Insteken rond WO I en Brussel

BRUSSEL HERDENKT
WERELDOORLOG I
Inspiratiebrochure voor
Davidsfonds afdelingen
2
Inleiding
2014 belooft in het teken te staan van de Eerste Wereldoorlog. Het kan
dan ook niet anders dat dat de Nacht van de Geschiedenis in het teken
van ‘de Groote Oorlog’ staat. Met deze brochure willen het gewestbestuur
van Davidsfonds Brussel en de Erfgoedcel Brussel uw bestuur een eerste
aanzet geven over wat in uw gemeente allemaal mogelijk is rond de
Eerste Wereldoorlog. Straten, monumenten,… vele verwijzen nog steeds
naar de Eerste Wereldoorlog. Maar ook willen we u in contact brengen
met mogelijke partners. Beschouw het niet als een exhaustieve lijst maar
als een eerste aanzet, enkele mogelijke pistes.
Voor meer informatie kunt u steeds terecht bij
De Erfgoedcel Brussel, Mieke Maes, E. Jacqmainlaan 135, 1000 Brussel,
[email protected], 02/563.05.51
Davidsfonds Gewest Brussel, Fernande Volralstraat 16, 1090 Brussel,
[email protected], 0479/10.22.89
We wensen u veel creativiteit toe bij het samenstellen van uw
jaarprogramma en wensen u een historische Nacht van de Geschiedenis
toe!
3
Algemeen in Brussel
Documentatie
- Inspiratiebundel ‘Het dagelijks leven tijdens WO I’
- Publicatie: Giselle Nath en Maarten Van Alstein, 14-18 van dichtbij.
Inspiratiegids voor lokale projecten over de Grote Oorlog’,
Leuven: Acco, 2012, 356 p.
- Publicatie: S. JAUMAIN, V. PIETTE en G. PLUVINAGE, Brussel
14-18. Een stad in oorlog, dag na dag, nr. 8, Museum van de Stad
Brussel en ULB, 2005.
- Archievenoverzicht:
http://www.vlaanderen.be/int/sites/iv.devlh.vlaanderen.be.int/file
s/documenten/Sessie2_Rijksarchief_Studiedag100jaarGrooteOorl
og.pdf
- Databank Belgische oorlogspers: http://warpress.cegesoma.be/
- Landbouw en voeding tijdens de eerste wereldoorlog:
http://www.hetvirtueleland.be/exhibits/show/eerstewereldoorlog/
- Noodgeld uit WO I:
http://www.nbbmuseum.be/nl/catalogue/necessity-money
Geplande initiatieven in Brussel
- Flanders’ song for peace van Festival van Vlaanderen Brussel
- ‘14-18 door de lens van de filmcamera: terugspoelen en vooruit
projecteren’ door Museum van Europa in Tour en Taxis
- Expo ‘Avant Garde en de Groote Oorlog’ door Bozar
- Expo ‘Gender@war’ door Archiefcentrum van
Vrouwengeschiedenis en BELvue
- Expo ‘Bezet Brussel’ door Stadsarchief Brussel, Museum van Stad
Brussel en ULB (met o.a. spotprenten)
Brusselse erfgoedspelers actief rond het thema
Algemeen Rijksarchief
Archiefcentrum voor Vrouwengeschiedenis
Koninklijk Legermuseum
Koninklijke Bibliotheek van België
4
SOMA
Stadsarchief Brussel
Voor contactgegevens kan je terecht bij de Erfgoedcel Brussel,
www.erfgoedbrussel.be, [email protected], 02 563 05 51
5
Lokale insteken/initiatieven
Naast lokale verenigingen die als partner kunnen aangesproken worden,
is er ook de gemeente zelf die misschien initiatief neemt of een
coördinerende rol opneemt. Steek daar ook zeker eens je licht op.
Anderlecht
Oorlogsmonument slachtoffers beide wereldoorlogen:
http://nl.tracesofwar.com/artikel/25130/OorlogsmonumentAnderlecht.htm
Archief van het Nationaal Hulp- en Voedingscomité. Comité Anderlecht,
1915-1919: http://search.arch.be/en/zoeken-naararchieven/zoekresultaat/ead/index/taal/dut/pagina/14/eadid/BEA0510_001110_003280_DUT
Mogelijke partners op lokaal vlak: Anderlechtensia
Brussel-stad
* Expo ‘Bezet Brussel’ met o.a. spotprenten uit WO I, Stadsarchief
Brussel, Museum van de Stad Brussel en ULB
* Monument ‘De oorlogsduif’ aan Pantserroepensquare (Cf. Expo
‘Hondse Oorlog. Dieren in de oorlog van 14-18’ in Koninklijk
Legermuseum - http://www.klm-mra.be/cdgho/nl/): Brussel is
waarschijnlijk de enige stad ter wereld die hulde brengt aan de reisduiven
die tijdens de oorlog gebruikt werden om boodschappen over te brengen.
Het standbeeld ‘Aan de Oorlogsduif’ is het werk van beeldhouwer Victor
Voets. Het werd onthuld in maart 1931, ter ere van de duiven, maar ook
van de duivenliefhebbers die in de eerste Wereldoorlog gesneuveld zijn.
6
Elsene
* Gemeente heeft plannen om van mei 2014 tot september 2018
initiatieven te ontwikkelen. Vanuit de lokale insteek is interessant
materiaal beschikbaar, rond het thema liefdadigheid (een school voerde
een theaterstuk op voor de weeskinderen van WOI), de gemeente of
bepaalde wijken in beeld (foto’s) en persoonlijke verhalen (dagboek).
Coördinator op gemeentelijk niveau: 02 515 61 35
* Oorlogsmonument: monument opgedragen aan de “op het veld van eer
gesneuvelde inwoners van Elsene”. In 1926, bij de plechtige inhuldiging
ging het enkel om de slachtoffers van de Eerste Wereldoorlog. Later
werden de namen van de slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog in een
aparte rubriek toegevoegd. Het monument bestaat uit drie onderdelen:
een groot bronzen standbeeld, een arduinen deel dat men “stèle” noemt
en waarin de tientallen namen van de slachtoffers gebeiteld werden, en
twee flankerende beelden. Elk van deze drie delen werd door een aparte
vakman voor zijn rekening genomen.
http://www.retroscoop.com/architectuur.php?artikel=186
* Bronzen monument (gieterij Verbeyst) op sokkel aan de westkant van
Drievuldigheidskerk voor de soldaten van de Drievuldigheidsparochie die
sneuvelden in de Eerste Wereldoorlog, ontworpen door beeldhouwer
Henri-Joseph Holemans (1894-1973).
* Stedelijke Begraafplaats (Kroonlaan): monumenten rond de centrale
rotonde, waar oorlogshelden en soldaten uit de nabije kazernes begraven
liggen. Hartbrekend is het grafhuisje van een moeder voor haar enige
zoon, die sneuvelde tijdens de Eerste Wereldoorlog. Het is gesierd met
bas-reliëfs die de lijdensweg van haar zoon uitbeelden en fragmenten uit
brieven weergeven. De foto's van de begrafenis zijn binnen nog te zien.
Een neergestorte piloot aan de overkant wordt geëerd met het beeld van
een adelaar met gebroken vleugels, terwijl vier enorme beelden van
soldaten waken over de ingang van een militair grafperk. Hier liggen
7
meer dan vierhonderd soldaten begraven van verschillende
nationaliteiten.
* Straatnamen, bijv. Franz Merjaystraat naar een geheim agent die in
1917 werd gefusilleerd.
* Voormalige hallen van Elsene, vanaf 1914 tijdens de Eerste
Wereldoorlog gebruikt door het Comité national de Secours et
d'Alimentation, dat werd opgericht door Ernest Solvay.
http://www.irismonument.be/nl.Elsene.Tulpstraat.A001.html
Mogelijke partners op lokaal vlak: zie Etterbeek, Louis Paul Boonkring
Etterbeek
* Project In st(r)aat van oorlog van de Louis Paul Boonkring
(http://m.brusselnieuws.be/artikel/grote-oorlog-aangrijpende-verhalenachter-straatnamen)
* Edmond Thieffry – luchtaas tijdens WO I en luchtvaartpionier, geboren
in Etterbeek
http://nl.wikipedia.org/wiki/Edmond_Thieffry en
http://www.aviationheritage.eu/nl/content/monument-edmond-thieffry
* Monument Belgische luchtmacht, Jubelpark:
http://nl.tracesofwar.com/artikel/25121/Monument-BelgischeLuchtmacht-Jubelpark-Etterbeek.htm
* Gebouwen van de werk- en bewaarplaats E.S. Etterbeek (NMBS),
driehoek Triomflaan aan de universitaire campus van Brussel en
anderzijds door de spoorlijnen Brussel - Namen en Halle. Gebouwen
werden tijden WO I opgericht door de Duitsers om de diensten te
herbergen die belast waren met de Zeppelins.
http://www.tassignon.be/trains/es-etterbeek/es-etterbeek_nl.htm
Mogelijke partners op lokaal vlak: Louis Paul Boonkring
8
Evere
* Begraafplaats van Brussel:
http://nl.wikipedia.org/wiki/Begraafplaats_van_Brussel ;
http://nl.tracesofwar.com/artikel/1877/Belgische-OorlogsgravenEvere.htm ; http://nl.tracesofwar.com/artikel/1714/Oorlogsgraven-vanhet-Gemenebest-Evere.htm
* Oude luchthaven van Haren-Evere: Publicatie ‘Het vliegveld van
Haren-Evere. Metamorfosen van een Belgisch luchtvaartmonument' van
Sven Soupart. Over luchtvaartgeschiedenis van het vliegveld van HarenEvere, ten noordoosten van Brussel. Rijkelijk voorzien van oude foto's.
https://sites.google.com/site/essai228/aeroports/het-vliegveld-vanharen-evere---historiek
In 1914 begon, in Evere, een ballonhallenbau uit Berlijn met de bouw van
een grote hangar met een lengte van 180 m, hoogte van 23 m en een
breedte van 34 m. Uiteraard werden er naast de zeppelinhangar ook
ateliers en inkwartiering voor de Duitse troepen op het veld van Evere
geplaatst, tijdens de bezetting. Op 29 april 1915 lanceerde de bezetter de
bombardementen met de zeppelin op London. Maar, op 7 juni 1915,
steken de Britse jachtvliegtuigen, vroeg in de ochtend, de hangar van
Evere in brand, met zeppelin en al. Na de wapenstilstand, neemt het
Belgisch leger de zeppelinhangar en het bijbehorende uitgestrekte terrein
van Evere veld over.
Na de Wapenstilstand eveneens maakt het hernemen van de
economische activiteit en de spectaculaire verbetering van het
vliegtuigbouwtechniek het mogelijk om te denken aan een commerciële
exploitatie van de luchtvaartactiviteit. Oprichting van
luchtvaartbedrijven zoals Sabca.
Mogelijke spreker: Sven Soupart, Koninklijk Legermuseum (niet geweten
of die persoon tweetalig is)
9
Jette
* Vergeten Jetse verzetslui. De bedoeling is de namen, bij wijze van
erkentelijkheid, te integreren in een blijvend memoriaal in Jette.
Verantwoordelijke: Jef Mennekens
http://www.hermanmennekens.be/overzicht/trefwoord/jette
* Jette als toevluchtsoord:
http://www.nieuwsbronnen.com/tenbunderen/wo1.html#jette
http://www.nieuwsbronnen.com/tenbunderen/verblijfplaatsen.html
* Vrijgelaten krijgsgevangene Van den hautte:
http://www.brusselnieuws.be/artikel/robert-van-den-haute-97-erearchivaris-van-schaarbeek
Laken
* Monument van de Franse onbekende soldaat aan de kerk :
http://forumeerstewereldoorlog.nl/viewtopic.php?t=12558
Mogelijke partners op lokaal vlak: LACA is bezig met beeldmateriaal te
verzamelen. Zij doen al zeker een speciale editie van het tijdschrift rond
het thema.
Schaarbeek
* Nationale Schietbaan (1889 tot 1963) waar tijdens beide
wereldoorlogen verzetslui werden gefusilleerd door Duitse bezetter o.a.
Philippe Baucq, Edith Cavell en Gabrielle Petit (zie aflevering Publiek
Geheim op Canvas)
Ereperk der gefusilleerden met 365 kruisen, davidssterren en andere
zerken als herinnering aan gefusilleerde Belgische, Franse, Engelse en
(dikwijls eerder naar België gevluchte) Joodse verzetsmannen en vrouwen:
http://www.irismonument.be/nl.Schaarbeek.Auguste_Reyerslaan.A001.
html
10
Sint-Agatha-Berchem
* Straatnamen: Armand de Neutterstraat, Auguste Deniestraat http://achtenberg.vgc.be/Straatnamen.htm
* Vliegveld dat tijdens de eerste Wereldoorlog als opslagplaats en
uitvalsbasis diende voor de Duitse zeppelins. Zie uitgave Geschied- en
Heemkundige Kring “Het Vliegveld van SINT-AGATHA-BERCHEM 100
jaar geleden” (September 2011). Ook deze uitgave: “Het PIVO in Zellik.
Van luchtmachtbasis tot vormingscentrum” in de reeks Accenten van
provincie Vlaams-Brabant.
Mogelijke partners op lokaal vlak: heemkundige kring Sint-Achtenberg
heeft plannen om rond WO I te werken
Sint-Jans-Molenbeek
Straatnamen in Maritieme wijk + monument op Bevrijderssquare door
Georges Vandevoorde: Gabrielle Petit, François Mus, Edmond Van
Cauwenbergh
Georges Angelroth, apotheker; Jean Piron
Hulde aan de Verenigde Staten (o.a. hulp op vlak van
voedselbevoorrading) door scholen die feesten inrichten: foto van
Molenbeek
Terugkeer van koning Albert en koningin Elizabeth op het Zwarte
Vijverplein
Mogelijke partners op lokaal vlak: Molenbecca heeft voor Erfgoeddag
2012 ‘Helden’ gepubliceerd rond bovenstaande thema’s en/of personen
(Molenbecca, 12de jg, 49) o.a. een aantal lokale oorlogsfiguren.
11
Sint-Joost-ten-node
Mogelijke partners op lokaal vlak: In het Charliermuseum is een
interessant boekje bewaard als ook de originele tekeningen van Andre
Leynen over Sint-Joost tijdens 1914-18, prachtig materiaal voor een
lokaal initiatief.
Sint-Pieters-Woluwe
* Oorlogsmonument door Marcel Wolfers:
http://www.standbeelden.be/standbeeld/1201
* Verpleegster van het Rode Kruis Alice Romdenne – begraven tussen
soldaten op begraafplaats Stokkel
http://www.bel-memorial.org/photos/ROMDENNE_Alice_20691.htm
Ukkel
* Ziekenhuis, genoemd naar Edith Cavell. Cavell was een Britse
verpleegster die door een Duits vuurpeloton tijdens de Eerste
Wereldoorlog in België werd gefusilleerd. Ze had tijdens deze oorlog
dienstplichtige Belgen helpen onderduiken en Britse en Franse soldaten
over de Nederlandse grens geholpen, reden waarom de Duitsers haar ter
dood brachten. Haar dood veroorzaakte in 1915 internationale
verontwaardiging.
http://nl.wikipedia.org/wiki/Edith_Cavell
* Boswachtersmonument in Zoniënwoud: in 1920 opgetrokken ter
nagedachtenis van 11 boswachters die tijdens de Eerste Wereldoorlog
gedood werden.
Samenstelling: Mieke Maes, Erfgoedcel Brussel, april 2013
12