water nodig hebben, of de luchtvochtigheid te laag is, is het in aanwezigheid van bestuivende insecten af te raden om de planten water te geven met overheadberegening. Ook voor het stuifmeel is het niet goed als het door waterdruppels geraakt wordt. Om de luchtvochtigheid te verhogen is het beter om bijvoorbeeld de paden tussen het gewas nat te spuiten. Bij druppelbevloeiing of een eb-vloed systeem is het water geven geen probleem, omdat daarbij geen waterdruppels op de bloemen komen. Overheadberegening kan wel worden gebruikt zodra de insecten stoppen met vliegen (tussen zonsondergang en zonsopkomst). Het is aan te raden om de planten ’s ochtends water te geven, voordat de insecten gaan vliegen. Ze zijn dan optimaal in conditie voor bestuiving. Wanneer de planten water nodig hebben bestuivende insecten af te raden om de stuifmeel is het niet goed als het door wa het beter om bijvoorbeeld de paden tusse systeem is het water geven geen proble Overheadberegening kan wel worden geb gang en zonsopkomst). Het is aan te rade gaan vliegen. Ze zijn dan optimaal in cond De bloeisnelheid wordt niet beïnvloed door de luchtvochtigheid. Tijdens het rijpen van de bessen is de luchtvochtigheid wel van belang. Bij sommige planten, zoals Ligustrum, lijkt een lage relatieve luchtvochtigheid slecht voor de bessen te zijn. Er treedt bij droogte meer vruchtrui op. De bloeisnelheid wordt niet beïnvloed do luchtvochtigheid wel van belang. Bij so vochtigheid slecht voor de bessen te zijn. Een hoge relatieve luchtvochtigheid van meer dan 90 % veroorzaakt problemen voor de hommel- en bijenvolken. Een zo hoge luchtvochtigheid is niet goed voor de ontwikkeling van het broednest. De bijen en hommels moeten veel ventileren, waardoor er minder individuen beschikbaar zijn voor bestuivingsarbeid. Een hoge luchtvochtigheid veroorzaakt vaak condens in de volken waardoor schimmelvorming ontstaat. Een hoge relatieve luchtvochtigheid van m volken. Een zo hoge luchtvochtigheid is hommels moeten veel ventileren, waardo Een hoge luchtvochtigheid veroorzaakt vaa 5.3 5.3 Licht Licht De hoeveelheid licht heeft een grote invloed op de bloemkwaliteit. Bij donker weer worden er minder assimilaten (suikers) in de plant gevormd waardoor het proces van bloei, bestuiving en vruchtzetting wordt vertraagd. Daardoor vermindert de vorming van nectar en stuifmeel en als gevolg daarvan ook de activiteit van bestuivende insecten. Planten zijn slechts gevoelig voor een vrij klein gedeelte van het lichtspectrum, namelijk het zichtbare licht met een golflengte van 400 tot 700 nanometer. Folie dat gebruikt wordt voor kunststof tunnels en kassen moet dus licht met een golflengte van 400 tot 700 nm doorlaten anders kunnen planten er niet of onvoldoende onder groeien. Het ultraviolette licht (300-400 nm) is niet zo belangrijk voor de plantengroei. De lichtdoorlatendheid van de verschillende folies voor loodrecht opvallend licht (400-700 nm) is ongeveer 90 %, dezelfde waarde geldt voor glas. Bij het ouder worden van de folie neemt de lichtdoorlaatbaarheid meestal geleidelijk af. Uit onderzoek is gebleken dat deze afname, ook na meerdere jaren, niet groter is dan 10 %. Sterke bevuiling van de folie kan de lichtdoorlating wel beperken. Condens kan een lichtverlies veroorzaken van 15 tot 20 %. Bovendien moet de folie de warmtestraling van de zon: het infrarood (800-3000 nm) goed doorlaten. De hoeveelheid licht heeft een grote inv assimilaten (suikers) in de plant gevormd vertraagd. Daardoor vermindert de vormin van bestuivende insecten. Planten zijn sle namelijk het zichtbare licht met een golfle kunststof tunnels en kassen moet dus l kunnen planten er niet of onvoldoende belangrijk voor de plantengroei. De lichtdo licht (400-700 nm) is ongeveer 90 %, de neemt de lichtdoorlaatbaarheid meestal g meerdere jaren, niet groter is dan 10 %. Condens kan een lichtverlies veroorzaken de zon: het infrarood (800-3000 nm) goed Bijen reageren door hun interne communicatie (bijendans), in hoge mate op de lichthoeveelheid. De activiteit van hommels is minder afhankelijk van de lichtintensiteit. De activiteit van bestuivende insecten onder kunststof kappen laat nog al eens te wensen over. De oorzaak hiervan wordt vaak gezocht bij de kunststof folie. De lichtdoorlating zou onvoldoende zijn voor goed bestuivingswerk door bijen en hommels. Bijen kunnen straling met golflengten van 400 tot 700nm waarnemen. Het menselijk oog is gevoelig voor straling van 400 tot 800nm. Daardoor zien bijen in tegenstelling tot de mens, wel ultraviolette straling, maar Bijen reageren door hun interne communic van hommels is minder afhankelijk van de stof kappen laat nog al eens te wensen ov De lichtdoorlating zou onvoldoende zijn vo Bijen kunnen straling met golflengten van straling van 400 tot 800nm. Daardoor zie 22 zijn ze blind voor rood licht. Van hommels is minder bekend welk kleurenspectrum ze waar kunnen nemen. Aangenomen wordt dat dit ongeveer gelijk is aan dat van bijen. Folie van kunststof kassen maakt de vliegactiviteit van bijen en hommels niet onmogelijk. Het licht dat nodig is voor een goede plantengroei is voldoende voor het bestuivingswerk. Voldoende oriëntatiepunten in de plastic kassen zijn een hulpmiddel voor de bestuivende insecten bij het terugvinden van hun kast. Vaak worden bestuivingproblemen in kunststof tunnels niet veroorzaakt door te weinig licht, maar door een gebrekkige klimaatbeheersing (vooral op het gebied van vocht), waardoor de bloemen niet aantrekkelijk zijn voor de bestuivende insecten. zijn ze blind voor rood licht. Van hommels Aangenomen wordt dat dit ongeveer ge vliegactiviteit van bijen en hommels niet o voldoende voor het bestuivingswerk. Vold voor de bestuivende insecten bij het terug Vaak worden bestuivingproblemen in kuns gebrekkige klimaatbeheersing (vooral op h voor de bestuivende insecten. 5.4 5.4 Koolzuurgas Koolzuurgas De gebruikelijke CO2 waarden in kassen veroorzaken geen problemen voor hommel- en bijenvolken. Uit een onderzoek bleek dat tot 2500 ppm in de lucht geen invloed heeft op hun activiteit. Het normale CO2 gehalte van buitenlucht is ongeveer 350 ppm. Bij het gebruik van heteluchtkachels kan het CO2 gehalte soms te hoog worden. Bijen en hommels raken dan versuft. Het is aan te bevelen bestuivingsvolken niet vlak bij CO2 leidingen te plaatsen. De gebruikelijke CO2 waarden in kassen v onderzoek bleek dat tot 2500 ppm in de l van buitenlucht is ongeveer 350 ppm. Bij het gebruik van heteluchtkachels kan dan versuft. Het is aan te bevelen bestuivin 5.5 5.5 Bemesting Bemesting De bemesting heeft effect op het aantal bloemen dat de plant produceert. Met bijvoorbeeld de stikstofbemesting kan de teler sturen of de plant zich vooral vegetatief (blad) of generatief (bloei) ontwikkelt. Bij planten die maar eens in de twee jaar bestakken leveren (Callicarpa, Ilex verticillata) wordt in het eerste jaar ruim stikstof gegeven om voldoende scheutgroei te krijgen. In het tweede jaar wordt weinig stikstof gegeven om de bloei te stimuleren. Als het stikstofgehalte van de grond in het tweede jaar ook zonder bijmesten te hoog is, worden de wortels van de planten soms rondgestoken om de stikstofopname te beperken. Ook het laag houden van de pH van de bodem helpt mee om de beschikbaarheid van stikstof te beperken. In de tabel hieronder staan enkele streefwaarden voor stikstof. Om uit te rekenen hoeveel stikstof moet worden bijgemest, moet het perceel bemonsterd worden. Van de hier genoemde streefwaarde moet de hoeveelheid gemeten stikstof (de N-min) worden afgetrokken, om te vinden hoeveel moet worden bijgemest. In kolom 3 van de tabel staat de streefwaarde voor stikstof indien maar 1 keer per jaar bemonsterd en bijmest wordt. In kolom 4 en 5 staan de streefwaarden wanneer de stikstofgift per jaar over 2 tijdstippen verdeeld wordt. De bemesting heeft effect op het aantal bemesting kan de teler sturen of de plan planten die maar eens in de twee jaar bes ruim stikstof gegeven om voldoende sc gegeven om de bloei te stimuleren. Als bijmesten te hoog is, worden de wortels beperken. Ook het laag houden van de pH beperken. In de tabel hieronder staan enke moet worden bijgemest, moet het percee de hoeveelheid gemeten stikstof (de Nbijgemest. In kolom 3 van de tabel sta bemonsterd en bijmest wordt. In kolom 4 2 tijdstippen verdeeld wordt. Gewas jaar Gewas jaar Hypericum Ilex aquifolium Callicarpa Callicarpa Ilex verticillata Ilex verticillata Viburnum opulus Viburnum opulus Elk jaar Elk jaar 1e jaar, scheutgroei 2e jaar, besdracht 1e jaar, scheutgroei 2e jaar, besdracht 1e jaar, scheutgroei 2e jaar, bloei en besdracht Hypericum Ilex aquifolium Callicarpa Callicarpa Ilex verticillata Ilex verticillata Viburnum opulus Viburnum opulus Elk jaar Elk jaar 1e jaar, scheutgroei 2e jaar, besdracht 1e jaar, scheutgroei 2e jaar, besdracht 1e jaar, scheutgroei 2e jaar, bloei en besdracht Streefwaarde kg N/ha (bij 1 keer per jaar bemonsteren voor 15 juni) 130 110 100 50 100 30 100 90 Streefwaarde kg N/ha (bij 1e keer bemonsteren voor start groeiseizoen) 90 90 70 40 70 30 80 70 Streefwaarde kg N/ha (bij 2e keer bemonsteren tussen 15 juni en 1 aug.) 70 80 70 40 70 30 80 70 S N j v 1 1 1 5 1 3 1 9 Uit: Adviesbasis voor de bemesting van boomkwekerijgewassen - vollegrondsteelt, Th.G.L. Aendekerk, 2000. Uit: Adviesbasis voor de bemesting van boomkweker Over het effect van de bemesting op de kwaliteit van nectar en stuifmeel is weinig bekend. Het spoorelement borium is belangrijk voor het kiemen van stuifmeel op de stempel, maar een gebrek aan borium komt in de praktijk zelden voor. Over het effect van de bemesting op de element borium is belangrijk voor het kie komt in de praktijk zelden voor. 23 Bij verschillende plantensoorten (vooral soorten uit de Rozenfamilie - Rosaceae) is aangetoond, dat wanneer veel bloemen zich niet tot een rijpe vrucht ontwikkelen, dit niet altijd aan een gebrekkige bestuiving ligt. Het speelt ook mee of de plant of boom voldoende reserves heeft om een groot aantal vruchten te dragen. Als de conditie van de plant goed is zullen veel bloemen zich tot een vrucht ontwikkelen. Vooral na een jaar met een rijke vruchtdracht is een uitgebalanceerde bemesting daarom belangrijk, om een beurtjaar te voorkomen. Zorg dat de grond zo goed mogelijk overeenstemt met de voorkeur van de plant, bijvoorbeeld door de pH bij te sturen. Bij verschillende plantensoorten (vooral so veel bloemen zich niet tot een rijpe vrucht speelt ook mee of de plant of boom voldo de conditie van de plant goed is zullen vee een rijke vruchtdracht is een uitgebalanc komen. Zorg dat de grond zo goed moge de pH bij te sturen. 5.6 5.6 Onkruidbestrijding Onkruidbestrijding Onkruidbestrijding is belangrijk om de concurrentie met het gewas om voedingsstoffen en water zoveel mogelijk te beperken. Voor een rijke besdracht moeten de groeiomstandigheden immers optimaal zijn. Met name bij gebruik van hommels, die niet bloemvast zijn, is het belangrijk dat er geen bloeiende onkruiden tussen het gewas staan. Als het gewas niet zo aantrekkelijk voor ze is, zullen ze anders met name het onkruid bevliegen. Dit is bijvoorbeeld het geval bij sierperen, waarvan de bloemen weinig nectar bevatten. Bij chemische onkruidbestrijding moet gecontroleerd worden of het gebruikte middel niet schadelijk is voor de bestuivende insecten; dit staat op het etiket vermeld. Herbiciden zijn echter in het algemeen minder schadelijk voor bestuivende insecten dan insecticiden. Onkruidbestrijding is belangrijk om de co mogelijk te beperken. Voor een rijke besdr Met name bij gebruik van hommels, di onkruiden tussen het gewas staan. Als h name het onkruid bevliegen. Dit is bijvoor bevatten. Bij chemische onkruidbestrijdi schadelijk is voor de bestuivende insecte algemeen minder schadelijk voor bestuive 5.7 5.7 Gewasbescherming Gewasbescherming Bij gewassen die met blad worden geleverd zal het gebruik van gewasbeschermingsmiddelen soms niet te vermijden zijn, omdat ziekten en plagen teveel kwaliteitsverlies veroorzaken. Ook voor bladverliezende gewassen kan het noodzakelijk zijn, als de algemene conditie van de plant te veel lijdt onder de ziekte of plaag. Anders kan de vruchtdracht in gevaar komen. Bestuivende insecten mogen niet in contact komen met gewasbeschermingsmiddelen die gevaarlijk voor ze zijn. Dit zijn voornamelijk de insecticiden. Bij biologische gewasbescherming kunnen de bestuivende insecten optimaal functioneren. Indien het gebruik van bestrijdingsmiddelen noodzakelijk is, kan bij gewassen met een korte bloeiperiode een zodanig schema worden opgesteld, dat middelen die voor bijen gevaarlijk zijn alleen voor en na de bloeiperiode worden toegepast. Bij gewassen die met blad worden geleve vermijden zijn, omdat ziekten en plagen gewassen kan het noodzakelijk zijn, als d plaag. Anders kan de vruchtdracht in geva Bestuivende insecten mogen niet in conta zijn. Dit zijn voornamelijk de insecticiden. ten optimaal functioneren. Indien het gebr een korte bloeiperiode een zodanig sche alleen voor en na de bloeiperiode worden t De giftigheid van gewasbeschermingsmiddelen voor bijen en hommels staat op de etiketten vermeld. In het wettelijk gebruiksvoorschrift zijn deze middelen als volgt omschreven: De giftigheid van gewasbeschermingsmid wettelijk gebruiksvoorschrift zijn deze midd Dit middel is gevaarlijk voor bijen en hommels. Niet toegestaan is toepassing in bloeiende gewassen of in gewassen wanneer deze actief bezocht worden door bijen of hommels. Niet toegestaan is toepassing wanneer bloeiende onkruiden aanwezig zijn. Dit middel is gevaarlijk voor b gewassen of in gewassen wann toegestaan is toepassing wannee In de gebruiksaanwijzing is verder opgeno In de gebruiksaanwijzing is verder opgenomen: Bijen kunnen actief vliegen op niet-bloeiende gewassen, bijvoorbeeld om honingdauw te verzamelen die door luizen is afgescheiden. Bijen kunnen actief vliegen op niet die door luizen is afgescheiden. Hierdoor is men aansprakelijk voor schade aan bijenvolken als deze honingdauw, de zoete afscheiding van luizen, en/of bloeiende onkruiden bevliegen. In vergelijking met honingbijen is er weinig bekend over de gevoeligheid van hommels voor gewasbeschermingsmiddelen. Omdat hommels groter zijn dan bijen hebben ze waarschijnlijk meer weerstand. Dit is echter voor slechts een beperkt aantal middelen onderzocht. Bij de toepassing van gewasbeschermingsmiddelen bij bedekte teelten is het contact tussen middel en bijen intensiever dan in de open lucht. Door de afgesloten ruimte blijft het middel langer aanwezig. Is het gebruik van gevaarlijke middelen noodzakelijk dan moeten de bijen- en hommelvolken ‘s avonds uit de kas worden verwijderd, waarna de bespuiting uitgevoerd kan worden. Er zijn weinig concrete onderzoeksgegevens bekend over het effect van gewasbeschermingsmiddelen op bijen en hommels bij bedekte teelten. Op grond van ervaringen in de praktijk zijn de bestrijdingsmiddelen ingedeeld in 4 categorieën: Hierdoor is men aansprakelijk voor schad luizen, en/of bloeiende onkruiden bevliege In vergelijking met honingbijen is er weinig mingsmiddelen. Omdat hommels groter echter voor slechts een beperkt aantal mid Bij de toepassing van gewasbeschermings intensiever dan in de open lucht. Door de van gevaarlijke middelen noodzakelijk dan verwijderd, waarna de bespuiting uitgevo bekend over het effect van gewasbescher van ervaringen in de praktijk zijn de bestrij 24 Categorie 1.: Deze middelen zijn absoluut niet te gebruiken in combinatie met bijen en hommels. Acefaat, dimethoaat, methiocarb, synthische pyrethoïden m.u.v. deltamethrin en karate, teflubenzuron. Categorie 1.: Deze middelen zijn absoluut niet te gebruik Acefaat, dimethoaat, methiocarb, synthisc Categorie 2.: Bij deze middelen geldt dat voor het spuiten de hommel- en bijenvolken ’s avonds uit de tunnel moeten worden verwijderd. De volken mogen na 36 uur terug in de tunnel of kas. In deze periode moet goed gelucht worden. Chloorfenvinfos, deltamethrin, esfenvaleraat, thiometon. Categorie 2.: Bij deze middelen geldt dat voor het spu worden verwijderd. De volken mogen na gelucht worden. Chloorfenvinfos, deltamethrin, esfenvalera Categorie 3.: Voor deze middelen geldt dat voor het spuiten de hommel- en bijenvolken ’s avonds uit de tunnel of kas moeten. De volken mogen pas na 12 uur terug als het gewas droog is. In deze periode moet goed gelucht worden. Carbendazim, chlofentezin, fenbutatinoxide, hexythiazox, pirimicarb, pirimicarb rookontwikkelaar, tolyfluanide, zwavel spuiten of stuiven. Categorie 3.: Voor deze middelen geldt dat voor het s moeten. De volken mogen pas na 12 uur worden. Carbendazim, chlofentezin, fenbutatino tolyfluanide, zwavel spuiten of stuiven. Categorie 4.: Voor deze middelen geldt ’s avonds spuiten, na afloop van de hommel- of bijenvlucht. Amitraz, bacterispreparaat, bupirimaat, captan, fenarimol, iprodion, penconazool, procymidon, thiofanaatmethyl, vinchlozolin, zwavel verdampen. Categorie 4.: Voor deze middelen geldt ’s avonds spuite Amitraz, bacterispreparaat, bupirimaat, c methyl, vinchlozolin, zwavel verdampen. Algemene aanbevelingen voor het gebruik van gewasbeschermingsmiddelen bij inzet van bestuivende insecten: Algemene aanbevelingen voor het ge bestuivende insecten: - Niet stuiven met spuitpoeders - Geen bestrijdingsmiddelen mengen - Niet spuiten als hommels of bijen actief zijn in het gewas. - Voorkom dat er na het spuiten plassen water op het plastic blijven staan. - Als de bijen of hommels uit de kas moeten, de bijen wegzetten bij een temperatuur van 10 - 15°C; de hommels bij 15 – 20°C. Hierbij moeten de volken voldoende ventilatie hebben. - De volken moeten altijd op dezelfde plaats worden teruggezet. - Niet stuiven met spuitpoeders - Geen bestrijdingsmiddelen mengen - Niet spuiten als hommels of bijen actief - Voorkom dat er na het spuiten plassen - Als de bijen of hommels uit de kas moe hommels bij 15 – 20°C. Hierbij moeten - De volken moeten altijd op dezelfde pla 25 26 6 Bestuiving en besdracht per gewas 6 Bestuiving en bes 6.1 Algemene gegevens 6.1 Algemene gegevens 6.1.1 Informatie verzamelen over specifieke gewassen 6.1.1 Informatie verzamelen o Over de specifieke bestuivingsmaatregelen die bij elk gewas genomen kunnen worden, is in de literatuur weinig bekend. Een goede manier om er toch achter te komen is, door te gaan kijken bij andere bedrijven die hetzelfde gewas telen, bijvoorbeeld met een studieclub. Ook bestaan er van sommige gewassen (internationale) liefhebbersverenigingen. In de verenigingsbladen en bij hun leden is vaak zeer gedetailleerde informatie beschikbaar. De leverancier van het uitgangsmateriaal kan vaak ook informatie over de bestuiving leveren. De in dit rapport genoemde vruchtdragende soorten worden voor de sier gekweekt. Over de bestuiving van vruchtdragende soorten die voor consumptie bestemd zijn is zeer veel bekend (Malus, Pyrus, Vaccinium etc.). Gegevens over fruitgewassen kunnen soms ook voor de sierteelt nuttig zijn. Let bij het zoeken naar informatie in het Engels op het verschil tussen twee termen voor "bestuiver": pollinator = bestuivend insect polleniser (of pollenizer) = bestuiverplant (mannelijke plant) Over de specifieke bestuivingsmaatregele weinig bekend. Een goede manier om er die hetzelfde gewas telen, bijvoorbeeld (internationale) liefhebbersverenigingen. In informatie beschikbaar. De leverancier bestuiving leveren. De in dit rapport genoemde vruchtdragen vruchtdragende soorten die voor consum etc.). Gegevens over fruitgewassen kunne informatie in het Engels op het verschil tus pollinator = bestuivend insect polleniser (of pollenizer) = bestuiv 6.1.2 6.1.2 Andere bestuivingswijzen dan insecten Andere bestuivingswijze Bij gewassen waarbij windbestuiving een bijdrage kan leveren kan, naast de inzet van bestuivende insecten, ook gewerkt worden met een bladblazer. De natuurlijke windbestuiving kan zijn werk beter doen, als de heesters een ruime plantafstand hebben. Bij zelfbestuivers is het vaak nuttig om het gewas overhead water te geven. Het stuifmeel komt door de schokjes van de vallende waterdruppels vrij, en kan eventueel ook via de waterdruppels op de bloem van de meeldraden naar de eigen stamper drijven. Geef echter geen water op een moment dat bestuivende insecten in het gewas actief zijn, maar liever ’s ochtends vroeg. Bij gewassen waarbij windbestuiving een b ook gewerkt worden met een bladblazer heesters een ruime plantafstand hebben. te geven. Het stuifmeel komt door de sch de waterdruppels op de bloem van de me op een moment dat bestuivende insecten 6.1.3 6.1.3 Gebruik van een bloeikalender Gebruik van een bloeika Een bloeikalender is een registratie van de bloeiperioden van de verschillende cultivars van een soort of geslacht. Van sommige (fruit) gewassen zijn bloeikalenders in de literatuur te vinden. U kunt er ook een zelf maken door in het bloeiseizoen 1 à 2 keer per week te noteren welke cultivars in bloei staan. In volgende jaren kan het door andere weersomstandigheden wel zo zijn, dat de bloei enkele weken eerder of later begint, maar de volgorde waarin cultivars bloeien blijft vrijwel altijd gelijk. Of een cultivar kort of lang bloeit is ook elk jaar ongeveer hetzelfde. Op die manier kunt u plannen welke cultivars bij elkaar in de buurt gezet moeten worden, om een goede bestuiving te verkrijgen. Een bloeikalender is een registratie van geslacht. Van sommige (fruit) gewassen z maken door in het bloeiseizoen 1 à 2 kee jaren kan het door andere weersomstand begint, maar de volgorde waarin cultivars is ook elk jaar ongeveer hetzelfde. Op die moeten worden, om een goede bestuiving 6.1.4 6.1.4 Gebruik van losse takken of planten Gebruik van losse takke Als er wel voldoende bestuivende insecten aanwezig zijn, maar onvoldoende planten die stuifmeel leveren, kunnen ook boeketten van geschikte bloeiende takken tussen het gewas worden gezet. Neem hiervoor takken waarvan de eerste bloemen net open gaan. Zorg dat de takken voldoende water hebben, zet bijvoorbeeld een grote bos takken in een emmer. Vervang de takken zodra ze beginnen te verwelken. Zet de boeketten vlak bij de planten die bestoven moeten worden, en zorg dat ze niet op een winderige plek staan. Een alternatief voor boeketten is om geschikte mannelijke planten in containers beschikbaar te houden. Deze kunnen zodra ze gaan bloeien tussen het te bestuiven gewas worden gezet. Door de planten in containers te houden kunnen ze gemakkelijk worden verplaatst. Ook kunnen ze in bloei worden getrokken of geremd als de bloeitijd van de mannelijke en vrouwelijke planten niet precies overeenstemt. Als er wel voldoende bestuivende insecte kunnen ook boeketten van geschikte blo takken waarvan de eerste bloemen net bijvoorbeeld een grote bos takken in een de boeketten vlak bij de planten die best staan. Een alternatief voor boeketten is om ge Deze kunnen zodra ze gaan bloeien tus containers te houden kunnen ze gemakkel geremd als de bloeitijd van de mannelijke 6.1.5 6.1.5 Gebruik van verzameld stuifmeel Het is mogelijk om bijen stuifmeel te laten verspreiden dat elders verzameld is. Hiervoor wordt een pollen- 27 Gebruik van verzameld s Het is mogelijk om bijen stuifmeel te laten dispenser (een bee-booster) voor de uitvliegopening van de bijenkast geplaatst. In de bee-booster moeten regelmatig kleine hoeveelheden stuifmeel worden aangebracht. De bijen krijgen een beetje stuifmeel op hun lijf bij het verlaten van het volk, en verspreiden dit over de bloemen. In de sierteelt is hiermee nog nauwelijks ervaring opgedaan, maar technisch kan het wel. Voor telers zou dit grote voordelen kunnen opleveren. De mannelijke planten kunnen dan immers op een andere locatie staan dan de vrouwelijke planten en er is meer speling mogelijk in de bloeitijdstippen van de planten. Stuifmeel kan namelijk vrij eenvoudig enkele weken bewaard worden, dus is het geen probleem als de mannelijke plant te vroeg bloeit. Het betekent wel dat er handmatig stuifmeel moet worden verzameld, wat arbeidsintensief is. Het is daarom alleen een optie bij planten waarbij het stuifmeel eenvoudig in redelijke hoeveelheden verzameld kan worden, bijvoorbeeld door het stuifmeel boven een bakje uit de bloem(tros) te schudden. In de fruitteelt wordt gebruik gemaakt van helmknoppen met stuifmeel die in hun geheel uit de bloemen worden gehaald. Deze worden diepgevroren en vlak voor het gebruik in de bee-booster ontdooid. Meestal zal het verzamelde stuifmeel eerst moeten worden ontdaan van ongerechtigheden, door het te zeven. Het wordt dan in een (liefst glazen) potje gedaan. Als het binnen enkele dagen gebruikt wordt, is droog bij kamertemperatuur bewaren voldoende. Moet het enkele weken bewaard worden, dan moet het stuifmeel extra droog en koel worden bewaard. Het (niet luchtdicht afgesloten) potje stuifmeel kan in een grotere bak met luchtdicht deksel worden geplaatst, die als droogmiddel een laag keukenzout of silicagel-korrels bevat. Het kan ook worden gezet in een voorraadbus met een Vacuvin®-dop in de deksel. Dit type voorraadbus kan vacuüm worden getrokken en houdt stuifmeel goed droog. De bak of bus met stuifmeel moet in de koelkast worden bewaard (circa +5°C). Als het droge stuifmeel gebruikt gaat worden, moet het eerst even rustig waterdamp kunnen opnemen, bijvoorbeeld door een vochtig doekje over het geopende potje stuifmeel te leggen en dit een kwartier tot half uur bij kamertemperatuur te laten staan. dispenser (een bee-booster) voor de uitvl regelmatig kleine hoeveelheden stuifmeel lijf bij het verlaten van het volk, en verspre ervaring opgedaan, maar technisch kan h mannelijke planten kunnen dan immers op speling mogelijk in de bloeitijdstippen van bewaard worden, dus is het geen problee handmatig stuifmeel moet worden verzam planten waarbij het stuifmeel eenvoudig in het stuifmeel boven een bakje uit de bloe helmknoppen met stuifmeel die in hun ge en vlak voor het gebruik in de bee-boost worden ontdaan van ongerechtigheden, do Als het binnen enkele dagen gebruikt wor enkele weken bewaard worden, dan moe luchtdicht afgesloten) potje stuifmeel kan i droogmiddel een laag keukenzout of silica met een Vacuvin®-dop in de deksel. Dit ty goed droog. De bak of bus met stuifmeel stuifmeel gebruikt gaat worden, moet het een vochtig doekje over het geopende po temperatuur te laten staan. 6.2 6.2 Gegevens per gewas Gegevens per gewa Hieronder zijn gegevens verzameld op het gebied van bloembouw, bestuiving en vruchtdracht. De lijst bevat houtige gewassen die (onder meer) om hun siervruchten gekweekt worden. De lijst is samengesteld met gegevens uit vakliteratuur en van Internet, en maakt geen aanspraak op volledigheid. Hieronder zijn gegevens verzameld op het houtige gewassen die (onder meer) om h gegevens uit vakliteratuur en van Internet, 6.2.1 6.2.1 Akebia quinata Akebia quinata Klimplant, bloeit in april. Akebia heeft kruisbestuiving met een andere Akebia-plant nodig. De hangende bloeiwijze bestaat uit een vrouwelijke bloem aan de basis en meerdere (4-5) mannelijke bloemen aan de top. Ongeveer een kwart van de bloeiwijzen heeft geen vrouwelijke bloem, en zal dus ook geen vrucht zetten. Akebia bloemen hebben geen nectar. Ze worden in het wild onder meer bestoven door solitaire bijen en zweefvliegen. In Nederland alleen in warme zomers vruchtzetting. Klimplant, bloeit in april. Akebia heeft kruis wijze bestaat uit een vrouwelijke bloem a Ongeveer een kwart van de bloeiwijzen h Akebia bloemen hebben geen nectar. Ze zweefvliegen. In Nederland alleen in warme 6.2.2 6.2.2 Amelanchier Amelanchier Heester uit de Rosaceae. De bloemetjes van Amelanchier hebben zowel meeldraden als stampers. Ze kunnen zichzelf bestuiven, maar kruisbestuiving met behulp van insecten levert een rijkere besdracht op. Heester uit de Rosaceae. De bloemetjes kunnen zichzelf bestuiven, maar kruisbestu 6.2.3 6.2.3 Ampelopsis Ampelopsis Klimplant, familie van de druif. Heeft aparte mannelijke en vrouwelijke bloemen. Vruchten rijpen alleen goed na een warme zomer, gevolgd door een milde herfst. Klimplant, familie van de druif. Heeft apar na een warme zomer, gevolgd door een m 6.2.4 6.2.4 Aronia Appelbes, besheester uit de Rosaceae. Aronia wordt wel voor de bes gekweekt, maar meestal als fruitgewas, veel minder als sierplant. De bessen zijn namelijk nogal kwetsbaar bij het vervoer. Aronia wordt goed door bijen bestoven, veel minder goed door hommels. Een hectare Aronia met 2 bijenkasten erop kan 20 kg honing leveren. De hybriden zoals A. x. prunifolia ‘Viking’, ‘Karhumäki’ en ‘Nero’ bloeien vanaf eind april, A. melanocarpa begint 1 tot 2 weken later, A. melanocarpa ‘Hugin’ nog 2 weken later. De planten kunnen zichzelf bestuiven, maar kruisbestuiving levert een betere beszetting op. Alle soorten en hybriden van Aronia kunnen elkaar bestuiven, mits ze tegelijk bloeien. 28 Aronia Appelbes, besheester uit de Rosaceae. fruitgewas, veel minder als sierplant. De b goed door bijen bestoven, veel minder go 20 kg honing leveren. De hybriden zoals april, A. melanocarpa begint 1 tot 2 wek kunnen zichzelf bestuiven, maar kruisbes van Aronia kunnen elkaar bestuiven, mits z 6.2.5 Aucuba 6.2.5 Aucuba Tweehuizige wintergroene sierheester; er zijn aparte mannetjes en vrouwtjesplanten. Bloeien vroeg in het jaar. De vrouwelijke bloemetjes blijven zeer lang ontvankelijk voor stuifmeel. Bestuiving met hommels werkte bij een teler niet goed, maar kunstmatige windbestuiving met een bladblazer wel. In het wild wordt Aucuba door allerlei insecten bestoven, dus in de teelt moet dit ook mogelijk zijn. Misschien was de manier van inzetten of de gekozen insectensoort nog niet optimaal. Tweehuizige wintergroene sierheester; er jaar. De vrouwelijke bloemetjes blijven zee bij een teler niet goed, maar kunstmatige door allerlei insecten bestoven, dus in de inzetten of de gekozen insectensoort nog 6.2.6 6.2.6 Callicarpa Callicarpa Heester met kleine lila-paarse besjes in oktober-november. Staat bij voorkeur in de volle zon. De bessen worden gevormd op tweejarige takken. Bloeit in de zomer; de bloemen bezitten zowel stampers als meeldraden. De beste beszetting vindt plaats als er kruisbestuiving optreedt. De meest gebruikte cultivar Callicarpa bodinieri ‘Profusion’ is wel in staat tot zelfbestuiving. Heester met kleine lila-paarse besjes in o worden gevormd op tweejarige takken. B draden. De beste beszetting vindt plaat Callicarpa bodinieri ‘Profusion’ is wel in sta 6.2.7 6.2.7 Celastrus Celastrus Dit is een klimplant met oranjerode bessen in een okergeel omhulsel. Bloei mei-juni, besdracht eind zomer begin herfst. Voor bestuiving zijn aparte mannetjesplanten nodig (1 mannetje op 10 vrouwtjes). Er bestaat een cultivarC. orbiculatus ‘Hermafroditus’ die geen mannetje voor bestuiving nodig heeft, maar deze is moeilijk te krijgen. Een combinatie maken van de vrouwelijke cultivar ‘Diana’ met de mannelijke ‘Hercules’ kan ook; beiden zijn beter verkrijgbaar. De verwante soort C. scandens blijft iets kleiner, en de vruchten staan meestal niet in de bladoksels, maar aan het eind van de takken. Hiervan zijn aparte benaamde mannetjes en vrouwtjes moeilijker verkrijgbaar. De twee soorten C. orbiculatus en C. scandens kunnen ook elkaar bestuiven. Bijen zijn goede bestuivers voor Celastrus, maar ook windbestuiving is mogelijk. Dit is een klimplant met oranjerode besse begin herfst. Voor bestuiving zijn aparte een cultivarC. orbiculatus ‘Hermafroditus moeilijk te krijgen. Een combinatie maken kan ook; beiden zijn beter verkrijgbaar. staan meestal niet in de bladoksels, ma mannetjes en vrouwtjes moeilijker verkrijg elkaar bestuiven. Bijen zijn goede bestuive 6.2.8 6.2.8 Chaenomeles Chaenomeles Sierkwee, sierheester met appel-achtige gele vruchten. Bloeit vroeg in het jaar, en kan door bijen, eventueel door hommels, worden bestoven. Meestal is er alleen een goede zetting bij kruisbestuiving tussen verschillende cultivars, hoewel sommige cultivars zichzelf kunnen bestuiven. Bestoven bloemen van Chaenomeles groeien niet altijd uit tot een vrucht; slechts zo’n 10 % groeit wel uit. Sierkwee, sierheester met appel-achtige g door hommels, worden bestoven. Meesta lende cultivars, hoewel sommige cultivars groeien niet altijd uit tot een vrucht; slecht 6.2.9 6.2.9 x Citrofortunella x Citrofortunella Sier- sinaasappel, gekweekt als kamerplant of kuipplant. Kan zichzelf bestuiven. Sier- sinaasappel, gekweekt als kamerplan 6.2.10 6.2.10 Cotoneaster Cotoneaster Heester met meestal rode besjes. Wordt goed bestoven door bijen. Planten kunnen zichzelf bestuiven, maar kruisbestuiving kan ook. Voor kruisbestuiving hoeven de beide cultivars niet altijd tot dezelfde soort Cotoneaster te behoren. Binnen dit geslacht kruisen enkele verwante soorten onderling ook vrij goed met elkaar. Hybride cultivars (te herkennen aan het kruisje in de latijnse naam, bijv. Cotoneaster x watereri) kruisen ook met de oudersoorten waaruit de hybride is ontstaan. C. x watereri kruist met C. frigidus, C. salicifolius en C.rugosus. C. x suecicus kruist met C. dammeri Heester met meestal rode besjes. Wordt g kruisbestuiving kan ook. Voor kruisbest Cotoneaster te behoren. Binnen dit gesla elkaar. Hybride cultivars (te herkennen a kruisen ook met de oudersoorten waaruit d C. x watereri kruist met C. frigidus, C. sal C. x suecicus kruist met C. dammeri 6.2.11 6.2.11 Coriaria Coriaria Heester (kuipplant) met leerachtig blad en rode (soms gele) vruchtjes. De meeste soorten zijn tweehuizig (aparte mannetjesplanten nodig voor bestuiving). Binnen sommige soorten komen echter hermafrodiete planten voor, waarvan de bloemen zowel meeldraden als stampers bezitten. Heester (kuipplant) met leerachtig blad e (aparte mannetjesplanten nodig voor bes planten voor, waarvan de bloemen zowel m 6.2.12 6.2.12 Cornus Cornus Verschillende soorten Cornus hebben mooie vruchten, maar vooral C. mas wordt ook wel als vruchtgewas verbouwd (bijv. ‘Jolico’). C. mas bloeit zeer vroeg, op het kale hout. De bloemetjes bevatten zowel stampers als meeldraden en kunnen dus zichzelf bestuiven. De vruchtzetting is echter veel beter bij kruisbestuiving. Verschillende soorten Cornus hebben moo verbouwd (bijv. ‘Jolico’). C. mas bloeit zee als meeldraden en kunnen dus zichzelf bes 6.2.13 6.2.13 Cydonia Kweepeer-bloemen hebben stampers en meeldraden, en kunnen zichzelf bestuiven. 29 Cydonia Kweepeer-bloemen hebben stampers en m 6.2.14 Decaisnea 6.2.14 Decaisnea Heester met boon-achtige blauwe vruchten. De planten bezitten zowel tweeslachtige bloemen als bloemen met alleen meeldraden. Heester met boon-achtige blauwe vruchte met alleen meeldraden. 6.2.15 6.2.15 Duchesnea Duchesnea Kruipende plant met aardbei-achtige vruchtjes. De bloemen bezitten zowel stampers als meeldraden. Kunnen zichzelf bestuiven, mits het stuifmeel wordt overgebracht. Wanneer onvoldoende bestuivende insecten aanwezig zijn zullen sommige vruchten misvormd uitgroeien. Kruipende plant met aardbei-achtige vru Kunnen zichzelf bestuiven, mits het stu insecten aanwezig zijn zullen sommige vru 6.2.16 6.2.16 Euonymus Euonymus De meeste soorten hebben bloemen met stampers en meeldraden. Tussen de rijkheid van de vruchtdracht zitten vrij grote cultivarverschillen. Van E. fortunei zijn de variëteiten vegetus en radicans in cultuur. Vegetuscultivars hebben de volwassen vorm van deze plant, en dragen vrucht. Radicans-cultivars maken deel uit van de jeugdvorm en bloeien over het algemeen niet. Gezien de giftigheid van dit gewas is eventuele honing die ervan gewonnen wordt waarschijnlijk niet voor consumptie geschikt. De meeste soorten hebben bloemen met zitten vrij grote cultivarverschillen. Van E. f cultivars hebben de volwassen vorm van d de jeugdvorm en bloeien over het algeme ervan gewonnen wordt waarschijnlijk niet v 6.2.17 6.2.17 Gaultheria Gaultheria (zie Pernettya) (zie Pernettya) 6.2.18 6.2.18 Hedera Hedera Klimop heeft een duidelijk verschillende jeugdvorm en een volwassen vorm. Alleen de volwassen vorm bloeit en draagt zwarte bessen. Deze vorm is ook te herkennen aan het feit dat de bladeren niet handvormig maar ruitvormig zijn. Hedera bloemen bezitten zowel stampers als meeldraden. De planten bloeien erg laat in het jaar (oktober), waardoor er bij slecht weer weinig bestuivers zijn. De bloemen worden door allerlei insecten (bijen, vlinders, wespen) bestoven, en leveren veel stuifmeel en nectar. Voor de besheesterteelt is het inzetten van bijen nuttig. Er zitten grote cultivarverschillen in besdracht. De cultivar Hedera hibernica ‘Irish Arborescent’, (beter bekend als H. helix ‘Arborescens’), is onvruchtbaar en zet zelden bes. Cultivars als H. helix ‘Arbori Gloss’ (= volwassen vorm van ’Glymii’), ‘Arbori Purple’ en ‘Zorgvlied’ zetten veel beter bes. H. helix f. poetarum heeft geen zwarte maar okergele bessen, en zet meestal ook goed. De bessen zijn rond februari op z’n mooist. Klimop heeft een duidelijk verschillende jeu en draagt zwarte bessen. Deze vorm is oo ruitvormig zijn. Hedera bloemen bezitten z jaar (oktober), waardoor er bij slecht wee (bijen, vlinders, wespen) bestoven, en lev zetten van bijen nuttig. Er zitten grote cu Arborescent’, (beter bekend als H. helix ‘A helix ‘Arbori Gloss’ (= volwassen vorm va helix f. poetarum heeft geen zwarte maar februari op z’n mooist. 6.2.19 6.2.19 Hippophae Hippophae Heester met dorens en oranje bessen. Tweehuizig, dus er zijn aparte mannetjesplanten nodig voor de bestuiving. (Af en toe komen hermafrodiete exemplaren voor). Deze plant wordt m.n. in het Oostblok ook als fruitgewas gebruikt, en om die reden zijn veel rijkdragende vrouwelijke cultivars ontwikkeld. (o.a. ‘Leikora’). Deze kunnen bestoven worden met een mengsel van verschillende mannelijke klonen dat verkocht wordt als ‘Pollmix’. Hippophae bloeit in het voorjaar voor het blad uitloopt. De vrouwelijke bloemen blijven circa 7 dagen receptief (ontvankelijk). Heester met dorens en oranje bessen. bestuiving. (Af en toe komen hermafrodiet fruitgewas gebruikt, en om die reden zijn Deze kunnen bestoven worden met een m ‘Pollmix’. Hippophae bloeit in het voorjaa dagen receptief (ontvankelijk). 6.2.20 6.2.20 Hypericum Hypericum is tweeslachtig, per bloem zijn zowel stampers als meeldraden aanwezig. Tot de besdragende Hypericum planten behoren tot H. androsaemum en de hybride H. x. inodorum (de meeste cultivars voor de snij zijn hybriden). Al deze cultivars kunnen zichzelf en elkaar bestuiven, en ook de soort H. hircinum kruist ermee. Met andere Hypericum-soorten kruisen ze niet. In de praktijk is de beszetting zonder extra inzet van bestuivende insecten voldoende. Extra inzet van bestuivende insecten kan wel grotere bessen opleveren, doordat er meer zaad inzit. De teeltomstandigheden, met name de watervoorziening van de planten, hebben ook veel invloed op de besgrootte. Alle bloemknoppen die groot genoeg zijn om te gaan bloeien gaan tegelijk open als het dag wordt. Gedurende de ochtend gaan steeds enkele helmhokjes van de meeldraden open. Hoewel Hypericum erg veel meeldraden bezit, produceert er steeds maar één of enkele tegelijk stuifmeel. Na een uur of 11 ’s ochtends op een zonnige dag is het stuifmeel ver op, zeker als er veel insecten zijn. Op dagen met vochtig, regenachtig weer duurt het langer voordat alle meeldraden open zijn gegaan. De bloemen blijven enkele dagen open. Ze kunnen na de eerste dag nog wel bestoven worden, maar produceren zelf weinig stuifmeel meer. Als de bloem niet door insecten bestoven is, kunnen de buitenste lange meeldraden naar binnen toe 30 Hypericum Hypericum is tweeslachtig, per bloem zijn Hypericum planten behoren tot H. androsa snij zijn hybriden). Al deze cultivars kunne ermee. Met andere Hypericum-soorten kru bestuivende insecten voldoende. Extra in doordat er meer zaad inzit. De teeltom hebben ook veel invloed op de besgrootte Alle bloemknoppen die groot genoeg zi Gedurende de ochtend gaan steeds enke veel meeldraden bezit, produceert er ste ochtends op een zonnige dag is het stuifm regenachtig weer duurt het langer voord dagen open. Ze kunnen na de eerste dag meer. Als de bloem niet door insecten be buigen om zelfbestuiving tot stand te brengen. Ook zonder bestuiving kunnen bessen ontstaan, maar deze zijn vaak klein en misvormd. De insecten komen met name op het stuifmeel af, hoewel er ook wel wat nectar te halen is in de bloemen. Vroeg in de ochtend (voor de helmhokjes open zijn) en bij vochtig weer zoeken de insecten vooral onder in de bloem naar nectar. Bij zonnig weer lopen ze meer boven in de bloem over de meeldraden voor het verzamelen van stuifmeel. Omdat er steeds maar enkele meeldraden open zijn wordt elke bloem vaak bezocht, en is er steeds weer wat te halen. Bijen en hommels zijn goede bestuivers voor Hypericum, maar ook andere insecten komen er op af. Voor de beszetting maakt het niet uit als de plant vorstschade heeft opgelopen, omdat de planten bloeien op de eenjarige takken. De plant lijkt geen koudeperiode nodig te hebben om te kunnen bloeien. buigen om zelfbestuiving tot stand te bre zijn vaak klein en misvormd. De insecten komen met name op het stuif Vroeg in de ochtend (voor de helmhokjes de bloem naar nectar. Bij zonnig weer lo verzamelen van stuifmeel. Omdat er ste bezocht, en is er steeds weer wat te hale ook andere insecten komen er op af. Voor de beszetting maakt het niet uit als op de eenjarige takken. De plant lijkt geen 6.2.21 6.2.21 Ilex verticillata Ilex verticillata Ilex verticillata is een bladverliezende beshulst uit de Verenigde staten. De planten gaan als ze zo’n 3 tot 4 Ilex verticillata is een bladverliezende bes jaar oud zijn bessen produceren. De snijtakkenteelt is tweejarig. In het eerste jaar geeft de plant lange opgaande scheuten. In het tweede jaar groeien daaraan korte zijtakjes die bloemen en bessen geven. De plant bloeit dus wel op het eenjarig hout, maar deze takjes worden meestal te kort gevonden om afzonderlijk te oogsten. De takken worden vanaf september, maar vooral in november-december geoogst als de bes gekleurd is en het blad (gedeeltelijk) afgevallen. Het oogsten gebeurt vanwege de kwetsbaarheid van de takken met de hand. Overgebleven blad wordt door middel van broeien verwijderd. De takken worden daarna op grootte gesorteerd en aangevoerd. De aanvoerpiek ligt in de kerstperiode. jaar oud zijn bessen produceren. De sni opgaande scheuten. In het tweede jaar g plant bloeit dus wel op het eenjarig ho afzonderlijk te oogsten. De takken worde als de bes gekleurd is en het blad (gedee van de takken met de hand. Overgeblev worden daarna op grootte gesorteerd en a De planten zelf zijn in Nederland uitstekend winterhard. Ze kunnen echter wel lijden onder late nachtvorst in het voorjaar. In het eerste teeltjaar is dit geen enorm probleem, omdat de plant wel weer nieuwe scheuten maakt. Als in het tweede jaar echter de jonge zijscheuten bevriezen ontstaan in het najaar erop haast geen bestakjes. De bessen kunnen slechts 4-6 graden vorst verdragen, en de takken moeten dus tijdig geoogst worden. Een paar lichte nachtvorsten voor de oogst zijn echter gunstig, omdat de bessen dan beter afharden en het blad grotendeels afvalt. De planten zelf zijn in Nederland uitsteken het voorjaar. In het eerste teeltjaar is dit g maakt. Als in het tweede jaar echter de jo bestakjes. De bessen kunnen slechts 4-6 worden. Een paar lichte nachtvorsten vo afharden en het blad grotendeels afvalt. Ilex verticillata bloeit ca 3 weken in juni-juli. Er zijn aparte mannetjes- en vrouwtjesplanten. Per 10 vrouwtjes Ilex verticillata bloeit ca 3 weken in juni-jul moet 1 mannetjesplant aanwezig zijn. Meestal is de bestuiving alleen door de natuurlijk aanwezige insecten goed, behalve als het in de bloeiperiode koud en nat weer is. Het effect is echter pas tegen de bladval zichtbaar. Bij slechte bestuiving krijgt men veel B-kwaliteit takken. moet 1 mannetjesplant aanwezig zijn. Mee goed, behalve als het in de bloeiperiode zichtbaar. Bij slechte bestuiving krijgt men Ilex verticillata heeft een humusrijke en vochthoudende grondsoort nodig. Veengrond en opdrachtige zandgrond is geschikt, kleigrond niet. Vooral in de periode dat de bessen gevormd worden (juli-augustus) is het essentieel dat de grond voldoende vochtig is, anders vallen de besjes gemakkelijk af. Ilex verticillata heeft een humusrijke en zandgrond is geschikt, kleigrond niet. Voo het essentieel dat de grond voldoende voc Enkele • • • • • • • besdragende cultivars: lIex verticillata ‘Bright Horizon’ roodoranje bessen Ilex verticillata ‘Oosterwijk’ rode bessen Ilex verticillata 'Red Sprite' (ook bekend als 'Nana' of 'Compacta') Rode bessen, compacte plant. Heeft een vroege of middelvroege bestuiver nodig. Ilex verticillata 'Shaver' roodoranje bessen, heeft een middelvroege of late bestuiver nodig. Ilex serrata x Ilex verticillata 'Sparkleberry' helderrode bessen op een vrij grote plant, die pas op iets oudere leeftijd rijk draagt. Heeft een late of erg late bestuiver nodig. Ilex verticillata 'Winter Gold' grote plant met roze-oranje bessen, die doorkleuren naar geel. Heeft een late of erg late bestuiver nodig. Ilex verticillata 'Winter Red' helder rode bessen, heeft een late of erg late bestuiver nodig. Bestuivers: Enkele • • • • • • • besdragende cultivars: lIex verticillata ‘Bright Horizon’ r Ilex verticillata ‘Oosterwijk’ rode Ilex verticillata 'Red Sprite' (ook Heeft een vroege of middelvroe Ilex verticillata 'Shaver' roodoran Ilex serrata x Ilex verticillata 'Sp iets oudere leeftijd rijk draagt. H Ilex verticillata 'Winter Gold' grot Heeft een late of erg late bestui Ilex verticillata 'Winter Red' held Bestuivers: • • • Ilex serrata x Ilex verticillata 'Apollo' bloeit laat Ilex verticillata 'Jim Dandy' bloeit vroeg (Ilex serrata x Ilex verticillata] x Ilex verticillata) 'Raritan Chief' bloeit middelvroeg, in Nederland • • • Ilex serrata x Ilex verticillata 'Ap Ilex verticillata 'Jim Dandy' bloeit (Ilex serrata x Ilex verticillata] x • • • nog niet in de handel. Ilex verticillata ‘Simpson’ bloeit vroeg Ilex verticillata 'Southern Gentleman' bloeit zeer laat. Ilex verticillata ‘Quansoo’ • • • nog niet in de handel. Ilex verticillata ‘Simpson’ bloeit v Ilex verticillata 'Southern Gentlem Ilex verticillata ‘Quansoo’ 31 6.2.22 Ilex (wintergroene soorten) 6.2.22 Ilex (wintergroene soorte Wintergroene Ilex bomen gaan pas goed snijtakken produceren als ze zo’n 10 tot 12 jaar oud zijn. Het is belangrijk om niet te vroeg te beginnen met oogsten, omdat de groeikracht en toekomstige productie van de planten dan teveel worden aangetast. Gebruik de eerste jaren waarin geoogst kan worden om de planten een goede, gemakkelijk te hanteren vorm te geven, dus niet te hoog en met veel breed uitgroeiende takken. Oogst takken over de hele boom verdeeld, en niet te veel, om de productie in de volgende jaren niet teveel te remmen. Wintergroene Ilex bomen gaan pas goed belangrijk om niet te vroeg te beginnen m de planten dan teveel worden aangetast. G een goede, gemakkelijk te hanteren vorm Oogst takken over de hele boom verdeeld te remmen. Ilex is tweehuizig. Er moeten voldoende bloeiende mannetjesplanten aanwezig zijn, ongeveer 1 mannetje op Ilex is tweehuizig. Er moeten voldoende bl 20 vrouwtjes, gelijkmatig over het productieveld verdeeld. Als de weersomstandigheden gedurende de bloei vaak ongunstig zijn voor de bestuivers, is het beter om twee keer zo veel mannetjes te gebruiken. De mannetjes moeten bij voorkeur van dezelfde soort zijn als de vrouwtjes, maar verwante Ilex-soorten werken vaak ook. Het is handig om als mannetje een cultivar te kiezen die mooie takken met blad produceert, dan is daarvan ook nog te oogsten. Ilex aquifolium kan ook bessen produceren zonder bestoven te zijn, maar deze zijn minder in aantal en kleiner dan wanneer er wel een mannetje bij staat. Dit geldt ook voor I. x aquipernyi en I. cornuta. Vrouwelijke bloemen zijn per stuk maar één dag receptief, en de bloei per boom vindt in een korte periode plaats. De mannelijke bloemen produceren gedurende een dag of 4 stuifmeel, en ze gaan niet allemaal tegelijk open, waardoor de mannetjesbomen een langere bloeiperiode hebben. Ilex-bessen kleuren niet verder als de takken geknipt zijn; ze moeten dus geoogst worden als ze op kleur zijn. 20 vrouwtjes, gelijkmatig over het product vaak ongunstig zijn voor de bestuivers, mannetjes moeten bij voorkeur van dezelf vaak ook. Het is handig om als mannetje is daarvan ook nog te oogsten. Ilex aquifolium kan ook bessen producer kleiner dan wanneer er wel een mannet Vrouwelijke bloemen zijn per stuk maar éé plaats. De mannelijke bloemen producere tegelijk open, waardoor de mannetjesbo verder als de takken geknipt zijn; ze moete Enkele mannelijke cultivars voor bestuiving: Enkele mannelijke cultivars voor bestuiving I. aquifolium ‘Crispa Aureopicta’ I. aquifolium ‘Dandy’ I. aquifolium ‘Donningtonensis’ I. aquifolium ‘Foxii’ I. aquifolium ‘Golden Milkboy’ I. aquifolium ‘Grandis’ I. aquifolium ‘Hastata’ I. aquifolium ‘Ingramii’ I. aquifolium ‘Laurifolia’ I. aquifolium ‘Little Bull’ I. aquifolium ‘Maderensis Variegata’ I. aquifolium ‘Monstrosa’ I. aquifolium ’Myrtifolia’ (goed verkrijgbaar) I. aquifolium ‘Nigricans’ I. aquifolium ‘Ovata’ I. aquifolium ‘Recurva’ I. aquifolium ‘Red Top’ I. aquifolium ‘Silver Queen’ (goed verkrijgbaar) I. aquifolium ‘Victoria’ I. x meserveae ‘Blue Boy’ I. x meserveae ‘Blue Prince’ I. x meserveae ‘Mesdob’ CHINA BOY I. x meserveae ‘Mesan’ BLUE STALLION I. vomitoria ‘Grey’s Littleleaf’ I. aquifolium ‘Crispa Aureopicta’ I. aquifolium ‘Dandy’ I. aquifolium ‘Donningtonensis’ I. aquifolium ‘Foxii’ I. aquifolium ‘Golden Milkboy’ I. aquifolium ‘Grandis’ I. aquifolium ‘Hastata’ I. aquifolium ‘Ingramii’ I. aquifolium ‘Laurifolia’ I. aquifolium ‘Little Bull’ I. aquifolium ‘Maderensis Variegata’ I. aquifolium ‘Monstrosa’ I. aquifolium ’Myrtifolia’ (goed verkrijgbaar I. aquifolium ‘Nigricans’ I. aquifolium ‘Ovata’ I. aquifolium ‘Recurva’ I. aquifolium ‘Red Top’ I. aquifolium ‘Silver Queen’ (goed verkrijgb I. aquifolium ‘Victoria’ Ilex wordt goed bestoven door bijen, sommige soorten ook door hommels. Zorg dat bijenkorven vlak voor de bloei bij het veld staan, en binnen 100 m afstand van de Ilex bomen. Gezien de giftigheid van dit gewas is onvermengde Ilex-honing mogelijk niet voor menselijke consumptie geschikt. Ilex wordt goed bestoven door bijen, som 6.2.23 6.2.23 Ligustrum Heester met (meestal) zwarte bessen aan het uiteinde van de takken. Bloemen met stampers en meeldraden. Onderzoek van PPO bijen heeft aangetoond dat Ligustrum in de teelt alleen maar voldoende bes zet in aanwezigheid van bestuivende insecten, maar in het wild levert windbestuiving ook een groot aandeel in de bestuiving. Voor Liguster is het weer erg van invloed op de beszetting. Als het in de bloeiperiode koud is, 32 de bloei bij het veld staan, en binnen 100 is onvermengde Ilex-honing mogelijk niet v Ligustrum Heester met (meestal) zwarte bessen aa draden. Onderzoek van PPO bijen heeft aa in aanwezigheid van bestuivende insecten de bestuiving. Voor Liguster is het weer er vindt er minder bestuiving plaats door te weinig bloembezoek door bestuivende insecten. De aanvoer van bestakken op de veiling vertoont dan ook grote verschillen tussen jaren. Na de zetting valt soms een groot deel van de jonge vruchten af. Dit wordt waarschijnlijk in de hand gewerkt door een lage luchtvochtigheid rondom de jonge bessen. vindt er minder bestuiving plaats door te bestakken op de veiling vertoont dan ook deel van de jonge vruchten af. Dit wordt rondom de jonge bessen. Goed besdragende Ligustrum-soorten en cultivars: (Uit Dendroflora 30, 1993) Goed besdragende Ligustrum-soorten Soort of cultivar L. ‘Berry Boom’ L. delavayanum L. x bolium L. japonicum L. ‘Lydia’ L. ovalifolium L. ovalifolium ‘Dart’s Abundance’ L. ovalifolium ‘Dart’s Golddust’ L. ovalifolium ‘Winter Pleasure’ L. sinense L. tschonoskii L. tschonoskii ‘Little Thomas’ L. tschonoskii var. macrocarpum L. ‘Vicarii’ L. vulgare ‘Cheyenne’ L. vulgare ‘Golden Drops’ L. vulgare ‘Insulense’ 6.2.24 Gebruik Sierheester, korte snijtak, lange snijtak Sierheester Sierheester, lange snijtak Sierheester Sierheester Sierheester Sierheester, korte snijtak Sierheester, Sierheester, korte snijtak Sierheester, korte snijtak Sierheester Sierheester Sierheester Sierheester Sierheester Sierheester, korte snijtak Sierheester, korte snijtak, lange snijtak Malus Soort of cultivar L. ‘Berry Boom’ L. delavayanum L. x bolium L. japonicum L. ‘Lydia’ L. ovalifolium L. ovalifolium ‘Dart’s Abundance’ L. ovalifolium ‘Dart’s Golddust’ L. ovalifolium ‘Winter Pleasure’ L. sinense L. tschonoskii L. tschonoskii ‘Little Thomas’ L. tschonoskii var. macrocarpum L. ‘Vicarii’ L. vulgare ‘Cheyenne’ L. vulgare ‘Golden Drops’ L. vulgare ‘Insulense’ 6.2.24 Ge Sie Sie Sie Sie Sie Sie Sie Sie Sie Sie Sie Sie Sie Sie Sie Sie Sie Malus Sierappeltjes hebben net als consumptieappels meestal kruisbestuiving nodig met een andere cultivar die tegelijk bloeit. Kies liefst cultivars met een vergelijkbare bloemkleur om elkaar te bestuiven, want anders vliegen de bijen bij voorkeur naar één van de twee, in plaats van naar beide cultivars door elkaar. Zorg dat de bomen goed door elkaar gemengd staan. De bestuiverplant moet bij voorkeur al enkele dagen bloeien tegen de tijd dat de bloei van de gewenste cultivar start. Sierappeltjes hebben net als consumptiea tegelijk bloeit. Kies liefst cultivars met ee vliegen de bijen bij voorkeur naar één van de bomen goed door elkaar gemengd sta tegen de tijd dat de bloei van de gewenste Sierappeltjes worden per plant of per tak verkocht, maar als de vruchtzetting niet goed over de tak verdeeld is worden de appeltjes ook wel geplukt. Ze worden dan in bakjes met gemengde siervruchten verwerkt, of bijvoorbeeld op een stokje gezet en eventueel in was gedoopt om ze in bloemstukjes te verwerken. Een slechte vruchtdracht kan, behalve door een onvoldoende bestuiving, ook komen doordat de boom bijvoorbeeld nog te jong is, de bemesting niet optimaal is, de boom last heeft van een beurtjaar of teveel schaduw krijgt. Doordat sierappelbomen zeer productief kunnen zijn komen beurtjaren regelmatig voor. Sierappeltjes worden per plant of per t verdeeld is worden de appeltjes ook we verwerkt, of bijvoorbeeld op een stokje verwerken. Een slechte vruchtdracht kan, boom bijvoorbeeld nog te jong is, de bem teveel schaduw krijgt. Doordat sierappelb voor. Bij de keuze voor een cultivar is het belangrijk om ook te letten op de resistentie tegen schurft en bacterievuur. Bij de keuze voor een cultivar is het b bacterievuur. 33 Gegevens van sierappel-cultivars met mooie vruchten (uit Dendroflora 33, 1996) Gegevens van sierappel-cultivars met Cultivar bloem Vrucht ‘Adirondack’ wit oranjerood 12-15 laat mm bruinpaars 13-16 midden mm paarsrood 18-24 midden mm rood 9-13 mm midden/laat M. baccata ‘Street wit Parade’ ‘Crittenden’ lichtpaars ‘Donald Wyman’ wit ‘Evereste’ wit ‘Golden Hornet’ lichtpaars ‘Gorgeous’ wit ‘Indian Magic’ donker paarsroze wit ‘John Downie’ ‘Makamik’ ‘’Mary Potter’ donker paarsroze wit ‘Miyama’ wit ‘Ormiston Roy’ wit ‘Professor Sprenger’ ‘Red Jade’ wit ‘Red Sentinel’ wit ‘Red Silver’ bruinpaars wit ‘Red Splendor’ donker paarsroze ‘Rudolph’ donker paarsroze M. toringo lichtroze ‘Brouwers Beauty’ M. toringo ‘Rosea’ lichtroze M. toringo wit ’Sargent’s Elegant’ M. toringoides wit ‘Mandarin’ Bloeitijd oranjerood-rood 20- midden/laat 24 mm oranjegeel 20-25 midden/laat mm rood 18-25 mm midden Schurft Andere informatie Cultivar bloem Vrucht ongevoelig bacterievuur: ongevoelig ‘Adirondack’ wit oranjerood mm bruinpaars mm paarsrood mm rood 9-13 m licht gevoelig licht gevoelig matig gevoelig ongevoelig licht gevoelig matig gevoelig oranjerood 10-15 midden/laat matig mm gevoelig geel met rode blos midden matig 20-40 mm gevoelig paarsrood 19-25 vroeg matig mm gevoelig rood-roodbruin 10- midden/laat matig 13 mm gevoelig paarsrood 12-17 midden matig mm gevoelig geel met paarsrode midden licht blos 7-11 mm gevoelig oranjegeel tot oranje- midden licht rood 15–19 mm gevoelig oranjerood-rood 10- vroeg/midden matig 15 mm gevoelig paarsrood 18-28 midden/laat licht mm gevoelig donkerrood 18-20 midden matig mm gevoelig bruinpaars 15-18 vroeg/midden matig mm gevoelig geel met geeloranje midden matig blos 15-18 mm gevoelig geel – oranjegeel 8- midden/laat licht 10 mm gevoelig paarsrood 8-9 mm midden/laat matig gevoelig paarsrood 6-10 mm midden/laat matig gevoelig geel met rode blos laat matig 15-18 mm gevoelig Bloeitijd: Vroeg: bloei start 20-30 april Midden: bloei start 25 april – 15 mei Laat: bloei start 1 – 15 mei Zeer laat: bloei start na 15 mei M. baccata ‘Street wit Parade’ ‘Crittenden’ lichtpaars meeldauw: sterk vatbaar, bacterievuur: licht vatbaar ongevoelig voor bacterievuur ‘Donald Wyman’ wit ‘Evereste’ wit Bestuiver appels ‘Golden Hornet’ lichtpaars ‘Gorgeous’ wit ‘Indian Magic’ donker paarsroze wit van consumptie- meeldauw: matig vatbaar, bacterievuur: licht vatbaar geurende vruchten; bestuiver van consumptieappels donker paarsroze ‘Rudolph’ donker paarsroze M. toringo lichtroze ‘Brouwers Beauty’ M. toringo ‘Rosea’ lichtroze oranjerood mm geel met 20-40 mm paarsrood mm rood-roodb 13 mm paarsrood mm geel met blos 7-11 m oranjegeel rood 15–19 oranjerood15 mm paarsrood mm donkerrood mm bruinpaars mm geel met blos 15-18 geel – ora 10 mm paarsrood M. paarsrood ‘John Downie’ ‘Makamik’ meeldauw: matig vatbaar bacterievuur: zeer vatbaar vruchtkleur zeer donker ‘’Mary Potter’ donker paarsroze wit ‘Miyama’ wit meeldauw: sterk vatbaar bacterievuur: zeer vatbaar ‘Ormiston Roy’ wit ‘Professor Sprenger’ ‘Red Jade’ wit ‘Red Sentinel’ wit ‘Red Silver’ bruinpaars treurvorm, zeer vatbaar voor bacterievuur vaak verkocht als ‘adams’ glimmend blad licht vatbaar voor bacterievuur oranjerood24 mm oranjegeel mm rood 18-25 wit ‘Red Splendor’ toringo wit ’Sargent’s Elegant’ nog slecht verkrijgbaar M. toringoides wit ‘Mandarin’ geel met 15-18 mm Bloeitijd: Vroeg: bloei start 20-30 april Midden: bloei start 25 april – 15 mei Laat: bloei start 1 – 15 mei Zeer laat: bloei start na 15 mei 34 6.2.25 Mespilus 6.2.25 Mispelbloemen bezitten stampers en meeldraden, en kunnen zichzelf bestuiven. 6.2.26 Pernettya (incl. Gaultheria) Mespilus Mispelbloemen bezitten stampers en meel 6.2.26 Pernettya (incl. Gaulthe Kleine wintergroene heestertjes met witte of roze bessen, die bloeien in juni en vooral rond de Kerstperiode verkocht worden. De bekendste soort (Pernettya mucronata) is tweehuizig. Per 5 tot 10 vrouwtjesplanten moet een mannetje aanwezig zijn voor de bestuiving. Enkele (minder gekweekte) soorten Gaultheria zijn hermafrodiet, en hebben dus geen aparte bestuiverplanten nodig. Het lijkt erop dat sommige Gaultheria soorten ook zonder bestuiving vruchten kunnen laten uitgroeien. De beste bestuivers zijn hommels, maar honingbijen kunnen ook worden gebruikt. Bij sommige wilde soorten speelt windbestuiving ook een rol. Voor de bestuiving ’s ochtends de planten vochtig maken, zodat ze in goede conditie zijn tegen dat de bijen komen bestuiven; dan niet meer op de bloemen water geven. Kleine wintergroene heestertjes met witte verkocht worden. De bekendste soort (Pe moet een mannetje aanwezig zijn voor d hermafrodiet, en hebben dus geen apart soorten ook zonder bestuiving vruchten k honingbijen kunnen ook worden gebruikt. B de bestuiving ’s ochtends de planten voc komen bestuiven; dan niet meer op de blo 6.2.27 6.2.27 Pyracantha Pyracantha Vuurdoorn heeft bloemen met stampers en meeldraden en heeft zelden problemen met de beszetting; waarschijnlijk is vuurdoorn dus in staat tot zelfbestuiving. Verschillende insecten vliegen op Pyracantha, waaronder bijen, die er stuifmeel en nectar halen. De vruchten zijn geel, oranje of rood. Er zitten verschillen tussen de cultivars in hoe lang de vruchten aan de plant blijven. Bijvoorbeeld ‘Mohave’ en ‘Teton’ houden hun vruchten lang (3-5 maanden), ‘Golden Charmer’ en ‘Red Column’ kort (<2 maanden). Vuurdoorn heeft bloemen met stampers waarschijnlijk is vuurdoorn dus in staat t waaronder bijen, die er stuifmeel en necta tussen de cultivars in hoe lang de vruchten vruchten lang (3-5 maanden), ‘Golden Char 6.2.28 6.2.28 Pyrus Pyrus Sierperen hebben bloemen met stampers en meeldraden. Net als appels hebben ze meestal kruisbestuiving met een andere cultivar nodig. Voor bestuiving zijn bijen geschikt. De bloemen produceren stuifmeel en bij de meeste perensoorten slechts een beetje nectar, die bovendien ook maar weinig suiker bevat. Omdat er weinig nectar te halen is, zullen bijen alleen goed op de perenbloesem vliegen als er geen concurrerende planten in de buurt zijn, zoals bloeiend onkruid. Net als bij appels moeten de peren die elkaar moeten bestuiven wel tegelijk bloeien. Perenbloemen zijn namelijk maar 12 tot 48 uur ontvankelijk voor stuifmeel. Onder de 15°C is de bevruchting slecht. Een temperatuur tussen de 18°C en 23°C is ideaal voor een goede bestuiving. Bij sierperen zijn de vruchten meestal niet de belangrijkste factor in de sierwaarde. De habitus van de boom en de bloei is belangrijker, bijvoorbeeld voor het gebruik als laanboom. Naar sierperencultivars wordt op dit moment onderzoek gedaan bij PPO sector Fruit in Randwijk. Als vrucht voor de sier worden meestal kleinvruchtige cultivars van consumptieperen gebruikt, zoals ‘Gieser Wildeman’. De individuele vruchten worden soms ook nog op een stokje gezet of in (gekleurde) was gedoopt voor het gebruik in bloemstukjes en dergelijke. Sierperen hebben bloemen met stampers met een andere cultivar nodig. Voor bestu de meeste perensoorten slechts een beet weinig nectar te halen is, zullen bijen alle planten in de buurt zijn, zoals bloeiend bestuiven wel tegelijk bloeien. Perenbloem Onder de 15°C is de bevruchting slecht. E bestuiving. Bij sierperen zijn de vruchten van de boom en de bloei is belangrijke cultivars wordt op dit moment onderzoek worden meestal kleinvruchtige cultivars individuele vruchten worden soms ook no gebruik in bloemstukjes en dergelijke. 6.2.29 6.2.29 Rosa Rosa Rozen hebben meestal stampers en meeldraden in dezelfde bloem. Gevuldbloemige rozen hebben echter geen of weinig meeldraden, en de bestuivende insecten kunnen de stampers meestal niet bereiken, waardoor deze rozen zelden rijk vrucht dragen. Bij wilde rozensoorten is kruisbestuiving met een andere rozenplant meestal noodzakelijk, bij voorkeur een plant van dezelfde of een verwante soort. Veel hybriden kunnen echter wel zichzelf bestuiven. Een goede temperatuur voor rozenbestuiving is 20-25°C; dit is zowel gunstig voor de bestuivende insecten als voor de stuifmeelkwaliteit. De insecten bezoeken de bloemen vooral voor het stuifmeel. Veel rozensoorten hebben aantrekkelijke bottels vanaf begin september. De beste vruchtdracht is te verwachten bij de wilde soorten en de enkelbloemige cultivars die daaruit afgeleid zijn. Rozen hebben meestal stampers en mee geen of weinig meeldraden, en de bes waardoor deze rozen zelden rijk vrucht d rozenplant meestal noodzakelijk, bij voork kunnen echter wel zichzelf bestuiven. Een gunstig voor de bestuivende insecten al vooral voor het stuifmeel. Veel rozensoort vruchtdracht is te verwachten bij de wilde Rozensoorten met mooie bottels: Rozensoorten met mooie bottels: R. acicularis R. arkansana R. brunonii R. canina R. caudata R. corymbifera R. acicularis R. arkansana R. brunonii R. canina R. caudata R. corymbifera kleine rode botteltjes grote trossen kleine rode botteltjes kleine oranjerode botteltjes in grote bloeiwijzen grote scharlakenrode bottels zeer langgerekte grote rode bottels lange flesvormige rode bottels 35 kleine rode botteltjes grote trossen kleine rode kleine oranjerode botteltje grote scharlakenrode bot zeer langgerekte grote ro lange flesvormige rode bo R. forrestiana R. glauca R. moschata R. moyesii R. multiflora R. nutkana R. pendulina R. pimpinellifolia R. pisocarpa R. pyrifera R. roxburghii R. rubiginosa R. rugosa R. sweginzowii R. virginiana R. webbiana veel kleine oranje flesvormige botteltjes kleine ronde helderrode bottels grote ovale bottels grote bloeiwijzen met veel flesvormige oranjerode botteltjes kleine ronde botteltjes glanzend zwarte middelgrote bottels langwerpige rode bottels bijna zwarte bottels, draagt meestal niet rijk langgerekte rode botteltjes kleine glanzend rode botteltjes grote groengele bottels met stekeltjes en kurkstippen vroeg dracht van rode botteltjes grote rode bottels (als kerstomaatjes) langgerekte oranjerode bottels veel kleine ronde rode botteltjes langgerekte kleine rode bottels R. forrestiana R. glauca R. moschata R. moyesii R. multiflora R. nutkana R. pendulina R. pimpinellifolia R. pisocarpa R. pyrifera R. roxburghii R. rubiginosa R. rugosa R. sweginzowii R. virginiana R. webbiana veel kleine oranje flesvorm kleine ronde helderrode b grote ovale bottels grote bloeiwijzen met vee kleine ronde botteltjes glanzend zwarte middelgr langwerpige rode bottels bijna zwarte bottels, draa langgerekte rode botteltje kleine glanzend rode bott grote groengele bottels m vroeg dracht van rode bo grote rode bottels (als ke langgerekte oranjerode b veel kleine ronde rode bo langgerekte kleine rode b Rozencultivars met mooie bottels Rozencultivars met mooie bottels ‘Alba Semiplena’ ‘Ballerina’ ‘Complicata’ ‘Cornelia’ ‘Delmur’ALTISSIMO ‘Dortmund’ ‘Dupontii’ ‘Erfurt’ ‘Francis E. Lester’ ‘Fru Dagmar Hastrup’ ‘Goldbusch’ ‘Golden Wings’ ‘Goldfinch’ ‘Highdownensis’ ‘Jacpico’ PRISTINE ‘Johnago’ CHICAGO PEACE ‘Kathleen’ ‘Korbin’ SCHNEEWITTCHEN ‘Macev’ IRISH WONDER ‘Maceye’ EYE PAINT ‘Macrexy’ SEXY REXY ‘Mactrum’ TRUMPETER ‘Meidomonac’ BONICA ‘Meipotal’ BINGO MEIDILAND ‘Mme Jules Bouché’ ‘Nastarana’ ‘Peace’ ‘Penelope’ ‘Phyllis Bide’ ‘Red Coat’ ‘Rise ’n Shine’ ‘Robin Hood’ ‘Sally Holmes’ ‘Scharlachglut’ ‘Alba Semiplena’ ‘Ballerina’ ‘Complicata’ ‘Cornelia’ ‘Delmur’ALTISSIMO ‘Dortmund’ ‘Dupontii’ ‘Erfurt’ ‘Francis E. Lester’ ‘Fru Dagmar Hastrup’ ‘Goldbusch’ ‘Golden Wings’ ‘Goldfinch’ ‘Highdownensis’ ‘Jacpico’ PRISTINE ‘Johnago’ CHICAGO PEACE ‘Kathleen’ ‘Korbin’ SCHNEEWITTCHEN ‘Macev’ IRISH WONDER ‘Maceye’ EYE PAINT ‘Macrexy’ SEXY REXY ‘Mactrum’ TRUMPETER ‘Meidomonac’ BONICA ‘Meipotal’ BINGO MEIDILAND ‘Mme Jules Bouché’ ‘Nastarana’ ‘Peace’ ‘Penelope’ ‘Phyllis Bide’ ‘Red Coat’ ‘Rise ’n Shine’ ‘Robin Hood’ ‘Sally Holmes’ ‘Scharlachglut’ urnvormige oranjerode bottels oranjerode kleine ovale bottels vrij grote oranje bottels grote oranje bottels oranjerode grote ovale bottels langwerpige oranje bottels oranjerode appel- of peervormige bottels rode kleine ovale bottels vrijwel zonder kelkresten grote helderrode bottels rode middelgrote bottels grote oranjegele bijna ronde bottels veel kleine oranjegele botteltjes langgerekte rozerode bottels peervormige oranjerode bottels rijkdragend zeer veel ronde oranje kleine ovale bottels veel kleine botteltjes rijkdragend rijkdragend veel bottels rijkdragend rijkdragend, zoete bottels middelgrote rode bottels rijkdragend veel kleine oranjerode langwerpige botteltjes rijkdragend grote peervormige groene bottels met roze blos kleine rode botteltjes vrij grote peervormige bottels oranje met groen rode bottels op kleine plant oranjerode kleine ovale bottels kleine rode botteltjes grote peervormige helderrode bottels 36 urnvormige o oranjerode kl vrij grote ora grote oranje oranjerode gr langwerpige o oranjerode ap rode kleine ov grote helderr rode middelg grote oranjeg veel kleine or langgerekte r peervormige rijkdragend zeer veel ron veel kleine bo rijkdragend rijkdragend veel bottels rijkdragend rijkdragend, z middelgrote r rijkdragend veel kleine or rijkdragend grote peervo kleine rode b vrij grote pee rode bottels o oranjerode kl kleine rode b grote peervo ‘Sparrieshoop’ ‘Wedding Day’ ‘Windrush’ ‘Wolley-Dod’ rode middelgrote bottels zeer grote trossen kleine oranjerode vruchtjes vrij grote peervormige bottels oranje met groen ovale rozerode bottels met stekeltjes ‘Sparrieshoop’ ‘Wedding Day’ ‘Windrush’ ‘Wolley-Dod’ rode middelg zeer grote tro vrij grote pee ovale rozerod Er zijn ook cultivars speciaal ontwikkeld voor de snij van takken met bottels, zoals de “Fantasy” serie van Gebr. Kolster BV uit Boskoop. Er zijn ook cultivars speciaal ontwikkeld v Gebr. Kolster BV uit Boskoop. 6.2.30 6.2.30 Rubus Rubus Verwanten van braam en framboos. Veel worden als fruit gekweekt, maar ook voor de sier. Bijna allemaal hebben ze bloemen met stampers en meeldraden en dragen ze rijk vrucht. Alleen de dubbelbloemige sierplanten dragen minder. Meestal worden in het eerste jaar lange takken met blad gevormd; in het tweede jaar dragen de zijtakjes hiervan bloemen en vruchten. Als snijtak worden vooral ‘Thornless Evergreen’, ‘Chester’ en ‘Merton’ aangevoerd. Deze worden meestal met onrijpe vruchtjes geleverd gedurende de zomer. Voor een goede vruchtdracht is insectenbestuiving noodzakelijk. Zowel honingbijen als hommels kunnen worden ingezet. Rubus wordt in het wild door veel meer insecten bevlogen, bijvoorbeeld ook door vlinders, kevers en vliegen. Verwanten van braam en framboos. Veel hebben ze bloemen met stampers en m sierplanten dragen minder. Meestal worde jaar dragen de zijtakjes hiervan bloemen e Als snijtak worden vooral ‘Thornless Ever met onrijpe vruchtjes geleverd gedurend noodzakelijk. Zowel honingbijen als homm meer insecten bevlogen, bijvoorbeeld ook 6.2.31 6.2.31 Ruscus Ruscus Een tweehuizige besheester; aparte mannetjes- en vrouwtjesplanten. Een slechte beszetting bij dit gewas is vaak het gevolg van een onvoldoende bestuiving. Het bloeiseizoen van de planten is erg lang, en er zijn vaak meerdere ontwikkelingsstadia van bessen op een plant aanwezig. Een tweehuizige besheester; aparte mann vaak het gevolg van een onvoldoende be vaak meerdere ontwikkelingsstadia van be 6.2.32 6.2.32 Sambucus Sambucus Vlier is een heester met schermen van sappige besjes. De bloemen hebben stampers en meeldraden en kunnen zichzelf bestuiven, maar moeten kruisbestuiven met een andere plant voor een rijke besdracht. Vlier is een heester met schermen van s kunnen zichzelf bestuiven, maar moeten k 6.2.33 6.2.33 Skimmia Skimmia Skimmia japonica is tweehuizig; om bessen te krijgen moeten aparte mannetjesplanten worden bijgeplaatst. De meeste cultivars van S. japonica die vanwege de bloem worden gekweekt zijn mannelijk. Voor de bes wordt meestal Skimmia reevesiana gekweekt, die wel zichzelf kan bestuiven. Ook van S. reevesiana bestaan Skimmia japonica is tweehuizig; om besse De meeste cultivars van S. japonica die v wordt meestal Skimmia reevesiana gekwe echter puur mannelijke cultivars, die geen bes dragen. echter puur mannelijke cultivars, die geen Cultivar S. j. ‘Emerald King’ S. j. ‘Fragrant Cloud’ S. j. ‘Kew Green’ S. j. ‘Rubella’ S. j. ‘Kew White’ S. j. ‘Nymans’ S. j. ‘Scarlet Queen’ S. j. ‘Veitchii’ S. reevesiana S. reevesiana ‘Ruby King’ geslacht mannelijk mannelijk mannelijk mannelijk vrouwelijk vrouwelijk vrouwelijk vrouwelijk Vrouwelijk en mannelijk mannelijk beskleur wit rood rood rood donkerrood Om vrouwelijke S. japonica planten te bestuiven zijn de cultivars ‘Fragrant Cloud’ en ‘Kew Green’ zeer geschikt; die leveren veel stuifmeel. Het zeer bekende mannelijkee cultivar S. japonica ‘Rubella’ heeft weinig stuifmeel. Bijen zijn goede bestuivers voor Skimmia. Ze komen af op het stuifmeel (bij de mannetjesplanten) en bij beide geslachten op de vele nectar. Voor de bestuiving van bes-Skimmia is het gunstig om ‘s ochtends de planten vochtig te maken, zodat de stamper in goede conditie is als de bijen er later op de dag op vliegen; dan niet meer rechtstreeks op de bloemen water geven. Als de bloemen uitgebloeid zijn worden de bloemblaadjes eraf gespoten, zodat daarop geen schimmel kan gaan groeien. Enkele weken na de bestuiving zijn de jonge bessen zichtbaar. Als deze groen blijven en langzaam dikker worden zullen ze tot rijpe bessen uitgroeien. Als de jonge bessen al meteen rood worden zijn ze niet goed gezet, en vallen ze 37 Cultivar S. j. ‘Emerald King’ S. j. ‘Fragrant Cloud’ S. j. ‘Kew Green’ S. j. ‘Rubella’ S. j. ‘Kew White’ S. j. ‘Nymans’ S. j. ‘Scarlet Queen’ S. j. ‘Veitchii’ S. reevesiana S. reevesiana ‘Ruby King’ gesla mann mann mann mann vrouw vrouw vrouw vrouw Vrouw mann Om vrouwelijke S. japonica planten te be schikt; die leveren veel stuifmeel. Het zee stuifmeel. Bijen zijn goede bestuivers voor en bij beide geslachten op de vele nect ochtends de planten vochtig te maken, zo op vliegen; dan niet meer rechtstreeks op de bloemblaadjes eraf gespoten, zodat bestuiving zijn de jonge bessen zichtbaar rijpe bessen uitgroeien. Als de jonge bes kort erna af. 6.2.34 kort erna af. Sorbus 6.2.34 Sorbus Lijsterbes-cultivars die rijk bloeien trekken over het algemeen voldoende wilde insecten aan voor een goede vruchtzetting. Hoewel sommige soorten Sorbus zaad kunnen produceren zonder bestoven te zijn (apomixis), is de vruchtzetting over het algemeen beter als er kruisbestuiving plaatsvindt. Vruchtvorming zonder bestuiving treedt vooral op wanneer het vriest in de bloeiperiode. Een rijke vruchtdracht vergt erg veel van de reserves van een boom. Hierdoor kunnen beurtjaren optreden, en is het belangrijk om de boom een optimale watergift en bemesting te bieden na een jaar met rijke dracht. Lijsterbes-cultivars die rijk bloeien trekken vruchtzetting. Hoewel sommige soorten (apomixis), is de vruchtzetting over het a zonder bestuiving treedt vooral op wanne veel van de reserves van een boom. Hierd een optimale watergift en bemesting te bie 6.2.35 6.2.35 Symphoricarpos Symphoricarpos Bloemen van de Sneeuwbes bezitten zowel stampers als meeldraden, en produceren nectar. De meeste kunnen zichzelf bestuiven, maar ze leveren niet allemaal evenveel stuifmeel. Problemen met het stuifmeel zijn vooral te verwachten bij de hybride cultivars (cultivars van S. x chenaultii en S. x doorenbosii). Dit zijn vaak cultivars met roze bessen. Hierbij kan eventueel als bestuiver een plant uit een zuivere soort worden gezet, bijvoorbeeld 2 rijen van een hybride cultivar, en elke derde rij S. albus ‘White Pearl’. De bestuiving gebeurt grotendeels door insecten, maar ook de wind levert een bijdrage. Besdracht van augustus tot oktober. Symphoricarpos wordt als plant en als snijtak geleverd. Bloemen van de Sneeuwbes bezitten zow kunnen zichzelf bestuiven, maar ze levere zijn vooral te verwachten bij de hybride c vaak cultivars met roze bessen. Hierbij ka gezet, bijvoorbeeld 2 rijen van een hybrid gebeurt grotendeels door insecten, maa oktober. Symphoricarpos wordt als plant e 6.2.36 6.2.36 Vaccinium Vaccinium Over de bosbes is veel bekend als fruitgewas. De bloemen hebben zowel stampers als meeldraden, en kunnen bij de meeste soorten zichzelf bestuiven. De vruchtdracht van highbush blueberry (V. corymbosum) is rijker bij kruisbestuiving. De rabbit-eye blueberry (V. ashei) heeft altijd een andere cultivar als bestuiver nodig. Goed bloembezoek door hommels of bijen kan de bestuiving sterk verbeteren. Over de bosbes is veel bekend als fruitg kunnen bij de meeste soorten zichzelf bes is rijker bij kruisbestuiving. De rabbit-eye nodig. Goed bloembezoek door hommels 6.2.37 6.2.37 Viburnum opulus ‘Compactum’ Viburnum opulus ‘Compa De meeste Viburnum-soorten zijn verplichte kruisbestuivers, maar V. opulus ‘Compactum’ is hierop een uitzondering; deze kan zichzelf bestuiven. Kruisbestuiving gebeurt vooral door zweefvliegen en solitaire bijen. Beste kruisbestuiving bij een maximale afstand van 6-7 m tussen de te kruisen cultivars. De meeste Viburnum-soorten zijn verplic uitzondering; deze kan zichzelf bestuiven bijen. Beste kruisbestuiving bij een maxima 6.2.38 6.2.38 Viscum Viscum Er zijn aparte mannetjes en vrouwtjesplanten van Misteltoe; de vrouwtjes krijgen witte bessen. Om beszetting te krijgen is bestuiving essentieel. De mannelijke bloemen produceren stuifmeel, dat door insecten, en ook een klein beetje door de wind wordt verspreid. De vrouwelijke bloemen produceren een klein beetje nectar. De bestuiving gebeurt door honingbijen (die vooral op de mannelijke bloemen vliegen vanwege het stuifmeel) en soms ook door vliegen. Er zijn aparte mannetjes en vrouwtjespla zetting te krijgen is bestuiving essentieel. en ook een klein beetje door de wind wor nectar. De bestuiving gebeurt door honin stuifmeel) en soms ook door vliegen. 6.2.39 6.2.39 Vitis Bij druiven komen planten voor met alleen mannelijke bloemen, alleen vrouwelijke bloemen en planten met bloemen die stampers én werkende meeldraden bevatten. Vrouwelijke cultivars die zelf geen werkende meeldraden bevatten hebben een bestuiver nodig. Veel planten produceren wel stuifmeel, maar dit is steriel. Het is wel nuttig, omdat het stuifmeel insecten naar de bloemen lokt, vooral bijen, kevers en zweefvliegen. Vitis produceert geen nectar. Ook bij cultivars die zichzelf kunnen bestuiven verbetert de zetting door kruisbestuiving. 38 Vitis Bij druiven komen planten voor met alleen bloemen die stampers én werkende me meeldraden bevatten hebben een bestuive Het is wel nuttig, omdat het stuifmeel inse Vitis produceert geen nectar. Ook bij culti bestuiving. 7 Adressen 7 Adressen 7.1 Adressen Bijenteeltverenigingen 7.1 Adressen Bijenteeltv Vereniging tot Bevordering der Bijenteelt in Nederland Grintweg 273 6704 AP Wageningen tel.0317 422422 fax 0317 424180 e-mail: [email protected] Vereniging tot Bevordering der Bijente Grintweg 273 6704 AP Wageningen tel.0317 422422 fax 0317 424180 e-mail: [email protected] Bond van bijenhouders ZLTO Spoorlaan 350 5038 CC Tilburg tel 013 5836350 fax 013 5435579 e-mail: [email protected] Bond van bijenhouders ZLTO Spoorlaan 350 5038 CC Tilburg tel 013 5836350 fax 013 5435579 e-mail: [email protected] Imkerbond LLTB Wilhelminasingel 25 6041 CH Roermond. Tel 0475 381777 (alleen op woensdag van 12.30 tot 16.30 uur). Imkerbond LLTB Wilhelminasingel 25 6041 CH Roermond. Tel 0475 381777 (alleen op woensdag va Imkersbond ABTB De Hagen 25 7091 VJ Dinxperlo Tel: 0315 652156 e-mail: [email protected] Imkersbond ABTB De Hagen 25 7091 VJ Dinxperlo Tel: 0315 652156 e-mail: [email protected] Algemene Nederlandse Imkersvereniging Garderenseweg 21 3888 LA Uddel Tel 0577 401897 Algemene Nederlandse Imkersverenig Garderenseweg 21 3888 LA Uddel Tel 0577 401897 7.2 7.2 Adressen producenten van hommelvolken Adressen producent Koppert BV Veilingweg 17 2651 BE Berkel en Rodenrijs Tel 010 5140444 www.koppert.nl Koppert BV Veilingweg 17 2651 BE Berkel en Rodenri Tel 010 5140444 www.koppert.nl Bunting Brinkman Bees BV Mechtildisstraat 2 5021 CN Tilburg Tel 013 5811166 Bunting Brinkman Bees BV Mechtildisstraat 2 5021 CN Tilburg Tel 013 5811166 Biopol Biosystems Nijverheidsweg 11 3251 LP Stellendam Tel 0187493422 Biopol Biosystems Nijverheidsweg 11 3251 LP Stellendam Tel 0187493422 39 Biobest NV Ilse Velden 18 B-2260 Westerlo België Tel +32(0)14 257980 Fax +32(0)14 257982 www.biobest.be Biobest NV Ilse Velden 18 B-2260 Westerlo België Tel +32(0)14 257980 Fax +32(0)14 257982 www.biobest.be 7.3 7.3 Adressen leveranciers van nestkastjes voor solitaire bijen Adressen leverancie Vivara Natuurbeschermingsproducten Postbus 5068 5800 GB Venray Tel: 0478-517960 Fax: 0478-517951 Email: [email protected] Internet: www.vivara.nl Vivara Natuurbeschermingsproducten Postbus 5068 5800 GB Venray Tel: 0478-517960 Fax: 0478-517951 Email: [email protected] Internet: www.vivara.nl Waveka Natuurbeschermingsartikelen Surinamestraat 72 3333 AR Zwijndrecht Tel: (078) 612 41 11 Fax: (078) 612 42 22 E-mail: [email protected] Internet: www.waveka.nl Waveka Natuurbeschermingsartikelen Surinamestraat 72 3333 AR Zwijndrecht Tel: (078) 612 41 11 Fax: (078) 612 42 22 E-mail: [email protected] Internet: www.waveka.nl 40 8 Relevante boeken en publicaties 8 Relevante boeken 8.1 Besheesters 8.1 Besheesters Van den Berg, A.J. (1987) De teelt van besheesters Bloementeeltinformatie 31 Van den Berg, A.J. (1987) De teelt van besheesters Bloementeeltinformatie 31 Roessel, A. van (1997) Brochure snijheesterteelt DLV boomteelt, Boskoop Roessel, A. van (1997) Brochure snijheesterteelt DLV boomteelt, Boskoop 8.2 8.2 Bestuiving met bijen Bestuiving met bijen Delaplane, K.S. , Mayer, D.F. (2000) Crop Pollination by Bees ISBN 0 851994482 Delaplane, K.S. , Mayer, D.F. (2000) Crop Pollination by Bees ISBN 0 851994482 Hensels, L.G.M. (2000) Bestuiving Land en Tuinbouwgewassen door Honingbijen. ISBN 9054391081 Hensels, L.G.M. (2000) Bestuiving Land en Tuinbouwgewassen do ISBN 9054391081 41 42 Bijlage 1: Bestuivingsreglement Bijlage 1: Bestuivingsre Het bestuivingsreglement hieronder is gebaseerd op de algemene voorwaarden bij het plaatsen van bijenvolken bij fruitteelt, zaadteelt, sierteelt en groenteteeltgewassen; in open veld en onder glas of kunststof tunnels uit 1999. Er kan naar verwezen worden bij het afsluiten van een contract tussen een besheesterteler en een imker. Wanneer het gebruikt wordt moeten in artikel 2 nog bedragen worden ingevuld. Gangbare prijzen in 2004 zijn een kilometervergoeding van € 0,28; in open teelten een vergoeding van € 30 per bijenvolk voor de eerste drie weken, daarna een vergoeding van € 1,50 per dag. In bedekte teelten zijn vergoedingen van €20 tot €30 per bijenvolk per week gebruikelijk. De aankoopprijs van een hommelvolk zit rond €30 à €40. Verder moet overeengekomen worden of alle artikelen uit het bestuivingsreglement van toepassing zijn op de betreffende teelt. Bijvoorbeeld artikel 5 B zal bij veel besheesterteelten onpraktisch zijn vanwege de meestal kleine oppervlakte per teelt. Het bestuivingsreglement hieronder is ge volken bij fruitteelt, zaadteelt, sierteelt en tunnels uit 1999. Er kan naar verwezen w teler en een imker. Wanneer het gebruikt wordt moeten in arti Gangbare prijzen in 2004 zijn een kilomet 30 per bijenvolk voor de eerste drie weke zijn vergoedingen van €20 tot €30 per b volk zit rond €30 à €40. Verder moet overeengekomen worden of de betreffende teelt. Bijvoorbeeld artikel meestal kleine oppervlakte per teelt. Bestuivingsreglement. Bestuivingsreglement. Algemene voorwaarden bij het plaatsen van bijenvolken bij besheesters in open veld en onder glas of kunststof tunnels. Algemene voorwaarden bij het plaatsen kunststof tunnels. Artikel 1. Deze voorwaarden gelden voor het jaar ……….. en kunnen tussentijds niet worden gewijzigd. Artikel 1. Deze voorwaarden gelden voor he Artikel 2. A. De door de teler verschuldigde vergoeding is gebaseerd op de kosten van een bijenvolk per jaar en is exclusief transportkosten van de bijenvolken ( à €…….. per kilometer). Voor plaatsing van bijenkasten bij een teelt in de volle grond geldt een vergoeding van € …….. per drie weken, hierna €…….. per dag. Voor plaatsing van bijenkasten bij een teelt onder glas of kunststof geldt een vergoeding van € …….. per week. B. Bij plaatsing in het open veld worden uitsluitend 20-raamskasten geplaatst of daarmee gelijkwaardige. C. Bij plaatsing onder glas of kunststof tunnels worden 10-, 8-, 6- raamskasten en korven geplaatst. Artikel 2. A. De door de teler verschuldigde ve is exclusief transportkosten van d Voor plaatsing van bijenkasten b per drie weken, hierna €…….. p kunststof geldt een vergoeding va B. Bij plaatsing in het open veld w waardige. C. Bij plaatsing onder glas of kunstst Artikel 3. A. De bijenhouder plaatst binnen 48 uur op verzoek van de teler het overeengekomen aantal volken (gefaseerde plaatsing in overleg). B. De bijenhouder verwijderd binnen 48 uur op verzoek van de teler het aantal geplaatste volken (gefaseerde verwijdering in overleg). C. De bijenhouder controleert regelmatig de kwaliteit van zijn volken, bij afwijkingen draagt hij zorgt voor onmiddellijke vervanging. Onder glas en kunststof tunnels is wekelijkse controle wenselijk. D. De bijenhouder zorgt zelf voor vervoer en plaatsing van de bijenvolken, of delegeert dit aan een collega bijenhouder. E. De bijenhouder adviseert de teler m.b.t. het aantal te plaatsen volken en de wijze waarop deze het meest effectief kunnen worden ingezet. F. De bijenhouder houdt zich voortdurend op de hoogte m.b.t. ontwikkelingen in de bestuiving, door het lezen van vakliteratuur en het volgen van scholing op dit gebied. G. De bijenhouder zal op verzoek van de teler zo spoedig mogelijk, maar in ieder geval binnen 24 uur, de situatie ter plekke bekijken indien de bestuiving niet in overeenstemming is met de verwachtingen. De bijenhouder kan zich tegen vergoeding van de kosten laten bijstaan door een deskundige. Artikel 3. A. De bijenhouder plaatst binnen 48 (gefaseerde plaatsing in overleg). B. De bijenhouder verwijderd binne (gefaseerde verwijdering in overle C. De bijenhouder controleert regelm voor onmiddellijke vervanging. On D. De bijenhouder zorgt zelf voor v collega bijenhouder. E. De bijenhouder adviseert de teler meest effectief kunnen worden ing F. De bijenhouder houdt zich voortd het lezen van vakliteratuur en het G. De bijenhouder zal op verzoek va de situatie ter plekke bekijken ind en. De bijenhouder kan zich tegen Artikel 4. A. Ieder volk moet een leggende koningin hebben, broed in alle stadia en voldoende voer. Uitgaande Artikel 4. A. Ieder volk moet een leggende ko 43 B. van een 20-raamsvolk moet ieder volk minimaal 8 ramen bezetten; andere volken in verhouding van kastgrootte. Iedere kast dient van deugdelijke kwaliteit te zijn, voorzien van naam, adres en telefoonnummer van de bijenhouder en goed afsluitbaar te zijn. B. van een 20-raamsvolk moet ieder kastgrootte. Iedere kast dient van deugdelijke van de bijenhouder en goed afslui Artikel 5. A. De teler wijst in overleg met de bijenhouder een standplaats aan voor de bijenvolken, zodanig dat de standplaats te bereiken is en een vervoersmiddel beschikbaar is. B. De teler draagt er zorg voor, in overleg met de bijenhouder, dat er voldoende ruimte is om tenminste drie volken bij elkaar te plaatsen. Het teveel verspreid opstellen van volken moet worden voorkomen. C. De teler past geen bespuitingen toe met wettelijk toelaatbare middelen, die schadelijk zijn voor bijen en broed. Alle aanwijsbare schade ontstaan door het toepassen van bestrijdingsmiddelen zal op de teler worden verhaald. D. De teler draagt er zorg voor dat er geen personen en/of dieren ongecontroleerd in de nabijheid van de bijenkasten kunnen komen. E. Het plaatsen van een “bee-booster” of anderszins gebeurt in overleg met de bijenhouder. Bij toepassingen van “vreemd” stuifmeel verplicht de teler zich om de bijenhouder volledig schadeloos te stellen indien er aantoonbare ziekten en/of schaden ontstaan. F. De teler zal de overeengekomen bestuivingsvergoeding binnen 30 dagen, na uitreiking van declaratie, voldoen. G. De teler is aansprakelijk voor eventuele schade die door bij hem geplaatste bijen aan derden worden toegebracht, conform de regeling in artikel 6. 3. 2. 10 Nieuw Burgerlijk Wetboek (NBW). H. De bijenvolken mogen zonder overleg met de imker niet worden verplaatst. Artikel 5. A. De teler wijst in overleg met de b de standplaats te bereiken is en e B. De teler draagt er zorg voor, in minste drie volken bij elkaar te p voorkomen. C. De teler past geen bespuitingen bijen en broed. Alle aanwijsbare s op de teler worden verhaald. D. De teler draagt er zorg voor dat e de bijenkasten kunnen komen. E. Het plaatsen van een “bee-boos toepassingen van “vreemd” stuifm te stellen indien er aantoonbare z F. De teler zal de overeengekom declaratie, voldoen. G. De teler is aansprakelijk voor e worden toegebracht, conform de H. De bijenvolken mogen zonder ove Artikel 6. A. De teler kan op eigen kosten door een onafhankelijke deskundige een onderzoek instellen om de kwaliteit conform artikel 4 van dit reglement vast te stellen. B. De teler, de bijenhouder en een onafhankelijke deskundige maken een afspraak m.b.t. datum, tijdstip en plaats van dit onderzoek. C. Indien uit het onderzoek blijkt dat de kwaliteit van een of meerdere volken niet conform artikel 4 is, worden de kosten voor dit onderzoek door de bijenhouder vergoed. D. Indien blijkt uit dit onderzoek dat de bijenvolken niet aan de gestelde eisen voldoen, dan is de teler geen vergoeding voor het betreffende bijenvolken schuldig aan de imker. E. De bijenhouder kan op eigen kosten, bij schade aan een of meerdere bijenvolken, verzoeken een onderzoek in te stellen, door een onafhankelijke deskundige, naar de aard, oorzaken en omvang van de schade betreffende het bijenvolk. Artikel 6. A. De teler kan op eigen kosten do kwaliteit conform artikel 4 van dit B. De teler, de bijenhouder en een tijdstip en plaats van dit onderzoe C. Indien uit het onderzoek blijkt dat worden de kosten voor dit onderz D. Indien blijkt uit dit onderzoek dat geen vergoeding voor het betreffe E. De bijenhouder kan op eigen kos onderzoek in te stellen, door ee van de schade betreffende het bij Artikel 7. A. Indien één van de onderscheidende partijen handelt in strijd met een of meerdere voorwaarden in dit reglement opgenomen, en de wederpartij hierdoor wordt benadeeld of schade ondervindt, zal volledige vergoeding van de kosten aan de benadeelde moeten plaatsvinden. B. De teler kan nimmer aanspraak maken op een vergoeding door de bijenhouder m.b.t. schade voortvloeiende uit “oogstderving”. Artikel 7. A. Indien één van de onderscheiden dit reglement opgenomen, en de volledige vergoeding van de koste B. De teler kan nimmer aanspraak voortvloeiende uit “oogstderving”. Artikel 8. A. Geschillen welke tussen partijen mochten ontstaan naar aanleiding van dit reglement en de bestuivingsovereenkomst, kunnen worden voorgelegd aan de Bedrijfsraad voor de Bijenhouderij, welke binnen zes weken haar advies zal uitbrengen. B. Voor technische adviezen kunnen onafhankelijke deskundigen tegen betaling van de onkosten zich terzijde laten staan door het team van Praktijkonderzoek Plant en Omgeving, sector Bijen. C. Deze overeenkomst is tot stand gekomen door samenwerking tussen de bijenteeltorganisaties in Nederland. ABTB te Arnhem, ANI te Uddel, LLTB te Roermond, NVB te Tilburg, st. SBI te Gendt, en VBBN te Wageningen. Artikel 8. A. Geschillen welke tussen partijen m vingsovereenkomst, kunnen word binnen zes weken haar advies zal B. Voor technische adviezen kunnen terzijde laten staan door het team C. Deze overeenkomst is tot stand Nederland. ABTB te Arnhem, ANI VBBN te Wageningen. 44
