Total Health Opleidingen Voetreflex Plus Opleiding Jaar 3 St ap vo et s Kan VoetreflexPlus schildklierherstel ondersteunen? Locatie: Datum: Docent: Studenten: Eindhoven Mei 2013 Ellen de Brouwer Anny van Kessel Ben de louw Inhoudsopgave blz. 3 - 4 Inleiding blz. 5 Hoofdstuk 1 Schildklierproblematiek § 1.1 De schildklier § 1.2 De bijschildklieren § 1.3 Aandoeningen § 1.4 Patiënten met struma § 1.5 Patiënten met hyperthyreoïdie § 1.6 Patiënten met hypothyreoïdie § 1.7 Patiënten met schildklierontsteking § 1.8 Patiënten met schildklierkanker § 1.9 Overzicht hormonen bij hyperthyreoïdie en hypothyreoïdie blz. blz. blz. blz. blz. blz. blz. blz. blz. 6 6 7 7-8 8-9 10 - 11 11 11 11 - 13 Hoofdstuk 2 Beschikbare behandelingen § 2.1 Reguliere geneeswijze § 2.2 Natuurgeneeswijze § 2.3 Voetreflexologie § 2.4 VoetreflexPlus blz. blz. blz. blz. 14 14 14 14 - 15 Hoofdstuk 3 Metafysische achtergrond § 3.1 Algemeen § 3.2 Hyperthyreoïdie, een te snel werkende schildklier § 3.3 Hypothyreoïdie, een te traag werkende schildklier § 3.4 Struma, kropgezwel blz. blz. blz. blz. 16 16 16 17 ap vo et s Samenvatting Hoofdstuk 4 Kandidaten op vrijwillige basis blz. 18 blz. blz. blz. blz. blz. blz. blz. blz. Hoofdstuk 6 Wetenschappelijk onderzoek blz. 28 - 29 Hoofdstuk 7 Resultaten wetenschappelijk blz. 30 Hoofdstuk 8 Resultaten geestelijk en emotioneel blz. 31 St Hoofdstuk 5 Aanpak § 5.1 Algemeen § 5.2 Intake gesprek § 5.3 Analyse intake gesprekken § 5.4 Aanpak via VoetreflexPlus § 5.5 Van klachtenbeeld naar meridiaan en drukpunten § 5.6 In kaart brengen volgens 5-elementenleer § 5.7 Beschrijving ziekteoorzaak § 5.8 Behandelplannen in hooflijnen per groep hyper- en hypothyreoïdie Conclusie Kan VoetreflexPlus schildklierherstel ondersteunen? 19 19 19 20 20 21 25 26 - 21 25 26 27 blz. 32 1 Referenties blz. 33 Bijlagen via Bijlagenrapport et s St ap - Brief aan deelnemers met vooraf uitleg van zaken` Lijst van deelnemers en tijdpad, aantal massages en duur Vragenlijst Notities van inspectie en palperen voeten Notities op voetenkaart Foto’s voeten vooraf Reactielijst na elke behandeling Weergave per deelnemer betreffende: o Klachten en sub klachten o Ba Gang o Palpatie en elementen o Voorlopige conclusie ziekteoorzaken o Metafysische achtergronden o Holistische visie / conclusie o Behandelplan o Reactie(s) per behandeling Foto’s voeten achteraf Lijst van bloedwaardes van 2 deelnemers vo - Kan VoetreflexPlus schildklierherstel ondersteunen? 2 Samenvatting Vraagstelling: Het scriptieonderzoek: ”Kan VoetreflexPlus schildklierherstel ondersteunen?” is met veel inzet en ambitie door Anny en Ben opgepakt en onderzocht. De voetreflexervaring sinds 2002 bracht ons bij het vermoeden dat VoetreflexPlus zeker een positief effect kan hebben op de schildklierfunctie. Vermoedens zijn echter niet voldoende en daardoor groeide de overtuiging om de missie wetenschappelijke betekenis te geven. Maar hoe doe je dit? Getallen zijn de enige manier, vandaar mede onze weg via de bloedwaardes. et s Op verzoek hebben de 8 deelnemers hun bloedwaardes beschikbaar gesteld! De bloedwaardes uit het verleden zijn per deelnemer overvloedig en de meest recente datum is aangehouden. Tijdens de behandeling zijn de deelnemers al gevraagd om aan het einde van de 9 behandelingen het bloed opnieuw te prikken. Doch de frequentie van het bloedprikken sluit niet aan op het scriptieonderzoek. Dat is lastig en zodoende zijn op dit moment de resultaatwaardes van 4 deelnemers compleet. 1 Deelnemer heeft hiervoor zelfs het bloed prikken vervroegd. De resultaten van de overige deelnemers vallen buiten het tijdpad van de scriptie. vo Aanpak: De aanpak in de behandeling is merendeels gebaseerd op de oosterse manier VoetreflexPlus (China). Deze aanpak wordt onderwezen door Total Health Opleidingen waarvan Anny en Ben via het 3e leerjaar deel uit maken. De behandelingen zijn gericht op de meridianen en daarnaast aangevuld met de westerse hormoonmassage. De behandelingen zijn in een bepaalde structuur voortdurend herhaald, waarbij onderstaande structuur is aangehouden. Bij de 4e, 5e en 6e behandeling is deze volgorde herhaald en dat geldt ook voor de 7e, 8e en de 9e. St ap Behandelingen hyperthyreoïdie: 1e massage: Ni en Bla meridiaan, hormonen 2e massage: Le en Ga meridiaan, hormonen 3e massage: Mi en Ma meridiaan, hormonen Behandelingen hypothyreoïdie: 1e massage: Ni en Bla meridiaan, hormonen 2e massage: Mi en Ma meridiaan, hormonen 3e massage: Ni en Mi meridiaan en lymfestelsel De drukpunten zijn toegepast om bij hyperthyreoïdie de yin-organen te stimuleren en bij hypothyreoïdie de yang-organen te stimuleren. De westerse hormoonmassage op rechtstreeks de klieren spreekt voor zich. Het bijlage rapport beschrijft uitvoerig de behandelingen en Chinese aanpak en is separaat bijgevoegd. De toegepaste drukpunten worden daarin ook toegelicht. Anny en Ben hebben ieder 4 deelnemers behandeld. De ca. 9 behandelingen zijn uitgevoerd op: 4 deelnemers met een snel werkende schildklier (hyperthyreoïdie) 4 deelnemers met een langzaam werkende schilklier (hypothyreoïdie) Resultaten: De resultaten zijn in dit scriptieonderzoek geanalyseerd mede met hulp van een huisarts. Daarmee hebben Anny en Ben een objectief advies willen genereren op de dan bekend zijnde resultaatwaardes. De huisarts “ziet” bij 3 deelnemers een positieve verschuiving Kan VoetreflexPlus schildklierherstel ondersteunen? 3 van de TSH richting de normaalwaardes, waarin de fT4 binnen de normaalwaardes iets toeneemt. Het medicijn gebruik is ongewijzigd gebleven en blijft onder verantwoordelijkheid van de internist of huisarts. Bij 1 deelnemer is geen positieve ontwikkeling te zien. Hier blijft de TSH-waarde extreem schommelen. In alle voorzichtigheid is dus te concluderen dat, gedurende de 9 behandelingen, de TSHwaarde zich tijdens de VoetreflexPlus behandeling positief heeft ontwikkeld, waarbij de overige waardes keurig binnen de normaalwaardes zijn gebleven. Nr Groep en deelnemer Referentiewaarden voor VoetreflexPlus TSH fT4 T3 0.4 8– 1.2 – 4.0 26 3.4 Resultaatwaarden na VoetreflexPlus TSH fT4 T3 0.4 8– 1.2 – 4.0 26 3.4 Medicijngebruik Mevr. D. S. 1.5 14.5 3 Mevr. Tr. D. 5.3 13.1 4 Mevr. A.v.K. 0.25 12.7 5 Mevr. M.d.L. 16.0 12.3 HYPOTHYREOIDIE Mevr. L.P. 6 Mevr. M.H. 7 Mevr. M.V. 8 2.16 Mevr. J.v.H. Nee 2.7 15.8 0.10 30.6 5.9 13.9 0.63 26.2 nvt nvt 5.7 13.8 0.7 16.4 5.2 13.3 ap 2 1.4 vo 1 et s HYPERTHYREOIDIE 2.2 12.3 1.7 12.1 3.55 Ja Ja, en uitbreiding medicijnen Ja nvt Ja Ja, en uitbreiding medicijnen Ja Ja St Aanbeveling: Het onderzoek is hopelijk een aanzet voor nog meer onderzoek, maar dan over een langere periode. Met name het tijdpad tussen twee momenten van bloedprikken zou dan leidend moeten zijn. Pas dan kan nog beter gefundeerd aangegeven worden of VoetreflexPlus schildklier- herstel positief kan ondersteunen. Dank: De therapeuten zijn dank verschuldigd aan de 8 deelnemers die trouw de afspraken zijn nagekomen. Dit verdient een compliment. Alleen een kortdurende ziekte van 1 therapeut en 1 deelnemer was de enige storende factor. Het onderzoek was intensief, doch Anny en Ben zijn zeer tevreden met de resultaten tot nu toe. De vermoedens zijn nu meer onderbouwd. De eerste resultaten vanuit de behandeling van 8 deelnemers bevestigen een positief beeld voor 4 deelnemers. Hierbij dient opgemerkt te worden dat daarnaast 1 deelnemer is geboren zonder schildklier. Verder danken de therapeuten de begeleiding van mevr. Ellen Brouwer, als docent verbonden met Total Health Opleidingen. Kan VoetreflexPlus schildklierherstel ondersteunen? 4 Inleiding De VoetreflexPlus Opleiding van Total Health Opleidingen wordt in het 3e leerjaar ondersteund met een scriptie. De cursisten Anny van Kessel en Ben de louw hebben in de periode 2012 tot 2013 beide het 3e leerjaar gevolgd en tevens een scriptie gezamenlijk uitgewerkt. De scriptie beschrijft uiteraard de problematiek rond de schildklier en de bijbehorende behandeling via de Voetreflexologie met VoetreflexPlus in de periode van januari 2013 tot en met mei 2013. De resultaten zijn via 8 verschillende deelnemers verkregen. et s Beide studenten zijn sinds 2002 actief in de voetreflexologie en zijn destijds bij de NAN in Deurne begonnen. De NAN-opleiding (Nederlandse Alternatieve Natuurgeneeswijze) is toen gestopt, zodat daarna de opleiding is voortgezet via oud-leraren van de NAN. Daarnaast hebben beide cursisten een kleine praktijk aan huis. Vervolgens ontstond de behoefte om de opleiding verder te professionaliseren via de Total Health Opleidingen. De aanpak via de Traditionele Chinese Geneeswijze (VoetreflexPlus) sprak beide deelnemers heel erg aan, zodat in 2009 de opleiding werd vervolgd via Total Health. vo Beide cursisten hebben gekozen om de problematiek rond de schildklier te onderzoeken omdat dit probleem regelmatig voorkomt in de thuispraktijk. Bovendien heeft cursist Anny zelf een schilklierprobleem sinds de 1e bevalling (1984) en heeft de vrouw van Ben sinds 2011 ook een schilklierprobleem. Kortom dit thema is, qua ziektebeeld door de directe omgeving, al langer bekend bij beide cursisten. In november 2012 is hierover het idee voor de scriptie 3e leerjaar Total Health Opleidingen ontstaan. St ap Het idee is uitgezet onder vrienden en kennissen en er is overwogen om een internist in een ziekenhuis te benaderen. Dit pad is te omslachtig voor de periode jan – mei 2013. De werving is effectief opgestart. Via medestudenten, vrienden en kennissen hebben uiteindelijk 8 personen zich beschikbaar gesteld, waarvan 4 met snelwerkende- en 4 met een te traag werkende schildklier. Eén persoon mist de schildklier. Kan VoetreflexPlus schildklierherstel ondersteunen? 5 Hoofdstuk 1 § 1.1 Schildklierproblematiek De schildklier Locatie: De schildklier is een vlindervormig orgaan, gelegen in de hals voor de luchtpijp. Het weegt ongeveer 10 à 20 gram (volume ca. 15 milliliter). De schildklier bestaat uit twee kwabben die links en rechts omhoog steken. Aan de onderzijde, vlak onder de adamsappel, zijn de twee kwabben met elkaar verbonden. De schildklier is de grootste klier in het hele lichaam en geeft het hormoon thyroxine af. et s De functie van de schildklier is: regelen van de stofwisseling handhaven van de warmteproductie (energie) bevorderen van de groei ap vo Het hormoon thyroxine (T4) stimuleert de stofwisselingsactiviteiten van alle cellen. Dit betekent dat meer thyroxine aanleiding geeft tot een groter energieverbruik van de cellen en daarmee een grotere warmteproductie (de schildklier werkt als een thermostaat). Het regelen van de afscheiding van de thyroxine gebeurt via het Thyroïd Stimulerend Hormoon (TSH) uit de hypofyse. De hypofyse of het hersenaanhangsel is een klier zo groot als een erwt, die de schakel vormt tussen het centrale zenuwstelsel en de klieren. De TSH-productie wordt geregeld vanuit een kern van de hypothalamus. De hypothalamus is een belangrijk centrum van kernen, gelegen in de tussenhersenen. Wanneer bijvoorbeeld onder invloed van thyroxine de activiteit in de cellen stijgt wordt, waarschijnlijk door de verhoogde warmteproductie, een signaal naar de hypothalamus gestuurd. Deze wordt geremd en hierdoor wordt de hoeveelheid TSH verminderd en daardoor ook vermindering van het hormoon thyroxine. Terugkoppeling dus. Bij mensen die naar koude streken gaan stijgt de hoeveelheid thyroxine en daarmee de activiteit van de cellen. Koude stimuleert de hypothalamus tot het bevorderen van de TSHproductie in de hypofyse. Warmte daarentegen remt de hypothalamus. St Het hormoon thyroxine (T4) bevat een grote hoeveelheid jodium. De schildklier zelf is het enige orgaan dat jodium verzamelt. Daar wordt dan ook gebruik van gemaakt als men de activiteit van de schildklier wil vaststellen. Er wordt dan radioactief jodium toegediend en vervolgens wordt gemeten hoe snel de schildklier dit opneemt. § 1.2 De bijschildklieren Locatie: Er zijn vier bijschildkliertjes, dit zijn kleine ronde kliertjes die gelegen zijn aan de achterzijde van de schildklier. Veelal zijn ze helemaal ingebed in het schildklierweefsel. De functie van de bijschildklieren: De taak van de bijschildklieren is de vorming van het parathormoon (PTH), die tot taak heeft het regelen van het calciumgehalte van het bloed. Wanneer het calciumgehalte daalt, stijgt de productie van het parathormoon. Wanneer het calciumgehalte stijgt, daalt de productie van het parathormoon. Als er dus een tekort is aan parathormoon, dan heeft dat consequenties voor het calciumgehalte in het bloed, het gehalte is te laag. Kan VoetreflexPlus schildklierherstel ondersteunen? 6 § 1.3 Aandoeningen Schildklierziekten komen vier keer vaker voor bij vrouwen dan bij mannen. Ze zijn familiair, dat wil zeggen dat ze in bepaalde families vaker voorkomen, overigens zonder duidelijk erfelijk te zijn. De schildklier is een orgaan dat door de aanwezigheid van voldoende jodium hormonen produceert. De schildklier kan verschillende afwijkingen vertonen. Struma: Als er een vergroting van de schildklier optreedt, spreekt men van een struma. De vergroting staat overigens niet direct in verband met een verandering in de hormoonproductie (volume), al gaan deze twee wel vaak samen. Hyperthyreoïdie De schildklier heeft een te hoge productie hormonen Hypothyreoïdie De schildklier heeft een te lage productie hormonen Thryreoïditis De schildklier kan ontstoken raken of een kwaadaardig gezwel ontwikkelen. Patiënten met struma vo § 1.4 et s ap Wanneer de schildklier is vergroot spreekt men van een “ krop” of “struma”. De toename in volume kan een gedeelte of de gehele klier betreffen. In de vergrote schildklier kunnen soms een of meerdere knobbels voorkomen. Over het algemeen is struma zichtbaar en voelbaar. Struma treedt bij veel schildklieraandoeningen op. Het kan gepaard gaan met hyper- en hypothyreoïdie, maar het kan ook voorkomen zonder dat er iets met de hormoonproductie aan de hand is. De grootte van de struma zegt niets over de werking ervan. Dit geldt ook voor hoe de struma aanvoelt: hard of zacht, een of meerdere knobbels of een gelijkmatige vergroting. St Oorzaak: De oorzaak van struma kan een jodiumtekort zijn bij mensen die via het voedsel te weinig jodium binnen krijgen. Jodium zit met name in groenten, fruit, vis en brood. In Nederland gebruikt overigens niet iedere bakker bij de bereiding van zijn brood jodium. Verschijnselen: Struma brengt enkele risico’s met zich mee. De knobbels kunnen zelf het schildklierhormoon gaan produceren, waardoor de al eerder genoemde hyperthyreoïdie ontstaat. Verder kunnen de knobbels op de luchtpijp of slokdarm duwen, waardoor ademhalings- of slokdarmproblemen ontstaan. Ook kan door druk op de stembanden heesheid ontstaan. Naast deze problemen levert de struma natuurlijk ook problemen op voor de patiënt, wat zijn uiterlijk betreft. Behandeling: De meest voor de hand liggende behandeling bij struma is de inname van het schildklierhormoon (tabletten) of van jodium in een vroeg stadium van de ziekte. Dit is alleen mogelijk in gebieden waar een tekort aan jodium bestaat. Wanneer voldoende jodium in het voedsel aanwezig is, kan de behandeling met dit hormoon of jodium het probleem juist groter maken. Als de struma niet te groot is, is een behandeling vaak niet nodig. Vroeger werd struma al snel geopereerd in verband met het risico op kwaadaardige Kan VoetreflexPlus schildklierherstel ondersteunen? 7 gezwellen of problemen door de druk op de slokdarm of luchtpijp. Deze risico’s blijken echter niet zo groot, waardoor tegenwoordig niet snel wordt geopereerd. In sommige gevallen is een behandeling wel noodzakelijk. De struma wordt in dat geval in eerste instantie behandeld met radioactief jodium, dat een klein deel van de cellen uitschakelt. De struma wordt dan kleiner, al duurt het soms jaren voor dit effect zichtbaar is. § 1.5 Patiënten met hyperthyreoïdie Bij hyperthyreoïdie is er sprake van een te snel werkende schildklier. De schildklier produceert te veel hormonen. Dit heeft tot gevolg dat de stofwisselingsprocessen op een hoog niveau plaatsvinden. vo et s Oorzaken: Aan hyperactiviteit van de schildklier kunnen een aantal ziekten ten grondslag liggen. De meest voorkomende oorzaak is het proces waarbij de patiënt antistoffen tegen de eigen schildklier vormt en heet de ziekte van Graves. De antistoffen die het lichaam dan maakt, grijpen aan op bepaalde receptoren van de schildklier, wat vervolgens leidt tot een te grote activiteit van de schildklier. Wanneer dit gebeurt, zal de schildklier, zonder dat de hersenen de schildklier hiertoe aanzetten, heel veel hormoon gaan aanmaken. In Nederland berust meer dan de helft van alle gevallen van hyperthyreoïdie op de ziekte van Graves, herkenbaar o.a. aan de typische oogverschijnselen (uitpuilende ogen) en gezwollen oogleden. Een andere oorzaak van hyperactiviteit van de schildklier is een ontsteking van de schildklier. Vanwege een (virus)infectie ontstaat een ontsteking van het schildklierweefsel. De al geproduceerde en opgeslagen schildklierhormonen komen vrij, wat resulteert in een hyperthyreoïdie. Een tumor geeft zelden een hyperthyreoïdie. St ap Verschijnselen: De verschijnselen laten zich gemakkelijk afleiden uit de overmatige stofwisselingsactiviteit : Hartkloppingen Gejaagdheid Nervositeit Transpireren Beven Moeheid Dorst, vooral bij ouderen Vaak treedt vermagering op, terwijl de eetlust goed is of zelfs is toegenomen. Door de snelle verbranding ontstaat een verhoogde warmteafgifte. Dit warmtegevoel blijkt vaak uit de klacht dat men ’s nachts met weinig dekens en openstaande ramen nog last van de warmte heeft. Er is sprake van een vochtige, zachte en warme huid. Soms bestaat lichte kortademigheid en een enkele maal enkeloedeem (vochtophoping) doordat het hart tekort schiet. In Tabel 1 is de frequentie weergegeven van klachten en verschijnselen bij patiënten met hyperthyreoïdie. Kan VoetreflexPlus schildklierherstel ondersteunen? 8 Relatieve frequentie en klachten en verschijnselen bij patiënten met hyperthyreoïdie en controles (1998) (Tabel 19.25 uit (1)) Klachten Kortademigheid bij inspanning Vermoeidheid Hartkloppingen Voorkeur voor koude Overmatig transpireren Zenuwachtigheid Gewichtsverlies Patiënten % 81 Controles Verschijnselen % 40 Struma Patiënten % 87 Controles % 11 80 75 73 31 26 41 Diffuus Multinodulair Uninodulair 49 32 4 11 0 0 68 31 Warme handen 76 44 59 52 21 2 Vochtige handen Regelmatige pols > 90 Vingertremor 72 68 22 19 66 26 Retractie bovenooglid Hyperkinesie Exophthalmus (*) Boezemfibrilleren 62 16 39 34 19 9 2 0 2 3 21 3 0 16 6 vo Toegenomen 32 eetlust Spaarzame 18 menstruatie Obstipatie 15 Afgenomen eetlust 13 Diarree 8 Gewichtstoename 4 Overvloedige 3 menstruatie (*) Alleen bij de ziekte van Graves et s Tabel 1 ap Behandeling: De behandeling is erop gericht om het gehalte aan schildklierhormonen in het lichaam op het juiste peil te brengen. De keuze berust op een aantal factoren: het geslacht, de leeftijd en de algemene conditie van de patiënt, de wel/niet aanwezigheid van een struma en ten slotte de resultaten van een voorafgaande behandelingsmethoden. St Er zijn drie mogelijkheden: Medicamenteus Bij de medicamenteuze behandeling zal men gebruik maken van de schildklierremmende stoffen die de opslag van jodium in de schildklier vanuit de bloedbaan verhinderen. Daarnaast wordt de omzetting van het reeds in de schildklier opgenomen jodium in schildklierhormoon belemmerd. Operatieve behandeling Bij een operatieve behandeling wordt een aanzienlijk gedeelte van de schildklier verwijderd. Radiotherapie Bij radiotherapie wordt radioactief jodium toegediend. Door een chemische bewerking is dit jodium in staat gammastralen uit te zenden. Het jodium wordt selectief in de schildklier opgenomen. Door de intensieve gammastraling wordt een deel van de schildkliercellen vernietigd en vervangen door bindweefsel. Kan VoetreflexPlus schildklierherstel ondersteunen? 9 § 1.6 Patiënten met hypothyreoïdie Bij hypothyreoïdie is er sprake van een te langzaam werkende schildklier en dus te weinig productie van schildklierhormonen. Bij een jong kind kan dit samengaan met een struma en een stagnatie in de groei. Bij volwassenen die aan hypothyreoïdie lijden is echter zelden een struma aantoonbaar. De schildklier daarentegen is juist vaak verschrompeld. et s Oorzaak: De oorzaak van deze schildklier-hypofunctie is in de meeste gevallen in de schildklier zelf gelegen. Wat precies de oorzaak is, is niet bekend. Men meent hier te maken te hebben met een auto-immuunziekte, waarbij antilichamen worden gevormd tegen eigen schildklierweefsel. Een hypothyreoïdie kan ook optreden na een operatieve schildklierbehandeling of een therapie met radioactief jodium. In een enkel geval is een verminderde functie van de hersenklier de oorzaak van een hypothyreoïdie, bijvoorbeeld door een bloeding, een tumorvorming of een ontsteking van de hersenklier. vo Verschijnselen: Bij volwassenen wordt het beeld bij de hypothyreoïdie ook wel myxoedeem genoemd. Deze term is ontleend aan de aanwezigheid van een slijmachtige substantie die zich ophoopt onder de huid. Deze substantie zit vooral in de tong en het gelaat (dikke tong, lippen, gezicht en dikke huid). Het is een schijnoedeem, het onderscheidt zich van een echte vochtoedeem doordat je geen ”putje” in de huid kunt drukken. ap Verder zien we dat de stofwisselingsactiviteit is verlaagd, hetgeen blijkt uit: Een lage pols Hardhorendheid Obstipatie Sterke gevoeligheid voor koude Moeheid, spierpijnen en gewrichtsklachten Traagheid en lusteloosheid Een verminderde haargroei De stem is van een laag timbre, hees en het spreken vertraagd Een verminderde zweetproductie, daarnaast voelt de huid droog en schilferig aan Relatieve frequentie en klachten en verschijnselen bij patiënten met hypothyreoïdie en controles (1998) (Tabel 19.16 uit (1)) Klachten Patiënten Controles Verschijnselen Patiënten Controles % % % % Vermoeidheid 98 21 Gelaatsoedeem 88 27 Koude-intolerantie 95 39 Ooglidoedeem 86 28 Droge huid 79 26 Koude, droge huid 82 33 Gewichtstoename 76 36 Vertraagde 76 ? relaxatie APR Kortademigheid 72 52 Bros haar 75 43 Geheugenverlies 65 31 Hese, lage stem 69 18 Depressie 60 41 Langzame spraak 65 7 Paresthesieën 56 15 Spierzwakte 61 21 Obstipatie 54 10 Dikke tong 60 17 Haaruitval 41 21 Brokkelige nagels 41 20 Anorexie 40 15 Doofheid 40 15 Spierpijn 36 17 Gewrichtspijn 29 24 St Tabel 2 Kan VoetreflexPlus schildklierherstel ondersteunen? 10 Behandeling: Door middel van het schildklierhormoon kan een snelle verbetering van de algemene toestand worden verkregen. De dosis schildklierhormoon moet niet te snel worden opgevoerd, anders kan het hart de snelle verandering niet bijhouden (kans op hartklachten). Een middel dat gebruikt wordt is “ Levothyroxine”. De dosis varieert van persoon tot persoon en wordt individueel vastgesteld. Het voortdurend onder controle blijven is noodzakelijk. § 1.7 Patiënten met schildklierontsteking (thyreoïditis) Patiënten met schildklierkanker vo § 1.8 et s De schildklier kan ontstoken zijn. De ziekte van De Quervain is daar een voorbeeld van. De aandoening wordt mogelijk veroorzaakt door een virus dat vooral in het voor- en najaar actief is. De ziekte van De Quervain volgt meestal op luchtweginfectie. Verschijnselen zijn keelpijn en een opgezette pijnlijke schildklier (struma). Een andere schilklier ontsteking is de ziekte van Hashimoto, waarbij antistoffen tegen de schilklier worden gemaakt. Bij beide aandoeningen produceert de schildklier tijdelijke te veel hormoon (hyperthyreoïdie), gevolgde door een periode waarin de productie te laag is ( hypothyreoïdie). De periode van hyperthyreoïdie kan weken tot maanden duren en de periode van hypothyreoïdie kan weken tot jaren duren. ap Schildklierkanker komt in Nederland betrekkelijk weinig voor. Er bestaan verschillende vormen van schildklierkanker. Ze ontstaan spontaan of uit een reeds bestaande schildklierknobbel. Zelden zijn de knobbels de veranderingen in de schildklieractiviteit. Ze vallen veelal op door een duidelijk zichtbare vergroting van de schildklier. Het onregelmatige in de oppervlak, de vast vorm en de pijnklachten vormen belangrijke aanwijzingen. Met name als een knobbel in de schildklier snel groter wordt, dient men bedacht te zijn op kwaadaardigheid. Bij alle vormen bestaat de behandeling uit een operatie waarbij de schilklier wordt verwijderd, vaak gevolgd door bestraling met radioactief jodium. De prognose van de schilklierkanker is meestal goed. Men moet wel medicijnen blijven slikken (vervangend schilklierhormoon). Overzicht hormonen bij hyperthyreoïdie en hypothyreoïdie St § 1.9 TSH (Schilklier Stimulerend Hormoon) De schildklier wordt aangestuurd door TSH. De hypofyse produceert dit hormoon. Via de TSH-waarde in het bloed (bloedonderzoek) is goed te beoordelen in welke mate de schildklier werkt. T4 en T3 De schilklier maakt twee soorten hormonen aan: T4 (thyroxine) en de T3 (thyronine). T4 bevat 4 atomen jodium en T3 bevat 3 atomen jodium. Het hormoon T4 is een soort voorraad. T3 is het actieve hormoon. Naar behoefte van het lichaam, weefsels en cellen wordt T4 omgezet naar T3. Dat gebeurt onder andere in de lever, de spieren en de hersenen. FT4 en FT3 Het grootste deel van de T4 en T3- hormonen binden zich aan eiwitten in het bloed. Een klein deel is echter direct beschikbaar. Dit geeft men aan met de letter F van ”free”. FT4 is de vrije T4 en de FT3 is de vrije T3. Kan VoetreflexPlus schildklierherstel ondersteunen? 11 ap vo et s In de onderstaande figuur is het overzicht van bovengenoemde hormonen weergegeven. Hyperthyreoïdie en hypothyreoïdie (Hyper en Hypo) St Bij hyperthyreoïdie maakt de schildklier teveel hormoon en is “te snel werkend”. Bij een te hoog schildklierhormoon, maakt de hypofyse weinig TSH. De schilklier maakt (solistisch) teveel hormoon bij de ziekte van Graves. Bij hyperthyreoïdie is de TSH-waarde verlaagd en de FT4-waarde verhoogd. Bij hypothyreoïdie maakt de schilklier te weinig of geen hormoon en is “te traag werkend”. Als er te weinig schilklierhormoon in het lichaam is, maakt de hypofyse veel TSH. De ziekte van Hashimoto is een vorm van hypothyreoïdie. Bij hypothyreoïdie is de TSH-waarde verhoogd en de FT4-waarde verlaagd. CHT en CHP Hypothyreoïdie kan aangeboren zijn. Wanneer de schildklier van een pasgeborene geen of te weinig hormoon maakt, heet dit congenitale hypothyreoïdie (CHT). Aangeboren hypothyreoïdie kan heel soms ook het gevolg zijn van congenitaal hypopituïtarisme. Afgekort is dat CHP. Kan VoetreflexPlus schildklierherstel ondersteunen? 12 Normaalwaarde: De normaalwaarde (of referentiewaarde) is bij bloedonderzoek het interval waarbinnen de uitkomst van dat onderzoek hoort te vallen. De normaalwaarde wordt in zijn algemeenheid zo gedefinieerd dat 95% van de onderzochte, gezonde mensen binnen deze referentiewaarden (grenzen) blijft. Tabel 3 0.4 60 8 1.2 3 4.0 140 26 3.4 8 mU / l Nmol / l Pmol / l Nmol / l Pmol / l St ap vo et s TSH T4 fT4 T3 fT3 Normaalwaarden schildklierhormonen Kan VoetreflexPlus schildklierherstel ondersteunen? 13 Hoofdstuk 2 Beschikbare behandelingen Als mogelijke beschikbare behandelingen zijn de volgende 4 methodieken kort beschreven: Reguliere geneeswijze Natuurgeneeswijze Voetreflexologie VoetreflexPlus § 2.1 Reguliere Geneeswijze § 2.2 vo et s De reguliere geneeswijze beschouwt het lichaam als een materieel object dat natuurwetenschappelijk geanalyseerd kan worden. De ziekte bestaat dus uit een ziek orgaan of ergens in het lichaam een afwijkende functie. De reguliere geneeswijze behandelt op basis van natuurwetenschappelijke inzichten. Van belang zijn hierin de atomen en de moleculen in relatie met de cellen in weefsels en organen. De behandelingen zijn meer gebaseerd op het toedienen van medicijnen. De medicijnen kunnen synthetisch of natuurlijk (grondstoffen van planten of schimmels) zijn, maar werken in op de cellen in ons lichaam. Dit ter ondersteuning van de gekozen therapie. Er treden meestal bijverschijnselen op bij het gebruik van medicijnen. Patiënten ervaren in deze therapie weinig of geen aandacht voor de persoon. De reguliere geneeswijze vindt haar toepassing in nagenoeg ca. 98% van de patiënten. Natuurgeneeswijze St ap Alternatieve aanvullende geneeswijzen vertonen onderling grote verschillen omdat een systematiek ontbreekt. De meesten gaan uit van een holistisch model waarbij zowel lichaam, geest en ziel één geheel vormen. Het basisprincipe hierin is: ”Genees de oorzaak, niet het gevolg”. Sommige alternatieve geneeswijzen zoeken de oorzaak van de klacht bijvoorbeeld in de ziel of geest op basis van een lichamelijke uitingsvorm. Andere alternatieve geneeswijzen zoeken de oorzaak in de onbalans van de energiehuishouding in het lichaam. De alternatieve genezer neemt veel aandacht voor de patiënt en neemt de tijd voor zijn leefvisie en leefwijze. In de praktijk blijkt dat 6 tot 10 % van de bevolking gebruik maakt van alternatieve therapieën. Voor de meer ernstige klachten behoudt de reguliere geneeswijze de voorkeur. De meerderheid van de artsen gedogen (Medisch Contact april 2007) dat de patiënt een bezoek brengt aan een natuurgeneeskundige (50%). § 2.3 Voetreflexologie Eén van de alternatieve (aanvullende) wijze van behandelen is de voetreflexologie. Via de voeten, maar ook andere reflexzones, zijn heel positieve resultaten te bereiken op zowel het lichamelijke, spirituele en psychische vlak. De behandeling bestaat uit het masseren van de betreffende lichaamszones die zich reflecteren in de voet (westen). § 2.4 VoetreflexPlus De VoetreflexPlus van Total Health Opleidingen is de oosterse manier van denken en masseren. De methodiek is gehaald en overgenomen van Chinese artsen en therapeuten, met de opmerking dat in het Oosten de voetreflexologie een veel meer geaccepteerd begrip is dan in het Westen. Er wordt meer tijd besteed aan de energetische (on)samenhang tussen diverse klachten. De nadruk ligt veel meer op de psychologische Kan VoetreflexPlus schildklierherstel ondersteunen? 14 oorzaken van ziekten. De mens is een holistisch wezen waarin geest en lichaam één geheel vormen en elkaar wederzijds beïnvloeden. Patiënten die hiervoor open staan ervaren de behandeling als heel ontspannen. St ap vo et s Deze scriptie gebruikt hoofdzakelijk de toepassing van de VoetreflexPlus (oosten) aangevuld met de voetreflexologie (westen) en onderzoekt de gevolgen en ontwikkelingen op patiënten met een schildklierprobleem. Kan VoetreflexPlus schildklierherstel ondersteunen? 15 Hoofdstuk 3 § 3.1 Metafysische achtergrond Algemeen Er is een onbewuste weigering jezelf te zijn, om te transformeren. Mogelijk sta je onder een sterk gezag van je vader, een religie, een sekte een partner. Je leeft afgesneden van je mooiste Kern. Je bent slaaf en minderwaardig. Je verbergt je gevoelens en leeft niet in de ware gevoelens van jezelf. Je kropt kwaadheid en frustraties op, maar het ligt allemaal aan jezelf. Kom op voor jezelf. Durf te zeggen: “Ik Ben” en UIT je! Ontdek de warmte in je eigen zonnecentrum en straal deze warmte uit naar anderen. Besef je waarde. Leg alle macht in jezelf en laat anderen los. Zwijg niet om bestwil. Daarmee berokken je meer kwaad dan goed. § 3.2 Manifesteer je op liefdevolle wijze, zonder terughoudendheid. Gebruik je talenten. Neem zelf verantwoordelijkheid voor je bestaan. Weiger niet langer om werkelijk jezelf te zijn. et s Advies: Hyperthyreoïdie, een te snel werkende schildklier Leg de strijdbijl neer en ontdek de rust, de vrede en vreugde in jezelf. Een verbroedering met anderen, een bevrijding van innerlijke spanningen. Voel je nu thuiskomen bij jezelf, in warmte, liefde en zachtheid. Voel die deugddoende harmonie in jezelf, wanneer jij openstaat voor het zonnecentrum, het ware gezag, in jezelf. Ontdek je ware aard. Stel je open voor intuïtie. Geef uiting aan je verlangens, aan je gevoelens. Een vrije doorstroming van warme energieën. St ap Advies: vo Het is alsof een lange muur in jezelf, jou verhindert om met je diepste Ik in contact te komen, waardoor jij je eenzaam en miskend voelt. Je gelooft niet echt in je ZELF! Je zit gevangen in Jezelf! Jij weigert, of voelt je niet in staat, om jezelf te zijn. Jij miskent je eigen waarde, je goddelijke kern. Jij vindt jezelf slecht of minderwaardig. Je wil weg uit je situatie, maar je ziet niet in hoe de oorzaak bij jouw overtuiging ligt! Jij verwijt anderen, maar in feite ben jij kwaad om jouw onmacht, vooral op het gebied van creativiteit en zelfmanifestatie, ook op het gebied van contact ervaren met je diepste Zelf. Je voelt je koud en afgesloten, omdat jij je eigen warme hart miskent, omdat jij je goddelijke centrum negeert. § 3.3 Hypothyreoïdie, een te traag werkende schildklier Jij ontloopt de verantwoordelijkheid voor dit leven. Jij vlucht in idealiserende gedachten, in dromen, in onwerkelijke fantasieën. Jij vlucht, jij ervaart het leven als belastend, je zal het elders gaan zoeken…..Jij slaat een afwijkende weg in, daar hoog boven in je “geest”, daar kan je het aan, daar hoef je niet echt te leven. Jij doet niet meer mee, aanvankelijk klamp jij je vast aan anderen, tenslotte klim jij steeds verder in hogere wolken. Daar meen jij je veilig te vinden, zonder angsten. Miskenning van je goddelijke Zelf. Een vlucht! Advies: Een warm contact met het aardse, het lichamelijke. Ze zijn lief voor je, wees niet bang. Geruststelling. Voel je veilig in je eigen warme zonnetje. Weet je beschermd in die goddelijke oer kern, jouw diepste Zelf: je hoeft niet te vluchten. Niets kwaads zal jou overkomen, wanneer jij in vertrouwen leeft. Creëer zelf je leven, hier op aarde, niet slechts in dromen. Liefde tot Jezelf, manifestatie naar buiten toe, met beide voeten op de grond. Kan VoetreflexPlus schildklierherstel ondersteunen? 16 § 3.4 Struma, kropgezwel Jij sluit je af van je diepe gevoelens. Met je gedachten meen je alles onder controle te houden. Waarom loop je weg van die gevoelens? Jij zet een masker op van oppervlakkig gebabbel, alsof er gevoelsmatig niets aan de hand is. Maar het gaat hier om een camouflagescherm, waarachter angsten en kwetsuren schuilen! Je schenkt jezelf geen echte warme liefde, noch aandacht. Jij miskent het kleine, gevoelige, kwetsbare kindje in je. Jij zet jezelf in de kou! Afstand, verdriet: je geest is als het ware gescheiden van je lichaam. Kijk eens keer hoeveel pijn je hebt? Kijk eens een keer hoe je hart bloedt ? Mogelijk doe je veel voor anderen, om je eigen leegte te vullen. Diep in jezelf voel jij je machteloos, gekwetst, eenzaam, angstig, BIJ DE KEEL GEGREPEN. Waarom neem je afstand van dat warme aardse deel in je? Datgene wat je niet durft te erkennen, brengt je lichaam nu op plaatselijk “hysterische” wijze naar buiten. Luister naar je Hart en neem als het ware “contact” op met je diepe gevoelens. Erken nu die vrouwelijke, zachte kant in je en wees niet bang voor emoties! Jouw krachtige IK mag “zichzelf” zijn op elk gebied. Je hoeft je leven niet onder het masker van uiterlijke of verstandelijke beheersing te bedwingen. KROP niet langer emoties en creativiteitsenergieën op, maar breng ze naar buiten en geniet ervan. Besef je waarde. Jij verdient dat anderen jou respecteren en je lieve diensten bewijzen. Heet jezelf, je lichaam, je gevoelens een warm welkom in het leven! St ap vo et s Advies: Kan VoetreflexPlus schildklierherstel ondersteunen? 17 Hoofdstuk 4 Kandidaten op vrijwillige basis Het idee om het herstel van schildklierproblematiek te ondersteunen middels VoetreflexPlus is in onderling overleg in nov 2012 ontstaan. Oorzaak is mede het jarenlange traject van Anny (o.a. struma) en de schildklierklachten van de vrouw van Ben. Sinds het idee groeide bij beiden steeds meer de overtuiging om de scriptie ook wetenschappelijk te onderbouwen. Het vinden van een aantal vrijwilligers bleek lastig te zijn. Er is zelfs overwogen om een internist in een ziekenhuis te benaderen, doch de ingeschatte tijd paste niet in de voorgenomen tijdpad. et s Het uitzetten van dit (scriptie)doel onder vrienden, kennissen en medestudenten bleek pas in de 2e fase zeer effectief. Binnen een maand groeide het aantal deelnemers naar 9 personen waarvan 1 persoon zich terugtrok. De werving resulteerde uiteindelijk in 8 personen, waarvan 4 met snelwerkende- en 4 met een te traag werkende schildklier. Eén persoon mist de schildklier. Haar medewerking is niet ontzegd, ondanks het vermoeden dat de VoetreflexPlus geen direct resultaat kan opleveren. Wellicht zijn er wel kansen in het ondersteunen van het “concentratievermogen”. De kandidaten zijn in onderstaand overzicht weergegeven. Vanwege de privacy zijn alleen de initialen gebruikt van de naam. Drie deelnemers zijn bekend met de voetreflexologie. 1 2 Mevr. D. S. Mevr. L. P. Leeftijd Gehuwd of ongehuwd Klacht sinds ca. Hyper- of hypothyreoïdie 24 jaar 17 jaar Ongehuwd Ongehuwd 2010 Hyperthyreoïdie Hypothyreoïdie Mevr. Mevr. Mevr. Mevr. Mevr. Mevr. Tr. D. A. v. K. M. d. L. M. H. M. V. J. v. H. 53 jaar 58 jaar 59 jaar 67 jaar 56 jaar 69 jaar St 3 4 5 6 7 8 Naam ap Nr vo Tabel 4: Overzicht deelnemers Gehuwd Gehuwd Gehuwd Gehuwd Gehuwd Gehuwd Kan VoetreflexPlus schildklierherstel ondersteunen? Geboren zonder schildklier 2003 1985 2010 2009 2003 1988 Hyperthyreoïdie Hyperthyreoïdie Hyperthyreoïdie Hypothyreoïdie Hypothyreoïdie Hypothyreoïdie 18 Hoofdstuk 5 Aanpak Onderstaande paragraven verwoorden de manier hoe Anny en Ben de scriptie in het praktische deel hebben aangepakt. § 5.1 Algemeen We hebben ons eerst verder verdiept in de problematiek rond de schildklier. Het resultaat van deze analyse is in hoofdstuk “Schildklierproblematiek” verwoord. Bedoelde kennis is bewust vooraf verzameld teneinde deskundigheid te kunnen ventileren naar de deelnemers. Dit is mede een eerste aanzet voor groei in het noodzakelijk vertrouwen tussen cliënt en therapeut. et s De informatieverstrekking via internet is erg uitgebreid. Dat spoor is losgelaten om het beter te kunnen inkaderen. De analyse is vervolgd met analoge informatie via het lesmateriaal van Total Health, de lokale bibliotheek, werkstukken en via kennissen. De gebruikte boeken variëren van zeer medisch tot functioneel in de uitleg. Verder is onderling duidelijk vastgesteld het medicijngebruik op advies van huisarts of internist, ongemoeid te laten. § 5.2 Intake gesprek ap vo De vrijwillige deelnemers zijn eerst per brief op de hoogte gesteld van: - het doel van de scriptie - de duur van het onderzoek, periode half februari – mei 2013 - de frequentie van de behandelingen (1 x 2 weken) - het aantal behandelingen van ca. 10 stuks inclusief de anamnese - de bijdrage van de scriptie t.b.v. mogelijke wetenschappelijke informatie - de betekenis van de scriptie voor beide therapeuten St Vervolgens heeft met elke deelnemer een intake gesprek plaats gevonden, waarin een anamnese is afgenomen via een vooraf samengestelde vragenlijst. Aansluitend is bij elke deelnemer, door beide therapeuten gezamenlijk, een palpatie op de voeten uitgevoerd in combinatie met foto-opnames. Het intake gesprek heeft een gemiddelde duur gehad van ca. 1.5 uur per deelnemer. De gegevens zijn later ingevoerd en uitgewerkt in een overzicht per deelnemer. Bedoelde lijst aan gegevens is separaat in een bijlagerapport bijgevoegd. § 5.3 Analyse intake gesprekken De intake gesprekken zijn door beide therapeuten geanalyseerd en beoordeeld. Het klachtenbeeld is duidelijk herkenbaar en verdeelt de groep in tweeën. De acht deelnemers kunnen ingedeeld worden in vier deelnemers met een te snel werkende schildklier en vier deelnemers met een te traag werkende schildklier. In de groep met te traag werkende schildklier heeft één persoon geen schildklier. De functie van de schildklier wordt met medicijnen zo goed mogelijk ingevuld. § 5.4 Aanpak via VoetreflexPlus De eerste analyse van de intake-gegevens geeft richting aan behandelplannen met ”maatwerk” per deelnemer. Doch specifiek ”maatwerk” is niet ingezet, omdat het aantal deelnemers daarvoor te groot is en tevens het beschikbare tijdpad bewaakt moet blijven. Kan VoetreflexPlus schildklierherstel ondersteunen? 19 Het doel van ons onderzoek is daardoor meer globaler geworden en meer gericht op: “Kan VoetreflexPlus schildklierherstel bij de deelnemers ondersteunen?” De aanpak is daardoor uniform van opzet. De verwachte resultaten zullen daar naar alle waarschijnlijkheid daar bij aansluiten. Naast de intake-gegevens is het referentiebeeld ook vastgelegd met foto’s. Daarnaast is per deelnemer de meest recente lijst opgevraagd van de bloedwaardes TSH, T3 en T4. Hiervoor heeft elke deelnemer de huisarts of internist benaderd. § 5.5 Van klachtenbeeld naar meridiaan et s In onderstaande tabellen is voor elke groep ( hyper- en hypothyreoïdie) de Ba Gang toegepast en het klachtenbeeld onderzocht op: Welk 5-elementen heeft de klacht betrekking op Welk orgaan / meridiaan is daardoor aangedaan of verzwakt Welk meridiaan wordt geselecteerd opgenomen in het behandelplan en past binnen een uniforme behandeling De opvolgende tabellen 6 en 8 verduidelijken, ter informatie, de westerse aanpak. De tabellen laten onderling zien dat de oosterse aanpak meer maatwerk in zich heeft. Uniforme aanpak Hyperthyreoïdie (oosten), 4 deelnemers op basis van aangegeven klachtenbeeld OOSTEN vo Tabel 5: VoetreflexPLUS Klacht 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Hartkloppingen Gejaagdheid Overactief Chaotisch Vermoeidheid Zweten Afvallen Dubbelzien Koude gevoelig Droge huid BA GANG: Intern, Warmte, Volte en Yang Betrekking op Meridiaan / orgaan Meridiaan in element: verzwakt behandelplan Vuur Ha Vuur Ha Vuur Ha Aarde Mi en Ma Aarde Mi en Ma Mi en Ma Metaal Lo en Di Aarde Mi en Ma Hout Le en Ga Le en Ga Water Ni en Bla Ni en Bla Metaal Lo en Di St ap Nr: Tabel 6: Uniforme aanpak Hyperthyreoïdie (westen), 4 deelnemers op basis van aangegeven klachtenbeeld WESTEN Voetreflexologie Nr: Klacht Behandeling 1 t/m 10 Zie tabel 5 Massage van de hormoonklierzones Kan VoetreflexPlus schildklierherstel ondersteunen? 20 Tabel 7: Uniforme aanpak Hypothyreoïdie (oosten), 4 deelnemers op basis van aangegeven klachtenbeeld OOSTEN VoetreflexPLUS BA GANG: Intern, Koude, Leegte en Yin Klacht 1 2 3 4 5 6 Lage hartslag Hardhorendheid Obstipatie Koude gevoelig Vermoeidheid Spieren en gewrichten 7 8 9 Traagheid / lusteloosheid Verminderde haargroei Stem hees en laag timbre Betrekking op element Vuur Water Metaal Water Aarde Aarde Water Aarde Water Aarde 10 Verminderde zweetproductie Huid droog / schilferig Hart Metaal Metaal Meridiaan / orgaan verzwakt Ha Ni en bla Lo en Di Ni en Bla Mi en Ma Mi en Ma Ni en Bla Mi en Ma Ni en Bla Mi en Ma, zie baan door keelgebied, (Zwakke stem is Lo) Ha Lo en Di Lo en Di vo 11 Meridiaan in behandelplan Ni en Bla Mi en Ma et s Nr: Lo en Di (*) Mi en Ni ap (*) Er is gekozen om de Lo en Di te vervangen door Mi en Ni, om de milt en nier extra te ondersteunen, te voeden. Door de Mi te sterken, kan Mi het Ha voeden met bloed en kan Lo weer gevoed worden. Door de Ni te voeden, kan vervolgens de Le gevoed worden. Uniforme aanpak Hypothyreoïdie (westen), 4 deelnemers op basis van aangegeven klachtenbeeld St Tabel 8: WESTEN Voetreflexologie Nr: Klacht Behandeling 1 t/m 10 Zie tabel 7 Massage van de hormoonklierzones § 5.6 In kaart brengen volgens 5-elementenleer Het klachtenbeeld is volgens de Traditionele Chinese Geneeskunde (TCM) in kaart gebracht volgens de Sheng cyclus (voedende cyclus) en de Ko cyclus (controlerende cyclus). In de Sheng cyclus wordt elk element door het voorgaande element gevoed en elk element voedt het volgende element. Als dit onvoldoende gebeurt ontstaan er ziektebeelden met de daarbij horende klachten. Kan VoetreflexPlus schildklierherstel ondersteunen? 21 In de Ko cyclus domineert elk element een ander element. De lever (hout) controleert de maag en milt en de vrije stroom van Chi zorgt ervoor dat de spijverteringsfuncties van maag en milt kunnen functioneren. De milt (aarde) controleert de nier. Milt en nier hebben een belangrijke samenwerking in de vloeistofhuishouding. De nier (water) controleert het hart (vuur). De nier zorgt dat het water stijgt en het vuur (hart) koelt en het vuur daalt om het water te verwarmen. Het hart (vuur) controleert de long. De long is beheerder van de Chi en het hart is de beheerder van het bloed. De Chi zorgt dat het bloed rondgepompt kan worden. Het bloed zorgt ervoor dat de organen gevoed worden en kunnen functioneren door Chi uit de voeding te halen. De long (metaal) controleert de lever (hout). De long stuurt Chi naar beneden terwijl de lever het Chi (omhoog) verspreidt. St ap vo et s In de onderstaande afbeelding zijn de hierboven beschreven elementen gevisualiseerd. Tevens is hierop aangegeven de Sheng cyclus (voedende cyclus) en de Ko cyclus (controlerende cyclus). De schildklierproblematiek kent een uitgebreide klachtenbeeld zowel voor de hyper- als de hypothyreoïdie. Er is een stevige onbalans tussen de 5 elementen. Hyperthyroïdie, ziekte van Graves, en sommige kankers aan de schildklier worden vooral veroorzaakt door te weinig aanbod van yin. Als yin onvoldoende is om te koelen, kunnen de symptomen zoals opvliegers, getijden koorts, rusteloosheid en hyperthyreoïdie optreden. Hypothyreoïdie en enkele struma-effecten treden op wanneer er een yang tekort is. Yang verwijst naar beweging, activiteit en vuur. Wanneer yang te laag is, ben je lusteloos en koud en hebben de klieren de neiging van onderproductie. Onze analyse van het klachtenpatroon bij hyperthyreoïdie, brengt de volgende drie Kan VoetreflexPlus schildklierherstel ondersteunen? 22 patronen in beeld: Nier Yin leegte Hart yin leegte en Lever yin leegte Hart yin leegte en Nier yin leegte Nier Yin leegte: Bij een nier yin leegte is er sprake van overtollige warmte, een afkeer van warmte, angst, woede, een rood warm gezicht, droge mond met een bittere smaak, toegenomen eetlust, uitpuilende ogen, tremor, meer stoelgang en een rode tong met droog en geel beslag. vo et s De gevolgen voor/tussen de 5 elementen zijn in de volgorde van bovenstaande: Nier koelt Hart te weinig, vandaar de overtollige warmte Nier is in onbalans, vandaar de angst, Lever wordt onvoldoende gevoed waardoor yang overheerst, vandaar de woede, Lever kan Milt onvoldoende controleren, vandaar de droge mond (onbalans in de vochthuishouding), Hart is niet onder controle, vandaar de bittere smaak, Hart activeert Milt voor energie, vandaar de toegenomen eetlust, Lever wordt aangetast, vandaar de uitpuilende ogen Lever raakt aangetast, vandaar de tremoren (interne wind), Nier beïnvloedt mede Milt (Waterhuishouding), daardoor teveel vocht, vandaar de toename in de stoelgang Overheersing van yang, vandaar de rode tong en geel beslag. Hart yin leegte en Lever yin leegte: In de combinatie van een hart yin leegte en lever yin leegte is er sprake van hartkloppingen, een toegenomen eetlust met gewichtsverlies, angst, slapeloosheid, droge keel en een rode tong met een geel beslag. St ap De gevolgen voor/tussen de 5 elementen zijn in volgorde van bovenstaande: Yang in het Hart ontstaat vanwege de yang in de lever, vandaar de hartkloppingen, Hart activeert Milt voor energie, waarin tevens de stofwisseling is ontregeld (schildklier), vandaar de toegenomen eetlust met gewichtsverlies, Lever trekt Nier leeg, Nier in onbalans, vandaar de angst, Lever (Hun) en Hart (Shen) zijn aangedaan, vandaar de slapeloosheid, Hitte vanwege de yang ontregelt de vochthuishouding, vandaar de droge keel, Overheersing van yang, vandaar de rode tong en geel beslag. Hart yin leegte en Nier yin leegte In het patroon van Hart yin leegte en Nier yin leegte is sprake van een vergrote en gezwollen schildklier, trillende handen, droge mond en ogen, hartkloppingen, toegenomen eetlust, onregelmatige periode van amenorroe (voor vrouwen), impotentie of laag libido (voor mannen), zwakte van knieën en onderrug en een rode tong lichaam zonder beslag. De gevolgen voor/tussen de 5 elementen zijn in volgorde van bovenstaande: Vergrote en gezwollen schildklier is een vorm van hyperthyreoïdie Nier haalt yin naar zich toe via o.a. Milt, daardoor onwillekeurige contractie van de spieren, vandaar de trillende handen, Nier haalt yin naar zich toe via o.a. Milt, daardoor onbalans in de vochthuishouding, vandaar de droge mond, Lever yin is uit balans vanwege de Nier yin leegte, ogen horen bij de Lever, vandaar de oog irritatie, Kan VoetreflexPlus schildklierherstel ondersteunen? 23 Lever en Hart yin leegte, veroorzaakt door o.a. Nier yin leegte, is yang in het hart, vandaar de hartkloppingen, Hart activeert Milt voor energie, vandaar de toegenomen eetlust, Water (Nier) is inherent aan seksualiteit en is ontdaan, vandaar de amenorroe bij vrouwen en de impotentie bij mannen, Water (Nier) is inherent aan de 2e chakra, vandaar de zwakte van knieën en onderrug, Zwakte van yin, geeft als symptoom: een rode tong lichaam zonder beslag Onze analyse van het klachtenpatroon bij hypothyreoïdie, brengt de volgende twee patronen in beeld: Milt yang leegte en Nier yang leegte Hart yang leegte en Nier yang leegte et s Milt yang leegte en Nier yang leegte: In het patroon van de Milt yang leegte en Nier yang leegte zijn de belangrijkste symptomen, vermoeidheid, slaperigheid, slechtgeheugen, duizeligheid, oorsuizen (tinnitus), zwakte van de onderrug en knieën, afkeer van koude, droge huid, droog haar, obstipatie, oedeem, impotentie (mannen), onregelmatige menstruatie (vrouwen), bleke en gezwollen tong lichaam met tandafdrukken langs de rand en witte kleverige tongbeslag. St ap vo De gevolgen voor/tussen de 5 elementen zijn in volgorde van bovenstaande: Milt wordt te weinig gevoed, disharmonie van Milt veroorzaakt als patroon o.a. vermoeidheid, Een chronisch Milt yang leegte ontwikkelt op den duur ook een hart yang leegte, vandaar het verschijnsel slaperigheid en een slecht geheugen, Milt trekt aan de Lever om de Chi-leegte ongedaan te maken, vandaar de duizeligheid (Lever), Controle vanuit de Milt op de Nier is zwak, Nier yang leegte veroorzaakt dan het oorsuizen (tinnitus) en de zwakte van de onderrug en knieën (Nier), Bij yang leegte overheerst de yin, vandaar de afkeer van koude (yin), Milt wordt te weinig gevoed, disharmonie van Milt veroorzaakt als patroon o.a. droge huid, droog haar, obstipatie, vanwege de onbalans in de vochthuishouding en spijsvertering, Oedeem is een gevolg van de disharmonie in Milt en/of Nier, bij zwakke Milt en/of Nier treden vochtsymptomen op, Nier yang leegte ontstaat door een te geringe voeding van Metaal en een zwakke controle vanuit de Milt, vandaar de impotentie bij mannen, Nier yang leegte veroorzaakt ook yang zwakte in de lever, vandaar de onregelmatige menstruatie bij vrouwen, Milt chi leegte is ontstaan via de disharmonie tussen Nier-Lever- en veroorzaakt specifiek bleke en gezwollen tong lichaam, met tandafdrukken langs de rand, en witte kleverige tongbeslag (koude). Hart yang leegte en Nier yang leegte: In het patroon van de Hart yang leegte en Nier yang leegte zijn de kenmerkende symptomen hartkloppingen, verstopte borst en pijn, slaperigheid, koud, bleke en gevoelig tong lichaam met een witte en glad tongbeslag. Kan VoetreflexPlus schildklierherstel ondersteunen? 24 De gevolgen voor/tussen de 5 elementen zijn in volgorde van bovenstaande: Nier kan het Hart niet controleren (vuur niet afkoelen) waardoor yang in het hart, vandaar de hartkloppingen, Hart wordt te weinig gevoed met yang, waardoor de yang leegte in het hart, vandaar de slaperigheid, Bij yang leegte overheerst de yin, vandaar de afkeer van koude (yin), Zwakt van yang laat de yin overheersen, vandaar de bleke en gevoelig tong lichaam met een witte en glad tongbeslag. § 5.7 Beschrijving ziekteoorzaak Na de analyse volgens de 5 elementen, Water, Hout, Vuur, Aarde en Metaal is dit gegeven gebruikt voor de condities van de betrokken organen. Tabel 9: Beschrijving ziekteoorzaak per klachtenbeeld bij Hyperthyreoïdie (oosten) Onbalans 1 Hartkloppingen Hart-chi-leegte 2 Gejaagdheid 3 Overactief 4 Chaotisch 5 Long-chi-leegte Long-chi-leegte Milt-chi-leegte Vermoeidheid Milt-chi-leegte Zweten Long-chi-leegte 7 Afvallen Hart-chi leegte 8 Dubbelzien Lever-chi-leegte 9 Koude gevoelig Nier-chi-leegte 10 Droge huid Wei-chi-leegte St 6 Oorzaak Typische chi-leegte symptoom. Op lange termijn kan een hart-yang-leegte ontstaan, waardoor koude-symptomen optreden Door overheersing van het hart, komen de longen in de knel, oppervlakkige en snelle ademhaling Door overheersing van het hart, komen de longen in de knel, oppervlakkige en snelle ademhaling Dit chi-leegte symptoom is van invloed op het denken en concentreren. Het denkproces is niet meer ”onder controle’ Typische chi-leegte symptoom van de milt/maag. Hierdoor ontstaat moeheid en uitputting De longen verspreiden de chi voor het afweersysteem. De controle over de poriën is te gering, vandaar het zweten Typische chi-leegte in de milt/maag, als gevolg van verhoogde hartwerking. Door chi-leegte in de lever ontstaan oogproblemen Door chi-leegte in de nier gaat yin (koude) overheersen Door chi-leegte in het hart, te weinig afweer-chi via de huid en spiermassa vo Klacht ap Nr: et s In onderstaande tabellen zijn van elke klacht de ziekteoorzaken beschreven en welke bijbehorende functie van een orgaan daarbij verzwakt of aangedaan is. Kan VoetreflexPlus schildklierherstel ondersteunen? 25 Nr: Beschrijving ziekteoorzaak per klachtenbeeld bij Hypothyreoïdie (oosten) Klacht Onbalans Oorzaak Typische chi-leegte symptoom. Op lange termijn kan een hart-yang-leegte ontstaan, waardoor koude-symptomen optreden Door chi-leegte in nier meridiaan ontstaan oorzuizen en doofheid Door afzwakking van milt- en maagmeridiaan ontstaan alle darm- en ingewandsstoornissen, eet- en verteringstoornissen Door chi-leegte in de nier gaat yin (koude) overheersen Typische chi-leegte symptoom van de milt/maag. Hierdoor ontstaat moeheid en uitputting Het hart is verzwakt, waardoor milt-chi-leegte, waardoor pijn in de spieren van armen en benen. De nier is verzwakt, waardoor nier-chi-leegte, waardoor mergproductie t.bv. hersenen en botten in de knel komt. Typische chi-leegte symptoom van de milt/maag. Hierdoor ontstaat het lusteloos en traag zijn. Geen zin hebben In de nieren is de essentie opgeslagen. Door afzwakking aantasting van de haargroei. Door chi-leegte in de longen ontstaan er ziektes die merkbaar zijn in de stem (heesheid, zwakke stem, stijfheid van de tong en stemverlies) Door chi-leegtes in de Milt en Nier is de waterhuishouding afgezwakt en vermindert Door chi-leegte in de longen minder verspreiding van echte chi, waarvan verminderde afweer-chi naar de huid. Lage hartslag Hart-chi-leegte 2 Hardhorendheid Nier-chi-leegte 3 Obstipatie Milt-chi-leegte 4 Koude gevoelig Nier-chi-leegte 5 Vermoeidheid Milt-chi-leegte 6 Spieren- en gewrichten Milt-chi-leegte Nier-chi-leegte 7 Traag en lusteloos Milt-chi-leegte 8 Verminderde haargroei Stem hees en laag timbre 10 Long-chi-leegte Verminderde zweetproductie Huid droog en schilferig Milt-chi-leegte Nier-chi-leegte Lo-chi-leegte St 11 Nier-chi-leegte ap 9 vo 1 et s Tabel 10: § 5.8 Behandelplannen in hooflijnen per groep hyper- en hypothyreoïdie Na de analyse van de ziekteoorzaken is per groep een behandelplan van ca. 9 massages opgesteld en in de tijd uitgezet. Hieronder zijn de behandelingen per groep in het kort weergegeven. Het bijlage rapport vermeldt de behandelingen in detail, tevens aangevuld met de reactie binnen de eerste 5 dagen. Kan VoetreflexPlus schildklierherstel ondersteunen? 26 Onderstaande tabellen zijn een weergave van het behandelplan op hoofdlijnen en per groep. Groep Hyperthyreoidie Nr Naam Leeftijd 1 Mevr. D.S. 24 jaar 3 Mevr. Tr.D. 53 jaar 4 Mevr. A.v.K. 58 jaar 5 Mevr. M.d.L. 59 jaar Tabel 12: Behandelplan en specifieke drukpunten 1e 2e 3e 4e massage: massage: massage: massage: Groep hypothyreoidie Naam Leeftijd 2 Mevr. L.P. 17 jaar 6 Mevr. M.H. 67 jaar 7 Mevr. M.V. 56 jaar 8 Mevr. J.v.H. 69 jaar Behandelplan en specifieke drukpunten vo Nr Ni/Bla + Stelsel hormonen Le/Ga + Stelsel hormonen Mi/Ma + Stelsel hormonen Herhaling van 1e massage, etc. et s Tabel 11: massage: massage: massage: massage: Ni/Bla+ Stelsel hormonen Mi/Ma + Stelsel hormonen Mi/Ni + Stelsel lymfen (**) Herhaling van 1e massage, etc. ap 1e 2e 3e 4e St (**) Er is gekozen om de milt en nier extra te ondersteunen, te voeden. Door de Mi te sterken, kan Mi het Ha voeden met bloed en kan Lo weer gevoed worden. Door de Ni te voeden, kan vervolgens de Le gevoed worden. De Lymfedrainage is eveneens extra opgenomen vanwege het veelvoudig medicijngebruik van de hypo-cliënten. Dit belast en dus reinigen. Eveneens voor de afvalstoffen die tijdens de massage vrijkomen. Het bijlage rapport is separaat bijgevoegd en verduidelijkt per groep en per deelnemer de uitgevoerde behandelingen. Verder wordt per meridiaan de drukpunt in detail toegelicht. Dit is per groep uniform uitgevoerd. Kan VoetreflexPlus schildklierherstel ondersteunen? 27 Hoofdstuk 6 Wetenschappelijke analyse Tijdens het intakegesprek zijn de deelnemende personen op de hoogte gesteld van de poging om de scriptie wetenschappelijke betekenis te geven. De deelnemers zijn gevraagd om de meeste recente bloedwaardes (TSH, fT4 en T3) via de internist of huisarts op te vragen en beschikbaar te stellen. Via die overzichten zijn de referentiewaardes geselecteerd. Na de ca. 9 behandelingen blijkt het lastig om op het tijdstip van begin mei een extra bloedonderzoek in te plannen. De meeste deelnemers zitten gebonden aan een ruimere frequentie en komen daardoor buiten de tijdpad van de scriptie. Eén deelnemer heeft hiervoor de afspraak met de internist vervroegd. Van 4 deelnemers zijn de gegevens compleet binnen het tijdpad aangereikt. De bloedwaardes zijn per groep en per deelnemer in de onderstaande tabel weergegeven. Nr Ontwikkeling bloedwaardes tijdens en na de behandelingen Groep en deelnemer Tijdstip et s Tabel 13 Referentiewaarden voor VoetreflexPlus Resultaatwaarden na VoetreflexPlus TSH 0.4 4.0 TSH 0.4 4.0 3 4 Mevr. Tr. D. 30-5-12 20-12-12 19-6-13 5.3 1.5 12.4 14.5 27-2-03 22-1-13 2-5-13 0.02 5.3 42.3 13.1 Mevr. A.v.K. 30-7-12 17-9-12 6-11-12 18-2-13 1.8 6.6 0.25 Mevr. M.d.L. 20-6-12 10-12-12 20-3-13 9.0 16.0 8-3-12 20-6-12 22-1-13 4.2 1.2 0.63 22.3 19.0 26.2 26-11-12 4-3-13 8-5-13 5.7 13.8 31-12-12 00-00-00 5.2 13.3 24-9-12 10-4-13 2.2 12.3 St 5 Mevr. D. S. ap 1 T3 1.2 – 3.4 vo HYPERTHYREOIDIE fT4 8– 26 6.1 8.2 12.7 fT4 8– 26 MedicijnT3 gebruik 1.2 – 3.4 1.2 1.4 2.7 Nee Ja 15.8 1.45 1.60 2.16 0.10 30.6 3.55 11.0 12.3 Ja, en uitbreiding medicijnen Ja 5.9 13.9 HYPOTHYREOIDIE 2 6 7 8 Mevr. L.P. Mevr. M.H. Mevr. M.V. Mevr. J.v.H. Ja nvt 3.4 0.7 Kan VoetreflexPlus schildklierherstel ondersteunen? nvt 16.4 nvt Ja, en uitbreiding medicijnen Ja 1.7 12.1 Ja 28 St ap vo et s De weergegeven waardes zijn overgenomen van uitslagen die via een bloedonderzoek (ziekenhuis) zijn bepaald. De bloedwaardes worden gebruikt als referentie vooraf en als “resultaat” na de reeks van 9 behandelingen. De vraag of VoetreflexPlus bijvoorbeeld ook schildklierherstel kan ondersteunen is hierdoor cijfermatig te beoordelen. Bedoeld overzicht aan waardes is ook een huisarts voorgelegd, teneinde een deskundig oordeel te vernemen in de samenhang van de bloedwaardes. Opgemerkt moet worden dat niet alle deelnemers de resultaatwaardes binnen het tijdpad van de scriptie hebben kunnen aanreiken. Kan VoetreflexPlus schildklierherstel ondersteunen? 29 Hoofdstuk 7 Resultaten wetenschappelijk Op de vraag of VoetreflexPlus schildklierherstel kan ondersteunen is bovenstaande methodiek opgezet. Er is getracht het referentiebeeld zo compleet mogelijk vast te stellen. Iedere deelnemer heeft dan ook op haar manier het uiterste gedaan om de bloedwaardes beschikbaar te krijgen. Van de 8 deelnemers zijn er 4 deelnemers waarvan resultaatwaardes bekend zijn. Eén deelnemer is niet verder geanalyseerd, vanwege het ontbreken van de schildklier. Van de overige 3 deelnemers zijn geen resultaatwaardes bekend. St ap vo et s Beide therapeuten hebben een huisarts geraadpleegd om de getallen te beoordelen. De huisarts “ziet” een verschuiving van de TSH naar meer normaalwaardes, waarin de fT4 meestal iets toeneemt. Hieruit is al af te leiden dat de TSH zich tijdens de VoetreflexPlus behandeling zich positief ontwikkelt naar de normaalwaardes met tevens een kleine en veilige groei in de fT4. Kan VoetreflexPlus schildklierherstel ondersteunen? 30 Hoofdstuk 8 Resultaten geestelijk en emotioneel Binnen de voetreflexologie is het bekend dat schilklierproblematiek meestal inherent is met het “niet uiten”. De opgeslagen / vastzittende emoties (verdriet, angst) kunnen persoonlijke ontwikkelingen hinderen. Als meer ervaren therapeuten (ca. 10 jaren) is het niet verrassend dat de behandelingen, puur gericht op de schilklier, veel emoties hebben losgemaakt. Dit gebeurde in het traject tussen de 3e/4e en de 6e/7e behandeling. Immers de emotionele opslag is stevig weggestopt. Het weer oprakelen etaleerde zich in explosieve boosheid tot een zacht wenen met af en toe een traan over de wangen. De deelnemers zijn verbaasd doch het gebeurt en het vertrouwen tussen cliënt en therapeut is intussen meer gegroeid. St ap vo et s Wat het dan oplevert is moeilijk aan te geven. De meeste deelnemers melden dat dit beter voelt en men koestert de ervaring. Bovenstaande is meer van toepassing onder de oudere deelnemers. Bij de jongere deelnemers is een bepaalde maat van gereserveerdheid merkbaar, in combinatie met nieuwsgierigheid. De duur van het onderzoek blijkt te kort om meer openheid uit te wisselen. Kan VoetreflexPlus schildklierherstel ondersteunen? 31 Conclusie Met de afronding van deze scriptie leeft bewust de gedachte van “Wat heeft het nu opgeleverd?” Anny en Ben willen dat als volgt verduidelijken. Voor ons zelf: Het beeld dat voetreflex inderdaad iets losmaakt bij de cliënten hebben we bij iedereen terug gezien, alhoewel dat minder is bij de mevrouw zonder schildklier. De eerste reacties herkennen we duidelijk en variëren direct van meer gejaagdheid, ontzettende vermoeidheid, hartkloppingen, lusteloosheid en een heel luie pols. Dit is afhankelijk van groep hyper of hypo. vo et s In de tweede helft van de reeks massages ontstaat de echte diepgang en komt de communicatie op gang. Die communicatie bevat vragen, maar ook het “loslaten” van verborgen emoties. Zeer extreme boosheid en het zachte wenen komen voorbij en “het lucht op”. Partners die meekomen omdat ze het niet begrijpen wat er eigenlijk gebeurt. Belangrijk voor ons is dat algehele klachten “onderweg” zijn naar meer rust in het hoofd, beter slapen, minder koud gevoel, meer energie, opgelucht zijn, helderder en meer energie hebben. Verder zien we ook dat klachten bij een deelnemer aanhouden. De bloedwaardes komen niet direct overeen met het klachtenbeeld van dat moment en daardoor ontstaan nog meer vragen. Hierin is de reeks van 9 behandelingen volgens deze aanpak niet voldoende, of de aanpak “VoetreflexPlus” past niet bij deze deelnemer. Het onderzoek geeft veel voldoening door de resultaten en verrast ons in de duidelijke stappen in de bloedwaardes. Het onderzoek verdient een grote omvang doch het tijdpad is daarvoor te kort. De opgedane expertise is vervolgens weer inzetbaar in het vervolg van onze praktijk. St ap Voor de deelnemers: De deelnemers hebben zich trouw beschikbaar gesteld gedurende de reeks van behandelingen. Voor 5 deelnemers is de voetreflexologie onbekend en lijkt deze techniek intussen meer geaccepteerd. De reacties zijn duidelijk herkenbaar en de bloedwaardes geven het merendeels aan. Het is jammer dat 3 deelnemers de resultaat- bloedwaardes niet op tijd hebben kunnen bemachtigen. Dit is een aspect dat bij een volgend onderzoek beter moet worden ingepast. Al met al geven de deelnemers aan ook verrast te zijn door de reacties van een massage op de voeten. Tevens willen we verduidelijken dat de mevr. zonder schildklier weinig tot niets heeft gemerkt van de voetmassage. Voor de wetenschap: De route via de bloedwaardes blijkt toch een waardevol gegevens te zijn via de analyse van de cijfers. Jammer dat niet alle gegevens binnen zijn, maar de resultaten nodigen uit deze aanpak ruimer en langer op te pakken. Wellicht dat dit onderzoek hiertoe een bijdrage kan leveren. Kan VoetreflexPlus schildklierherstel ondersteunen? 32 Referenties St ap vo et s 1. Interne Geneeskunde, onder redactie van prof.dr. J. van der Meer en prof.dr. C.D.A. Stehouwer, Bohn Stafleu van Loghum, Houten 2005, 2. Diagnosewijzer 200 aandoeningen, Hans Koch & Peter van Druenen, Terra Lannoo BV 2009, 3. Verzorgen van chronisch zieke, lichamelijk gehandicapte en revaliderende zorgvragers / 308, Redactie C.A. Abramhamse, M.H.A.J. Gloudemans, L.J.M. Steenbakkers, Nijgh/Versluys 2002, 4. Anotomie en Fysiologie, H.P. Akkerman, A. Hoogerwerf, J.J.M. Michels, H.H.G. Wiegmans, ThiemeMeulenhoff 1997, 5. De Sleutel tot Zelfbevrijding, Christiane Beerlandt, 1996, 6. Voetdiagnostiek, Carine van den Berg, 2001, 7. Traditionele Chinese Geneeskunde, Dr Michael Grandjean – Dr Klaus Birker, 2004, 8. Atlas van de acupunctuur, C.-H. Hempen. 2008, 9. Cursusmappen Total health VoetreflexPLUS, 1e , 2e en 3e leerjaar, 10. Werkstuk Biologie: Schildklier door mevr. L. P. klas 1B1, 16-02-2009. 11. Globale info via de site van “De Schildklierstichting Nederland” en via één van de deelnemers een exemplaar van het vakblad van de Stichting Schild. Kan VoetreflexPlus schildklierherstel ondersteunen? 33