Netwerk van Netwerken
advertisement
Kennis uit NWO-programma Netwerk van Netwerken in beeld gebracht Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek VN N VN N VN N VN N VN N VN N VN N VN N VN N VN N VN N VN N VN N VN N VN N VN N VN N VN N VN N VN N NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NV NV NV NV NV NV NV NV NV NV NV NV NV NV NV NV NV NV NV NVN NVN NWO-programma NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN gebracht NVN NV Kennis uit Netwerk van Netwerken in beeld NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NV NV NV NV NV NV NV NV NV NV NV NV NV NV NV NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NV NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NV NVN NV NV NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NV NVN Teksten Nico Baken (KPN), Anne Beaulieu (RUG), Peter van den Besselaar (VU), Antoinette de Bont (EUR), Marcel Boogers (UvT), Alex Brenninkmeijer (Nationale ombudsman), Hans de Bruijn (TUD), Martin Dijst (UU), Jan van den Ende (EUR), Hans Fischer, Koen Frenken (TUE), Frank Heemskerk (ECP.nl), Maarten Hijink (SP), Anique Hommels (UM), Jos Huigen (KPN), Patrick Kenis (UvT), Ad Ketelaars (Gemeente ­Eindhoven), Ton de Kok (TUE), Nicole Kroon (Ministerie van E, L en I), Jan de Leede (UT), Bastiaan van Loenen (TUD), Nelly Oudshoorn (UT), Corien Prins (UvT en WRR), Bert Sadowski (TUE) Eindredactie Ymkje de Boer (YM de Boer Advies) Medewerking en adviezen Paul Berendsen (NWO), Fleur Duijndam (NWO), Niek Marcelis (Ministerie van BZK), Corien Prins (UvT en WRR) Fotografie Peter Smith, Amsterdam (portretten Oudshoorn, Prins, Boogers, Van den Ende en bewerking portret Sadowski) en Rob van Hilten (portret Brenninkmeijer) Grafisch ontwerp en illustraties www.nieuw-eken.nl Drukwerk Lecturis Uitgave Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek ISBN/EAN 978-90-77875-68-1 April 2012 NWO De Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO) is met een budget van ruim 500 miljoen euro per jaar een van de grootste wetenschapsfinanciers in Nederland. NWO stimuleert kwaliteit en vernieuwing in de wetenschap. www.nwo.nl Wilt u reageren of meer exemplaren aanvragen? Neem contact op met Fleur Duijndam, [email protected], 070-3494312. Zie ook www.nwo.nl/nvn Voorwoord – Maatschappelijke uitdagingen in een Netwerk van Netwerken Frank Heemskerk (ECP | Platform voor de InformatieSamenleving) 1 Passieve consument passé – de gebruiker als actieve ontwikkelaar Nelly Oudshoorn (UT), met een reactie van Nicole Kroon (Ministerie van E, L en I) 2 Digitale identiteit – dilemma’s rond privacy Corien Prins (UvT / WRR), met een reactie van Alex Brenninkmeijer (Nationale Ombudsman) 3 Mobiliserende media – de maatschappelijke gevolgen van internet Marcel Boogers (UvT), met een reactie van Maarten Hijink (SP) 4 Netwerken als nutsfunctie – publiek-private samenwerking in ICT Bert Sadowski (TUE), met een reactie van Ad Ketelaars (Gemeente Eindhoven) 5 Spanning op het speelveld – organisatie van ICT-innovatietrajecten Jan van den Ende (EUR), met een reactie van Jos Huijgen en Nico Baken (KPN) 5 7 17 25 35 43 Voorwoord Maatschappelijke uitdagingen in een Netwerk van Netwerken Informatietechnologie drong de afgelopen drie Things’. Uiteindelijk leven we meer in cyberspace decennia door tot in de haarvaten van onze dan dat we op het internet gaan, we leven in een samenleving. Het leverde in de industrie en ‘netwerk van netwerken’. de dienstensector aanzienlijke productiviteitsgroei en daarmee verhoging van de welvaart op. Het multidisciplinaire onderzoeksprogramma De toepassing van ICT in onder meer de zorg, Netwerk van Netwerken (NVN) dat op initiatief de veiligheidsvoorziening, entertainment, het van het Nationaal Actieprogramma Elektronische verkeer, het onderwijs en in andere domeinen Snelwegen (NAP) door de Nederlandse Organi- heeft ons welzijn aanzienlijk vergroot. satie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO) is opgezet richt zich op de vraag: wat zijn de voor- Wezenskenmerk van deze moderne samenleving naamste wetenschappelijke, maatschappelijke en is de alom beschikbaarheid van data; ‘anywhere beleidsvragen die als gevolg van de ontwikkeling and anytime’. Via het world wide web zijn van elektronische netwerken beantwoord moeten mensen zakelijk en persoonlijk nog intensiever worden? met elkaar verbonden, evenals de computers die de informatiestromen mogelijk maken. ‘The world ECP | Platform voor de InformatieSamenleving is flat’, zo verwoordde de filosoof en columnist schenkt rond dit vraagstuk in het bijzonder Thomas Friedman het in 2005. aandacht aan twee aspecten, namelijk privacy en ‘interoperabiliteit’. We zijn economisch en sociaal afhankelijk ­ In mijn hoedanigheid van voorzitter van ECP geworden van internet, dat meer en meer juich ik het dan ook toe dat vele onderzoekers vervlochten raakt met ons leven. Het tempo van (in onder meer in de domeinen economie, socio- de digitalisering en verknoping van netwerken logie, het recht, bedrijfskunde, de technologie/ versnelt nog steeds en de impact ervan wordt infrastructuur, en beleidsstudies) wetenschappe- bepaald niet minder. Alledaagse apparatuur lijke bijdragen hebben geleverd. Daarmee wordt zoals wasmachines en auto’s wordt voorzien van een helder zicht geboden op de dynamiek van een elektronisch label waardoor die deel gaat complexe ICT-netwerken en de maatschappelijke uitmaken van het nieuwe web, het ‘Internet of implicaties van hun uitbreiding. Frank Heemskerk lid van de Raad van Bestuur van Royal Haskoning en tevens voorzitter van ECP | Platform voor de InformatieSamenleving 5 Nelly Oudshoorn: ‘Geef gebruikers een grotere plaats in het innovatiebeleid.’ 1 Passieve consument passé – de gebruiker als actieve ontwikkelaar Het gangbare beeld van gebruikers heeft een update nodig. Gebruikers zijn niet alleen passieve consumenten die een professioneel uitontwikkeld product aanschaffen en het gebruiken waarvoor het is bedoeld. Tegenwoordig ontwikkelen en ontwerpen gebruikers, samenwerkend via internet, producten steeds vaker zelf. Of ze ontdekken een volledig nieuwe toepassing. In innovatiebeleid is hiervoor nog maar weinig aandacht, betoogt Nelly Oudshoorn, hoogleraar Technology Dynamics and Health Care aan de Universiteit Twente. ‘Het innovatiebeleid heeft een blinde vlek voor gebruikers. Juist dankzij deze onbetaalde hulp de veranderende rol van gebruikers van ICT- van familie, vrienden, collega’s en ‘handige’ netwerken. Nog steeds is het traditionele diffusie­ kennissen is de computer een innovatie die ook model van innovatie dominant. Hierin worden daadwerkelijk ‘werkt’ in het dagelijks leven. gebruikers alleen als relevante actoren beschouwd Ons onderzoek laat zien dat innovatie niet alleen op het moment dat technologie als product op een katalysator is voor commerciële innovatie en de markt komt en wordt de gebruiksfase niet economische groei voor bedrijven. Gebruikers als innovatief gezien. Zo benutten we een groot spelen een belangrijke rol in innovatie die een potentieel van input en creativiteit die nodig sociale en culturele meerwaarde heeft.’ zijn voor innovatie van ICT-netwerken niet. En zo en kennisinstituten, terwijl ook anderen in beeld Mountainbiken, windsurfen en snowboarden Volgens Oudshoorn kan wetenschap- zouden moeten zijn.’ pelijk onderzoek een belangrijke rol spelen in het Een tweede probleem van het innovatiebeleid ontwikkelen van een andere manier van denken is dat het voornamelijk gericht is op commer- over en beleid voor innovatie. ‘Onderzoekers op cieel succes. ‘Alle niet-economisch gemoti- het terrein van innovatie, wetenschap en techno- veerde actoren en activiteiten blijven zo buiten logie hebben op basis van empirisch onderzoek beeld. Een voorbeeld hiervan is het belang van een ander model voor innovatieprocessen ontwik- de meestal onzichtbare sociale netwerken voor keld. Hierin wordt innovatie niet beperkt tot de informele support van vastlopende computer­ fase van de ontwikkeling van nieuwe t­ echnologie, blijft het innovatiebeleid beperkt tot bedrijven 9 maar is ook de fase van gebruik een bron van pc’s, en door de digitalisering van tekst, beeld innovatie. Via herontwerp kunnen gebruikers en geluid, is het delen van informatie onder nieuwe innovatieve praktijken en producten laten gebruikers veel makkelijker, sneller en goed- ontstaan. Kortom, innovatie die niet door de koper geworden. Hierdoor kunnen gebruikers­ producenten was voorzien. Zo beschrijft eerder met dezelfde problemen of wensen rond een techniekhistorisch onderzoek hoe zowel bij de nieuwe technologie elkaar sneller vinden en radio, de telefoon als de computer gebruikers op vervolgens samen aan oplossingen werken, grote schaal aan de wieg stonden van nieuwe of, nog radicaler,­zelf een nieuwe technologie uitvindingen en ontwikkelingen. Het was bijvoor- ontwikkelen. Denk hierbij aan het besturings- beeld geen bedrijf maar een amateur die in 1916 systeem Linux, of aan stadsdekkende draadloze voor het eerst radio gebruikte voor het uitzenden communicatienetwerken­op basis van de licentie- van muziek als bron van huiskamervermaak. Een vrije WiFi-standaard.’ ander voorbeeld is de pioniersrol die hobbyisten 10 van de Homebrew Computer Club in Silicon Valley Nieuwe gemeenschappen Innovatie door hebben gespeeld bij het ontstaan van de personal gebruikers verschilt in haar dynamiek van inno- computer, en waaruit een bedrijf als Apple is vatie door bedrijven. Oudshoorn: ‘In de eerste voortgekomen. Er kunnen zelfs compleet nieuwe plaats wordt de motor van innovatie niet zozeer bedrijfstakken ontstaan uit innovatie door gebrui- aangedreven door commerciële belangen, maar kers, zoals is gebeurd in het geval van mountain- vooral door democratische idealen over het biken, windsurfen en snowboarden. De manier vrij delen van informatie. Het tweede belang- waarop gebruikers zich technologie toe-eigenen rijke verschil is dat innovatie zich niet alleen en deze inpassen in hun dagelijks leven is dus een beperkt tot het ontwikkelen van nieuwe techno- belangrijke bron van innovatie.’ logie, maar ook tot sociale innovatie leidt. Zo zijn gebruikers niet alleen actief in het ontwerpen, ‘Gebruikers zijn belangrijk in innovatie die een sociale en culturele meerwaarde heeft.’ testen, produceren, distribueren, en onderhouden van hun eigen innovatie, maar ontwikkelen zij tevens een sociale organisatiestructuur om het collectieve werk te verdelen, te integreren, en op kwaliteit te beoordelen. Ze vormen een gemeenschap. Technische en sociale innovatie zijn onlosmakelijk met elkaar verweven.’ Geheel nieuwe alternatieven Gebruikers kunnen zelfs alternatieven ontwikkelen voor Wireless Leiden Het onderzoeksproject The bestaande technologie, vertelt Oudshoorn. ‘Door Dynamics of User-initiated Innovation in ICT de beschikbaarheid van internet en betaalbare networks, uitgevoerd door promovendus Stefan Verhaegh, was een van de projecten die Ouds- breid palet van kunde en kennis op het gebied hoorn leidde. Het bestond uit een kwalitatief van techniek, bestuur, recht en marketing, was onderzoek naar de dynamiek van gebruikers­ een belangrijke hulpbron voor het oplossen van geïnitieerde innovatie, namelijk de ontwikkeling de vele puzzels voor verdere groei en stabilise- van een innovatief draadloos communicatienet- ring van Wireless Leiden.’ Ook bleek dat het werk werk in Leiden (Wireless Leiden). Deze casus stond dat nodig is bij dit type innovatie niet alleen uit model voor gelijksoortige initiatieven van inno- het ontwikkelen van nieuwe apparaten of soft- vatie door gebruikers van netwerken van infor- ware bestaat, maar ook uit het vormen en bij matie- en communicatietechnologie. Oudshoorn: elkaar houden van een gemeenschap. Deze vorm ‘Het bouwen van dit netwerk was een opmerke- van innovatie kan daarom getypeerd worden als lijke prestatie, omdat tot dan toe alleen partijen gemeenschapsinnovatie (community innovation), met grote budgetten en de juiste vergunningen, waarbij de sociale gemeenschap van gebruikers zoals overheden, telecombedrijven en kabelbe- een onlosmakelijk onderdeel vormt van de inno- drijven, dit soort infrastructuur konden realiseren. vatie, aldus de onderzoekers. ‘Gebruikerswaarden, Als innovatie op het gebied van openbare draad- virtuositeitswaarden en gemeenschapswaarden loze computernetwerken is Wireless Leiden in spelen een belangrijke rol in dit type innovatie. meerdere opzichten vernieuwend. De technische Tussen mensen die handelen vanuit verschillende assemblage op basis van een nieuw gebruik van waarden kunnen echter wel conflicten ontstaan. WiFi-technologie buitenshuis, de combinatie van Coördinatiewerk dat is gericht op het hanteren en bestaande en nieuwe open broncode-program- oplossen van deze conflicten is daarom een essen- matuur, en het organisatorische arrangement in tieel onderdeel van het slagen van innovatie door de vorm van een niet-commerciële stichting met gebruikerscollectieven,’ vertelt Oudshoorn. onbetaalde vrijwilligers.’ De boel bij elkaar houden De onderzoekers ontdekten een aantal belangrijke onderliggende mechanismen. ‘Dit type innovatie is niet alleen het ‘Gebruikers innoveren vaak als collectief.’ resultaat van het werk van individuele gebruikers met creatieve ideeën en technisch vernuft. Het Onderhoud als bron van innovatie Een komt tot stand door een collectief van gebruikers. ­horizontale organisatiestructuur waarin informa­- Parallel aan de ontwikkeling van nieuwe techno- tie vrij circuleert, is essentieel om een itera- logie, ontstonden er nieuwe soorten gebruikers, tief leerproces te stimuleren waarbij mensen waaronder organisatorische gebruikers die als van elkaar kunnen leren en op elkaars werk sponsor optraden, de vrijwilliger-gebruiker, en de kunnen voortbouwen, vertelt Oudshoorn thuisgebruiker. De aanwezigheid van een uitge- verder. ‘Verder is onderhoudswerk een belang- 11 rijk deel van i­nnovatie. Ons onderzoeksproject laat zien dat onderhoudswerkzaamheden essentieel zijn voor het stabiliseren en continueren van gemeenschaps­innovatie. We kunnen daarbij twee vormen van ‘zorgwerk’ onderscheiden. Je hebt ‘zorgen voor technologie’, dat bestaat uit routinematig onderhoud. De andere vorm van zorg is vooral gericht op ‘geven om technologie’ en bestaat uit het creatief herontwerpen om problemen die ontstaan op te lossen. Onderhoud kan dus op zichzelf ook al een belangrijke bron van innovatie zijn!’ 12 Aanbevelingen voor beleidsmakers en professionals 1. Verbreed het innovatiebeleid. Ga van een Aanbevelingen voor innovatieve gebruikerscollectieven 1. Zorg voor een goede sociale infrastructuur waarin eenzijdig economische benadering, waarin het niet alleen de initiatiefnemers van de innovatie alleen gaat om technologische vernieuwing, (de zogenaamde ‘lead users’) en gebruikers met naar een benadering met daarin ook ruimte voor technische expertise betrokken zijn, maar ook de sociale vernieuwing, met name de veranderende niet-technische geïnteresseerde gebruikers die rol van burgerschap die vorm krijgt in innovatie meer gericht zijn op de gebruikers- en gemeen- door gebruikerscollectieven. 2. Breid de samenstelling van denktanks of andere schapswaarden van het innovatiecollectief. 2. Zorg voor een goede mix tussen idealistische platforms voor het ontwikkelen van innovatie- doelen en commerciële activiteiten. Een organi­ beleid uit. Betrek behalve de traditionele stake- satiestructuur, waarin zowel de economische holders, zoals professionals uit bedrijven en als ideële perspectieven een plaats krijgen en kennisinstituten, ook burgers, consumenten, behouden, voorkomt fragmentatie of uiteen- hobbyisten en hackers, als ‘lokale experts van vallen van de gemeenschapsinnovatie. innovatie-in-gebruik’. Nicole Kroon, directeur Regeldruk & ICT-beleid bij het Ministerie van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie: ‘ Een belangrijk aspect in de ontwikkeling van ICT aard ondernemers maar ook hun medewerkers, is dat het voor alle type gebruikers eenvoudiger onderzoekers of consumenten. Een ander belang- is geworden om ermee te werken. Dat geldt voor rijk aspect is de bevordering van organisatorische het gebruik van ICT op je werk, in je opleiding, innovatie door ICT slim in te zetten. Programma’s maar ook gewoon thuis. Dit maakt juist dat ICT de als Open Data, Cloud Computing en Digivaardig toepassingstechnologie is van onze tijd. Het inte- uit de DIA.nl dragen daar aan bij. Ik ben het eens ressante vandaag de dag is dat we ICT niet alleen met Nelly Oudshoorn als zij zegt dat innovatie gebruiken, of consumeren, maar er zelf mee aan ook sociaal-cultureel gedreven moet zijn. Wel is de slag gaan. We innoveren steeds meer zelf, of het zo dat het huidige economische klimaat prio- liever, samen met anderen. We gaan ons anders riteiten stellen noodzakelijk maakt. organiseren en daarmee innoveren we dus ook op sociaal gebied en noemen we dat ‘co-creatie’ Hierbij blijkt het opbouwen van wetenschappe­lijke of ‘crowd sourcing’ door gebruik te maken van de kennis belangrijk. Dat is ook de reden waarom wij ‘wisdom of the crowds’. destijds de subsidieaanvraag voor het ambitieuze programma Netwerk van Netwerken hebben ge­- Vanuit het ministerie van Economische Zaken, honoreerd. Mij gaat het vooral om de toepassing Landbouw en Innovatie staan wij voor economi- van deze wetenschappelijk kennis. Als overheid sche groei en innovatie. Dat is onze primaire taak vervullen wij een brugfunctie tussen wetenschap en komt tot uitvoering in het bedrijfslevenbeleid en bedrijfsleven. Op het terrein van ICT heeft de en de topsectorenaanpak. Innovatie van ICT en gouden driehoek van kennisinstellingen, bedrijven door ICT-gebruik speelt daarbij een belangrijke en overheid in het kader van de topsectoren ook doorsnijdende rol. Wij hebben eind vorig jaar de een ICT Roadmap ontwikkeld. In deze Roadmap Digitale implementatie agenda, DIA.nl, gelan- zitten tal van ICT-onderzoeksgebieden, zoals de ceerd met daarin verschillende publiek-private veiligheid van onze digitale infrastructuur, duur- programma’s gericht op het bedrijfsleven. Belang- zame productie in de land- en tuinbouw, en rijk element om te noemen is dat de behoefte van energiebesparing. Ik ben ervan overtuigd dat de de gebruiker daarbij centraal staat. Dat zijn uiter- opgebouwde kennis uit Netwerk van Netwerken hier ook een belangrijke rol kan vervullen. ’ 13 Continuïteit en betrouwbaarheid van diensten via open source gemeenschappen J.A. de Bruijn, R.W. Wagenaar, R. van Wendel de Joode (2005-2007) Bedrijven en overheden worden steeds afhankelijker van open source infrastructuur en aanverwante diensten. Door de jaren heen is open source software namelijk een serieus alternatief geworden in de markt van software. Open source diensten worden geleverd via een netwerk van hobbyisten, individuele professionals en commerciële dienstverleners. De groeiende afhankelijkheid van gebruikers van open source-diensten verhoogt het belang om inzicht te krijgen in de betrouwbaarheid en continuïteit van deze diensten. Uit het onderzoek blijkt dat open source-gemeenschappen zichzelf organiseren. Dit betekent dat de processen die hier plaatsvinden nauwelijks gestuurd of beheerst kunnen worden. De betrouwbaarheid van open source software blijkt verrassend hoog te zijn. Zo hebben twee van de meest bekende open source softwareproducten (Apache en Linux) betrouwbaarheidsniveaus bereikt die op zijn minst kunnen 14 concurreren met die van privaat ontwikkelde software. De onderzoekers hebben, mede aan de hand van eerdere model- en theorievorming, zowel eigenschappen gevonden die tot betrouwbaarheid leiden, als mechanismen die een positieve rol spelen bij continuïteit in open sources. De Nederlandse overheid zou een tweevoudige rol kunnen spelen bij het bevorderen van open source: als gebruiker en als wetgever. Het onderzoek sluit zeer goed aan bij de groeiende aandacht voor open source software, omdat het de volgende hoofdresultaten heeft opgeleverd: –– inzicht in wat open source software is; –– groter begrip van de wijze waarop open source communities f­ unctioneren en de software tot stand komt, vooral op het gebied van continuïteit; –– inzicht in de wijze waarop gebruikers, leveranciers en open source communities samenwerken en soms zelfs concurreren. De uitkomsten zijn interessant voor elke organisatie die te maken heeft of krijgt met open source software en open source communities, zoals gemeenten, maar ook provincies, rijksdiensten en softwareleveranciers. De inzichten in continuïteit zijn ook relevant voor online burgerparticipatie en het werken met on line communities. De dynamiek van gebruikersgeïnitieerde innovatie Sociale constructie van kennisnetwerken, en de in ICT-netwerken implicaties voor de productie, uitwisseling en het gebruik van kennis N.E.J. Oudshoorn, S.J.S. Verhaegh, E.C.J. Oost (2004-2010) P.A.A. van den Besselaar, F. Daemen, A.T. Somers (2006-2009) Dit onderzoek beoogde een bijdrage te leveren aan het maatschap- Kennisproductie en -gebruik vindt in toenemende mate plaats in pelijk debat over de rol van burgers in de kenniseconomie. Door heterogene netwerken, zoals ‘communities of practice’. Wat zijn de de focus te verschuiven van de producent naar de gebruikerscollec- sociale factoren die de ontwikkeling van ICT-ondersteunde kennis- tieven als bron van innovaties, heeft het onderzoek bijgedragen aan delingsnetwerken bevorderen en belemmeren? Wat betekent dit het verbreden van de manier van denken en de beleidsontwikkeling voor het ontwerp van ICT-ondersteunde kennisdelingsinfrastructuur? op het terrein van innovatie waarin meer recht wordt gedaan aan Om deze vragen te beantwoorden, hebben de onderzoekers een bottom-up innovatie. Niet alleen producenten, maar ook gebruikers aantal verschillende case studies gedaan rond het thema biodiversi- innoveren immers in ICT. De netwerken waarin zowel de innovaties teit en in totaal zestig mensen geïnterviewd. Uit het onderzoek blijkt als de gebruikers zijn ingebed, waren het object van studie. dat onder meer internationale afspraken en Europese wetgeving de Aangezien innovatie door gebruikers al is beschreven in verschil- rol en de economische waarde van biodiversiteitsdata en -kennis lende domeinen zoals sport, radiotechnologie, of duurzame energie, hebben veranderd. Of de communities bestaan uit alleen vrijwilligers richtte dit onderzoek zich exclusief op ICT-netwerktechnologie. of uit vrijwilligers en beroepskrachten maakt ook verschil. Vooral De onderzoekers kozen het Nederlandse vrijwilligersinitiatief W ­ ireless in vrijwilligersorganisaties bestaan gemeenschappen met een sterk Leiden uit dat met behulp van de ongelicenseerde radiotechnologie­ gevoel van eigenaarschap over gegevens en met sterke (en verschil- WiFi een draadloze netwerkinfrastructuur heeft weten te realiseren­ lende) ideeën over wat een goed gebruik daarvan is. Verschillen in die zich kan meten met vergelijkbare configuraties van commerciële­ opvatting hinderen een goede samenwerking. De complexe confi- telecomoperators zoals T-Mobile of KPN. Op basis van empirische guratie van opvattingen, identiteiten en (economische) belangen, ­data in de vorm van observaties, interviews en (elektronische) beperken de ontwikkeling van open kennisdeling in netwerken. ­documentanalyse zijn nieuwe concepten geformuleerd die een Relaties, communicatie en vertrouwen lijken daarom allesbepa- beter begrip van gebruikersgeïnitieerde innovatie mogelijk maken. lende factoren. De verschillende stakeholders hebben verschillende De belangrijkste conclusie van het onderzoek is dat innovaties perspectieven op wat gewenst is en wat niet en dat beïnvloedt of door gebruikers niet alleen bestaan uit louter knutselen met tech- ze bereid zijn in projecten te stappen die kennisdeling beogen en nologie door individuele gebruikers, maar dat er sprake is van de infrastructuur ervoor ontwerpen. Tegelijkertijd lijkt het zo te zijn ‘community innovation’. Een belangrijk inzicht voor beleidsmakers dat hoe vergelijkbaarder belangen zijn, en hoe groter het wederzijds is dat het overwegend economisch perspectief op innovatie veel te vertrouwen, hoe succesvoller de infrastructuur. Investeren in sociale beperkt is, waardoor het beleid zich niet richt op de huidige, door relaties tussen de verschillende actoren lijkt dus cruciaal. Intensieve burgers ­gerealiseerde innovatie. Op basis van deze studie kan het communicatie leidt tot begrip over en weer van elkaars capaciteiten, beleid verbreed worden naar innovatie door gebruikerscollectieven, verwachtingen, doelen en belangen, en tot groeiend vertrouwen. Dit ­waardoor er voor beleidsmakers een nieuwe manier ontstaat voor leidt allemaal gemakkelijker tot een situatie waarin alle participanten governance van innovatie. gaan zien wat de voordelen zijn van samenwerking en kennis- en gegevensdeling. 15 16 Een netwerkaanpak voor de beoordeling van de Het open source-business model in het multimedia- waarde voor publiek beleid van open innovatie­ domein: de combinatie van open source en commer- netwerken ciële diensten P.N. Kenis, D. Korssen-van Raaij, J. Lerner (2007-2011) J.C.M. van den Ende, W.A.M. Borst (2007-2010) Dit onderzoek richtte zich op informatie die burgers vaak gebruiken Bedrijven besteden in toenemende mate activiteiten uit aan inter- (en produceren) om zich te informeren over een bepaald onderwerp, netgebruikers die op basis van vrijwilligheid daaraan meewerken. Dit zoals informatie op Wikipedia in combinatie met informatie van de fenomeen wordt ‘crowd sourcing’ genoemd ofwel het uitbesteden overheid. Een voorbeeld van een overheidsproject waarvoor zowel van bedrijfsactiviteiten aan de internetmenigte. Meestal krijgen deze overheids- als informatie van ‘webbased information communities’ vrijwillige internetgebruikers geen beloning voor hun activiteiten; op het web beschikbaar is, is het elektronische patiëntendossier. De in sommige gevallen worden de beste bijdragen beloond door het vraag die daarbij opkomt, is: wat is de kwaliteit van informatie die verhogen van iemands reputatie op de website of met financiële wordt aangeleverd via de communities? Het is onmogelijk om de beloningen. Om effectief gebruik van crowd sourcing te maken, is kwaliteit inhoudelijk te monitoren; daarom is er behoefte aan een het belangrijk om te begrijpen wat deze online vrijwilligers motiveert efficiënt systeem waarmee de kwaliteit van dit type informatie op en wat de invloed van beloningen is. Dit onderzoek betrof de toepas- basis van alternatieve beoordelingscriteria kan worden beoordeeld. sing van crowd sourcing voor commerciële doeleinden en richtte Het monitoren van de informatie is belangrijk omdat veelgebruikte zich specifiek op de vraag welke vormen van beloningen een posi- maar minder accurate informatiebronnen verkeerde verwachtingen tieve invloed hebben op de motieven en de prestaties van leden van of gedrag bij de burger kunnen creëren. Tegelijkertijd kunnen kwali- de gemeenschap om vrijwillig bij te dragen. Het project paste kwan- tatief goede websites door ‘webbased information communities’ titatieve analyse in een drietal cases toe en voorzag in een enquête ook een interessante bron van informatie zijn voor de overheid, onder leden van drie online gemeenschappen: Tweakers.net,­­ bijvoorbeeld over hoe burgers zichzelf over bepaalde dingen infor- NUfoto.nl en Green challenge. Uit het onderzoek bleek dat de groep meren. Deze sites kunnen ook producten generen die direct ten personen die met name gedreven worden door intrinsieke moti- dienste staan van het overheidsbeleid. De onderzoekers veronder- vatie de beste prestaties levert. De studie toonde ook aan dat de stelden dat de architectuur van open innovatienetwerken waarin dit effecten van financiële beloningen anders zijn dan die van reputatie- type informatie tot stand komt, een goede voorspeller van de kwali- beloningen. Ten slotte bleek dat de effecten van extreme monetaire teit van dergelijke netwerken is. Zij hebben op basis van theoretische beloningen de in het algemeen positieve effecten van motivatie op analyses en case studies van enkele open innovatienetwerken onder- gedrag verstoren. zocht hoe het type architectuur van open innovatienetwerken de kwaliteit van deze netwerken bepaalt. Op basis van deze inzichten Door de onderstaande regels voor beloning te volgen, kan de effecti- kunnen beleidsmakers beslissen of een specifiek open innovatienet- viteit van een crowd sourcing-initiatief worden geoptimaliseerd. Deze werk moet worden aangemoedigd, getolereerd of beperkt. regels maken een onderscheid in beloning voor verschillende crowd sourcing-activiteiten in termen van complexiteit en tijdsbesteding. –– Bied geen financiële beloningen voor simpele en kortstondige crowd sourcing activiteiten (free sourcing); –– Bied uitsluitend financiële beloningen voor complexe crowd sourcing activiteiten (expert sourcing); –– Bied een redelijke financiële beloning om hoge kwaliteit bijdragen te krijgen; –– Bied alleen grote financiële beloningen vanwege marketing­ doeleinden (game sourcing); –– Verzeker je ervan dat de beloningscriteria de gewenste prestatie en kwaliteit benadrukken; –– Beperk het aantal bijdragen per vrijwilliger. Corien Prins: ‘Bescherm burgers beter als het om de hen toebedeelde identiteit gaat.’ 2 Digitale identiteit – dilemma’s rond privacy Het heeft vele voordelen dat overheden en bedrijven ons leven in detail in kaart brengen. Dit biedt immers de mogelijkheid tot meer maatwerk in de overheidsdienstverlening, potentieel meer veiligheid in de samenleving en meer commerciële successen als Facebook. Maar deze ontwikkeling zorgt er ook voor dat overheden en bedrijfsleven de burger dichter op de huid komen te zitten. Tijd voor een zorgvuldige, transparante en te verantwoorden belangenafweging, waarbij wetenschappelijke kennis een wezenlijke basis kan bieden, zegt Corien Prins, hoogleraar Recht en Informatisering aan de Universiteit van Tilburg en lid van de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid. ‘Dat zowel overheden als bedrijven vele facetten en het handelen van deze organisaties, maar in van het leven van burgers kennen, kan zeer waar- feite ook de gedaante van de overheid. De burger devol zijn vanuit het belang van een effectieve wordt dichter op de huid gezeten, met alle meer en efficiënte dienstverlening. De overheid kan en minder wenselijke consequenties van dien.’ zo ook tijdig ingrijpen als situaties uit de hand en criminaliteit bestrijden. Maar of het nu om de De menselijke maat wordt een digitale maat Het gaat om toepassingen op het terrein nieuwste toepassingen van Google en Facebook van identificatie en identiteitsmanagement. gaat, om camera’s boven de snelweg, de OV-chip- Bekend zijn de gepersonaliseerde reclames kaart of het biometrisch paspoort – de applicaties die Google aan de hand van surfgedrag kan worden gepresenteerd en bediscussieerd, alsof ze aanbieden of de unieke en centrale identificatie een neutraal instrument zijn in handen van poli- door de overheid via het Burger Service Nummer. tici, beleidsmakers, bestuurders van bedrijven en Deze ontwikkelingen nopen tot een betere door- burgers. Maar zo neutraal ligt dat niet!’ vertelt denking van de ‘sprong’ die wordt gemaakt, stelt Corien Prins. ‘Als ik kijk naar de context waarin Prins. ‘Neem de inzet van camera’s. Bij de discussie de overheid de instrumenten gebruikt en verder op beleidsniveau zal de aandacht niet alleen uit ontwikkelt, dan zie ik wel degelijk veranderingen moeten gaan naar de vraag of de applicatie wel en effecten in zowel commerciële als beleidsam- conform de privacyregelgeving is. Het gaat ook bities, en in hoe bedrijven en overheden op het om de kenmerken en implicaties van de overgang handelen van burgers sturen. De technologische die we maken van menselijke waarneming naar toepassingen veranderen niet alleen de doelen technologische waarneming. Een netwerk van dreigen te lopen, de openbare orde handhaven 19 duizenden camera’s betekent een volcontinue en het gebruik van losse persoonsgegevens, maar vrijwel allesomvattende vorm van observatie door dat er steeds vaker sprake is van het combineren een diversiteit aan actoren. Dat is heel wat anders en verrijken van gegevens. Dit wierp de vraag dan met menselijke waarneming ooit mogelijk is.’ op of we als burgers voldoende beschermd zijn tegen de risico’s hiervan, bijvoorbeeld via de Wet ‘De burger wordt steeds dichter op de huid gezeten.’ bescherming persoonsgegevens. Op een meer fundamenteler niveau moeten we deze ontwikkeling doordenken op implicaties en beschermingsmodaliteiten voor burgers. Is de ontwikkeling transparant genoeg? Hoe gaan we om met 20 Ongelijksoortige belangen toch kunnen afwegen Wetenschappers kunnen de diverse accountability als vele actoren tezamen gegevens belangen – privacy, autonomie, veiligheid en concept ‘persoonsgegeven’ wanneer de grens ­efficiëntie en effectiviteit – die aan de orde zijn tussen lichaamsmateriaal, zoals wangslijm met bij de inzet van identiteitsmanagement nader DNA, en de informatie die daaruit is af te leiden conceptualiseren, gaat Prins verder. ‘Vaak nemen diffuus wordt? Het concept ‘persoonsgegeven’ we de term die deze belangen afdekt heel makke- staat bovendien onder druk omdat profielen en lijk ter hand, zonder scherp en helder te maken identiteiten de sleutel worden voor de ontsluiting waar we het nu exact over hebben. Wat bedoelen van de enorme berg aan gegevens die de over- we bijvoorbeeld precies met een waarde als auto- heden of een mondiale informatiegigant als nomie of keuzevrijheid als het gaat om de inzet Google accumuleren. Mede door het gebruik van van toepassingen die ons handelen in toene- nieuwe technieken zoals profiling en datamining mende mate in technische zin sturen en soms groeien identificatie en classificatie van burgers ook dicteren?’ Verder levert de wetenschap een en consumenten uit tot sturingsinformatie voor bijdrage in het op nieuwe manieren omgaan commercie, beleid en uitvoering. Zeker is dat met het wegen van ongelijksoortige belangen identiteitsmanagement en de bijbehorende classi- als veiligheid enerzijds en privacy anderzijds. ‘Het ficerende processen een vitale rol zullen spelen bij zijn volstrekt andersoortige belangen, maar toch het benutten van informatie door zowel overheid zullen we ze tegen elkaar af moeten wegen bij als bedrijfsleven.’ combineren en verrijken? En hoe zit het met het bijvoorbeeld de keuze of we wel of niet grootschalig biometrische identificatie gaan inzetten.’ Digitale voetstappen en schaduwen Sinds de publicatie van de NVN-projectresultaten is de Is de burger voldoende beschermd? Prins thematiek alleen maar pregnanter geworden, leidde twee NVN-projecten over personalisering vertelt Prins. ‘Zo zien we een groeiende popu- en identiteitsmanagement met behulp van lariteit van informatie die langs indirecte weg nieuwe technologie. ‘Ons onderzoek laat zien valt af te leiden uit het gedrag van individuen. dat het tegenwoordig niet meer alleen gaat om Het Amerikaanse bedrijf Facebook zou niet de miljarden aan beurswaarde hebben als het niet in de verantwoordelijkheid droeg,’ aldus Prins. In staat was geweest uit het surfgedrag van gebrui- het algemeen is er momenteel geen helder kader kers heel veel nieuwe kennis te destilleren. Kennis voorhanden voor transparantie, betrouwbaar- die weer gebruikt kan worden voor reclamedoel- heid, variëteit, controleerbaarheid, verantwoor- einden en daartoe aan andere bedrijven verkocht delijkheid en zeker ook maatvoering. ‘Onduidelijk kan worden. De informatiebehoefte van de is waar de grenzen liggen voor het gebruik van private en publieke sector beperkt zich hierbij niet gegevens voor profilering en classificatie door langer tot onze digital footprint. Dat zijn gege- publieke en private sector. Ook is er onduidelijk- vens die burgers al dan niet bewust c.q. vrijwillig heid over hoe lang de gegenereerde profielen en zelf genereren. Het gaat steeds vaker ook om onderliggende informatie beschikbaar kunnen informatie die anderen uit ons gedrag afleiden, en mogen blijven. Tegelijkertijd is het belang- waarvan wij niet bewust zijn dat we die ook rijk dat individuen niet voor onbepaalde tijd vast achterlaten. We noemen dit ook wel onze ‘digital blijven zitten aan een hen door de overheid of shadow’.’ Een goede en zorgvuldige discussie over een bedrijf aangemeten en toebedeelde identiteit maatvoering bij gebruik van persoonsgegevens en op basis waarvan zij door diezelfde overheden en profielen is dus van belang, zegt Prins. ‘Daarvoor bedrijven worden beoordeeld. Bestaat de moge- moet er meer aandacht komen voor het evalueren lijkheid om profielen aan te passen, verouderde van digitaliseringsinitiatieven en met name voor typen te wissen? Burgers zullen in ieder geval de parameters waarmee de (geclaimde) kosten niet zo snel weten dat overheidsinstanties hen als en baten van een initiatief inzichtelijk worden burger type A of type B categoriseren, laat staan gemaakt. Daarnaast zullen de motieven voor de dat zij aan kunnen tonen in werkelijkheid niet introductie van een applicatie veel meer dan nu (langer) in het toebedeelde profiel thuis te horen. het geval is richting consumenten en burgers Aandacht voor ‘corrigeren’, ‘herijken’, maar ook transparant en begrijpelijk uitgelegd moeten ‘vergeten’ van identiteiten is daarom van groot worden.’ belang.’ Het recht om vergeten te worden Van de overheid mogen we verwachten dat zij niet alleen haar gegevenshuishouding maar ook haar identiteitsinfrastructuur vanuit een samenhangende visie inricht. ‘Juist ook met het oog op de machtspositie die de overheid inneemt en de noodzakelijke weging van uiteenlopende belangen. Vooralsnog ontbreekt het echter aan zo’n samenhangend overheidsbeleid. Dat is ook vastgesteld in het rapport iOverheid van de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid, waarvoor ik ‘Er is geen samenhangend overheids­beleid rond identiteitsmanagement.’ 21 Alex Brenninkmeijer, Nationale ombudsman: ‘ 22 Onderzoek naar de digitale identiteit van Corien Prins heeft gelijk als zij stelt dat de toepas- burgers en hun privacybescherming is voor mijn sing van ICT niet ‘neutraal’ is en terecht is in het dagelijkse werk van cruciaal belang. Zelfstan- kader van het rapport iOverheid een wegings- digen zonder personeel werden op grote schaal kader ontwikkeld. Voor ons worden langs deze van fraude beschuldigd, omdat politiek besloten weg instrumenten aangereikt die wij bij onze was tot ‘inzet van bestandkoppeling bij fraude­ toetsing kunnen gebruiken. De wisselwerking onderzoek’. Klinkt politiek veelbelovend, maar uit tussen theorie en praktijk is intensief. In verschil- ons onderzoek bleek dat duizenden zelfstandigen lende fasen van het onderzoek komt de weten- ten onrechte als misdadiger in de hoek zijn gezet. schap bij de Nationale ombudsman langs om te De gegevens van burgers in overheidsbestanden kijken wat in de praktijk speelt. Omgekeerd laat worden overgedragen en steeds weer anders de ombudsman zich inspireren door de grote gekoppeld. Weet ik in welke bestanden ik zit en lijnen en kaders die in het wetenschappelijk welke gegevens over mij bekend zijn en waar- onderzoek ontwikkeld worden. De ombudsman voor zij gebruikt worden? En als het misgaat en geeft inhoud aan ‘de behoorlijkheid’ in de er foute gegevens zijn of foute koppelingen, hoe verhouding burger-overheid. Hoe ziet de behoor- kan de burger daar een einde aan maken? Herstel lijkheid er in een digitale context uit? is, zo bleek uit ons onderzoek, soms nauwelijks of niet mogelijk. De politie fotografeert massaal Voor de praktijk van de ombudsman is het supporters en toen we vroegen waarom, luidde belangrijk om een goede focus te vinden als het de reactie dat ze geen tijd hadden om die foto’s om de digitale identiteit van burgers en hun te bekijken. Ze zitten echter wel in databases. privacybescherming gaat. Je ziet vaak pas dat Databases die steeds meer dienen voor straf­ wat van belang is, als je weet waar je naar moet preventie: je hebt niets gedaan, maar op basis kijken. Daarin vervult de wetenschap een essen- van je profiel word je als een gevaar beschouwd. tiële rol. Extra boeiend is dat die rol over-en-weer bepaald wordt, omdat de ombudsman natuurlijk ook veel ziet wat juist voor de wetenschap ook weer van belang is. ’ Personalisatie in online commerciële en publieke dienstverlening J.E.J. Prins, S. van der Hof, M. de Vries (2003-2004) Persoonlijke identificatie en identiteitsmanagement in e-government-relaties J.E.J. Prins, R.E. Leenes, S. van der Hof, S. van Esch (2006-2010) Personalisatie betekent dat online diensten op maat van de klant en de burger worden gesneden. De vraag is wel: onder welke voorwaarden mag die personalisatie plaatsvinden? Het centrale doel van het eerstgenoemde onderzoeksproject (Personalisatie) was de exploratie van de verschillende manieren waarop en condities waarbinnen ((politiek-)bestuurlijke, juridische, sociale, economische en technische) personalisatie kan worden geïmplementeerd in het online aanbieden van commerciële en openbare diensten. Het tweede onderzoeksproject (Identiteitsmanagement) vloeide voort uit de noodzaak voor de overheid om persoonlijke informatie die wordt verstrekt door burgers in e-government-relaties te kunnen veri­ fiëren. Het project was gebaseerd op een toenemende behoefte aan digitale in plaats van fysieke vormen van persoonlijke identificatie en authentificatie, een trend die in veel landen leidt tot de bouw van volledige identiteitprofielen van burgers. Bovendien kunnen de persoonlijke gegevens die door de burger worden aangeleverd, onderworpen worden aan verschillende managementpraktijken in verschillende back-offices, inclusief een mate van gegevensdeling. Dit onderzoek richtte zich op specifieke technologieën, waaronder internet, smartcard-technologie, biometrische technologie, en vaste en mobiele telefonie, die worden gebruikt voor het verzamelen en compileren van persoonsgegevens voor identiteitsmanagementdoeleinden in verschillende institutionele e-government-instellingen in Nederland. Beide projecten toonden aan dat er grote kansen in ‘persoonsgerelateerde’ technologie liggen. Tegelijkertijd nemen de risico’s rond privacy van de gebruiker toe. Privacy moet hoger op de maatschappelijke agenda. Identificatieprocessen worden kwetsbaarder. Ook staan de beginselen van de rechtsstaat onder druk. De bestaande wetgeving is wellicht te beperkt en reflectie op ‘inleveren’ van privacy is geboden, concludeerden de onderzoekers. 23 Internetverkeersdata en privacy op internet Locatieprivacy versus nationale veiligheidseisen omtrent informatieverwerking rond verblijfplaatsen E.J. Dommering, J.M Smits, N.A.N.M. van Eijk, J.C. Fischer en bewegingen (2004-2007) J.A. Zevenbergen, B. van Loenen (2005-2008) 24 Sinds de introductie van communicatie via internet, is het concept Het wordt steeds beter mogelijk om de verblijfplaatsen en tijd- ‘verkeersdata’ problematisch geworden. De demarcatielijn tussen stippen van verblijven te bepalen van mensen die mobiele tele- inhoud en dataverkeer is niet zo duidelijk als bij traditionele tele- foons en andere producten gebruiken die onderdeel uitmaken van communicatie. De traditionele communicatie is te vergelijken met location based services (LBS). In verband met de nationale veilig- een brief in een gesloten envelop; de internetcommunicatie met heid komt de ‘locatie-privacy’ in het geding. De reikwijdte van het een briefkaart zonder envelop. De communicatie-inhoud kan zeer recht op locatie-privacy versus de vereiste in het kader van de nati- gevoelig zijn voor het persoonlijke leven van gebruikers. Internet onale veiligheid om de verblijfplaats van mensen te kennen, is ook vraagt dus om een herziening van het concept ‘verkeersdata’ en de expliciet aan de orde bij de interpretatie en uitvoering van artikel daarmee verbonden wettelijke regels. 15 EU-richtlijn 2002/58. Dit onderzoeksproject was erop gericht een Het onderzoek is uitgevoerd in drie delen. Deel I betrof het onder- beslissings­ondersteunend model te ontwikkelen met daarin verschil- zoek naar de begripsafbakening. Er is behoefte aan een soort lende juridische en technologische opties, die balans zouden kunnen lakmoesproef waarmee voor elk type gegevens uit de digitale gege- brengen in de vereisten van locatie-privacy versus die van de (natio- venswolk kan worden vastgesteld of deze gegevens wel of niet tot nale) veiligheidssector. de verkeersgegevens moeten worden gerekend. Zo’n lakmoesproef Uit het onderzoek blijkt dat hoe ver het recht op privacy-van-plaats is ontworpen vanuit de juridische kern van het begrip ‘verkeersgege- precies moet reiken, afhangt van het geheel van de omstandig- vens’. Vervolgens is de toets toegepast op drie belangrijke commu- heden. Het dilemma is contextgevoelig; een echte balans moet dus nicatietechnologieën: vaste telefonie, mobiele telefonie en internet. per geval gevonden worden. In de verschillende case studies zijn Daarna zijn de door middel van de toets gevonden verkeersgegevens voorwaarden geïdentificeerd die moeten worden meegenomen in onderverdeeld in twee klassen van privacygevoeligheid: de reguliere de beslissing welke middelen te gebruiken zijn in welke gevallen. verkeersgegevens (Type I) en de bijzondere verkeersgegevens (Type Het afwegingsproces moet rechtmatig zijn met voldoende waar- II). Deel II betrof het onderzoek naar bepaalde afgeleide gebruiks- borgen tegen misbruik. Een goed voorbeeld is hoe men het in vormen van verkeersgegevens door aanbieders van communicatie- Canada aanpakt. Het Canadese beslissingskader voor het inzetten netten. Deel III betrof het gebruik van verkeersgegevens in processen van middelen (hier: telecommunicatiegegevens) om een natio- van strafvordering. Centraal in dit deel staat de Richtlijn dataretentie, nale bedreiging voor de veiligheid te neutraliseren, voldoet het best de in EU-verband geldende bewaarplicht voor bepaalde in de richt- aan de eisen van het respecteren van de totaliteit van de omstan- lijn aangewezen verkeersgegevens. De bewaarplicht en de verplich- digheden en adequate waarborgen. De wet specificeert niet welke tingen om bepaalde verkeersgegevens uit te leveren aan autoriteiten middelen of data er onder specifieke omstandigheden mogen zijn onderzocht in de context van de eerder bepaalde gevoeligheids- worden gebruikt, maar laat deze beslissing aan een onafhankelijke klassen (verkeersgegevens Type I en II). instantie (federale rechter). Het gebruik van speciale middelen wordt actief beoordeeld door een onafhankelijke commissie, en er wordt informatie over het aantal en de aard van de inzet van bijzondere middelen door de veiligheids- en inlichtingendienst gepubliceerd. Marcel Boogers: ‘Politieke partijen moeten zichzelf opnieuw uitvinden in het digitijdperk.’ 3 Mobiliserende media – de maatschappelijke gevolgen van internet De middelen waarmee we met elkaar communiceren over politiek zijn de laatste jaren ingrijpend veranderd. De opkomst van de sociale media leidt tot nieuwe vragen over de relatie tussen burgers, politici en politieke partijen. Zo is het de vraag hoe politieke organisaties moeten omgaan met politici die zelfstandig een achterban met een paar korte tweets kunnen mobiliseren, zegt dr. Marcel Boogers, bestuurskundige aan de Universiteit van Tilburg. Marcel Boogers leidde twee NVN-onderzoekspro- Twitteren is nog geen politieke participatie jecten over de rol van partijwebsites bij verkie- Een andere belangrijke actuele vraag is hoe het zingen. ‘Toen we met de onderzoeken begonnen, precies zit met de politieke participatie. In tegen- waren er allerlei vragen over in hoeverre commu- stelling tot wat sommigen misschien hadden nicatie via internet de politieke participatie van verwacht, neemt die per saldo niet toe door burgers zou verhogen. We wisten weinig over internet. Boogers: ‘Aan de ene kant is er een grote bijvoorbeeld het bezoek aan websites van poli- politieke betrokkenheid bij burgers waarneem- tieke partijen. Welke mensen kwamen daar baar. Mensen maken zich druk over allerlei maat- en wat zochten ze daar? Daar hebben we veel schappelijke kwesties. Maar dit resulteert niet inzicht in gekregen, maar die kennis is in zoverre in een grotere participatie. Hoewel er in Neder- achterhaald, dat sociale media als blogs, Facebook land nog door een aardig hoog percentage van de en Twitter inmiddels een veel grotere rol zijn stemgerechtigden wordt gestemd, is slechts 2,5% gaan spelen,’ vertelt Boogers. ‘Er is veel politieke lid van een politieke partij. En hiervan is maar een discussie via internet, politici hebben veel volgers. half procent daadwerkelijk actief. Een interessante Maar nog onduidelijk is wat dit voor de partijpo- vraag is hoe je politieke betrokkenheid op een litieke organisaties betekent. Net als in Amerika meer eigentijdse manier kunt vormgeven. Met de zie je nu dat politici rechtstreeks contact onder- sociale media van nu is er van alles mogelijk. Deze houden met hun eigen kiezers. Ze kunnen als het media veranderen echt de manier van interactie. ware campagne voeren via Twitter. Hebben zij de Maar politieke partijen hebben daar geen krachtig partijorganisatie nog wel nodig?’ antwoord op. Er is alle aanleiding om zichzelf opnieuw uit te vinden, maar ze doen dat niet.’ 27 Meer kiezers en sympathisanten dan leden Dat internet veel betekent voor politieke partijen ‘Niet alle politieke partijen maken evenveel werk van internet.’ is evident. Toch maken ze er niet allemaal werk van, vertelt Boogers. ‘Politieke partijen hebben subsidie gekregen van het Rijk om te investeren in internet. Er zijn grote verschillen te zien. Sommige partijen doen veel met interactie, zoals de SP. Andere beschouwen hun website slechts als digitale folder of uithangbord. Die bieden op geen enkele manier een platform voor uitwisseling. Wel zien we in de loop van de tijd wat veranderingen bij de partijen. Ze worden afhankelijker 28 Een stelsel op z’n laatste benen Zou je van kiezers en sympathisanten in plaats van leden. kunnen zeggen dat nieuwe technologie ook Maar nog steeds wordt er van websitebezoekers noopt tot nieuwe sociale manieren van doen? vooral verwacht dat ze zich opgeven voor iets dat ‘Het zogenoemde technologische determinisme zich buiten internet zelf afspeelt en niet zozeer ligt inderdaad op de loer, maar de vorm waarin voor discussie via internet zelf.’ we communiceren en participeren is zeker niet altijd leidend. Het is eerder zo dat politieke parti- Vaarwater van anderen is erg dichtbij cipatie via sociale media zo’n hoge vlucht neemt, Politieke partijen hebben het moeilijk in het doordat partijorganisaties zwak zijn. Zwakker dan Nederlandse – versplinterde – landschap. Boogers: in andere democratische landen.’ Ook als Boogers ‘We hebben relatief veel en kleine partijen, die nadenkt over de bijdrage van wetenschap aan zich allemaal van elkaar moeten onderscheiden. kennis over deze onderwerpen, verbreedt hij bij Er is maar weinig ruimte in het debat. Als je als voorkeur zijn blik voorbij de techniek. ‘De tech- politicus ook maar even afwijkt van het partij- niek is belangrijk, maar het gaat ook om de standpunt, dan zit je al in het vaarwater van een context waarin deze wordt toegepast. Als je collegapartij, de concurrent dus. Wat wij tijdens internetgebruik onder burgers en politici wilt ons onderzoek dan ook wel eens gezien hebben, onderzoeken, moet je veel weten over hoe partij- is dat de interactiemogelijkheden op internet organisaties werken. Ik heb dus veel geleerd over vlak voor de verkiezingen werden afgesloten. Het internet, maar vooral ook over het functioneren risico dat discussie als interne verdeeldheid werd van politieke partijen. Wat we als onderzoekers uitgelegd, was dan kennelijk te groot. Overi- bijdragen, is kennis over politieke organisatie en gens is de behoefte aan politieke interactie en mobilisatie in de context van een partijenstelsel discussie wel degelijk aanwezig. Als het in Neder- dat op z’n laatste benen loopt.’ land tot een herverkaveling van partijen tot drie of vier grote blokken zou komen, zou dat gemak- tussen de traditionele en de nieuwe media. kelijker worden. In Amerika, waar minder partijen Inmiddels weten we dat de verschillende media zijn met grotere onderlinge verschillen, werkt het elkaar niet kunnen vervangen, maar wel verster- dan ook heel anders. Daar zijn de discussies ook ken. Ik ben heel benieuwd welke rol Twitter zal op internet veel levendiger en belangrijker dan gaan spelen bij de volgende Tweede Kamer­ hier. Zo zie je weer dat niet de techniek leidend verkiezingen. Ik denk dat Twitter zowel gebruikt is, maar de context voor de vraag welke invloed zal worden om ‘het woord te verspreiden’, maar internet heeft op politieke participatie.’ bijvoorbeeld ook om mensen letterlijk te mobiliseren en ontmoetingen te organiseren. Dat gaat Geen preken voor eigen parochie Boogers razendsnel en makkelijk. Ik denk dat virtuele denkt met plezier terug aan de contacten die ontmoeting en ontmoetingen ‘in real life’ elkaar hij tijdens het onderzoek heeft gehad met de zeker zullen versterken.’ webmasters van de politieke partijen. ‘Zij hebben allemaal meegewerkt door links naar onze gebruikersenquêtes op hun sites te zetten. Wij hebben 29 op onze beurt duidelijk kunnen maken wie er nu precies op de sites komen. Verrassend was dat politieke websites geen preken voor eigen parochie zijn, maar dat er juist veel burgers komen ‘Twitter kan mensen ‘in kijken die niet direct lid of sympathisant zijn. real life’ mobiliseren.’ Heel aardig was trouwens dat we sessies hebben kunnen organiseren waarop webmasters van de verschillende partijen tegelijk aanwezig waren. Men gunde elkaar als het ware een kijkje in de keuken. Als ik dat wel eens aan Engelse collega’s vertel, vallen ze van hun stoel van verbazing. Typisch Nederlands!’ Mobilisatiekracht van de tweet De belangrijkste uitkomst van de NVN-projecten over het gebruik van partijwebsites was dat politieke partijen bewuster zijn gemaakt van het potentiële marketinginstrument dat internet is, vat Boogers samen. ‘Nu is iedereen daar wel van doordrongen. Destijds was men erg op zoek naar de verhouding Maarten Hijink, communicatie­ medewerker en persvoorlichter bij de SP: ‘ 30 Boogers stelt terecht dat de techniek niet los Interessant zou zijn om te analyseren hoe groot gezien kan worden van de inhoud en organisatie het belang van online discussie is. Zijn deze discus- van de partij. De SP kan, dankzij een grote en sies werkelijk een afspiegeling van de gesprekken vooral ook erg actieve achterban, rekenen op een aan de ‘keukentafel’ of gaapt er nog een grote grote slagkracht op internet. Die leden stuur je kloof tussen de ‘echte’ en de virtuele wereld? niet op pad voor het opdreunen en doorsturen van partijstandpunten, dat begint al snel op spam Als politieke partij volgen we alle wetenschap­ te lijken. De toegevoegde waarde zit, wat de SP pelijke en innovatieve ontwikkelingen rond ICT betreft, meer in de kwaliteit dan in de kwanti- op de voet, al gaan we echt onze eigen weg. teit. Op de wekelijkse digitale nieuwsbrief van De peperdure seminars en congressen over social Emile Roemer komen regelmatig honderden reac- media zijn aan de SP niet besteed. Wij werken ties binnen. Mensen vertellen hun eigen verhaal vanuit onze traditie van grassroots activisme. Het over het onderwerp dat Emile aansnijdt. Dat internet en sociale media zijn uitstekend geschikt levert waardevolle kennis, contacten en verhalen voor die werkwijze, zoals ook ons ‘crowdsourcing-­ op. Daar heb je veel meer aan dan aan websites experiment’ met Maurice de Hond heeft laten waar vooral meningen worden gedropt. Het zien. Door gebruik te maken van ‘de crowd’ op internet is anoniem en vluchtig, terwijl de kracht internet kwamen vele honderden slimme tips van de SP juist zit in het van onderop opbouwen binnen om geld te besparen in de zorg. Uitein- van vertrouwen en aanwezigheid in de buurt. Het delijk gaat het erom dat de politieke inhoud internet is een belangrijke aanvulling, maar nog en partijorganisatie op orde moeten zijn. Is dat geen vervanging van dat contact van mens tot het geval, dan kun je op je actieve kaderleden mens. vertrouwen om de juiste dingen te doen op internet. ’ Virtueel werken. De impact van virtuele organisaties op prestaties en stress J. de Leede, N. Torka, P.R.A. Oeij, T. Kwakkelstein, J.C. Looise (2003-2004) De beschikbaarheid van informatienetwerken, internet (inclusief e-mail) en mobiele telefonie verhoogt de ‘virtualiteit’ van de werkwereld; denk hierbij bijvoorbeeld aan Het Nieuwe Werken. Een verhoogde productiviteit, besparingen op vastgoed en een betere verspreiding van kennis zijn mogelijke voordelen. Maar er zijn ook nieuwe risico’s voor organisaties en werknemers ontstaan. Virtuele samenwerking is moeilijk, stressvol en niet altijd efficiënt en technisch haalbaar. Dit onderzoek ging over de kritieke succesfactoren van virtualisering: de technologie, de samenwerking en communicatie, de sturing en controle en sociale aspecten als betrokkenheid en teamontwikkeling. De onderzoekers hebben vier gevallen van virtueel werken (verschillend op de variabelen tijd, plaats en organisatie), en daarbij de impact op prestaties en stress geanalyseerd. Ook is er een enquête gehouden om de bevindingen verder te toetsen. 31 De onderzoekers kwamen tot de volgende aanbevelingen voor ‘virtuele teams’. –– Werk ‘activiteitengerelateerd’, ofwel kies bewust voor het werken op afstand of face-to-face; face-to-face contact is noodzakelijk als er sprake is van hoge tijdsdruk, hoge complexiteit en hoge kans op (sociale) conflicten; –– Zorg voor de juiste competenties bij teamleden: 1. zelfstandigheid in het werken; 2. zelfdiscipline (op tijd beginnen met werken, op tijd stoppen met werken); 3. zij moeten de juiste communicatiemiddelen kunnen toepassen. –– Zorg voor de juiste competenties bij teamleiders: 1. zij moeten kunnen sturen op output en dus de resultaten meetbaar kunnen maken; 2. zij moeten zich extra inspannen voor sociale cohesie en commitment; 3. zij moeten de juiste communicatiemiddelen kunnen toepassen. Het onderzoek richtte zich vooral op de organisatorische en sociale condities voor Het Nieuwe Werken. Die zijn nog steeds actueel. Een uitzondering is het gebruik van technologie. De indeling in drie soorten (e-mail, online en multimediatechnologie) is door de enorme toename in mobiel internet inmiddels achterhaald: e-mail en online werken is nu mogelijk op hetzelfde apparaat. 32 Nederlandse politiek op het web: de impact van Interacties tussen face-to-face contacten en tele­ internet op partijorganisaties en verkiezings­ communicatie en de implicaties voor technische en campagnes stedelijke netwerken M.J.G.J.A. Boogers (2003-2004) M.J. Dijst, T. Tillema (2006-2010) Wat zijn de gevolgen van internet voor de politieke betrokken- Ruimtelijke en sociale ontwikkelingen (een drukker leven krijgen, heid? Dat was een van de vragen in dit onderzoek uit 2003, nog bijvoorbeeld) hebben betekenis voor de wijze waarop we elkaar voor het grote succes van de social media. Het feitelijke gebruik van ontmoeten. Hoe verder weg, hoe minder fysieke ontmoeting, bijvoor- internet door partijen, kiezers en partijleden laat zien, dat veel hoog- beeld. Een andere consequentie van de ontwikkelingen kan zijn gespannen verwachtingen over een toegenomen politieke parti- dat het steeds meer geaccepteerd wordt dat in treinen (en wellicht cipatie niet zijn uitgekomen: partijwebsites zijn maar ten dele in andere openbare ruimten) elektronisch gecommuniceerd wordt met staat om die mensen bij de politiek te betrekken die zich tot nu toe mensen op afstand. Er ontwikkelen zich als het ware privéruimten hiervan afzijdig hebben gehouden. Het bezoek aan politieke sites binnen openbare ruimten. Het doel van dit onderzoek was om vanuit beperkt zich voor een belangrijk gedeelte tot de groepen die vaak het oogpunt van de gebruiker de kenmerken van het communicatie­ al politiek actief zijn. Partijwebsites zijn anno 2003 wel succesvol verkeer via de nieuwe mogelijkheden van mobiel bellen te analy- in het bereiken van jongeren, een groep die normaal minder poli- seren. Daarbij werd een vergelijking gemaakt tussen face-to-face tiek actief is, maar wel vaker internet gebruikt. Een andere verwach- communicatie, ‘vast bellen’ en mobiele telecommunicatie. ting rond partijwebsites was dat zij tot rechtstreekse contact zouden Een van de uitkomsten was dat face-to-face en elektronisch contact leiden tussen kiezers, partijen en politici. Voor zover partijwebsites elkaar aanvullen .Wie elkaar veel ziet, belt ook veel met elkaar. Verder deze interactieve mogelijkheden boden, werd hier weinig gebruik werd duidelijk dat naarmate de boodschap dringender is, mensen van gemaakt. De voornaamste reden om een politieke website te meer ‘synchroon’ communiceren – dus bellen in plaats van mailen. bezoeken was het vinden van informatie over partijstandpunten, Ook bleek dat hoe verder men (sociaal en geografisch) van elkaar af over de partij of over de verkiezingscampagne. staat, hoe minder men communiceert. En: als de reistijd kort is, zijn Het gebruik van partijwebsites (en andere politieke sites) liet wel mensen die gebruik maken van de telefoon minder geneigd om te zien dat deze sites weer opnieuw de nadruk legden op inhoude- kiezen voor een face-to-face gesprek. Die relatie blijkt er niet te zijn lijke standpunten van politieke partijen, waarmee ze een tegen- bij een lange reistijd. Bij een korte reistijd prefereren mensen face-to- wicht boden aan de dominante focus op het imago van lijsttrekkers. face contact boven telefonisch contact. Bij een lange reistijd prefe- Opmerkelijk was dat veel bezoekers van partijwebsites in de periode reert men telefonisch contact. Bij langere reistijden zijn mensen die voor de verkiezingen hun keuze nog niet definitief hadden bepaald. zich onder tijdsdruk voelen staan meer geneigd om de telefoon te In de periode na de verkiezingen bleek dat de politieke interesse van gebruiken. Ook blijkt uit het onderzoek dat mannen een minder posi- de bezoekers van de websites hoger lag dan tijdens de verkiezingen. tieve houding hebben als het gaat om het hebben van een face-to- Ook waren het vaak vaste bezoekers van de website en in de helft face gesprek, en ze zijn ook minder geneigd dingen face-to-face te van de gevallen partijleden. Dit alles wijst erop dat de partijwebsites bespreken. Wat het reizen en communiceren in de trein betreft, geeft na de verkiezingen nog minder in staat zijn nieuwe mensen bij de de studie aan dat met name het eerdere sms-gedrag, het verlangen politiek te betrekken. om te communiceren, en de inschatting van treinreizigers om op een effectieve en beheersbare manier een vertrouwelijk telefoongesprek te kunnen voeren, de neiging beïnvloeden om dit inderdaad te doen. De invloed van de sociale omgeving (bijvoorbeeld afluisteren) lijkt minder belangrijk. Wel is het zo dat naarmate mensen ouder zijn, zij een negatievere houding hebben ten opzichte van telefoneren tijdens het reizen met de trein. Ouderen vinden het ook moeilijk om andere mensen aan te spreken in een dergelijke situatie. Tot slot hebben ze een lagere intentie dan jongere respondenten om een vertrouwelijk gesprek te voeren over de telefoon tijdens het reizen. Websites van politieke partijen en de verandering Metaforen van databases als vroege indicatoren van van verkiezingscampagnes en partijorganisaties integratie en ondersteuning in wetenschappelijke onderzoeksnetwerken M.J.G.J.A. Boogers, dr. G. Voerman (2007-2010) J.A. Beaulieu, M. Ratto (2003-2005) Bij de Tweede Kamerverkiezingen van 2003 werden de websites Binnen verschillende wetenschappen en beroepsgroepen wordt van de deelnemende partijen meer dan 2 miljoen keer bezocht. gewerkt met wetenschappelijke databases. De gebruikers van Ook buiten verkiezingstijd spelen partijwebsites een belangrijke rol deze databases duiden ze soms aan met metaforen, zoals ‘een te in het onderhouden van contacten tussen de partij, politici, partij- ontginnen bron’. Het doel van dit onderzoeksproject was om de leden en kiezers. Door het gecombineerd gebruik van inter- en complexe interacties binnen de bedoelde netwerken te bestuderen intranettoepassingen ontwikkelen partijen zich in de richting van door het analyseren van de communicatie binnen deze netwerken virtuele organisaties die permanent campagne voeren. Waar bij over databases. De onderzoekers analyseerden de belangrijkste eerdere onderzoeken de vraag centraal stond of de hooggespannen metaforen rond drie database-projecten op het gebied van de verwachtingen over het politiek gebruik van internet wel werden menselijke en populatiegenetica. De studie wees uit dat metaforen waargemaakt, ging het bij dit onderzoek over de vraag welke feite- iets zeggen over de verwachtingen over en gebruik van databases. lijke ontwikkelingen zich hebben voltrokken in de manier waarop Metaforen gaan niet alleen over de definitie van de databank (data- verkiezingscampagnes worden gevoerd en politieke partijen zijn bank, community repository, digitale werkbank), maar ook over georganiseerd. De conclusies laten zich kort samenvatten: de aansturing ervan (via een gemeenschap, federatief) en het doel –– Er komt steeds meer bezoek op de partijwebsites. (data-mining, virtuele experimenten). Het zijn belangrijke instru- –– Er worden geen nieuwe/andere groepen bereikt via internet. menten van communicatie tussen de wetenschappelijk onderzoekers –– Partijwebsites mobiliseren de eigen achterban. zelf, maar ook van communicatie tussen wetenschappers en publiek, –– De zwevende kiezer is gebaat bij partijwebsites. en wetenschappers en beleidsmakers. Door metaforen te volgen, –– Sites zijn een aanvulling op traditionele media. zijn veranderingen en controverses in een netwerk te observeren. De –– Er zijn drie bezoekersprofielen: nieuw rechts, midden-rechts, onderzoekers konden onder meer zien of een groep het voldoende christelijk en links. eens is om samen te kunnen werken of juist niet. Zij vergeleken hun –– Partijwebsites voorzien in behoefte aan inhoudelijke informatie. resultaten ook met communicatie door dezelfde actoren in andere –– Gebruikers zijn politieke consumenten, partijsympathisanten en contexten (binnen en buiten de bestudeerde projecten). Een aantal digitale activisten. –– Er komt steeds meer nadruk te liggen op informatie over de persoon van de politicus. –– Bloggen doet niet iedere politicus (op correcte wijze). metaforen bleek specifiek binnen het project gebruikt te worden; andere niet. Metaforen zijn ook goede indicatoren gebleken voor de structuur van netwerken rond databases. Zo veranderde bij een van de databanken de metaforen gedurende de tijd van ‘knooppunten en spaken’ naar ‘samenwerking en partners’ en de organisatie van Partijwebsites bieden dus nieuwe ruimte voor een inhoudelijke het netwerk verschoof van erg gecentraliseerd naar meer gedecen- vergelijking van partijstandpunten. Ze geven een extra impuls aan traliseerd. de personalisering van verkiezingscampagnes, een trend die zich met het toenemende belang van tv-campagnes al had ingezet. In tegenstelling tot wat bij tv-campagnes het geval is, krijgen behalve de lijsttrekker nu ook de andere kandidaten ruimte om zich te profileren – met alle gevolgen van dien voor de interne organisatie van partijen. Buiten verkiezingstijd blijken partijwebsites steeds belangrijker bij het onderhouden van contacten met partijleden en ­sympathisanten. Partijwebsites worden zo een steeds belang­ rijkere toegangspoort, vraagbaak en ontmoetingsplek voor leden en ­sympathisanten van politieke partijen. 33 De rol van medische databases in beleidsnetwerken A.A. de Bont, K.J. Grit, M.G.H. Niezen-Van der Zwet (2007-2010) Databases worden beschouwd als nieuwe wetenschappelijke instrumenten voor (overheids)beleidsontwikkeling in de gezondheidszorg. Hoewel het effect van informatietechnologie op onderzoek duidelijk is aangetoond, zijn er weinig studies gericht op de effecten van databanken buiten wetenschappelijk onderzoek. Het doel van deze studie was om de effecten van databases op de steeds verder ‘vernetwerkte’ organisatie van beleid te begrijpen. De onderzoekers waren geïnteresseerd in de rol van databases in de productie, het onderhoud en de regulatie van zowel klinische en beleidsmatige praktijken. Zij onderzochten vier databases rond geneesmiddelen. Uit de studie bleek dat klinische databases niet zomaar geschikt zijn voor en gebruikt worden door beleidsmakers. De databases dichten de kloof tussen beleid en praktijk niet. De afstand tussen beleid en praktijk is overigens ook functioneel. Betrokkenheid van stake­ holders kan voorkomen dat beleidsmaatregelen al te ver van de praktijk afstaan en een voorwaarde zijn voor de naleving van wet- 34 en regelgeving. Deze studie laat echter zien dat de afstand tussen de actoren een belangrijke voorwaarde is om naleving te bereiken en tegemoet te komen aan de beleidsdoeleinden. In de studie is beschreven hoe enerzijds verzekeraars en de overheid en anderzijds huisartsen en apothekers een afstand tussen beleid en praktijk creëren. De verzekeraars vragen bijvoorbeeld apothekers en huisartsen om gegevens over de voorgeschreven medicijnen aan te leveren. Dit zijn gegevens die de verzekeraars zelf als declaratiedata gebruiken. Door geen declaratiegegevens te verstrekken maar voorschrijfgegevens wordt de afstand tussen de partijen bewaard. De studie gaf aan dat het gebruik van databases zowel het werk van artsen als dat van beleidsmakers beïnvloedt. Databases fungeren zo als een platform waarop wetgeving en medisch werk op nieuwe manieren interacteren. Ook op andere terreinen dan de zorg kunnen professionals gegevens mogelijk efficiënter en effectiever gebruiken, als zij met simpele indicatoren werken. De inzichten uit dit onderzoek kunnen hierbij behulpzaam zijn. Bert Sadowski: ‘Nederlandse huishoudens zijn innovatief bezig.’ 4 Netwerken als nutsfunctie – publiek-private samenwerking in ICT De netwerktechnologie schrijdt voort. Dat is niet alleen een zaak voor de private sector en het Rijk, maar ook een agendapunt voor decentrale overheden. Zij investeren de laatste jaren veel in breedbandinfrastructuur, zoals met name glasvezelnetwerken. Het gaat hier om een nieuwe ‘nutsfunctie’, vergelijkbaar met gas, elektriciteit en water. Overheden en private sector moeten meer nadenken over hoe ze hierbij kunnen samenwerken, stelt dr. Bert Sadowski, technisch econoom aan de Technische Universiteit Eindhoven. We leven in een tijd waarin de taken van de over- Directe input van kennis in beleid Sadowski’s heid ter discussie staan en de technologische onderzoek zit vaak dicht op de actualiteit en de ontwikkelingen haast niet zijn bij te houden. Bij beleidsrealiteit van overheden. ‘In 2010 bracht elkaar opgeteld leiden deze twee trends tot de een speciale taskforce een rapport uit over de vraag hoeveel overheidsingrijpen er nodig en ontwikkeling van breedbandtechnologie. Ferd gewenst is bij de verdere ontwikkeling en imple- Crone, burgemeester van Leeuwarden, was voor- mentatie van netwerktechnologie. Bert Sadowski zitter van die Task Force Supersnel Breedband. Het deed er in drie NVN-projecten onderzoek naar. rapport werd aangeboden aan het toenmalige Hij richtte zich op draadloze netwerktechno- Ministerie van Economische Zaken. De taskforce logie (WiFi) en op breedbanddiensten via glas- kwam tot de conclusie dat lokale overheden, vezelinfrastructuur. Een derde project had meer provincies en woningbouwcorporaties verschil- een techniekhistorische invalshoek. De onder- lende mogelijkheden hebben om investeringen in zoekers bestudeerden hierin de overgang van glasvezelinfrastructuur en in diensten te onder- analoge naar digitale schakeltechnologieën in steunen. Hierbij zijn ook de resultaten van ons de telefonie in de jaren ‘90 van de vorige eeuw. NWO-onderzoek over gemeentelijke netwerken ‘We hebben daarbij inzichten uit de evolutionaire meegenomen. Verder heeft ons onderzoek ertoe economie gebruikt, wat een bruikbare invalshoek geleid dat er een aantal studies op provinciaal is gebleken,’ vertelt Sadowski. en lokaal niveau is uitgevoerd. Dit gebeurde in 37 samenwerking met de provincie Noord-Brabant Nationaal debat Het glasvezelonderzoek bood en de Kamer van Koophandel Noord-Brabant, en de onderzoekers gelegenheid om de verdere met de gemeente Eindhoven. Hierin ging het om ontwikkeling van gemeentelijke breedbandnet- vragen naar investeringsstrategieën van telecom- werken te bestuderen en om een bijdrage te bedrijven in glasvezeltechnologieën en het adop- leveren aan het groeiende nationale en inter- tiegedrag van thuisgebruikers en gebruikers in nationale debat hierover. ‘Door de analyse van het midden- en kleinbedrijf,’ aldus Sadowski. gegevens en rapporten, de interviews met professionals uit de sector en deskundigen, en de deelname aan nationale en internationale work- ‘Er is veel mogelijk in e-health, e-government en e-business.’ shops en conferenties, kregen we een breed en gedetailleerd beeld van de mogelijkheden van gemeentelijke initiatieven in de breedbandsector. Met onze Nederlandse case studies en businessmodellen hebben we zeker een bijdrage geleverd aan de discussie over gemeentelijke en natio- 38 Huishoudens innovatiever dan MKB ‘Verras- nale strategieën voor glasvezelimplementatie. send was dat thuisgebruikers in Nederland blijk- Ook zijn wij actief betrokken bij de discussie over baar heel innovatief bezig zijn. Van de gebruikers de regulering van glasvezelnetwerken door de wil 78 procent graag nieuwe breedbanddiensten­ OPTA. Een belangrijke onderzoeksvraag was in op gebied van e-health of e-security thuis uitpro- hoeverre draadloze technologieën de bestaande beren – en ook daarvoor betalen! Ze willen markt verstoren en wat de verschillende strate- internet service providers ondersteunen om deze gieën van bestaande marktpartijen zijn om versto- diensten te ontwikkelen. Het midden- en klein- ringen te voorkomen. Er is trouwens een sterke bedrijf is veel huiveriger voor het afnemen van interesse van gemeenten, woningbouwcorpora- nieuwe diensten zoals voice-over-IP, shared ties en banken naar onderzoek op het gebied services of outsourcing, bijvoorbeeld in de ‘cloud’. van socio-economische effecten van telecommu- Behoefteontwikkeling van het midden- en klein- nicatie-infrastructuur, juist omdat het hier om de bedrijf op IT-gebied is een moeilijk proces waar- vraag gaat hoe veilig dit type investeringen op de voor heel veel voorlichting, uitproberen van lange termijn is.’ nieuwe diensten en duidelijke inzichten over kostenbesparingen nodig zijn. Onze projecten De publieke functie van netwerken hebben input geleverd om plannen voor infra- ‘De belangrijkste vraag in ons Brabantse onder- structuur op lokaal en provinciaal niveau te zoek was in hoeverre glasvezeltechnologieën in ondersteunen.’ de toekomst een publieke nutsfunctie moeten vervullen, vergelijkbaar met energie- of water- bedrijven nieuwe business modellen kunnen voorzieningen. Stel dat dit zo is, dan zijn inter- ontwikkelen op basis van nieuwe glasvezelnet- venties en investeringen van de overheid in deze werken. Bestaande bedrijven die deze netwerken technologieën van groot belang. Ons onderzoek aanbieden, hebben dan geen monopolie meer en heeft aangetoond dat glasvezeltechnologie moeten deze diensten aanbieden in concurrentie inderdaad zo’n publieke functie heeft. Er zijn met nieuwe toetreders.’ kostenbesparingen mogelijk voor publieke Een interessant gebruik van de infrastructuur Belangrijke rol voor woningbouwcorporaties en gemeenten Volgens Sadowski moet is bijvoorbeeld de tele-radiologie. Deze maakt er meer worden nagedacht over alternatieve het mogelijk om high resolution radio­logische manieren voor het aanbieden van diensten via beelden via glasvezel uit te wisselen. Medische glasvezel via publieke-private samenwerkings- specialisten kunnen dit gebruiken, maar bijvoor- verbanden op lokaal niveau. ‘Woningbouwcor- beeld ook docenten en scholieren die dan op poraties en gemeenten zijn bij het opstarten van basis van real-time videocamerabeelden met een aantal glasvezelinitiatieven belangrijke part- elkaar kunnen communiceren.’ ners geweest voor private partijen zoals KPN of en semi-publieke instellingen en organisaties. Reggefiber. Zij hebben niet alleen meer zekerheid Ruimte geven aan experimenten ‘Wij gegeven over de mogelijke vraag naar nieuwe hebben geconcludeerd dat er altijd ruimte Triple Play-diensten – dat zijn tv, internet en tele- moet worden gemaakt voor experimenten met fonie. Zij hebben ook een functie bij het uitrollen nieuwe diensten, zoals e-health, e-government en ontwikkelen van nieuwe diensten in bijvoor- en e-business voor het midden- en kleinbedrijf. beeld e-government. Zo kunnen lokale overheden Deze nieuwe diensten zorgen voor nieuwe econo- de communicatie met de burgers verbeteren. mische impulsen in de toekomst. Inmiddels zijn er E-government kan ook helpen bij het creëren van ook resultaten bekend van het effect van dit soort sociale cohesie in buurten.’ diensten. Je moet dan denken aan het besparen van reistijd door tele-commuting, de meer flexibele inzet van leerkrachten door e-learning of het stimuleren van ondernemerschap door e-commerce applicaties.’ Een laatste belangrijke uitkomst van de drie projecten is dat een open toegang tot infrastructuur de dienstenontwikkeling op breedbandgebied bevordert. ‘Open toegang maakt het mogelijk dat concurrerende ‘Nieuwe diensten zijn de economische impulsen van de toekomst.’ 39 Ad Ketelaars, Programmamanager Externe ICT/Breedband bij de gemeente Eindhoven: ‘ Zonder innovatieve ICT-toepassingen en de daarbij behorende open infrastructuren kunnen we de grote maatschappelijke en economische uitdagin­gen niet voldoende en snel genoeg 40 oppakken. De markt is geliberaliseerd, dus komt lijke toepassingen mogelijk maken. Er moet in de er geen ‘overheidsnetwerk’. Wel zijn er netwerken komende jaren één universele open glasvezelinfra- mogelijk met een concrete nutsfunctie. Voor die structuur ontstaan voor inwoners, bedrijven, instel- nutsfunctie is wel een integrale benadering nodig. lingen en objecten in Eindhoven en de omliggende Overheden en maatschappelijke sectoren moeten regio. Daarbij hoort dat deze infrastructuur vele samen invulling geven aan bestaande en nieuwe malen goedkoper kan worden en geschikt is voor stimuleringsmaatregelen. De vraag wat er nodig brede opschaling van innovatieve maatschappe- is voor de innovatie en opschaling van maatschap- lijke diensten. Een integraal Living Lab voor maat- pelijke diensten zal veel integraler neergelegd schappelijke diensten, nuttig voor gebruikers en moeten worden bij beleidsmakers en netwerk- nieuwe innovatieve bedrijven en instellingen. exploitanten. Dit vraagt van de verschillende Ook willen we de nutsfuncties samen met inno- partijen dat ze meer en meer over hun eigen vatieve netwerk- en dienstenpartners opschalen schaduw en deelbelangen moeten gaan regeren. naar Nederlands en Europees niveau, een geweldige kans voor maatschappelijke innovatie en Het maatschappelijke collectief moet eisen stellen nieuwe economische dienstverlening. Essentieel aan marktpartijen voor bijvoorbeeld de vereen- in onze aanpak is dat de nutsfunctie niet meer voudiging van de business case voor de verdere ondergeschikt is aan de commerciële belangen van implementatie van open op glasvezel gebaseer­de bedrijven, maar daaraan gelijkwaardig is. Dat is in netwerken. Zo kunnen aanleg- en exploitatie­ onze ogen publiek-private samenwerking. kosten omlaag en komen er sneller nieuwe netwerken, ook in onrendabele gebieden. We zien Het onderzoek van Sadowski is voor de gemeente bijvoorbeeld in Frankrijk dat landelijk beleid rond Eindhoven zeker relevant. Ik wil ook pleiten verplichte gezamenlijke aanleg en exploitatie van voor meer wetenschappelijk onderzoek naar de ondergrondse infrastructuur enorm versnellend verschillende maatschappelijke en economische werkt. De infrastructuur groeit heel snel, de kosten effecten van ICT. Nu is veel onderzoek nog gericht van dienstverlening dalen sterk en er ontstaat op aantallen in plaats van effecten. Daarnaast ruimte voor maatschappelijke innovatie. zouden onderzoekers meer moeten kijken naar de randvoorwaarden van netwerken – openheid, Als gemeente Eindhoven willen we zeer laag- tarieven, functionaliteit – en minder naar de tech- drempelige netwerkdiensten voor maatschappe- nologie-aspecten van glasvezelinfrastructuren. ’ Toenemende schaalopbrengsten, technologie­ concurrentie en de opkomst van nieuwe netwerktechnologieën: de casus van draadloze technologieën B.M. Sadowski; M.A.J. de Rooij, S.M. Straathof (2005-2006) Sinds 2005 is de markt voor netwerktechnologieën op basis van breedband heel sterk in beweging geweest. In gebieden waar gevestigde marktpartijen niet actief zijn, is de overheid gevraagd om deze draadloze netwerken aan te bieden. Dit onderzoek richtte zich op de opkomst van WiFi-technologieën en hun aanbieders in de lokale toegangsnetwerken. Via literatuurstudie en interviews is een beeld opgebouwd van de huidige evolutie en mogelijke toekomstscenario’s van de WiFi-industrie. Door een theoretisch en empirisch perspectief te combineren, konden de onderzoekers universeel toepasbare uitkomsten voor andere vergelijkbare technologieën in de netwerk­industrieën en een aantal interessante proposities voor ondernemings­strategieën en overheidsbeleid afleiden. Belangrijke uitkomsten zijn de volgende: De overheid moet voortdurend kritisch naar de imperfecties van de markt voor telecommunicatietoegang kijken – ook om overheidsinterventies in deze markten op de juiste manier te rechtvaardigen. Investeringsonzekerheid in combinatie met fluctuaties in de vraag leiden op zichzelf niet tot gerechtvaardigd overheidsingrijpen; de analyse moet gericht zijn op de mate van marktfalen. Ten tweede, de timing van overheidsingrijpen wordt steeds kritischer. Voor nieuwe toetreders op de markt kan het probleem van technische uitsluiting hun vooruitzicht op toetreding en winstgevendheid op de markt in de weg staan. Voor Fiber-to-the-home-netwerken (glasvezelnetwerken) in gemeenten is het investeren via publiekprivate samenwerking wel een optie om nieuwe (triple play) d ­ iensten te bieden aan lokale gemeenschappen, maar deze optie zou in de nabije toekomst kunnen verdwijnen wanneer bestaande markt­ partijen hun traditionele dienstverlening uitbreiden. Ten derde, om de dynamiek van de verschillende telecommunicatie­ markten in ogenschouw te kunnen nemen, is er behoefte aan nieuwe investeringstheorieën die gecombineerd kunnen worden met traditionele instrumenten voor beleidsanalyse. 41 Regulerend ingrijpen, technologieconcurrentie en Een casus rond diensten van algemeen economisch de opkomst van nieuwe netwerktechnologieën: een belang? Een Real Options Analysis van gemeentelijke toepassing van geschiedenisvriendelijke modellen breedbandnetwerken in Nederland van industrie-evolutie op telecommunicatie B.M. Sadowski; A. Nucciarelli (2007-2010) B.M. Sadowski; A. Martinelli (2005-2010) 42 Hoeveel overheidsingrijpen is gewenst bij het stimuleren van nieuwe Hoe ver moet de overheid gaan met investeren in breedband? Daar technologieën? Sinds 2000 is de regulering op telecommunicatie- is onzekerheid over ontstaan sinds de Europese Commissie van geval gebied verschoven van liberalisering en een primair vertrouwen op tot geval besluit of investeringen door de overheid kunnen worden concurrentie, naar een grotere zorg voor investeringen in nieuwe aangemerkt als staatssteun of niet. In het geval van de zogenoemde netwerktechnologieën. Er bestaat brede consensus over de versnel- Fiber-to-the-home-netwerken (FTTH) kunnen gemeenten de groei ling van de verspreiding van nieuwe netwerktechnologieën, maar er vergemakkelijken door voldoende te investeren in het opstarten van is wat onenigheid over de vraag of het beleid gericht moet blijven en de flexibiliteit in deze netwerken, waarbij ze ook het ontwerp op de bevordering van nieuwe netwerktechnologieën door het van open access-overeenkomsten kunnen beïnvloeden. In Neder- openstellen van bestaande faciliteiten aan service providers. Er is land zijn de investeringen in FTTH-netwerken door gemeenten wel beargumenteerd dat al te genereuze toegangsvoorwaarden tot van cruciaal belang geweest in gebieden met kleine netwerken en de gevestigde netwerken investeringen in vaste netwerken hebben gemeenten met een onzekere vraag in verschillende districten. De ontmoedigd. Modelontwikkeling tot nu toe op dit terrein bood te onderzoeksvraag was in hoeverre investeringen in FTTH-netwerken weinig inzicht. door gemeenten de onzekerheid van nieuwe concurrerende dienst- Omdat de dynamiek en transformatie van de telecommunicatie- verleners verminderen en zorgen voor een concurrerende industrie- industrie niet alleen kan worden beschreven op basis van veron- structuur. derstellingen, hebben de wetenschappers onderzocht hoe radicale Via toepassing van de Real Options Theory, hebben de onderzoekers veranderingen plaatsvinden in de telecommunicatie-industrie. Zo’n aangetoond dat de optie om te wachten tot veranderingen in de verandering was in de jaren negentig de overgang van analoge naar waardering van investeringen door gemeenten in FTTH-netwerken digitale schakeltechnologieën. Een belangrijke vraag in deze context kan bijdragen aan het gewenste resultaat. De onderzoekers conclu- was in hoeverre de overgang effecten heeft gehad op de strate- deerden dat de optie om te wachten gemeenten in staat stelt niet gieën en de prestatie van bedrijven. In deze context was het doel alleen FTTH-netwerken op te starten, maar ook een stimulans kan van het project om een toegepast model gericht op beleidsana- zijn voor een concurrerende industriestructuur door het ontwerpen lyse te ontwikkelen, met behulp van inzichten uit de evolutionaire van open toegangsovereenkomsten. De onderzoekers hebben economie. Het onderzoek heeft een aantal unieke inzichten opgele- een conceptueel model ontwikkeld voor de communicatie tussen verd met betrekking tot de dynamiek en transformatie van de tele- verschillende marktpartijen en de overheid, gericht op een succes- communicatie-industrie in het verleden, inclusief indicaties voor volle lokale en regionale implementatie van glasvezel. Op basis van toekomstige scenario’s. Een belangrijk vraagstuk was in hoeverre de resultaten van dit onderzoek hebben de onderzoekers deelge- de overheid invloed heeft op de ontwikkeling van nieuwe netwerk- nomen aan discussies rondom de ontwikkeling glasvezelnetwerken technologieën binnen de telecommunicatieschakelindustrie. Voor op industrieterreinen in Noord-Brabant, over de toekomst van de alle indicatoren die zijn onderzocht zoals regulering, aanbeste- nationale glasvezelinfrastructuur in Nederland in 2010 en de nood- ding etc. hebben de onderzoekers empirisch geen effecten kunnen zakelijkheid van open toegang tot glasvezelnetwerken georganiseerd vinden. Dat heeft zeker iets te maken met de onvolledigheid van de van Berkeley University in California (VS). gebruikte indicatoren en data, maar ook met het feit dat dit soort relaties in de praktijk en theoretisch heel moeilijk te vinden zijn. De onderzoekers hebben wel kunnen aantonen wat de dynamieken zijn achter radicale veranderingen op het gebied van onderzoek en ontwikkeling binnen het bedrijfsleven. Jan van den Ende: ‘Vertrouwen is een belangrijke factor bij samen­werking tussen innovatieve bedrijven.’ 5 Spanning op het speelveld – organisatie van ICT-innovatietrajecten Voor de concurrentiepositie van de BV Nederland is het van belang hoe bedrijven hun innovatie organiseren en hoe de overheid daar ruimte aan geeft. Innovatie in de ICT betekent per definitie dat bedrijven over hun grenzen gaan. De factor vertrouwen haalt de scherpe kantjes van de onzekerheid waarin ze dan terecht komen af, vertelt Jan van den Ende, hoog­leraar Management of Technology and Innovation aan de Erasmus Universiteit Rotterdam. ‘Het probleem waarvoor bedrijven zich gesteld zoek startten, waren die er nog helemaal niet! zien, is de vraag: wat doen we zelf en wat En nu kunnen we al spreken van een compleet besteden we uit? Innoveren betekent per defi- nieuwe bedrijfstak.’ nitie dat je je grenzen als organisatie moet overschrijden. Of je verbreedt je eigen expertise Tijdelijke monopolies toestaan Niet alleen of je werkt samen met anderen die die exper- bedrijven zitten met strategische en praktische tise hebben of kunnen ontwikkelen. Neem nu vragen rond de organisatie van de innovatie. Ook het voorbeeld van de e-reader. Daarvoor moet de overheid heeft er een rol in. ‘Wij hebben in je niet alleen de technologie kennen, maar ook onze onderzoeken vooral gekeken naar de regel- contacten met de uitgeverijen en afzet­kanalen geving op het terrein van concurrentie. Normaal hebben. Voor veel bedrijven zijn dat zaken die gesproken wil je als Nederlandse overheid altijd ze niet zomaar in huis hebben,’ legt Jan van den een zo open mogelijk economisch speelveld Ende uit. ‘Wij hebben in onze NVN-projecten met hebben voor alle commerciële partijen die iets name onderzoek gedaan naar telecomoperators aanbieden op de markt. Maar soms kan het om die bezig zijn met mobiele diensten en naar de innovatiegerelateerde redenen heel goed zijn ontwikkeling van televisiegerelateerde diensten. om een tijdelijk monopolie van een bedrijf toe De ontwikkelingen gaan enorm snel. Bij innovatie te staan. Dan geef je een nieuw product de kans in mobiele diensten moet je met name denken om zich goed te ontwikkelen. Let wel, ik heb het aan apps, die nu iedereen kan downloaden op hier niet over het ingrijpen aan de vraagkant van een smartphone of tablet. Toen wij ons onder- de markt, zoals de overheid momenteel bijvoor- 45 46 beeld doet bij elektrische auto’s. Het gaat er meer maar juist ook in vakbladen die door de markt- om de aanbiedende partij te steunen, terwijl er al partijen zelf worden gelezen.’ Globale uitkomsten wel een vraag in de markt is. Als een product dan van het model zijn dat als een dienst nog heel eenmaal ‘staat’, kun je vervolgens het speelveld erg nieuw en in ontwikkeling is, het slim is om als open gooien als overheid.’ systeemeigenaar alles in eigen hand te houden De reden waarom de overheid af en toe zou en geen andere bedrijven in te huren. ‘Je ziet dit moeten kunnen ingrijpen in de vrije markt heeft bij Apple, waar ze wat dit type innovatietrajecten alles te maken met de internationale concur- betreft heel klassiek opereren. Apple creëerde de rentiepositie van Nederland als geheel. Van den iPhone en heeft zelf iTunes ontwikkeld. Vervol- Ende: ‘Hoe je als land je innovatie organiseert, is gens maakte Apple in eerste instantie alle apps een van de belangrijke factoren hierbij. Andere zelf. Toen het concept van de app een beetje zijn bijvoorbeeld het opleidingsniveau van de was uitontwikkeld, en de markt er helemaal rijp beroepsbevolking en een flexibele arbeidsmarkt. voor was, heeft Apple de standaards bepaald en Als eenmaal bekend is dat innovatietrajecten in heeft Apple andere aanbieders toegelaten. Die Nederland goed zijn georganiseerd, dan trekt dat moesten zich vervolgens dan wel houden aan de natuurlijk ook weer nieuwe innovatieve bedrijven standaards, soms tot hun verdriet. Maar zo gaat uit het buitenland aan.’ dat. Op andere terreinen heeft Apple de zaak wel verder in eigen hand gehouden, zoals bij iTunes en de iPod. Dat is een beetje tegen de trend van ‘Soms is er een goede reden voor een tijdelijk monopolie.’ open innovatie in. Maar ons model laat zien dat in een bepaalde fase van de levenscyclus dat de beste benadering kan zijn. Liever met bekenden werken Bij het onderzoek naar televisiegerelateerde diensten ging het De klassieke Apple-case In het NVN-project bijvoorbeeld om de ontwikkeling van speciale over telecomdiensten hebben de onderzoe- sportkanalen, al dan niet via internet. ‘Bij dit kers een model ontwikkeld waarmee bedrijven onderzoek hebben we ontdekt dat de factor kunnen bepalen welke organisatievormen handig vertrouwen heel bepalend is voor hoe bedrijven zijn in verschillende fases van de productinno- hun innovatie organiseren, met name weer in de vatie. Van den Ende vertrouwt erop dat dit model vroege fase van de levenscyclus. Innovatie brengt eenvoudig en toegankelijk genoeg is om daad- allerlei vormen van onzekerheid met zich mee. werkelijk te kunnen worden gebruikt in de Je weet nog niet hoe het nieuwe product er uit praktijk. ‘Wij publiceren niet alleen in weten- zal zien, wat de opbrengst zal zijn en wanneer schappelijke tijdschriften over dit onderwerpen, die zal komen na een periode van investeringen. In dit soort situaties werken bedrijven het liefst samen met partners die ze al kennen, zodat er een zekere flexibiliteit ontstaat. Ze werken dan bij wijze van spreken nog liever samen met een bekende partij die het ook allemaal niet precies weet met die nieuwe techniek, dan met een ‘Apple begon met apps, nu is het een aparte bedrijfstak.’ onbekende partij die qua expertise de beste papieren heeft.’ De overheid zou bedrijven kunnen stimuleren om elkaar te leren kennen op evenementen en beurzen maar het vertrouwen ontstaat pas in de loop van een eerste samenwerkingsproject, denkt Van den Ende. KPN doet het goed Hoe doet een groot, ­innovatief bedrijf als KPN het eigenlijk? Van den Ende: ‘KPN is internationaal gezien helemaal niet zo’n grote speler. Toch is dit een behoorlijk ‘geïntegreerd’ bedrijf. Daarmee bedoel ik dat ze zich breed hebben ontwikkeld en veel product­innovatie in eigen huis doen. Ook KPN is actief geworden op het terrein van de televisie. Het maken van programma’s laten ze uiteraard aan anderen over, maar ze zijn duidelijk over de grenzen van de oorspronkelijke telecom gegaan. Dat getuigt van durf. Wat mij bij KPN ook opvalt, is dat ze goed zijn in de timing van het aanbieden van de nieuwe diensten. Innovatie begint met het exploreren van de markt en dan na een periode van ontwikkelen de markt op het juiste moment instappen. Het risico is dat je dat te vroeg doet. Dan maak je bedrijfseconomisch gesproken veel te lang kosten voor je eens iets verdient. Maar ik heb bewondering voor wat KPN bijvoorbeeld rond Digitenne, het digitale televisieproduct, heeft gedaan.’ 47 Jos Huigen, Director of Public and Regulatory Affairs, en Nico Baken, visionair, beiden bij KPN: ‘ 48 Bij de inrichting van het speelveld voor telecom- KPN is geïnteresseerd in nieuwe inzichten in deze municatie zou het niet meer moeten gaan over de dynamiek, zoals Jan van den Ende die verwoordt. vraag of er monopolies moeten zijn of niet. Die beschrijven niet alleen inzichten op intra- De aansluiting van eenieder op internet, telefoon, organisationeel niveau, maar ook over grenzen televisie, radio is essentieel en moet state-of-the- van organisaties heen. En wellicht kan daar dan art zijn. De ervaring van de afgelopen jaren leert nog een schepje bovenop. Eén van ons, Nico dat concurrentie daartoe nu eenmaal beter prik- Baken, beschrijft op vele plaatsen en bij vele gele- kelt dan monopolies. In de telecommunicatie- genheden de (noodzaak van) verandering over en IT-sector kan je ook bijna geen monopolies systeemgrenzen heen van gesloten sectoren als bedenken: Windows werd lang als monopolie zorg, mobiliteit, telecom, veiligheid: transsecto- beschouwd, maar de markt heeft hierin toch veel rale innovatie. De beschrijving en verklaring van veranderd. Wel is er het netwerkeffect van tele- succesvolle innovaties van die soort zouden wel communicatie en IT: de extra gebruiker of aanslui- eens nog belangrijker kunnen zijn dan alle inno- ting is meer waard dan alleen die extra gebruiker. vatieprocessen binnen die sectoren. Immers, dit vergt samenwerking tussen de sectoren en maakt Bedrijven als KPN maar ook andere grote een exponentieel aantal nieuwe zinvolle combina- bedrijven hebben het met dat netwerkeffect in ties mogelijk. combinatie met een radicaal goedkopere distributiewijze als internet niet zo gemakkelijk. Vele diensten waarop goed wordt verdiend, kunnen gemakkelijk worden gesubstitueerd. En ook dat prikkelt dan weer tot vernieuwing. Dat gaat met pijn gepaard, ook omdat gebruikers heel goed weten wat voor verandering zij wel en niet willen. ’ Organisatievormen voor de ontwikkeling van diensten voor mobiele netwerken J.C.M. van den Ende, K. Dittrich, F.P.H. Jaspers (2003-2004) In de afgelopen jaren heeft de mobiele telecommunicatiesector een onstuimige ontwikkeling doorgemaakt. We zitten in een periode van systeemverandering: de netwerken (UMTS), de telefoons (smartphones), de diensten (van voice naar data; apps) – alle onderdelen van het systeem zijn radicaal veranderd. Dit veranderingsproces vereist succesvolle organisatie van de (internationale) relaties tussen een groot aantal partijen, zoals overheden, operators, en ontwikkelaars van apparatuur, software en diensten. Dit onderzoek richtte zich op de ontwikkeling van applicaties en diensten en bestudeerde welke organisatievormen het meest geschikt zijn, daarbij de levenscyclus van het mobiele telecommunicatiesysteem en de ‘nieuwheid’ van de mobiele dienst zelf in ogenschouw nemend. De onderzoekers ontwikkelden een bruikbaar model, waarin levenscyclus, organisatievorm en projectprestaties samenhangen. Mobiele netwerkbeheerders kunnen dit model gebruiken om te bepalen hoe zij betrokken zouden moeten worden bij de ontwikkeling van complementaire producten, zoals mobiele diensten. Het model is dynamisch omdat het aangeeft hoe organisatievormen moeten veranderen naarmate het netwerk volwassen wordt. Het onderzoek wees uit: –– dat bij een nieuw netwerk een grote coördinerende rol van mobiele operators van belang is; –– dat bij een nieuwe dienst een hoge mate van eigendom en controle door mobiele operators wenselijk is; –– dat bij een volwassen systeem minder betrokkenheid van systeembedrijven nodig is; –– dat bij een zeer innovatief complementair product beter externe ontwikkelaars kunnen worden ingeschakeld. De onderzoeksresultaten zijn relevant voor overheidsbeleid dat zich richt op het onderzoeken van samenwerkingsverbanden tussen partijen in de ICT-sector. In situaties van snelle technologische verandering kan het voordelig zijn dat partijen verschillende producten en diensten geïntegreerd ontwikkelen. De uitkomsten zijn ook interessant voor alle instanties die zich bezighouden met nieuwe technologische systemen, zoals nieuwe communicatie-infrastructuur. Dit zijn bijvoorbeeld gemeenten of woningbouwcorporaties die bezig zijn met de aanleg van glasvezelnetwerken, of aanbieders van digitale televisie die nieuwe diensten willen aanbieden en implementeren. 49 Evolutie in waarde-netwerken en ICT-infrastructuur De geografie en evolutie van het Europese academische internet A.G. de Kok, B. Vermeulen (2005-2011) K. Frenken, S. Vinciguerra (2005-2010) 50 In de ICT-sector zijn bedrijven activiteiten gaan uitbesteden. Dit heeft De onderzoeksvraag van dit project was: hoe kunnen we de struc- geleid tot de opkomst van een nieuw soort internationale bedrijven, tuur van het glasvezelnetwerk tussen Europese steden en regio’s en de zogenaamde ‘service providers’. Hun diensten variëren van trans- het effect hiervan op wetenschap gebaseerde innovatie verklaren? port en ‘warehousing’ tot productie en research & development rond Het project had als doel om te begrijpen waarom bepaalde knoop- elementen van de eindproducten die op de markt worden gebracht punten zijn uitgegroeid tot de belangrijkste Europese hubs van door merk­eigenaren. Deze uitbesteding van ‘niet-kernactiviteiten’ high-end internet en andere knooppunten niet. De onderzoekers heeft geleid tot een versnippering van de ‘supply chain’, zowel in verwachtten dat, naast de traditionele determinanten van geografi- geografisch opzicht als in termen van activa-eigendom. De vraag sche ligging en bevolkingsdichtheid, twee andere factoren de groei in dit onderzoek was hoe partners in deze keten het beste kunnen van de bandbreedte van een knooppunt beïnvloeden. Ten eerste samenwerken. zorgt het mechanisme van ‘preferential attachment’ er voor dat De onderzoekers hebben een model voor productie- en distribu- knooppunten met veel connecties ook knooppunten zijn die veel tienetwerken in de ICT geformuleerd, waarin een expliciet onder- nieuwe connecties krijgen. Het moment dat een knoop is opgericht scheid wordt gemaakt tussen het ‘productvoorbrengingsnetwerk’ en zal dus invloed hebben op de huidige bandbreedte. Ten tweede, het ‘productontwikkelingsnetwerk’. Afhankelijk van de stand van de hoe meer een host-regio gespecialiseerd is in specifieke internet­ relevante producttechnologie zijn beide netwerken meer en minder intensieve activiteiten (zowel in de academische wereld als de indus- intensief met elkaar verweven en wisselen zij meer of minder infor- trie), des te sneller groeit de bandbreedte, omdat high-end internet matie met elkaar informatie uit. Het onderzoek wees onder meer niet zozeer afhankelijk is van de algemene vraag, maar van high- uit dat in de ontwikkelingsfase van producten er van een nauwe tech toepassingen in bepaalde sectoren. Het project had tot doel verbondenheid tussen de netwerken en een ‘verticale integratie’ deze relaties met behulp van grafentheorie te modelleren, en vervol- voor de voortbrenging van het product sprake is. Een ander belang- gens statistisch te valideren aan de hand van gegevens over band- rijk resultaat is dat een ‘perceived-as-best design’ in een technolo- breedte, locatie, bevolkingsdichtheid, het jaar van oprichting, en gisch stabiele markt op den duur altijd als ‘dominant design’ naar specialisatie in internetintensieve activiteiten (onafhankelijke varia- boven komt. Soms kan echter een kwalitatief minder ontwerp tijde- belen). lijk dominant zijn, doordat voor dit design snel voldoende capaciteit De studie wees inderdaad uit dat de structuur van netwerken wordt opgebouwd om de groeiende markt te bedienen. Aange- onder meer bepaald wordt door al bestaande knooppuntfunc- zien in de realiteit markten technologisch nooit stabiel zijn, kan dit ties. Ook werd duidelijk dat de aanwezigheid van een glasvezel­ betekenen dat zo’n kwalitatief minder ontwerp voor de relevante netwerk het innovatief vermogen van een regio verhoogt. Daarbij productlevenscyclus de facto dominant is (VHS versus Video2000). zijn lokale innovatieprocessen gebaat bij hoogwaardige verbindingen De onderzoekers hebben een aantal product-markt-indices ontwik- op globaal niveau. De inspanningen die in Nederland momenteel keld, waarmee een bedrijf kan toetsen of het voor de gegeven fase worden ondernomen om het glasvezelnetwerk tussen wetenschap- in de productlevenscyclus de juiste productstructuur heeft. Ook heeft pelijke instituten blijvend te verbeteren, zijn overeenkomstig de het onderzoek meer inzicht gegeven in wanneer verticale integratie statistische bevindingen van dit onderzoek. Amsterdam lijkt hierbij een concurrentieel voordeel biedt en wanneer outsourcing van een het logische knooppunt vanwege de complementariteit van hoog- competentie voordelen biedt. waardig glasvezel en andere sectoren zoals luchtvaart, wetenschap en banken. Organisatorische vormen voor innovatie in nieuwe Complexe interacties tussen internationale televisiegerelateerde diensten standaardisatie en nationale innovatieprojecten J.C.M. van den Ende, S.A. Rijsdijk (2006-2010) A.M. Hommels, T.M. Egyedi, E.M. Cleophas (2007-2010) De centrale vraag van dit onderzoek was: wat zijn de effecten van ICT-netwerken krijgen steeds meer een internationaal karakter, waar- de organisatorische vorm van de ontwikkeling van activiteiten op de door het voor nationale overheden steeds moeilijker is om hun prestaties van de nieuwe diensten? In het project zijn case studies ontwikkeling te beïnvloeden. De standaarden die ze gebruiken, uitgevoerd en zijn gegevens verzameld over meer dan 400 ontwikke- komen tegemoet aan gezamenlijke internationale behoeften, terwijl lingsprojecten. De uitkomsten hebben daarmee directe gevolgen voor tegelijkertijd de roep om op maat gemaakte, lokale en flexibele bedrijfsstrategieën met betrekking tot de samenwerking voor inno- netwerktechnologieën steeds urgenter wordt. Er is dus een span- vatie en voor overheidsbeleid met betrekking tot concurrentie inzake ning tussen de behoefte aan standaarden en stabiliteit aan de ene innovatie. Het uitgangspunt voor de studie was dat de geschiktheid kant en aan flexibiliteit en aanpassing aan lokale voorkeuren aan van de organisatievorm voor de ontwikkelingsactiviteiten afhangt van de andere kant. De onderzoekers hebben onderzocht hoe natio- de ‘nieuwheid’ van de dienst. Eerste verkennende case studies van nale overheden omgaan met deze spanning en welke strategieën televisiegerelateerde dienstenontwikkeling toonden aan dat, hoewel gebruikt kunnen worden om in innovatie- en standaardisatie­ aanvankelijk niet opgenomen in het onderzoek als belangrijke factor, processen met een sterk internationale dimensie te interveniëren. bovendien vertrouwen een belangrijke determinant is van de organi- Ze deden dit aan de hand van een historische casus: het C2000- satorische vorm die bedrijven kiezen. Onderling vertrouwen haalt de netwerk voor de hulpdiensten. De focus lag op een gedetailleerd scherpe kantjes van de onzekerheid waarbinnen bedrijven opereren. onderzoek van twee mechanismen die de beleidsruimte van natio- Ook bleek uit het onderzoek dat projectmanagers met informele nale overheden in internationale standaardisatieprocessen beperken: controle de creativiteit stimuleren. Projectmanagers met veel inhoudelijke kennis stimuleren weliswaar een tijdige oplevering, maar dempen de creativiteit. Ook voor de relatie tussen klant en leverancier bleek een informele aansturing het meest effectief. Tot slot, innovatie die voorkomt uit samenwerkingsverbanden –– de neiging van standaarden om te ‘stollen’ (weerstand te geven tegen verandering), zodra ze zijn ontwikkeld en geïmplementeerd, en –– de neiging van standaarden om weg te drijven van hun oorspronkelijke omvang en doel. tussen organisaties is eveneens het meest gebaat bij een hoge mate van vertrouwen tussen partijen. De resultaten van het onder- Op basis van hun studie stellen de onderzoekers dat de overheid zoek sluiten aan bij de trend van meer openheid tussen samenwer- er goed aan doet om in nieuwe ICT-ontwikkelingen en standaardi­ kende bedrijven of klanten en hun leveranciers. Het delen van data satieprocessen goed ‘mee te bewegen’ met de internationale en gegevens tussen bedrijven met behulp van bijvoorbeeld ‘cloud context waarin de ontwikkelingen plaatsvinden. Het feit dat Neder- computing’ is een eerste stap die mogelijk voortkomt uit vertrouwen land een van de eerste landen in Europa was die de keuze voor Tetra en bij goede resultaten tot meer vertrouwen en effectieve samen- ­(Terrestrial Trunked Radio) maakte, heeft het moeilijk gemaakt om werking kan leiden. Ook pleiten de bevindingen voor het gebruik een goed beredeneerde keuze te maken. Er waren veel onzeker­ van bijvoorbeeld video conferencing. Wanneer interpersoonlijk heden rond Tetra, zowel technisch als politiek (rol EC, wat doen contact moeizaam is door grote geografische afstanden kan een buurlanden). Ondanks deze onzekerheden is C2000 op basis van techniek zoals video conferencing de kwaliteit van relaties mogelijk Tetra doorgezet. Ook bevelen de onderzoekers aan om gebruikers­ behouden en versterken. organisaties beter bij de totstandkoming van standaarden te betrekken. 51 NVN N NVN NVN N NVN NVN N NVN NVN N NVN NVN N NVN NVN N NVN NVN N NVN NVN N NVN NVN N NVN NVN N NVN NVN N NVN NVN N NVN NVN N NVN NVN N NVN NVN N NVN NVN N NVN NVN N NVN NVN N NVN NVN N NVN NVN N NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN Kennis uit NWO-programma Netwerk van Netwerken in beeld gebracht Netwerktechnologie en het digitaal delen van informatie nemen een hoge vlucht. Draadloos internet is tegenwoordig vrijwel op elke straathoek te krijgen. E-mailen en surfen zijn allang ingeburgerd. Nu gaan ook de ontwikkelingen rond social media en gratis en betaalde apps op telefoons en tablets snel. Overheden zorgen ondertussen voor de infra­structuur, terwijl ICT-bedrijven hun producten en ­diensten blijven innoveren en er soms zelfs hele nieuwe bedrijfstakken ontstaan. Welke gevolgen hebben deze technologische ontwikkelingen op ­sociaal-maatschappelijk terrein? Verschillende onderzoekers op het gebied van maatschappij- en gedragswetenschappen hebben zich de laatste jaren h ­ ierover gebogen in het NWO-programma Netwerk van Netwerken. Dit boekje verhaalt van de oogst van het programma en is bedoeld voor iedereen die op p ­ rofessioneel niveau bezig is met vraagstukken rond ICT, technische en sociale innovatie, participatie van gebruikers en burgers, e-government, e-health en e-business.
