De geschriften - Vrijdenken over geloof

De geschriften
van het
Nieuwe
Testament
De geschriften van het Nieuwe Testament
Daniël De Waele
Inhoudstafel
I. Ontstaan en ontwikkeling van de geschriften van het NT ......................................................................... 4
1. De opschriftstelling ............................................................................................................................... 4
2. Vertalingen ............................................................................................................................................ 6
3. Tekstkritiek............................................................................................................................................ 6
4. De Canon ............................................................................................................................................... 8
a. De behoefte aan een canon ................................................................................................................ 8
b. De onafgesloten canon van het O.T. .................................................................................................. 8
c. Hulpmiddelen voor het tot stand komen van de canon ...................................................................... 9
d. De ontwikkeling van de canon ........................................................................................................ 10
II De evangeliën en Handelingen ................................................................................................................ 10
1. Inleiding .............................................................................................................................................. 10
2. Het synoptisch probleem ..................................................................................................................... 11
3. Tenach en evangelie ............................................................................................................................ 15
4. Het evangelie naar Marcus .................................................................................................................. 16
a. Inhoud .............................................................................................................................................. 16
b. Auteur, ontstaan ............................................................................................................................... 16
c. Bestemming ..................................................................................................................................... 17
d. Het slot van Marcus ......................................................................................................................... 17
5. Het evangelie naar Mattheüs ............................................................................................................... 17
a. Inhoud .............................................................................................................................................. 17
b. Auteur, ontstaan ............................................................................................................................... 17
c. Bestemming ..................................................................................................................................... 18
6. Het evangelie naar Lucas en Handelingen der apostelen .................................................................... 19
a. Inhoud .............................................................................................................................................. 19
b. Auteur, ontstaan ............................................................................................................................... 19
c. Bestemming ..................................................................................................................................... 20
7. Het evangelie naar Johannes ............................................................................................................... 20
a. Inhoud .............................................................................................................................................. 20
b. Auteur, ontstaan ............................................................................................................................... 20
c. Bestemming ..................................................................................................................................... 21
d. Johanneïsche begrippen ................................................................................................................... 21
III De brieven van Paulus ........................................................................................................................... 21
1. Brieven in de oudheid.......................................................................................................................... 21
2. Authenticiteit ....................................................................................................................................... 22
a. Brieven aan gemeenten .................................................................................................................... 22
b. De pastorale brieven en de brief aan Filemon ................................................................................. 23
c. Verloren gegane brieven .................................................................................................................. 23
d. Valse brieven ................................................................................................................................... 24
e. Belang van de brieven van Paulus ................................................................................................... 24
3. Tijd en plaats van ontstaan .................................................................................................................. 24
4. Paulus en de wet .................................................................................................................................. 24
5. Dwaalleringen ..................................................................................................................................... 25
De geschriften van het Nieuwe Testament
2
IV De brief aan de Hebreeën....................................................................................................................... 26
1. Auteur .................................................................................................................................................. 26
2. Tijd en plaats van ontstaan .................................................................................................................. 27
3. Platonische invloeden .......................................................................................................................... 27
V. Katholieke brieven ................................................................................................................................. 28
1. Jakobus ................................................................................................................................................ 28
a. Inhoud van de brief .......................................................................................................................... 28
b. Auteur en bestemming; tijd van ontstaan ........................................................................................ 28
c. Canoniciteit van de brief .................................................................................................................. 29
2. De brieven van Petrus.......................................................................................................................... 29
a. Inhoud .............................................................................................................................................. 29
b. Auteur en bestemming ..................................................................................................................... 29
c. Tijd en plaats van ontstaan ............................................................................................................... 30
3. De brieven van Johannes ..................................................................................................................... 30
a. De inhoud ......................................................................................................................................... 30
b. Auteur, bestemming en tijd van ontstaan......................................................................................... 30
4. De brief van Judas ............................................................................................................................... 31
a. Inhoud .............................................................................................................................................. 31
b. Auteur, bestemming, tijd en plaats van ontstaan ............................................................................. 31
VI. Openbaring ........................................................................................................................................... 31
1. Inhoud.................................................................................................................................................. 31
2. Auteur en bestemming......................................................................................................................... 31
3. Plaats en tijd van ontstaan ................................................................................................................... 32
Bijlagen ....................................................................................................................................................... 32
1. Jakobus, Mattheüs (NBV) en rabbijnse literatuur ............................................................................... 32
2. Efese en 1 Petrus ................................................................................................................................. 32
3. Judas en 2 Petrus ................................................................................................................................. 33
4. Judas en apocriefe literatuur ................................................................................................................ 34
Bibliografie ................................................................................................................................................. 34
De geschriften van het Nieuwe Testament
3
I. Ontstaan en ontwikkeling van de geschriften van het NT
1. De opschriftstelling
De daden en woorden van Jezus werden aanvankelijk mondeling overgeleverd, maar - zoals we zullen
zien - toch vrij spoedig daarna neergeschreven. De vele brieven in het N.T. hebben uit de aard van de
zaak geen mondelinge overlevering gekend. De oorspronkelijke geschriften, autografen, werden op nogal
vergankelijk papyrus geschreven. Ze zijn alle verloren gegaan. De oudste ons bekende handschriften zijn
kopieën van deze autografen. Dit zijn een 50 tal papyrushandschriften uit de 2e en vooral 3e eeuw.
Vergelijkt men dit met andere literatuur uit de oudheid, dan valt op dat de 'lege periode', de periode
waarvan we geen tekstgetuigen (kopieën) hebben, bijzonder klein is. 'De Bello Gallico' werd door Caesar
geschreven tussen 58 en 50 v.Chr. Maar de oudst nog bestaande kopie dateert van het jaar 900. Van de 30
boeken die de 'Historiae' en 'Annalen' van Tacitus omvatten (100 n.Chr.) blijven er nog een 15 tal over.
De oudst nog bestaande kopijen hiervan dateren van de 9e en 11e eeuw. De Indische Rigveda is ontstaan
in de 15e eeuw v.Chr., werd mondeling overgeleverd en pas neergeschreven rond 600 v.Chr. De oudst
bewaarde kopijen zijn van de 12e eeuw n.Chr. De Mahabarata en Ramayana zouden ontstaan zijn rond
700 v.Chr. maar de oudst bewaarde exemplaren zijn van de 13e eeuw n.Chr.
De papyrushandschriften van het N.T. zijn meestal
kleine stukken met slechts enkele verzen. Het
bekendste stukje papyrus is P52. Het gaat om een
stukje van het Johannes evangelie en het wordt
gedateerd op 120. De belangrijkste papyri zijn:
(genoemd naar de ontdekkers ervan).


de Chester-Beathy papyri: fragmenten van
Paulusbrieven uit 200; 4 evangeliën,
Handelingen, Openbaring uit de 3de eeuw.
de Bodmer papyri: groot gedeelte van het
Johannes evangelie uit 200; gedeelten van
Judas; 1&2 Petrus uit de 3e-4e eeuw, Lucas en
Johannes evangelie uit 3e eeuw.
Het bepalen van de ontstaansdatum van deze handschriften gebeurt vooral aan de hand van de vorm der
letters. Op Papyrushandschriften vinden we Griekse letters die men 'uncialen' noemt: grote, afgeronde
letters, zonder spaties tussen de woorden. Maar ook binnen de periode waarin men met uncialen schreef,
De geschriften van het Nieuwe Testament
4
valt een evolutie in schrijfstijl waar te nemen. Door vergelijking met andere, gedateerde, GrieksRomeinse brieven, gaat men op basis van overeenkomsten in schrijfstijl de datum van de
nieuwtestamentische handschriften vaststellen.
Rond 300 ging men gebruik maken van het steviger perkament. Daarvan bezitten we meer manuscripten.
Op basis van de schrijfstijl maakt men een onderverdeling in 'majuskels', grote, vierkante letters, zonder
spatie tussen woorden en 'minuskels', kleine letters, spatie tussen woorden. Tot de 9e eeuw werd met
majuskels geschreven (ongeveer 170 handschriften zijn bewaard gebleven), daarna schreef men met
minuskels (ongeveer 2700 manuscripten bleven bewaard).
P66 Bodmer. Rond
200. Unciaal
Codex Freerianus,
5e eeuw.
Majuskel
Minuskel 1241
uit de 12e eeuw.
De belangrijkste majuskels zijn:
* Codex Sinaïticus. Gevonden door Tichendorf in het Catharina klooster in de Sinaï. Bevat: een
derde deel van het O.T., het hele N.T., Brief van Barnabas, Pastor van Hermas. Uit de 4e eeuw.
* Codex Vaticanus. Bevat: O.T. en N.T. tot Hebr.9:14. De rest is verloren gegaan. Eerste helft van
de 4e eeuw.
* Codex Alexandrinus. Bevat: O.T. en N.T., 1e en 2e Brief van Clemens Romanus. Eerste helft
van de 5e eeuw.
* Codex Ephraemi Rescriptus. Bevat slechts een klein gedeelte van het O.T. en N.T. 'Rescriptus':
het gaat om een handschrift uit de 5e eeuw dat in de 12e eeuw werd afgewassen en weer
beschreven door een zekere Ephraïm (men noemt dat een palimpsest). Tichendorf ontcijferde op
chemische wijze de oorspronkelijke tekst.
* Codex Bezae (of: Cantabrigiensis). Bevat: de evangeliën, Handelingen, een fragment uit 3
Johannes. Griekse tekst met Latijnse vertaling ernaast. Uit de 5e of 6e eeuw. Het is een nogal
aparte tekst met verandering van sommige woorden en toevoegingen.
Een hulp bij het dateren van majuskel handschriften is de wijze waarop de tekst in tekstblokken werd
verdeeld. Toen men op rollen schreef moest men wel in kolommen schrijven. In een codex hoeft dat niet
meer, maar men deed het aanvankelijk wel, doch in steeds minder kolommen (Sinaïticus: 4; Vaticanus: 3;
Alexandrinus: 2). Ongeveer 80% van de minuskel handschriften zijn kopieën van de zogenaamde
Byzantijnse rijkstekst. Dit is een kerkelijke bewerking d.m.v. tussen- en bijvoegingen, genomen uit
parallelteksten, uit de 4e eeuw.
De geschriften van het Nieuwe Testament
5
2. Vertalingen
Het N.T. is niet in het Hebreeuws geschreven en evenmin in het Aramees, dat door Jezus en zijn
discipelen werd gesproken. In die dagen was het Grieks de taal die gebruikt werd door de regering, het
leger, en in de handel. In het oosten van het Romeinse Rijk was het de omgangstaal. Het gaat niet meer
om het 'klassieke' Grieks, dat we aantreffen in werken van bijv. Homerus. Het N.T. is in het 'koinè' Grieks
('algemeen' Grieks) geschreven.
Er waren al wel Latijnse vertalingen van het N.T., die men gezamenlijk de Vetus Latina noemt,
maar de belangrijkste Latijnse vertaling is die van Hiëronymus, rond 400. Deze vertaling kreeg de naam
'Vulgata' of 'algemeen gangbare' mee. Zij werd gebruikt tot aan het einde van de Middeleeuwen. Deze
Vulgata is ons overgeleverd in ongeveer tienduizend handschriften. De belangrijkste is de Codex
Amiatinus uit de 8e eeuw. Toen in 1546 op het concilie te Trente werd besloten dat de Vulgata de
officiële tekst van de Rooms Katholieke Kerk zou zijn, had men nog geen gezaghebbende editie. Onder
paus Clemens VIII werd zo'n editie tot stand gebracht: de Clementina.
De christenen in Syrië en Armenië waren minder bekend met het Grieks, waardoor Syrische
vertalingen ontstonden. De meest bekende is de Peschitta. Zeer opmerkelijk is het Diatessaron van
Tatianus (rond 170). Dit is eigenlijk een Evangeliënharmonie, één verhaal waarin alle elementen van de
ons vier bekende evangeliën zijn verwerkt. Vermoedelijk werd het oorspronkelijk in het Grieks
geschreven (titel: dia tessarwn). Men heeft de Syrische vertaling ervan kunnen reconstrueren aan de hand
van een Syrisch commentaar erop.
Verder zijn er nog de Koptische vertalingen (Sahidische en Boharitische vertalingen) die teruggaan
op de 3e en 4e eeuw. Er zijn de Gotische vertaling, gemaakt door Ulfida, midden 4e eeuw, op basis van
de Byzantijnse tekst; een Aramese vertaling, 5e eeuw; een Georgische en een Ethiopische vertaling
(waarvan nog weinig onderzocht werd).
3. Tekstkritiek
In 1453 viel Constantinopel, met als
gevolg dat veel Grieken naar het Westen
uitweken, wat een hulp zou betekenen
voor de kennis van het Grieks. Ook de
boekdrukkunst zou een belangrijke
bijdrage leveren in de verspreiding van
nieuwe Griekse (!) uitgaven van het
N.T., gebaseerd op de Griekse
exemplaren van gevluchte Grieken. Men
noemt deze drukken 'edities'. Erasmus
was de eerste die een Griekse editie
klaar had, jammer genoeg met nogal wat
fouten vanwege zijn overhaast te werk
gaan. Een verbeterde editie (1519) werd
door Luther gebruikt. Elsevier (Leiden
1624) brengt eveneens een uitgave die
als de algemeen aanvaarde tekst (de
Textus Receptus) gaat fungeren en aan de basis ligt van de Statenvertaling.
Aan de basis van deze edities liggen een beperkt aantal Griekse manuscripten (ongeveer 25),
waarvan geen enkele tot de 6e eeuw teruggaat. Sinds die tijd heeft men zich steeds meer beziggehouden
met de oude Griekse handschriften, wat vandaag geresulteerd heeft in de Novum Testamentum Graece
van Nestle-Aland. Deze biedt een 'mengtekst', gebaseerd op de als meest betrouwbaar geachte
manuscripten. In de 'tekstkritiek' houdt men zich bezig met het reconstrueren van de oorspronkelijke
tekst.
Om in de enorme hoeveelheid manuscripten orde aan te brengen verdeelt men ze naar teksttypen.
De drie belangrijkste zijn het Alexandrijnse, het Westerse en het Byzantijnse. Daarbinnen onderscheidt
men 'families'. De teksttypen en -families onderscheiden zich van elkaar door 'typische' verschillen, die
zijn ontstaan door fouten bij het overschrijven, door harmonisaties of door theologische bewerkingen.
De geschriften van het Nieuwe Testament
6
Tijd
50
100
200
300
400
Alexandrijns
Byzantijns
Westers
We bekijken enkele voorbeelden.
- Hand.9:5,6.
Herziene Statenvertaling
Nieuwe Bijbelvertaling
En hij zei: Wie bent U, Heere? En de Heere zei: Ik
ben Jezus, Die u vervolgt. Het is hard voor u, met
de hielen tegen de prikkels te slaan. En hij zei,
bevend en verbaasd: Heere, wat wilt U dat ik doen
zal? En de Heere zei tegen hem: Sta op en ga de
stad in en daar zal u gezegd worden wat u moet
doen..
Hij vroeg: ‘Wie bent u, Heer?’ Het antwoord was:
‘Ik ben Jezus, die jij vervolgt.
Maar sta nu op en ga de stad in, daar zal je gezegd
worden wat je moet doen.’
Wie wil onderzoeken welke vertaling de juiste is, en daarvoor de 'grondtekst' gaat raadplegen, zal
naargelang de Griekse tekst die hij in bezit heeft óf de ene, óf de andere vertaling bevestigd zien.
Wie naar een 'Interlinear' grijpt, ziet de Statenvertaling bevestigt. Echter, de meeste interlinears
geven de Textus Receptus van Elsevier of Stephanus. De tekst van Stephanus is zowat dezelfde als die
van Erasmus. De Statenvertaling is gebaseerd op een tekst van Bezae, die nagenoeg dezelfde is als die
van Elsevier. Echter, deze edities steunen op een beperkt aantal handschriften, allen van na de 6e eeuw.
Wie Nestle-Aland (26) raadpleegt ziet de Nieuwe Vertaling bevestigt, en ziet in het tekstkritisch
apparaat onderaan, dat geen enkel Grieks handschrift de uitgebreide versie heeft. Wel komt die voor in de
Vulgaat. Erasmus heeft deze tekst namelijk uit de Vulgaat terugvertaald in het Grieks en zo werd het
opgenomen in zijn eerste editie van het N.T.
- Joh.1:18.
NBG
Nieuwe Bijbelvertaling
Niemand heeft ooit God gezien; de eniggeboren Niemand heeft ooit God gezien, maar de enige
Zoon, die aan de boezem des Vaders is, die heeft Zoon, die zelf God is, die aan het hart van de
Hem doen kennen.
Vader rust, heeft hem doen kennen.
De geschriften van het Nieuwe Testament
7
Textus Receptus
Nestle-Aland
Qeo.n ouvdei.j e`w,raken pw,pote o` monogenh.j Qeo.n ouvdei.j e``w,raken pw,pote monogenh.j
uivo,j o` w;n eivj to.n ko,lpon tou/ patro.j evkei/noj Qeo.j o` w;n eivj to.n ko,lpon tou/ patro.j evkei/noj
evxhgh,sato.
evxhgh,sato.
Nestle-Aland koos voor Qeo.j omdat P66 en P75, en een correctie in de Sinaïticus + enkele minuskels
deze versie hebben. Men vermoedt dat uivo,j, dat in de meerderheid der handschriften voorkomt, een
assimilatie is aan Joh.3:16,18 en 1 Joh.4:9 (“eniggeboren zoon”). De moeilijker lezing Qeo.j is
waarschijnlijk de oudste. Anderen echter menen dat Qeo.j een vroege schrijffout is geweest. Alle andere
Nederlandse vertalingen spreken van de 'eniggeboren zoon'.
- 1 Joh.5:7,8; Het 'Comma Johanneum'.
NBG
Nieuwe Bijbelvertaling
Want drie zijn er, die getuigen [in de hemel: de Er zijn dus drie getuigen: de Geest, het water en
Vader, het Woord, en de heilige Geest; en deze het bloed, en het getuigenis van deze drie is
drie zijn één. En drie zijn er die getuigen op de eensluidend.
aarde]: de Geest en het water en het bloed, en de
drie zijn tot één.
De NBG volgt hier de Textus Receptus, maar zet toch tussen vierkante haakjes. De Nieuwe
Bijbelvertaling volgt Nestle-Aland, die deze duidelijk trinitarische formule weglaat. Terecht, dit Comma
Johanneum komt slechts voor in de volgende manuscripten:
-
minuskel 61 (uit de 16e eeuw, Oxford)
minuskel 629 (14e-15e eeuw, Vatikaan)
minuskel 88 (12e eeuw, Napels). De bewuste tekst is er in een modernere letter-versie in de rand
bijgeschreven.
minuskel 635 (11e eeuw). In rand bijgeschreven in 17e eeuws lettertype.
De allereerste vermelding van de tekst vinden we in een Latijns handschrift 'Liber Apologeticus' uit eind
4e eeuw, als aanvulling bij de tekst van Johannes. Het komt ook voor in andere oud-Latijnse
handschriften uit de 5e, 6e eeuw. (De Griekse kerkvaders hebben dit vers niet gebruikt, al ware dat handig
geweest in hun controverse tegen Arius).
4. De Canon
a. De behoefte aan een canon
Onder 'canon' wordt verstaan de door de kerk als goddelijk geïnspireerd erkende teksten. Tussen de jaren
60 en 70 stierven Paulus, Petrus en Jacobus. In die tijd werd de gemeente vervolgd, in 70 werd de tempel
te Jeruzalem verwoest. Er kwam een behoefte om de apostolische traditie en overlevering aangaande
Jezus vast te leggen. Daartoe werden de evangeliën geschreven en werden de brieven van Paulus
gebundeld.
In 144 sticht Marcion een eigen kerk, en houdt daarbij een eigen canon aan: het Luc.ev. en 10 gekuiste - Paulusbrieven. Hij komt tot deze canon vanuit een verwerping van het godsbeeld dat het O.T.
geeft en dat in vele nieuwtestamentische geschriften teruggevonden wordt: de wraakgierige Jahwe wordt
als tegenpool van de liefdevolle Jezus gezien. De reactie van de rest van de kerk is: pro-O.T. De boeken
van het N.T. mogen niet beperkt worden tot Luc. en 10 brieven van Paulus. Er is dus een streven naar
'inclusiviteit'.
In 157 verkondigt Montanus de komst van de beloofde Parakleet. Het einde is nabij. Zijn
optreden heeft de kerk argwanend gemaakt voor apocalyptische boeken. De ketterse bewegingen in eigen
rangen doen zo de behoefte aan een vaste canon toenemen.
b. De onafgesloten canon van het O.T.
De geschriften van het Nieuwe Testament
8
In de eerste eeuw van onze jaartelling waren de Pentateuch en de Profeten (naar de Hebreeuwse
Bijbelindeling) reeds gecanoniseerd. Wat de 'Geschriften' betreft was er nog geen eenduidigheid. Er
waren behalve de boeken van de ons bekende canon van het O.T. nog andere boeken die als 'heilige
boeken' werden gezien: de zgn. deuteroncanonieke boeken en ook een aantal apocriefe boeken.
Als de (rabbijnse) joden zich tegen het einde van de 1e eeuw n.Chr. buigen over de canoniciteit
van de Geschriften houden ze rekening met twee elementen: men wil geen ruimte geven aan
apocalyptische overleveringen (die hebben het joodse volk alleen maar ellende gebracht) en men wil de
Griekse vertaling van het O.T., de Septuaginta, die door de christenen aangehaald wordt om hun geloof te
bewijzen, niet langer als voor de synagoge gezaghebbend aanvaarden. Daarom werden nieuwe Griekse
vertalingen gemaakt. Dit had voor christenen een dubbel gevolg.
- Christenen hadden een canon van het O.T. die ruimer was dan die van de joden (nl. inclusief de
deuterocanonieke boeken).
- De auteurs van de nieuwtestamentische boeken hadden in hun geschriften verwezen naar wat zij als
'heilige boeken' hadden gekend, maar die, een eeuw later, door hun christelijke lezers niet allemaal meer
als 'heilig' - of geïnspireerd - aanvaard werden (nl. de apocriefe boeken). Van dit laatste enkele
voorbeelden.
- Judas 9
In dit vers haalt Judas een tekstgedeelte aan dat we niet in de Schrift vinden: “Zelfs de aartsengel Michaël
waagde het niet de duivel te beschuldigen en te veroordelen toen hij met hem twistte over het lichaam van
Mozes. Hij zei alleen: ‘Moge de Heer u straffen”. De kerkvaders Clemens van Alexandrië en Origenes
verwijzen voor dit vers naar het apocriefe 'Ten hemelopneming van Mozes'. Dit is vermoedelijk een voor
ons verloren gegaan gedeelte van het 'Testament van Mozes'.
- Judas 14-15
Judas 14-15.
Ethiopische Apoc. van Henoch (1 Henoch 1:9)
Zij zijn het ook over wie Henoch, de zevende
vanaf Adam, geprofeteerd heeft toen hij zei: ‘Ik zie
de Heer komen met zijn heilige tienduizendtallen
om over allen zijn vonnis uit te spreken; alle
goddeloze zondaars zal hij veroordelen voor alle
goddeloze daden die ze in hun goddeloosheid
bedreven hebben en voor de harde woorden
waarmee ze hem hebben beledigd.’
Zie, hij zal komen met tienduizend maal duizend
heiligen om zijn vonnis uit te spreken over allen.
Hij zal de kwaden vernietigen en alle vlees
bestraffen om alles dat zij gedaan hebben, dat wat
de zondaars en de kwaden misdreven hebben tegen
Hem.
Dit Ethiopische werk is een vertaling uit een Hebreeuws of Aramees origineel uit eind 1 e eeuw v.Chr.
(tenminste: de eerste 5 hoofdstukken). Judas zegt zelf (in vs.14) dat hij Henoch citeert.
- Hebr.11:37
Ook andere nieuwtestamentische schrijvers verwijzen naar apocriefe werken. De auteur van Hebreeën
heeft het over de dood van godsmannen, o.a.: "zij werden doormidden gezaagd". Dit vinden we terug in
"Martelaarschap van Jesaja" 5:1,2: "Omwille van deze visioenen [van Jesaja] was Beliar kwaad op Jesaja,
en hij verbleef in het hart van Manasse, en hij zaagde Jesaja middendoor met een houtzaag. En terwijl
Jesaja middendoor gezaagd werd, stond zijn aanklager Belkira erbij: en alle valse profeten stonden erbij,
lachend en gemenelijk vreugdevol vanwege Jesaja".
c. Hulpmiddelen voor het tot stand komen van de canon
- Geloofsregels. Men spreekt van ‘regula fidei’ = geloofsregels. Volgen we Ireneüs en Tertullianus, dan
moeten we als regula fidei aanduiden: de vroegkerkelijke belijdenissen die teruggaan op
belijdenismateriaal zoals 1 Kor.15:3-4; Rom.10:9; 1 Joh.4:1-2. Dezen verschilden wel enigszins van
kerkprovincie tot kerkprovincie - ze werden immers mondeling overgeleverd. Zij dienden enerzijds tot
dooponderricht, anderzijds werden ze gebruikt tegen ketterijen.
- Apostoliciteit als criterium. Apostolisch is wat historisch op een apostel teruggaat èn de schriften die
naar hun inhoud teruggaan op de verkondiging van de apostelen. Dus: Paulus' brieven zijn apostolisch,
De geschriften van het Nieuwe Testament
9
maar ook de evangeliën van Lucas en Marcus, die begeleiders van apostelen zijn. 2 Petr., Hebr. en Openb.
werden tijdelijk bekritiseerd op grond van historische en inhoudelijke overwegingen.
d. De ontwikkeling van de canon
Als canoniek worden rond 150 aanvaard: de synoptische evangeliën, de belangrijkste brieven van Paulus
en 1 Petr. Dit van wege hun gebruik en algemene bekendheid. Het evangelie van Johannes wordt slechts
door enkele tegenstanders van het Montanisme voor gnostiek gehouden.
De canoniciteit van de andere boeken werd vastgelegd met behulp van de hierboven genoemde
middelen. Praktisch gezien komt de canonisering neer op de voor lezing in de kerk toegelaten geschriften.
Aanvankelijk was hierin nog geen volledige uniformiteit. Zo worden naast de voor ons canonieke boeken
ook andere boeken als canoniek aanvaard (Ev. der Hebreeën, 1 Clemens, de Didachè, De Pastor van
Hermas, e.a.).
In Syrië
In het Oosten
In het Westen
Evangelie der Hebreeën
Diatessaron
1 Clemens
Didachè
Pastor van Hermas
Pastor van Hermas
De Canon Muratori (rond 200) vermeldt als gezaghebbend: de 4 evangeliën, 13 brieven van Paulus,
Judas, 1 en 2 Johannes, Openbaring. Over Hebreeën en Openbaring blijft lang veel discussie bestaan. Het
boek Openbaring is in het Oosten niet erg geliefd vanwege de herinnering aan de Montanisten. In het
Westen heeft men problemen met Hebreeën, vanwege de onmogelijkheid van een 2e boetedoening
(Hebr.6:4; 10:26). Niet een kerkelijk decreet, maar het gebruik ervan in de kerk, heeft de doorslag
gegeven beide boeken op te nemen.
In 367 schrijft in het Oosten Athanasius zijn 39ste paasbrief, waarin hij 27 boeken als canoniek
aanvaardt. Hij gebruikt daarbij als eerste het woord kanwn, wat maatstaf betekent, in de zin van een door
de kerk erkende lijst van boeken. In het Westen, 405, vermeldt paus Innocencius I dezelfde boeken in een
brief.
Tenslotte dient nog opgemerkt te worden dat het wel voorkwam dat sommige handschriften van
een canoniek geschrift passages konden bevatten die vandaag niet als canoniek geaccepteerd worden. Zo
wordt in de Codex Cantabrigiensis na Luc.6:4 toegevoegd: "Op dezelfde dag zag hij [= Jezus] iemand
werken op de sabbat en hij zei tegen hem: Man, als je weet wat je doet, ben je zalig. Maar als je het niet
weet, ben je vervloekt en een overtreder van de wet".
II De evangeliën en Handelingen
1. Inleiding
'Evangelie' komt van het Griekse euvagge,lion en betekent 'goede boodschap' (euv = goed; Vagge,li,a =
boodschap). Op religieus gebied werd dit woord gebruikt bij orakels, waar het om een op de toekomst
betrokken evangeliewoord gaat. Tevens komt het voor in de keizercultus. De geboorte, troonsbestijging,
belangrijke oorkonden, van de keizer, heten een 'goede boodschap', die vrede en welzijn brengt in de door
Rome bestuurde wereld.
De nieuwtestamentische schrijvers hebben met dit Griekse woord evenzo betuigd, dat de
geboorte, dood en opstanding van Christus van heilsbetekenis is voor de hele mensheid. In de Griekse
vertalingen van het O.T. wordt het Hebreeuwse besorh, (bericht, boodschap, loon voor boodschap)
vertaald met euvagge,lion. Er is voor de christenen slechts één (waar) evangelie. Andere evangeliën zijn
dwaalleringen (Gal.1:6). Men spreekt dus van één evangelie, naar Mattheüs, - Marcus, - Lucas en Johannes.
De evangeliën kwamen tot stand door het opschrijven van de overleveringen aangaande Jezus. Daarbij
speelde de herinnering een grote rol. Ook de rabbijnse literatuur is een neerslag van een mondelinge
traditie. Deze mondelinge overlevering was niet statisch maar vloeiend, zodat een bepaalde teksteenheid
De geschriften van het Nieuwe Testament
10
in verschillende geschriften telkens weer in een andere vorm voortkomt. Dat zien we ook bij de
evangeliën. Volgens Papias (in Eusebius’ Kerkgeschiedenis III,39:15) haalde Petrus bij zijn onderwijs de
woorden en daden van Jezus aan naar gelang de behoefte, in een steeds weer andere volgorde. Aan het
eind van de 1e eeuw – als er dus al geschreven evangeliën zijn, bericht Papias dat er toch de voorkeur
werd gegeven aan de ‘levende stem’ (Kerkg. III,39:4). Aanvankelijk werden de geschreven evangeliën
ook herhaaldelijk herwerkt, zie bijv. Marc.7:3-4; Joh.21:24-25. Het is de auteurs van de evangeliën niet in
eerste instantie te doen geweest een historisch verslag te schrijven. Uitgaande van de historische
gebeurtenissen hebben zij Jezus Christus als gestorven en opgestane Heer willen verkondigen.
2. Het synoptisch probleem
De drie eerste evangeliën worden de ‘synoptische evangeliën’ genoemd. Dit omdat ze zo sterk op elkaar
lijken, dat ze in drie kolommen naast elkaar kunnen worden afgedrukt, zodat er een overzicht (Grieks:
synopsis) ontstaat van de gemeenschappelijke en afwijkende stukken. Het evangelie van Johannes is wat
vorm en inhoud betreft anders dan de synoptische evangeliën. Matt., Marc. en Luc. hebben materiaal dat
gelijk is (‘tripple tradition’), maar Matt. en Luc. hebben ook materiaal gemeen, dat niet voorkomt bij
Marc. (‘double tradition’). Daarnaast hebben ze alle drie eigen materiaal, dat niet voorkomt bij de andere.
Men probeert die onderlinge afhankelijkheid te verklaren: hoe is het gegaan?
Augustinus (354-430) was de eerste die een 'bronnentheorie' opstelde. Daarbij wordt uitgegaan van de
onderlinge afhankelijkheid van de drie evangeliën, om zo de overeenkomsten te verklaren. Vooral in de
19e en 20e eeuw ontstonden verschillende bronnentheorieën. De eenvoudigste, en meest bekende, is die
waarbij Mattheüs en Lucas elk afzonderlijk gebruik hebben gemaakt van het evangelie van Marcus, en
een andere, verloren gegane bron, aangeduid door 'Q' (Quelle), een geschrift dat een verzameling
uitspraken van Jezus zou hebben bevat (H.J. Hotzmann).
De geschriften van het Nieuwe Testament
11
Ook door middel van andere, meer ingewikkelde bronnentheorieën wil men de overeenkomsten tussen
deze drie evangeliën verklaren. Bronnen als 'Q' en 'Oer-Marcus', een 'M-bron' (waaruit alleen Mattheüs
putte) en een 'L-bron', zijn uiteraard hypothetisch.
‘Q’ is de hypothetische bron die de overeenkomsten tussen Matt. en Luc. moeten verklaren, gedeelten die
niet in Marc. voorkomen, tenminste niet in gelijkaardige vorm (vgl. Marc.1:12-13 vermeldt wel de
verzoeking van Jezus in de woestijn, maar niet in de lange vorm die wij aantreffen bij Matt. en Luc.). Het
is natuurlijk mogelijk dat ook andere gedeelten die Matt. en Luc. beiden als unieke stof hebben, afkomstig
zijn uit Q. Wij kennen niet de volgorde van de spreuken in Q omdat Matt en Luc. ze niet in dezelfde orde
weergeven. In het reconstrueren van Q volgt men meestal de volgorde bij Luc. omdat Matt Q herwerkt
heeft in zijn uitgebreide toespraken (bergrede e.a.). Q wordt gezien als een in het Grieks geschreven
document, omdat we ze aantreffen in de Grieks geschreven evangeliën Matt. en Luc., en omdat Q als
louter mondelinge overlevering geen verklaring biedt voor de grote gedeelten in de ‘double tradition’ die
wel in dezelfde volgorde staan. Toch komen Matt. en Luc. vaak niet overeen in het woordgebruik van wat
zij aan Q ontleenden (evenmin als bij Marc.) Het is zeer wel mogelijk dat er verschillende kopieën van Q
in omloop waren die onderling enigszins verschilden. Uitgaande van wat wij bij Matt. en Luc.
terugvinden, moet de Q-bron bestaan hebben uit spreuken en gelijkenissen, met nauwelijks verhalende
elementen (vgl. Thomas evangelie).
Een feit is, dat bij alle overeenkomsten, tevens opmerkelijke verschillen zijn aan te duiden, en dat ook in
die verhalen die zo veel op elkaar lijken. De verschillen laten ons toe te achterhalen wat de bekommernis
van de evangelieschrijver is geweest bij het weergeven van zijn verhaal. We bekijken enkele voorbeelden.
- De hoofdman te Kafarnaüm
Mt.8:5-13 NBV
Lc.7:1-10; 13:28-30 NBV
5 Toen hij Kafarnaüm binnenging, kwam er een
centurio naar hem toe die hem om hulp smeekte. 6
‘Heer,’ zei hij, ‘mijn slaaf ligt thuis verlamd op
bed en lijdt hevige pijn.’ 7 Jezus antwoordde hem:
‘Ik zal meegaan en hem genezen.’
1 Toen Jezus aan het eind was gekomen van zijn
toespraak tot de menigte ging hij Kafarnaüm in. 2
Een centurio die daar woonde had een slaaf die
ernstig ziek was en op sterven lag; de centurio was
erg op deze slaaf gesteld. 3 Toen hij over Jezus
hoorde, zond hij enkele Joodse leiders naar hem
toe om hem te vragen bij hem te komen en zijn
slaaf van de dood te redden. 4 Toen ze bij Jezus
waren gekomen, drongen ze er bij hem op aan mee
te gaan. Ze zeiden: ‘De man die u dit verzoekt,
verdient het dat u hem deze gunst bewijst. 5 Want
De geschriften van het Nieuwe Testament
12
8 Daarop zei de centurio: ‘Heer, ik ben het niet
waard dat u onder mijn dak komt, u hoeft alleen
maar te spreken en mijn slaaf zal genezen.
9 Ook ik ben iemand die onder andermans gezag
staat en zelf weer soldaten onder zich heeft, en als
ik tegen een soldaat zeg: “Ga!” dan gaat hij, en
tegen een andere: “Kom!” dan komt hij, en als ik
tegen mijn dienaar zeg: “Doe dit!” dan doet hij
het.’ 10 Toen Jezus dit hoorde, verbaasde hij zich
en hij zei tegen degenen die hem volgden: ‘Ik
verzeker jullie: bij niemand in Israël heb ik zo’n
groot geloof gevonden.
11 Ik zeg jullie dat velen uit het oosten en uit het
westen zullen komen en met Abraham, Isaak en
Jakob zullen aanliggen in het koninkrijk van de
hemel, 12 maar de erfgenamen van het koninkrijk
zullen worden verbannen naar de uiterste
duisternis; daar zullen zij jammeren en
knarsetanden.’
hij is ons volk goedgezind en heeft voor ons de
synagoge laten bouwen.’ 6 Jezus ging samen met
hen op weg. Hij was al niet ver meer van het huis
verwijderd, toen de centurio enkele vrienden naar
hem toe stuurde met de mededeling: ‘Heer, spaar u
de moeite, want ik ben het niet waard dat u onder
mijn dak komt. 7 Daarom ook achtte ik mij niet
waardig om zelf naar u toe te gaan. Maar u hoeft
maar te spreken en mijn knecht zal genezen zijn. 8
Ook ik ben iemand die onder andermans gezag
staat en zelf weer soldaten onder zich heeft, en als
ik tegen een soldaat zeg: “Ga!” dan gaat hij, en
tegen een andere: “Kom!” dan komt hij, en als ik
tegen mijn slaaf zeg: “Doe dit!” dan doet hij het.’
9 Toen Jezus dit hoorde, verbaasde hij zich over
hem; hij keerde zich om naar de menigte die hem
volgde en zei: ‘Ik zeg jullie, zelfs in Israël heb ik
niet zo’n groot geloof gevonden!’
Uit Luc.13:28 Dan zullen jullie jammeren en
knarsetanden wanneer je Abraham, Isaak en Jakob
en al de profeten in het koninkrijk van God ziet,
maar zelf buitengesloten wordt. 29 Uit het oosten
en het westen en uit het noorden en het zuiden
zullen ze komen, en ze zullen aan tafel genodigd
worden in het koninkrijk van God. 30 En bedenk
wel: er zijn laatsten die de eersten zullen zijn, en er
zijn eersten die de laatsten zullen zijn.’
13 Tegen de centurio zei Jezus: ‘Ga naar huis. 10 Toen de vrienden van de centurio terugkeerden
Zoals u het geloofd hebt, zo zal het gebeuren.’ Op naar zijn huis, troffen ze daar de slaaf in goede
hetzelfde moment genas zijn slaaf.
gezondheid aan.
- De roeping van de eerste discipelen (NBV)
Marc.1:16 Toen Jezus langs het
Meer van Galilea liep, zag hij
Simon en Andreas, de broer van
Simon, die hun netten uitwierpen
in het meer; het waren vissers.
17 Jezus zei tegen hen: ‘Kom,
volg mij! Ik zal van jullie vissers
van mensen maken.’ 18 Meteen
lieten ze hun netten achter en
volgden hem. 19 Iets verderop
zag hij Jakobus, de zoon van
Zebedeüs, en zijn broer
Johannes, die in hun boot bezig
waren met het herstellen van de
netten, 20 en direct riep hij hen.
Ze lieten hun vader Zebedeüs
met de dagloners achter in de
boot en volgden hem.
Matt.4:18 Toen hij langs het meer
liep, zag hij twee broers, Simon,
die Petrus genoemd wordt, en zijn
broer Andreas. Ze wierpen hun
net uit in het meer, het waren
vissers. 19 Hij zei tegen hen:
‘Kom, volg mij, ik zal van jullie
vissers van mensen maken.’
20 Ze lieten meteen hun netten
achter en volgden hem. 21 Even
verderop zag hij twee andere
broers, Jakobus, de zoon van
Zebedeüs, en zijn broer Johannes.
Ze waren met hun vader in hun
boot bezig met het herstellen van
de netten. Hij riep hen 22 en
meteen lieten ze de boot en hun
vader Zebedeüs achter en volgden
hem.
De geschriften van het Nieuwe Testament
Luc.5:8 Toen Simon Petrus dat
zag, viel hij op zijn knieën voor
Jezus neer en zei: ‘Ga weg van
mij, Heer, want ik ben een
zondig mens.’ 9 Hij was
verbijsterd, net als allen die bij
hem waren, over de enorme
hoeveelheid vis die ze
gevangen hadden; 10 zo
verging het ook Jakobus en
Johannes, de zonen van
Zebedeüs, die met Simon
samenwerkten. Jezus zei tegen
Simon: ‘Wees niet bang,
voortaan zul je mensen
vangen.’ 11 En nadat ze de
boten aan land hadden gebracht,
lieten ze alles achter en volgden
hem.
13
Matteüs heeft hetzelfde verhaal als Marcus, en is waarschijnlijk van hem overgenomen. Wel voegt
Matteüs een kleine uitleg toe over Simon. Welke? Lucas heeft een iets ander verhaal. Zoek eens op welke
gebeurtenis voorafgaat aan Luc.5:8. Is dat ook zo bij Matteüs en Marcus? Welk verhaal lees je in Joh.?
Joh.21:1 Hierna verscheen Jezus weer aan de leerlingen, nu bij het Meer van Tiberias. Dat gebeurde
als volgt. 2 Bij het meer waren Simon Petrus en Tomas (dat betekent ‘tweeling’), Natanaël uit Kana in
Galilea, de zonen van Zebedeüs en nog twee andere leerlingen. 3 Petrus zei: ‘Ik ga vissen.’ ‘Wij gaan
met je mee,’ zeiden de anderen. Ze stapten in de boot, maar de hele nacht vingen ze niets. 4 Toen het
al ochtend werd, stond Jezus op de oever, al wisten de leerlingen niet dat het Jezus was. 5 Hij riep:
‘Hebben jullie soms iets te eten?’ ‘Nee,’ antwoordden ze. 6 ‘Gooi het net aan stuurboord uit,’ riep
Jezus, ‘dan lukt het wel.’ Ze wierpen het net uit en er zat zo veel vis in dat ze het niet omhoog konden
trekken. 7 De leerling van wie Jezus hield zei tegen Petrus: ‘Het is de Heer!’ Zodra Simon Petrus dat
hoorde, schortte hij zijn bovenkleed op – meer had hij niet aan – en sprong in het water. 8 De andere
leerlingen kwamen met de boot en sleepten het net vol vis achter zich aan. Ze waren niet ver van de
oever, ongeveer tweehonderd el. 9 Toen ze aan land kwamen zagen ze een vuurtje met vis erop en
brood. 10 Jezus zei: ‘Breng ook wat van de vis die jullie net gevangen hebben.’ 11 Simon Petrus ging
weer aan boord en trok het net aan land. Het zat vol grote vissen, welgeteld honderddrieënvijftig, en
toch scheurde het niet. 12 Jezus zei tegen hen: ‘Kom, eet iets.’ Geen van de leerlingen durfde hem te
vragen wie hij was, ze begrepen dat het de Heer was.
- De bergrede
We vergelijken Jezus' uitspraken in de bergrede, bij Mattheüs, en Lucas.
Proloog
De zaligsprekingen
De gelijkenissen van het zout en het licht
De wet
Doodslag
Echtbreuk
Scheiding
Een eed doen
Vergelding
Liefde tegenover vijanden
Geven van aalmoezen
Bidden
Het Onze Vader
Vasten
Schatten verzamelen
Het zuivere oog
Twee heren dienen
Bezorgdheid
Niet oordelen
Gebedsverhoring
De 'gulden regel'
De enge poort
Boom en vruchten
De wil van de Vader
Hoorders en daders
Epiloog
De geschriften van het Nieuwe Testament
Mattheüs 5-6-7
Lucas
5:1-2
5:3-12
5:13-16
5:17-20
5:21-26
5:27-30
5:31-32
5:33-37
5:38-42
5:43-48
6:1-4
6:5-8
6:9-15
6:16-18
6:19-21
6:22-23
6:24
6:25-34
7:1-5
7:7-11
7:12
7:13-14
7:15-20
7:21-23
7:24-27
7:28-29
6:12-20
6:21-23
8:16; 11:33; 14:34,35
16:17
(12:57-59)
------------16:18
------------6:29-30
6:27-28; 32-36
------------------------11:2-4
------------12:33-34
11:34-36
16:13
12:22-32
6:37-42
11:5-13
6:31
13:23-24
3:9; 6:43-45
6:46; 13:26,27
6:47,49
4:31-32
14
Mattheüs en Lucas ordenen het materiaal aan 'uitspraken' van Jezus met een bepaald doel. De
evangelieschrijvers presenteren ons Jezus op verschillende wijze. Een vergelijking van de zaligsprekingen
verheldert veel.
- De zaligsprekingen
Mattheüs 5:1-12 NBV
Lucas 6:17, 20-26 NBV
1 Toen hij de mensenmassa zag, ging hij de berg
op. Daar ging hij zitten met zijn leerlingen om zich
heen. 2 Hij nam het woord en onderrichtte hen:
3 ‘Gelukkig wie nederig van hart zijn,
want voor hen is het koninkrijk van de hemel.
4 Gelukkig de treurenden,
want zij zullen getroost worden.
5 Gelukkig de zachtmoedigen,
want zij zullen het land bezitten.
6 Gelukkig wie hongeren en dorsten naar
gerechtigheid,
want zij zullen verzadigd worden.
7 Gelukkig de barmhartigen,
want zij zullen barmhartigheid ondervinden.
8 Gelukkig wie zuiver van hart zijn,
want zij zullen God zien.
9 Gelukkig de vredestichters,
want zij zullen kinderen van God genoemd
worden.
10 Gelukkig wie vanwege de gerechtigheid
vervolgd worden,
want voor hen is het koninkrijk van de hemel.
11 Gelukkig zijn jullie wanneer ze je omwille van
mij uitschelden, vervolgen en van allerlei kwaad
betichten. 12 Verheug je en juich, want je zult
rijkelijk worden beloond in de hemel; zo immers
vervolgden ze vóór jullie de profeten.
17 Toen hij met hen de berg was afgedaald, bleef
hij staan op een plaats waar het vlak was. Daar had
een groot aantal van zijn leerlingen zich
verzameld, evenals een menigte mensen uit heel
Judea en Jeruzalem en uit de kuststreek van Tyrus
en Sidon [18-19].
20 Hij richtte zijn blik op zijn leerlingen en zei:
‘Gelukkig jullie die arm zijn, want van jullie is het
koninkrijk van God. 21 Gelukkig jullie die honger
hebben, want je zult verzadigd worden. Gelukkig
wie nu huilt, want je zult lachen. 22 Gelukkig zijn
jullie wanneer de mensen jullie omwille van de
Mensenzoon haten en buitensluiten en beschimpen
en je naam door het slijk halen.
23 Wees verheugd als die dag komt en spring op
van blijdschap, want jullie zullen rijkelijk beloond
worden in de hemel. Vergeet niet dat hun
voorouders de profeten op dezelfde wijze hebben
behandeld.
24 Maar wee jullie die rijk zijn, jullie hebben je
deel al gehad. 25 Wee jullie die nu verzadigd zijn,
want je zult hongeren. Wee jullie die nu lachen,
want je zult treuren en huilen. 26 Wee jullie
wanneer alle mensen lovend over je spreken, want
hun voorouders hebben de valse profeten op
dezelfde wijze behandeld.
3. Tenach en evangelie
De evangeliën werden geschreven tegen de achtergrond van Tenach. Dat blijkt niet alleen uit de vele
aanhalingen uit en verwijzingen naar het Oude Testament. Zoals we hierboven reeds zagen, wordt
bijvoorbeeld Jezus, door Mattheüs als de leraar der Tora getekend, door Lucas wordt Hij gezien als de
profeet. Tora en Nebiim, Mozes en Elia komen samen in Jezus. De evangelieschrijvers (ook Johannes)
verkondigen ons Jezus, uitgaande van Tenach. We bekijken een enkel voorbeeld.
- De aanhef van een evangelie
Matt.1:1; Bi,bloj gene,sewj VIhsou/ Cristou/ ui`ou/ Daui,d ui`ou/ VAbraa,m. “Boek van de wording van
Jezus Christus, zoon van David, zoon van Abraham”. Het is interessant dit te vergelijken met Gen.5:1
(Septuaginta) Au]th ~h Bibloj gene,sewj Vanqropw,pwn. “Dit is het boek van de wording van de
mensen”. Het gaat om het boek van 'de geboorten' of in het Hebreeuws de ‘toledot’: verwekkingen of
geboorten. Het boek Genesis gaat daar over: 'toledot' is het sleutelwoord. Er wordt gesproken over de
toledot van de hemel en de aarde (Gen.2:4a), van Adam (Gen.5:1) enz. Met zijn aanhef maakt Mattheüs
duidelijk dat hij in deze lijn doorgaat. Hij verkondigt Jezus vanuit Genesis (vgl. ook Jozef), vanuit de
Tora. Jezus is immers de leraar der Tora.
In Joh.1:1 lezen we: "In den beginne was het woord ..." In het Hebreeuws: ‘Beresjit’. Gen.1:1. Johannes
verwijst onmiskenbaar naar het eerste hoofdstuk van Genesis. Daarin gaat het om het scheppend woord
De geschriften van het Nieuwe Testament
15
van God, dat alle dingen maakt, en met name de mens, naar Gods beeld en gelijkenis. De zondeval en het
verderf hebben echter niet het laatste woord. Want weerom klinkt: 'beresjit'. En het Woord, waardoor
alles is geworden (Joh.1:3,10) is vlees geworden (1:14) en is waarachtig Gods beeld en gelijkenis, zodat
we door hem God zien (1:18).
4. Het evangelie naar Marcus
a. Inhoud
Het evangelie naar Marcus is korter dan de andere. Een geboorteverhaal ontbreekt, de tekst vangt aan bij
het gebeuren rond Johannes de Doper. Vooral wonderverhalen krijgen een ruime plaats toegemeten.
Opvallend is het feit, dat de macht en heerlijkheid van Jezus blijkbaar verborgen moet gehouden worden.
Demonen, mensen, zelfs de discipelen moeten zwijgen (Marc.1:34; 5:43; 8:29,20. Vergelijk Marc.5:43
met Matt.9:25-26 en Marc.1:34 met Matt.8:16). Men noemt dit het 'messiasgeheimenis'.
Toch, vanaf hoofdstuk 11 - de intocht in Jeruzalem - verandert dat. Dan mag zijn messianiteit
openlijk uitgesproken worden. Dat is, niet toevallig, als Jezus zijn lijdensweg begint die naar de dood en
de opstanding zal leiden. Marcus zou hiermee duidelijk willen maken dat Jezus de Koning is, maar op een
heel andere wijze dan men verwachtte. Hij is een Messias die lijdt, dient, nederig is. De overwinning van
Jezus over ziekte, dood, gebondenheid, kan slechts behaald worden door een prijs: de kruisgang.
b. Auteur, ontstaan
Algemeen wordt aangenomen dat dit evangelie het oudst is. Eusebius zegt er in zijn Kerkgeschiedenis
twee keer iets over.
Maar de mensen die naar Petrus luisterden, werden in hun geest verlicht door de schitterende
pracht van de ware godsdienst, ze vonden het niet voldoende om dat slechts één keer te horen of
Gods evangelieboodschap alleen maar in ongeschreven vorm te ontvangen, daarom bleven ze op
allerlei vriendelijke manieren aandringen bij Markus, Petrus’ metgezel, om het gesprokene op te
schrijven; Markus, van wie we nu een evangelie hebben, moest van hen een geschreven
gedenkteken achterlaten van de boodschap, die hen tot dan toe mondeling was meegedeeld. Ze
stopten niet met hun aansporingen totdat ze de man zover gekregen hadden; zo werden zij het
middel tot het opschrijven van het zogeheten evangelie volgens Markus. (Eusebius,
Kerkgeschiedenis, II,15:1. Vert. Chr. Fahner).
Eusebius haalt ook Papias (bisschop van Hiërapolis, 130) aan, die schreef:
Johannes, de ouderling, zei ook dit nog: Markus was de tolk van Petrus, wat die zich herinnerde
van wat de Heere gesproken of gedaan had, schreef Markus heel precies op, zij het niet in
volgorde. Want Markus had onze Heer nooit gehoord; hij was Hem ook niet nagevolgd; maar,
zoals ik al zei, Markus vergezelde later Petrus; die gaf onderwijs naargelang het nodig was, maar
maakte geen samenhangend overzicht van de dingen die door en over de Heere verteld werden;
Markus heeft dus in geen enkel opzicht verkeerd gedaan, toen hij de dingen opschreef zoals hij
zich herinnerde; want hij gaf zorgvuldige aandacht aan één zaak, n.l. om niets van wat hij hoorde
over te slaan, of iets dat onjuist was in zijn verslag op te nemen. (Eusebius, Kerkgeschiedenis,
III,39:15. Vert. Chr. Fahner).
Het evangelie zou dus geschreven zijn op grond van Petrus' getuigenis (vgl. 1 Petr.5:13). Johannes
Marcus, zoon van Maria (Hand.12:12), vergezelde met zijn oom Barnabas, Paulus op diens eerste
zendingsreis, (Hand.13:5). Eusebius haalt nog een opmerking van Papias aan waarbij deze zegt dat hij
“veel meer profijt zou hebben van wat de levende en blijvende stem zegt dan van wat in de boeken staat”
(III,39:4). Tomson vergelijkt met de mondelinge manier van onderrichten zoals die in rabbijnse kringen
gebruikelijk was: “Naar analogie hiervan kunnen we de veelvormigheid van de evangelietraditie eveneens
zien als een neerslag van een flexibele, mondelinge overlevering” (‘Als dit uit de hemel is ...’, 226). Het
Grieks van Marcus is eerder slordig, vertoont kenmerken van een vertaling uit het Hebreeuws of
Aramees, ontbeert een duidelijke opbouw, en maakt daardoor “de indruk van een geïmproviseerd
schriftelijk verslag” (‘Als dit uit de hemel is ...’, 227).
Er zijn vele pogingen ondernomen om ook een geschreven proto-Marcus aan te duiden. Daarover
is echter geen eenstemmigheid bereikt.
De val van Jeruzalem wordt niet genoemd. (Hoewel, Marc.13:1-2, 14-19, al wordt de destructie van de
tempel hier gezet in het kader van het eind der tijden. Mogelijk slaat de ‘gruwel der verwoesting’, vs. 14,
op de poging van Caligula om een beeld van zichzelf op te richten in de tempel in 40 n.Chr., of slaat die
De geschriften van het Nieuwe Testament
16
toch op de revolte in 66-70?). Dit terwijl Josephus en joodse apocalypsen daar wel veel aandacht aan
geven. Christenen met joodse wortels konden toch moeilijk de symboolwaarde van deze val ignoreren.
Daarom zal het evangelie geschreven zijn vóór 70. Misschien heeft de marteldood van Petrus (tussen 64
en 67) de behoefte geschapen zijn woorden schriftelijk vast te leggen. Later dan 75 lijkt niet mogelijk als
Matt. en Luc. van dit evangelie gebruik hebben gemaakt. Volgens de traditie werd dit evangelie in Rome
geschreven, aangezien Marcus als tolk van Petrus daar met hem verbleef.
c. Bestemming
Allerlei joodse uitdrukkingen en gewoonten worden verklaard ten behoeve van de lezers, die dus geen
joden-, maar heidenchristenen waren. Bijv. Marc.7:3-4 (mogelijk een latere toevoeging); 14:12; 15:42. Er
komen dan ook weinig aanhalingen uit het O.T. in voor. Verder wordt soms een Grieks woord
verduidelijkt door een daaropvolgend Latijns woord. Bijv. Marc.15:16: “De soldaten leidden hem weg,
het paleis (dat wil zeggen het pretorium) in". Dit kan een bevestiging zijn om, zoals vele kerkvaders
beweerden, de stad Rome aan te duiden als plaats van ontstaan én waar ook de eerste lezers van het
evangelie zich bevonden. Ook het woord van Jezus over echtscheiding wordt aangepast aan niet-joodse
gebruiken: Marc.10:11-12: “Hij zei tegen hen: ‘Wie zijn vrouw verstoot en met een ander trouwt, pleegt
overspel; en als zij haar man verstoot en met een ander trouwt, pleegt zij overspel.’” Dit laatste kon niet
in het jodendom. (Vgl. Matt.5:31-32, Luc.16:18, 1 Kor.7:10-11!). Verwonderlijk is ook de vermelding dat
(de jood) Jezus de oudtestamentische voedselwetten zou hebben nietig verklaard - terwijl hij net de
Farizeeën verweten heeft hun overlevering boven het woord Gods te stellen (Marc.7:13, 19). Sommige
handschriften hebben echter niet “zo rein verklarende alle spijzen” (kaqari,zwn) maar: “zo reinigende alle
spijzen” (kaqari,zon); het verteringsproces reinigt dan.
d. Het slot van Marcus
In sommige handschriften volgt na 16:8 een kort slot in andere een langer slot (NBV). Enkele belangrijke
handschriften hebben geen slot. Het korte slot luidt: "Alle dingen nu, die bevolen waren, berichtten zij aan
de metgezellen van Petrus. Daarna zond Jezus hen zelf, van het oosten tot het westen, om de heilige,
onvergankelijke boodschap van het eeuwige heil uit te dragen. Amen". Het lange slot lijkt een
samenvatting te zijn van woorden van Jezus uit de andere evangeliën. De stijl is afwijkend van de rest van
het evangelie.
5. Het evangelie naar Mattheüs
a. Inhoud
Een vergelijking van het Mattheüsevangelie met dat van Marcus en Lucas, toont dat Mattheüs de verhalen
tamelijk beknopt weergeeft (vgl. Matt.8:28-34 met Marc.5:1-20). Anderzijds geeft hij veel aandacht aan
doorgeven van onderwijs. Men denke aan de Bergrede (5-6-7), allerlei redevoeringen (10, 13, 18) de rede
over de laatste dingen (24), en de vele gelijkenissen. Jezus wordt hier getekend als leraar. Zeer
kenmerkend zijn de vele zogenaamde 'vervullingscitaten' (Matt.1:22-23; 2:5-6; 2:17-18; 2:23 enz.). Deze
citaten moeten aantonen dat Jezus de Messias is; wat met hem gebeurt, is de vervulling van oude
profetieën. Zij zijn zo te zien directe vertalingen uit de Hebreeuwse tekst, terwijl andere aanhalingen uit
het O.T. door Marcus en Lucas uit de Septuaginta komen. Mattheüs heeft daarbij geen interesse in de
context van de profetieën, maar concentreert zich op die elementen die overeenkomst vertonen met wat
rond Jezus gebeurt. Deze citaten vormen a.h.w. zijn commentaar bij het verhaal.
Kenmerkend zijn de zgn. ‘Antithesen’: “Jullie hebben gehoord dat gezegd is ..., maar ik zeg
jullie...” Daarbij geeft Jezus zijn eigen interpretatie van de wet.
b. Auteur, ontstaan
Het feit dat in dit evangelie het vaakst geschreven wordt over geldzaken, wijst er volgens sommigen op
dat de auteur van het evangelie Mattheüs is (Matt.9:9, 10:3). Ook volgens Papias zou het om de discipel
Levi gaan:
Mattheüs stelde zijn verslag van de dingen die door en over de Heere verteld werden in de
Hebreeuwse taal samen; ieder vertaalde dat naar zijn vermogen” (Eusebius, Kerkgeschiedenis,
III,39:16. Vert. Chr. Fahner).
Eusebius noemt nog een andere traditie:
De geschriften van het Nieuwe Testament
17
Mattheüs had eerst het evangelie aan de Hebreeën verkondigd; maar toen hij op het punt stond om
ook naar andere volken te gaan stelde hij eerst het evangelie in zijn moedertaal op schrift; zo
maakte hij door zijn geschrift toch veel goed voor zijn afwezigheid bij zijn volksgenoten (Eusebius,
Kerkgeschiedenis, III,24:7. Vert. Chr. Fahner).
Volgens deze berichten zou Mattheüs het evangelie dus in het Hebreeuws hebben geschreven. Enkele
kerkvaders noemen overeenkomsten tussen het Mattheüs evangelie en een ‘Hebreeuws’ evangelie. Zo
schrijft Hiëronymus in 392 dat hij een in het Hebreeuws geschreven evangelie van Mattheüs heeft
gekregen. Misschien wordt daar het evangelie van de Nazorenen bedoeld, waarvan nog enkele gedeelten
bewaard zijn gebleven. Een probleem is dat de ons bekende Griekse versie van het Mattheüs evangelie
niet de kenmerken van een vertaling uit het Hebreeuws vertoont. Men heeft daarom wel geopperd dat
Papias het heeft over een Oer-Mattheüs, of wellicht een (apocrief) in het Hebreeuws geschreven evangelie
onder ogen heeft gehad. Zeker is wel dat de auteur van het ons bekende evangelie zich gebaseerd heeft op
Marcus, of op een proto-Marcus (bijv. zonder de uitleggingen over joodse gebruiken). Dat blijkt o.m. uit
letterlijke overeenkomsten tussen beide evangeliën, maar ook uit het feit dat Mattheüs en Lucas nooit
samen ingaan tegen de volgorde die we in het evangelie van Marcus aantreffen. Aan het materiaal uit
Marcus heeft de auteur lange stukken onderricht van Jezus toegevoegd. Deze stukken kunnen teruggaan
op een Hebreeuwse oer-Mattheüs of ontleend zijn aan Q. De bron Q kan men reconstrueren uit de
evangeliën van Matt. en Luc, en dat zou dan een Griekse verzameling spreuken zijn. Sommigen menen
dat er een Aramese verzameling spreuken is geweest waarvan zowel Marc. als Matt. en Q zich bedienden.
De algemene opinie is dat het ons bekende evangelie oorspronkelijk in het Grieks is geschreven
door een niet-ooggetuige die ons onbekend is. Het is weinig waarschijnlijk dat een ooggetuige (de
historische Mattheüs) zich voor zijn verslag over Jezus zou gebaseerd hebben op het getuigenis van een
niet-ooggetuige (Marcus). De werkelijke auteur blijft voor ons onbekend.
Men dateert het ons bekende Mattheüs-evangelie doorgaans op 80 - 90 n.Chr. Men gaat uit van een
datering na 70 op basis van o.a. volgende teksten: Matt.21:13 (vgl. Marc.11:17); 22:7; 23:38; 28:19; 27:8
en 28:15. Ook de afhankelijkheid van Marc. is een element voor latere datering. Mattheüs is zich niet
bewust van enige gnostische dreiging, en moet daarom geschreven zijn voor Ignatius (110), die daar wel
mee te maken heeft. Verder zijn er een aantal patristische werken uit het begin van de 2 e eeuw die reeds
verwijzen naar Mattheüs. Doorgaans dateert men het evangelie tussen 80 en 90. Als plaats van ontstaan
kan gedacht worden aan Antiochië, een joodse omgeving waar Grieks werd gesproken.
c. Bestemming
De auteur vindt het niet nodig allerlei typisch joodse gebruiken te verklaren (26:17; 15:2). Hij spreekt
over het Koninkrijk der hemelen, niet over het Koninkrijk Gods - joden vermeden uit eerbied de naam
van God uit te spreken. De vele vervullingscitaten bewijzen vooral iets voor mensen die vertrouwd zijn
met deze oudtestamentische passages. Het probleem van de tempelbelasting komt aan de orde
(Matt.17:24 - moeten christenen die nog betalen?). In de Bergrede wordt ingegaan op de drie bekende joodse - werken van gerechtigheid: het geven van aalmoezen, het bidden en vasten. De joodse wet moet
niet ontbonden maar vervuld worden (Matt.5:17-20). Anderzijds merken we in veel teksten een afstand
tot de joden. Er wordt gesproken over ‘hun synagogen’ (Matt.4:23, e.a.). In Matt.8:12 lezen we: “maar de
erfgenamen van het koninkrijk zullen worden verbannen naar de uiterste duisternis; daar zullen zij
jammeren en knarsetanden” en in 21:43: “Daarom zeg ik u: het koninkrijk van God [sic] zal u worden
ontnomen, en gegeven worden aan een volk dat het wel vrucht laat dragen”. Matt.27:25: “En heel het volk
antwoordde: ‘Laat zijn bloed óns dan maar worden aangerekend, en onze kinderen!’” Volgens Tomson
heeft zich hier, in een laatste ontwikkelingsstadium, een verschuiving voorgedaan. Het evangelie dat in
joodschristelijke kring is ontstaan, kwam “terecht in een niet-joodse kerk die het belang van de niet-joden
benadrukte ten koste van de joden” (‘Als dit uit de hemel is ...’, 235).
De geschriften van het Nieuwe Testament
18
6. Het evangelie naar Lucas en Handelingen der apostelen
a. Inhoud
Het evangelie naar Lucas vormt met het boek Handelingen der apostelen één geheel. Beide boeken
kunnen als volgt worden ingedeeld:
* Het einde van de tijdsbedeling van het oude verbond. Johannes de Doper is als het ware de laatste
profeet onder het oude verbond. Hij is ook de laatste van de profeten die de komst van de Messias
aankondigt (Luc.1:1-3:20).
* Na de prediking van Johannes volgt de prediking van Jezus. In Jezus gaat het oude verbond over in het
nieuwe verbond (Luc.3:21-24:53).
* Het begin van de tijdsbedeling van het nieuwe verbond. Na de prediking van Jezus volgt de prediking
van de gemeente (Handelingen).
Handelingen vangt aan met de opdracht het evangelie te verkondigen in Jeruzalem, Judea, Samaria, tot
het einde van de wereld (Hand.1:8). Hand.1-2 gaan over Jeruzalem; wat gebeurt in Judea en Samaria
wordt beschreven in Hand. 3-12; vanaf hoofdstuk 13 is de apostel Paulus de hoofdfiguur, die brengt
het evangelie aan de niet-joodse wereld.
In het evangelie ontdekken we een geografische lijn, van Galilea naar Jeruzalem. Voortdurend wordt
melding gemaakt van het feit dat Jezus naar Jeruzalem moet. Dit vanaf Luc.9:51. Het belang van
Jeruzalem vinden we in Luc.13:31-35. Jeruzalem is het hart van de joodse wereld.
Ook in het boek Handelingen ontdekken we een geografische lijn: vanuit Jeruzalem, via Judea en
Samaria, moet het evangelie overal gepredikt worden, richting Rome, het hart van de heidense wereld. Dit
boek eindigt niet toevallig met Paulus' uitspraak, te Rome, waarin de profetie van Jesaja aangehaald
wordt; Hand.28:26-28. Op weg naar Rome verkondigde Paulus steeds éérst het evangelie aan joden, die
het meestal verwierpen, waarna Paulus naar de heidenen ging. Frappant zijn ook de zgn. ‘wij-stukken’:
een aantal passages dat in de 1e pers. mv. zijn gesteld, en allicht een rechtreeks verslag van Lucas zijn.
Voor ander gedeelten zou hij dan andere bronnen geraadpleegd hebben, bijv. Hand.28:1.
b. Auteur, ontstaan
De Canon Muratori (rond 200) heeft het over 'het derde evangelieboek volgens Lucas'.
Het derde evangelieboek naar Lucas. Daar Paulus hem als een bekwaam auteur had aangenomen,
heeft de arts Lucas het na de hemelvaart van Christus onder zijn eigen naam op grond van zijn
(Paulus’) opvatting geschreven. Toch heeft ook hij de Heer niet in het vlees gezien en daarom
begint ook hij, voor zover het hem mogelijk was, te vertellen van de geboorte van Johannes af
(Vert. A.F.J. Klijn).
Wellicht wordt met deze Lucas de arts en metgezel van Paulus bedoeld waarvan sprake is in Kol.4:14, 2
Tim.4:11, Fil.24. (Dat is in ieder geval zo volgens Eusebius, Kerkgeschiedenis, III,4:6).
Wie de auteur ook geweest is, hij is naar eigen zeggen geen ooggetuige, maar heeft onderzoek gedaan
naar wat over de Heer verteld werd, Luc.1:2,3. De 'wij'-vorm in sommige stukken van Handelingen kan
duiden op het feit dat Lucas daar wél ooggetuige is geweest. Men heeft aangenomen dat hij een
heidenchristen was - hij schrijft immers uitstekend Grieks, maar zijn grondige kennis van het O.T. (de
Septuaginta) laat vermoeden dat hij toch een jood of een proseliet is geweest, waarschijnlijk uit de
diaspora - hij blijkt immers niet erg vertrouwd te zijn met de Palestijnse geografie, Luc.4:31,44; 17:11.
Vanwege zijn kennis van de kerk in Antiochië (Hand. 11:19-15:41) neemt men aan dat hij van daar
afkomstig was. Tenslotte wijzen de identieke stijl en woordkeuze in het evangelie en in Handelingen
erop, dat we met dezelfde auteur te doen hebben.
Vermits Lucas gebruik maakte van het evangelie naar Marcus (of een proto-Marcus), moet zijn
geschrift dateren van ruim na 70, een datum vroeger dan 80 is onwaarschijnlijk. Lucas is nogal
pessimistisch over het lot van de joodse leiders en Jeruzalem. Dit laat veronderstellen dat Jeruzalem reeds
gevallen was (Luc.11:49-51; 13:34-35; 19:41-44; 21:20-24; 23:28-31). Het evangelie moet ook
geschreven zijn voor 100. De auteur kent slechts een kerkstructuur bestaande uit oudsten (Hand.14:23;
20:17), er is nog geen sprake van een bisschop per kerk zoals wij dat bij Ignatius terugvinden (begin 2 e
eeuw). Evenmin maakt de auteur melding van Paulus’ brieven, die in het begin van de 2e eeuw gebundeld
werden. Men neemt doorgaans aan dat het werk tussen 80 en 90 werd geschreven.
De geschriften van het Nieuwe Testament
19
Het boek Handelingen zal dan niet veel later zijn geschreven. Het feit dat het boek Handelingen eindigt
met beschrijvingen van gebeurtenissen te Rome, laat vermoeden dat dit boek - en misschien ook het
evangelie - te Rome werden geschreven. Een andere mogelijke plaats van ontstaan is Syrië of
Griekenland, omdat de aandacht in het evangelie en in Handelingen uitgaat naar de kerken aldaar.
c. Bestemming
Beide boeken zijn gericht aan de hoogedele Teofilus, vermoedelijk de opdrachtgever. Opmerkelijk is wel
dat Lucas een universalistische visie heeft, en geen louter joodse, wat kan pleiten voor een
heidenchristelijke gemeente, of voor een joodschristelijke gemeente in de diaspora, als eerste lezerskring.
Dit universalisme blijkt onder meer uit volgende zaken:
* Jezus' geslachtsregister gaat niet terug op Abraham (= joods, Matt.), maar op Adam, een zoon van
God, Luc.3:38.
* Niet alleen de 12 discipelen worden uitgezonden (= joods, Matt.10), maar ook de 70 (72), het symbool
van de volkeren der wereld (vgl. Gen.10).
7. Het evangelie naar Johannes
a. Inhoud
Na een inleiding, die als thema heeft: 'het vleesgeworden woord', volgt de uitwerking van die inleiding.
Verschillende gebeurtenissen rondom Jezus, en Jezus' eigen woorden, maken duidelijk dat hij het
vleesgeworden woord is. Het evangelie wordt afgesloten met een dubbel slot.
Het evangelie naar Johannes is duidelijk heel anders opgesteld dan de synoptische evangeliën.
Deze hebben zo te zien niet als bron gefungeerd voor het Johannes evangelie. Men neemt aan (met Dodd)
dat dit evangelie net zoals de anderen een ontwikkeling heeft gekend: er waren eerst de herinneringen aan
wat Jezus had gezegd en gedaan, maar niet dezelfde als degene die we aantreffen in de synoptische evv.
Deze herinneringen werden beïnvloed door de levenservaring van de johanneïsche gemeenschap, en
tenslotte schreef iemand uit die kring de overlevering neer.
In vergelijking met de synoptische evangeliën vinden we enkele kenmerken die typisch
johanneïsch zijn: Jezus’ bewustzijn van een voorbestaan bij God (Joh.17:5), het ontbreken van de notie
van het Koninkrijk Gods (tenzij 3:3,5), lange redevoeringen en dialogen in plaats van gelijkenissen,
wonderen die als tekenen fungeren. Jezus zegt telkens van zichzelf: "ik ben" (... het brood des levens, het
licht der wereld, de opstanding en het leven). Jezus alleen is "ik ben" (Ausschliesslichkeitsanspruch). Na
een "ik ben" uitspraak volgt een soteriologische uitspraak: "wie tot Mij komt zal nimmermeer hongeren
..."
Dit evangelie wordt vaak een ‘hellenistisch’ evangelie genoemd vanwege de abstracte ideeën als ‘licht’ en
‘waarheid’, het dualisme tussen licht en duisternis, het begrip ‘woord’, zaken die we bijvoorbeeld bij
Philo terugvinden (‘woord’) en die vagelijk doen denken aan gnostische ideeën (een redder die uit een
bovenwereldlijke sfeer komt). Dergelijke begrippen en ideeën treffen we ook aan in de joodse apocriefe
wijsheidsliteratuur en in de geschriften van Qumran.
Sommige delen van het evangelie lijken door elkaar gehaald te zijn (Jezus is in hoofdstuk 4 in
Galilea, in 5 in Jeruzalem, in 6 plots weer in Galilea). Het lijkt erop dat het evangelie oorspronkelijk
eindigde in 20:31, waarna een redactor er een extra hoofdstuk met een tweede slot aan heeft toegevoegd,
21:24-25. Mogelijk zijn enkele doubletten ook van zijn hand (Vgl. 3:11-13 en 3:31-32; 3:15-18 en 3:36).
b. Auteur, ontstaan
De auteur is een ooggetuige, 19:35, de discipel die Jezus liefhad, 19:26, 21:20,21, maar noemt niet zijn
naam. Volgens de traditie (Ireneus en de canon Muratori) gaat het om Johannes, de discipel van Jezus.
Het vierde van de evangeliën is van Johannes, één uit de discipelkring. Toen zijn medediscipelen
en bisschoppen hem aanspoorden, zei hij: ‘Vast met mij vanaf heden drie dagen en wat aan
eenieder geopenbaard zal worden, zullen we elkaar vertellen’. In dezelfde nacht werd aan
Andreas uit de discipelkring geopenbaard dat Johannes onder zijn naam alles zou neerschrijven
terwijl allen het nog eens zouden nagaan. (Canon Muratori, Vert. A.F.J. Klijn).
Irenaeus (rond 180) identificeert de geliefde discipel met de apostel Johannes.
Vervolgens publiceerde Johannes, de discipel van de Heer, die aan zijn boezem lag, zelf een
evangelie tijdens zijn verblijf in Efese in Asia. (Tegen Ketterijen, III,1:1).
De geschriften van het Nieuwe Testament
20
Vraag is hoe het kan dat een jood (Johannes) zijn volk beschrijft als buitenstaander, en hoe een
eenvoudige visser uit Galilea zo vertrouwd blijkt te zijn met gedachten die leefden bij joden uit de
diaspora. Omdat de relatie tussen dit evangelie en de brieven van Johannes zo groot is, neemt men aan dat
het om dezelfde auteur gaat. In 2 en 3 Johannes duidt deze zichzelf aan als de oudste. Bepaalde tradities
hebben het over een oudste Johannes in Efeze.
Papyrus 52 bevat een stukje van het Johannes evangelie en wordt gedateerd op 120. Het evangelie
is dus voor die tijd ontstaan. De synoptische evangeliën kennen het onderscheid tussen joden - Farizeeën Schriftgeleerden - priesters. Johannes heeft het alleen over joden. Dit duidt allicht op een tijd waarin de
genoemde verschillen niet meer relevant waren: eind 1e eeuw? De traditie, volgens welke Johannes de
discipel de auteur is, laat aannemen dat het evangelie rond 80 is geschreven, te Efeze. De eindredactie
heeft mogelijk plaatsgevonden tussen 90 en 100.
c. Bestemming
We hebben hier te maken met een hellenistisch-joods milieu waarin men afstand genomen heeft van het
jodendom (9:22). In de meeste andere nieuwtestamentische geschriften heeft Petrus de positie van
belangrijkste leerling: hij is de rots waarop Christus zijn kerk bouwt. In het Johannes evangelie lijkt de
discipel die Jezus liefhad dichter bij de Heer te staan dan Petrus (13:23-25; 21:20-25). Hier lijkt een
traditie weerspiegelt die al zeer vroeg in oppositie stond tegenover een bredere kring waarin Petrus als
leider werd erkend. “Zo is er de gesloten, dualistische denkwereld, waaruit een geïsoleerde gemeenschap
lijkt te spreken die zich in scherpe tegenstelling zag tot de vijandige buitenwereld. [...] De teksten uit
Qumran met hun bij uitstek dualistische en dissidente terminologie laten zich eveneens lezen als reflectie
van een vervolgde gemeenschap van uitverkorenen temidden van de boze wereld. Analoog daaraan
impliceren de aanwezigheid van dualistische terminologie en het ontbreken van gelijkenissen in Johannes
een vrij grote afstand tot het farizees-rabbijnse milieu. In dat opzicht doet de johanneïsche gemeenschap
meer ‘esseens’ en minder ‘farizees’ aan dan de brede vroeg-christelijke kring waarbinnen Petrus in ere
stond.” (Tomson, ‘Als dit uit de hemel is ...’, 279-280). We hebben dus te maken met een kring die zich
afzonderlijk opstelde ten opzichte van een bredere kring christenen.
d. Johanneïsche begrippen
Pisteu,w en ginw,skw zijn bij Johannes verwante begrippen. Het ware geloof ontstaat niet als mensen een
wonder zien, maar als ze in dat wonder een teken zien dat duidt op de waarheid dat Jezus de Christus is.
Geloven is dus kennen, erkennen, dat God zijn zoon heeft gezonden en dat daarin het leven is.
Jezus is de lo,goj. Hij is als het ware het zichtbare woord van God. Johannes legt er de nadruk op
dat Jezus het 'vleesgeworden' woord is. Deze formulering moet bedoeld zijn als tegenwerping tegen de
gnostiek, die de lo,goj zag als goddelijke openbaringsdrager, in de zin van een tussenwezen tussen God en
wereld. In de gnostiek is deze lo,goj echter geestelijk, niet materieel. Johannes stelt daar tegenover dat
Jezus de vleesgeworden lo,goj is (Joh.1:1-5,14,18; 1 Joh.4:2). Typisch is dat Johannes nooit spreekt over
de gnw/sij, de kennis, die tot God moet brengen (volgens de gnostiek), maar wel over ginw,skw, het
'kennen' van God (vgl. het Hebreeuwse woord voor kennen, relatie hebben met).
De ko,smoj is bij Johannes niet de geordende wereld waarin de goddelijke harmonie regeert. De
ko,smoj staat onder de 'overste van deze wereld'. Dat is geen noodlot, de ko,smoj is van God gescheiden
door eigen schuld (<> gnosis) die erin bestaat dat ze het licht der kosmos geweigerd heeft. De ko,smoj is
de mensheid die Gods liefde afwijst en duisternis verkiest. De joden zijn de representanten van die
wereld.
III De brieven van Paulus
1. Brieven in de oudheid
Het eerste georganiseerde postsysteem werd geïntroduceerd door de Perzen. De Grieken, en later de
Romeinen namen dit systeem over en deze laatsten verbeterden het (herbergen, mijlpalen). Dit vrij
effectieve systeem was echter voorbehouden voor leger, diplomatie en administratie. Rijke burgers
konden hun eigen vertrouwde slaven als koerier gebruiken, anderen moesten vertrouwen op
voorbijreizende zakenlieden of vreemden die in de juiste richting reisden.
De geschriften van het Nieuwe Testament
21
Een brief bestond traditioneel uit drie delen: een aanhef met vermelding van de naam van zowel de
afzender als bestemmeling, met een groet, het centrale gedeelte en de afsluiting met groet of heilwens,
soms met vermelding van datum. De brieven in het Nieuwe Testament onderscheiden zich van andere
brieven vooral door hun veel grotere lengte.
Elk ontwikkeld mens kon lezen, maar daarom nog niet schrijven. Doorgaans was dat het werk van
daarvoor opgeleide klerken. Paulus dicteerde zijn brieven zoals blijkt uit Rom.16:22: “Ook ik, Tertius, die
deze brief heb opgeschreven, groet u als iemand die in de Heer met u verbonden is”, en voegde doorgaans
eigenhandig een slot toe zoals in 1 Kor.16:21: “Een eigenhandig geschreven groet van mij, Paulus” (zie
ook Gal.6:11; Kol.4:18; 2 Tess.3:17; Fil. 19)
2. Authenticiteit
a. Brieven aan gemeenten
Volgens de kerkvader Tertullianus kende Marcion (rond 150) acht brieven van Paulus. De canon Muratori
(200) kent er 13. De Chester Beatty Papyri 46, een verzameling van Paulus’ brieven die in de jaren 1930
sensationeel nieuws waren, bevat slechts 7 brieven (gedateerd op rond 200). Hebreeën, een anoniem
geschrift, werd vanouds toegeschreven aan Paulus maar is niet van hem (zie het betreffende hoofdstuk).
Het valt op dat Marcion de pastorale brieven (Titus en 1 / 2 Timotheüs) niet kent en dat die eveneens
ontbreken in de Chester Beatty papyri.
Marcion
Romeinen
Korinthiërs (1 / 2 ?)
Galaten
Laodicenzers (= Efieziërs)
Filippenzen
Kolossenzen
Tessalonicenzen (1 / 2 ?)
Filemon
-
Canon Muratori
Romeinen
1 / 2 Korinthiërs
Galaten
Efeziërs
Filippenzen
Kolossenzen
1 / 2 Tessalonizenzen
Filemon
Titus
1 / 2 Timotheüs
Chester Beatty P46
Romeinen
1 / 2 Korinthiërs
Galaten
Efeziërs
Kolossenzen
1 Tessalonizenzen
-
De brieven aan de verschillende gemeenten staan op naam van Paulus. Er zijn geen grondige redenen om
te twijfelen aan het auteurschap van Paulus. Over een aantal brieven bestaat echter discussie. Vooral over
de pastorale brieven bestaan sterke twijfels of ze wel door Paulus zijn geschreven (punt b). Maar ook
onder de brieven aan de gemeenten zijn er een aantal waarvan velen vermoeden dat ze door een ander
onder Paulus’ naam geschreven werden. Men bedoelt daarmee dat iemand uit de ‘school’ van Paulus aan
het werk is geweest. Deze zag zich als een gezaghebbende vertolker van de apostel wiens gedachten hij
onderschreef.
De brief aan de Efeziërs.
Reeds in de 16e eeuw merkte Erasmus op dat de stijl van Efeziërs met zijn zwaarwichtige zinnen nogal
verschilde van de andere brieven van Paulus. Hij dacht dat mogelijk iemand anders de brief had
geschreven. Vooral in de 19e eeuw twijfelde men er steeds meer aan Paulus als auteur, al zijn er tot in de
21e eeuw verdedigers van Paulus als auteur. Tegenwoordig zijn zo’n 80 % van de onderzoekers van
mening dat de brief niet van Paulus is. Hun argumenten zijn (met de weerlegging erbij):
- De overeenkomsten met de brief aan de Kolossenzen toont aan dat deze gebruikt werd door de ons
onbekende auteur. <> Een probleem is dat zo de afwijkingen niet te verklaren zijn (waarom zou die
auteur plots iets anders beweren dan Paulus?).
- De taal is zwaarwichtiger dan in andere brieven. <> Mogelijk heeft Paulus echter liturgisch
spraakgebruik in zijn brief verwerkt.
- Er wordt op een andere manier gesproken over de kerk. De kerk heet gebouwd te zijn op het fundament
van apostelen en profeten (Ef. 2:20). Hier wordt niet een plaatselijke gemeente bedoeld maar wel de
De geschriften van het Nieuwe Testament
22
universele kerk. Zo spreekt Paulus elders nooit over de kerk. <> Als men echter bedenkt dat deze brief
bedoeld kan zijn als rondzendbrief (Ef.1:1), vervalt dit argument.
De brief aan de Kolossenzen.
Ook hier is een argument tegen het auteurschap van Paulus dat de zinnen erg lang zijn en waarbij, anders
dan in de overige brieven, synoniemen elkaar opvolgen (“volharding en geduld”, 1:11; “eeuwen en
geslachten lang”, 1:26). Ook hier wordt de kerk gezien als een universele kerk, terwijl in de andere
brieven vooral de plaatselijke kerk het onderwerp is. Volgens enkele onderzoekers is de valse leer die de
auteur bestrijdt er een die thuishoort in de 2e eeuw. De argumenten daarvoor zijn vrij zwak (zie punt 4
‘dwaalleringen’). Ongeveer 60 % van de onderzoekers meent dat Paulus niet de auteur is. Mogelijk is de
brief door een medewerker van Paulus in zijn opdracht op schrift gesteld.
2 Tessalonicenzen.
In 1 Tess.4:15 zegt Paulus: “Wij zeggen u met een woord van de Heer: wij, die in leven blijven tot de
komst van de Heer, zullen de doden in geen geval voorgaan.” Als Paulus daarmee bedoelt dat hij
verwacht de wederkomst nog te zullen meemaken, is het vreemd dat hij in 2 Tess.2:3 die wederkomst nog
niet in de nabije toekomst ziet gebeuren. Daarom menen sommigen dat deze brief niet van Paulus is.
Vreemd is volgens sommigen ook dat de tweede brief nogal lijkt op de eerste, waarbij soms zelfs bijna
woordelijk iets herhaald wordt (vgl. 2 Tess.3:8 met 1 Tess.2:9); waarom zou Paulus zichzelf herhalen?
Deze argumenten zijn weinig doorslaggevend.
b. De pastorale brieven en de brief aan Filemon
Betreffende de brief aan Filemon bestaat geen probleem: Paulus is er de auteur van. De echtheid van de
pastorale brieven (aan Timotheüs en Titus) wordt echter door velen betwijfeld. 80 tot 90 % van de
onderzoekers pleit voor een datum tussen 80 en 100 n.Chr. Hieronder volgen hun argumenten, telkens
met een tegenargument.
- Het woordgebruik is verschillend van dat in de andere brieven. De grammaticale stijl is anders (bijv.
gebruik van voorzetsels), de stijl is minder Hebreeuws, minder kleurrijk, eentoniger. <> Woordgebruik en
stijl zijn geen doorslaggevende argumenten bij het beoordelen van de echtheid. Paulus kan voor een aan
een persoon gerichte brief een andere stijl gebruiken dan die in een brief gericht aan een gemeente; de
verschillende inhoud kan een andere stijl tot gevolg hebben; mogelijk werd de brief op schrift gesteld
door een secretaris.
- De beschrijving van het gemeenteleven is anders dan dat in de andere brieven. <> Het gemeenteleven
wordt inderdaad anders beschreven. Niet het charismatische enthousiasme (Korinthiërs) maar het
structureel ambtelijke lijkt nu het kenmerk van de gemeente te zijn (oudsten, opzieners, diakenen). Het is
mogelijk dat de gemeente in een verder stadium van organisatie is gekomen, maar het structurele en
charismatische hoeven niet tegen elkaar te worden uitgespeeld: het kan ook zo zijn dat de vragen van
Timotheüs andere waren dan die van de Korinthiërs.
- Het christelijk geloof wordt op een andere wijze omschreven. In de pastorale brieven wordt het geloof
eerder zakelijk omschreven: het gaat om de 'gezonde leer' (1 Tim.1:10 e.a.), het 'kennen' van de waarheid
(2 Tim.2:25 e.a.), terwijl in de andere brieven het geloof dynamisch wordt omschreven als een relatie met
de opgestane Heer: "in Christus zijn".<> Dit verschil van benadering kan te maken hebben met het gevaar
van dwaalleringen (1 Tim.1:3; 6:6), waardoor het noodzakelijk wordt de inhoud van het geloof, van de
'waarheid' op de voorgrond te plaatsen.
- De genoemde dwaalleringen horen niet thuis in de periode waarin Paulus leefde. De bekritiseerde valse
leer is een judaïserend gnosticisme dat pas na Paulus ontstond. <> In de brieven is te weinig informatie
om te concluderen dat een van de grote gnostische systemen werd geviseerd. (Zie 5. Dwaalleringen).
- De brieven komen niet voor bij Marcion en moeten dus na 150 gedateerd worden. <> Tertullianus (rond
200) beweerde in zijn Adversus Marcion 5.21 dat Marcion ze wel kende maar verwierp.
c. Verloren gegane brieven
In Kol.4:16 wordt gesproken over een brief aan de Laodicenzen. Mogelijk wordt daarmee de brief aan de
Efeziërs bedoeld. Deze werd door Marcion geïdentificeerd met de brief aan de Laodicenzen. De woorden
"te Efeze" ontbreken nl. in heel wat belangrijke manuscripten. Origenes meende dat de openingszin van
de brief aan de Efeziërs moest luiden: “Aan de heiligen en gelovigen die zijn”; andere manuscripten
De geschriften van het Nieuwe Testament
23
hebben: “Aan de heiligen die gelovigen zijn”. Het is mogelijk dat het om een rondzendbrief gaat. Als
Marcion ongelijk heeft is de brief aan de Laodicenzen een ons onbekende brief.
In 1 Kor.5:9 verwijst Paulus naar een eerder geschreven brief. In die brief heeft Paulus één en
ander uiteengezet betreffende ontucht. In 2 Kor.2:4 en 7:8 heeft Paulus het over een brief, onder tranen
geschreven, die zo te zien de gemeente bedroefd heeft. Daarmee wordt waarschijnlijk niet gedoeld op 1
Kor., een brief die niet de indruk geeft vanuit droefheid geschreven te zijn. De zogenaamde 'tranenbrief'
moet gesitueerd worden tussen 1 en 2 Kor. Sommigen zijn van mening dat 2 Kor.10-13 een deel is van
die 'tranenbrief', vanwege het verschil tussen het tamelijk positieve eerste deel (1-9) en de nogal
opvallende zelfverdediging van Paulus in het tweede deel (10-13).
d. Valse brieven
Tenslotte zijn er nog brieven die onder de naam van Paulus andere leringen verkondigen: de brieven aan
de Laodicenzen; 3 Korinthiërs; de briefwisseling tussen Paulus en Seneca. Reeds tijdens Paulus' leven
werden dergelijke brieven geschreven (2 Thess.2:2), wat aantoont dat Paulus een groot gezag had. Over
de brief aan de Laodicenzen lezen we in de Canon Muratori:
Er gaat ook een brief aan de Laodicenzen rond en een andere aan de Alexandrijnen, vervalst, op
Paulus’ naam voor de sekte der Marcionieten en nog meer andere die in de katholieke kerk niet
opgenomen kunnen worden, want gal kan niet met honing vermengd worden. (Vert. A.F.J. Klijn)
e. Belang van de brieven van Paulus
De brieven van Paulus zijn de oudste geschriften van het Nieuwe Testament. Al gaan de brieven in op
specifieke, soms plaatsgebonden vragen, toch werden ze bewaard, onderling uitgewisseld, gekopieerd en
gebundeld. In 2 Petr.3:15-16 wordt al gesproken over ‘alle brieven’ van Paulus. Ze werden dus al vroeg
als een geheel gezien.
3. Tijd en plaats van ontstaan
Voor elke brief kan onderzocht worden waar en wanneer hij geschreven werd. Hieronder volgt een
overzicht. Het reconstrueren van deze gegevens gebeurt door het vergelijken van vele gegevens in de
brieven, het boek Handelingen en buiten-Bijbelse (historische) gegevens.
Romeinen
1 Korinthiërs
2 Korinthiërs
Galaten
Efeziërs
Filippenzen
Kolossenzen
Thessalonicenzen
1 Timotheüs
2 Timotheüs
Titus
Filemon
Tijd
56/57
55
56
voor 48
53/54
53/54?
53/54?
50
54 of 90?
54 of 90?
54 of 90?
53/54
Plaats
Korinthe
Efeze
Macedonië
?
Efeze?
Rome? Efeze? Caesarea?
Rome? Efeze? Caesarea?
Korinthe
?
?
?
Efeze
4. Paulus en de wet
Tot voor kort nam men algemeen aan dat Paulus als apostel voor de heidenen had gebroken met het
jodendom. Paulus zou in zijn denken meer verwantschap hebben vertoond met het Griekse denken. Hij
zou daarmee het evangelie hebben losgemaakt uit de knellende band van de joodse wet en zo
aantrekkelijk hebben gemaakt voor niet-joden. De laatste tijd krijgt men meer aandacht voor de joodse
methode van schriftuitleg van Paulus, en zijn standpunt tegenover de joodse wet wordt onderwerp van
nieuw onderzoek (o.a. door P. Tomson, ‘Als dit uit de hemel is ...’, veel van wat volgt is daaraan
ontleend). Men spreekt ook meer genuanceerd over het ‘Grieks denken’; het hellenisme was zeer
gediversifieerd en allerlei ‘Griekse’ invloeden waren al opgenomen in het jodendom.
De geschriften van het Nieuwe Testament
24
Paulus spreekt in zijn brieven vaak theologisch, maar dat betekent niet dat wij in zijn brieven verspreidde
stukken vinden van een uitgewerkte dogmatiek. Paulus reflecteert over bepaalde zaken altijd naar
aanleiding van vragen of problemen in een gemeente. Elke adequate uitleg zal dus rekening moeten
houden met de aanleiding van Paulus’ schrijven. Zo is het thema van de rechtvaardiging door het geloof
niet een hoofdthema van Paulus’ theologie, maar een antwoord op problemen in enkele gemeenten
betreffende het opdringen van de joodse wet aan niet-joodse christenen (Gal.) en de aanvaarding van
joodse christenen (Rom.). Paulus doet ook niet aan systematische theologie, maar neemt zoals in de
rabbijnse schriftuitleg een oudtestamentisch gegeven als uitgangspunt om een en ander te verhelderen:
Gen.15:6; Rom.4:9-12; Gal.3:6-9. Beslissend is voor Paulus het geloof in Jezus, niet het doen van de wet.
Al blijft het doen van de wet wel de wijze waarop de jood in Christus zalig wordt, het is geen exclusieve
heilsweg die aan niet-joden mag opgedrongen worden. Tomson (‘Als dit uit de hemel is ...’, 163) wijst
erop dat een dergelijke relativering van de betekenis van de wet niet uitzonderlijk was in het toenmalige
jodendom. Ook de hillelitische Farizeeën kenden de gedachte van ‘de rechtvaardigen uit de volkeren’.
Paulus schrijft ook op een eerder sombere wijze over de wet (zie Ridderbos, Paulus, 139-170). Wie op de
wet vertrouwt is vervloekt, je wordt er niet door gerechtvaardigd (Gal. 3:10-11); de wet lijkt zonde juist
uit te lokken (Rom.7:5-12). Men zou kunnen zeggen dat de zonde dood is zonder de wet omdat ze geen
referentiepunt heeft, geen gebod waartegen gezondigd kan worden. Maar mét de wet begint de zonde te
leven, dan doet de zonde zich pas goed gelden. Zo geldt: "de kracht der zonde is de wet", 1 Kor.15:56.
Tomson (‘Als dit uit de hemel is ...’, 165) wijst op de verwantschap met de Essenen, die samen met
hun strenge wetsbetrachting ook variaties op psalm 143:2 belijden: “ga niet in het gericht met uw knecht,
want niemand die leeft, is voor U rechtvaardig”:
Ik weet dat er hoop is, dank zij uw gunstbewijzen, en verwachting vanwege uw grote kracht.
Niemand is rechtvaardig als Gij gericht houdt en [onschuldig bij] uw rechtsgeding.
Ik weet dat geen mens rechtvaardig is buiten u om. (1 QH 9:14; 16:19[11] vert. van der Woude).
Zo zegt ook Paulus, variërend op hetzelfde psalmvers:
Daarom, dat uit werken der wet geen vlees voor Hem gerechtvaardigd zal worden (Rom.3:20).
Wetende dat de mens niet gerechtvaardigd wordt uit werken der wet (Gal.2:16).
Paulus vertoont een zekere verwantschap met Esseens gedachtegoed: de wet blijft (voor de jood)
belangrijk maar kan niet geduid worden als de wijze waarop men het heil verwerft. Interessant is dat ook
hier blijkt hoe men op soepele wijze omging met een schriftvers.
Paulus blijft wel een praktische betekenis toekennen aan de wet. In 1 Kor. gaat Paulus in op vragen van
de gemeente. In zijn antwoord steunt hij op externe gezagsbronnen: de wet van Mozes, de gewoonte der
gemeenten, het wetsonderricht van Jezus en zijn eigen gezag als apostel (1 Kor.9:8-9; 14:34;
7:8,10,12,25). Paulus blijft praktisch belang hechten aan de wet en het onderricht van Jezus. Soms
verwijst Paulus ook naar een apostolische overlevering (1 Kor.7:39).
Paulus acht een beperkt aantal universele geboden geldig voor niet-joden. Hij deelt het concept van
wat later de noachitische geboden wordt genoemd. De kern daarvan bestaat uit verbod op afgoderij,
seksueel wangedrag en bloedvergieten. Daar komen voor Paulus de voorschriften bij over de eredienst,
hier dient men zich te houden aan de gewoonte in alle kerken. Het doen van de wet als geheel bleef de
roeping van de joden.
5. Dwaalleringen
Paulus weet dat er in Korinthe partijen zijn, die zich naar bepaalde personen noemen, maar het is niet
zeker dat Paulus de doelstellingen van deze partijen kent (1 Kor.1:10-13; 3:3-7). Hij heeft gehoord van
verdeeldheid (1 Kor.11:18,19). In dit verband schrijft Paulus in 1 Kor.9:1-14 over zijn bevoegdheid en
rechten als apostel.
In 2 Kor. leren wij uit Paulus’ verdediging dat zijn tegenstanders zich erop beroemen Israëlieten te
zijn, dienaren van Christus (2 Kor.11:22-23), en dat zij tekenen verrichten (2 Kor.12:11-12). Hun leuze
kan geweest zijn "alles is geoorloofd" (1 Kor.6:10,12). Paulus waarschuwt zijn lezers voor hoererij en
wijst erop dat lichamen van gelovigen leden zijn van Christus, zodat men daarmee niet doet wat men
maar wil (1 Kor.6:15-20). De prediking van deze dwaalleraars lijkt libertinistisch te zijn.
De geschriften van het Nieuwe Testament
25
In zijn brief aan de Galaten vaart Paulus uit tegen mensen die een ander evangelie brengen (Gal.1:6-10).
Paulus zegt dat men heiden-christenen niet kan dwingen zich als joden te gedragen, m.a.w. door
gerechtigheid te verwachten door het volbrengen van de wet (2:14,21). Meer concreet gaat het over het
invoeren van de besnijdenis voor heiden-christenen (5:1-6). In Hand. 15:1 wordt eveneens gesproken over
gelovigen die menen dat men moet besneden worden om behouden te worden.
Ook in zijn brief aan de Filippenzen schrijft Paulus over deze problematiek. Hij heeft het over “de
honden, de slechte arbeiders” die aandringen op besnijdenis en het houden van de wet (3:2-11), maar ook
over mensen die hun buik als God beschouwen (3:19). In Titus 1:10-12 vinden wij evenzo de
‘besnijdenis’ en ‘vadsige buiken’ samen genoemd. Onderzoekers zijn het er niet over eens of deze
judaïserende en libertinistische aspecten wijzen op afzonderlijke dwaalleren of moeten gezien worden als
behorend tot één bepaalde dwaalleer.
De stad Kolosse ligt in een gebied in Klein Azië waar een mix van culten floreerde: Phrygische culten,
Isis, Mithras, Grieks-Romeinse goden en ook de joodse godsdienst bestonden er naast elkaar. Kol.2:8
heeft het over de stoicheiai tou kosmou, de ‘elementen van de kosmos’ (NBV ‘machten van de wereld’).
In de Griekse filosofie werd daaronder verstaan: aarde, vuur, water en lucht. Maar in de hellenistische tijd
werd de term ook gebruikt om kosmische heersers of geesten aan te duiden die de wereld domineerden
(astrologie). De verwijzing in Kol.2:15 naar ‘overheden’ en ‘machten’ en ‘engelenverering’ wijzen in die
richting. Daarnaast spreekt Paulus over het houden van bepaalde feestdagen, het verbod op eten van
sommige spijzen en kastijding van het lichaam (2:17-23).
Op basis van deze gegevens neigen onderzoekers ertoe de valse leraren in Kolosse te omschrijven
als joodse christenen wier ‘filosofie’ (Kol.2:8) bestond uit een mengeling van joodse, christelijke en
pagane elementen. Daarin werden engelen geassocieerd met de sterren en die werden aanbeden op
feestdagen, bij nieuwe maan en op de sabbat, bijna als goden die het universum en het menselijk leven
regelden. Enkele onderzoekers denken aan gnostische invloeden of aan een mysteriereligie, doch
daarvoor zijn nauwelijks echte aanwijzingen. (Brown, Introduction, 606-607).
In Titus 1:10-16 zijn de dwaalleraren joden (afkomstig uit Kreta?) die de gelovigen allerlei regels over
wat rein en onrein is, willen opleggen. Niet duidelijk is wat bedoeld wordt met joodse fabels. Sommige
onderzoekers hebben gemeend dat hier een syncretisme speelt dat joodse en gnostische elementen
combineerde. Daarvoor zijn echter te weinig elementen beschikbaar.
In 1 Tim. gaat het over mensen die de wet van God willen onderwijzen, zich verdiepen in
verzinsels en ‘eindeloze geslachtsregisters’ (1 Tim.1:4,7; vgl. Tit.1:14;3:9). Zij verbieden het huwelijk en
het genot van spijzen (1 Tim.4:3); de opstanding heeft reeds plaatsgehad (2 Tim.2:17-18; vgl. 1
Kor.15:12). Ten onrechte wordt dit alles ‘kennis’ (gnosis) genoemd (1 Tim.6:20).
Duidelijk is dat hier een ascetisch leven wordt gepropageerd. De geslachtsregisters doen denken
aan het boek Jubileeën, waarin oudtestamentische geslachtsregisters door joden bewerkt waren. Of hier
ingegaan wordt tegen gnostische leerstellingen is allerminst zeker; de genoemde dwaalleringen hoeven
niet van na-paulinische oorsprong te zijn. De in de pastorale brieven genoemde 'woordenstrijd' en 'fabels'
doen trouwens denken aan de 'wijsbegeerte' en 'holle klanken' in Kol.2:8.
IV De brief aan de Hebreeën
1. Auteur
Deze brief vermeldt geen auteur. Oude overleveringen uit Alexandrië schrijven de brief aan Paulus toe.
Eusebius schrijft over Clemens van Alexandrië:
Clemens beweert dat de Brief aan de Hebreeën van Paulus is, geschreven voor de Hebreeën in de
Hebreeuwse taal; Lukas zou er een nauwkeurige vertaling van gemaakt hebben voor de Grieken.
Daarom kan men in de vertaling van deze brief en in het boek van de Handelingen dezelfde kleur,
hetzelfde type stijl tegenkomen. Hij zegt terecht dat er in de titel niet bijgezegd werd: ... van Paulus
de apostel. Want hij schreef immers aan de Hebreeën; die hadden vooroordelen tegen hem en
De geschriften van het Nieuwe Testament
26
vonden hem verdacht; om de lezers niet bij voorbaat van het lezen af te houden heeft hij, verstandig
genoeg, zijn naam er niet boven gezet. (Eusebius Kerkgeschiedenis, VI,14:2-3 Vert. Chr. Fahner).
Elders schrijft Eusebius:
Paulus heeft veertien brieven nagelaten; dat is zeker. Niet onvermeld mag echter blijven dat
sommigen de Brief aan de Hebreeën als niet van Paulus beschouwd hebben met het argument, dat
het auteurschap omstreden was in de Romeinse gemeente. (Eusebius, Kerkgeschiedenis, III:3:5.
Vert. Chr. Fahner).
Origenes zegt:
Ik zou duidelijk zeggen dat de gedachten van de apostel zijn, maar dat de manier van spreken en de
zinsbouw afkomstig zijn van iemand die neerschreef wat hij zich van de apostel herinnerde; zoals
iemand die in het kort schriftelijk vastlegde wat zijn leermeester gesproken had. Als een gemeente
deze brief als afkomstig van Paulus beschouwt, alle lof daarvoor; want mensen van vroeger hebben
de brief niet voor niets als van Paulus overgeleverd. Maar God alleen weet waarlijk, wie de brief op
schrift gesteld heeft. (Eusebius, Kerkgeschiedenis, VI,26:13-14.Vert. Chr. Fahner).
Toch wordt in de 4e eeuw Paulus als auteur aangenomen in de Griekse en Syrische kerk. In het Westen
heerst nogal verwarring over de brief. In de Canon Muratori (rond 200) komt hij niet voor; waar hij
bekend is wordt hij niet beschouwd als zijnde van Paulus. Maar onder invloed van de oosterse kerken
wordt de brief ook in het Westen als paulinisch beschouwt, eveneens in de 4e eeuw. Vandaag de dag
aanvaardt men het paulinisch auteurschap van deze brief niet meer. Paulus' naam wordt niet vernoemd, en
zowel de stijl als de vormgeving der gedachten zijn verschillend van dewelke we terugvinden in de
brieven van Paulus.
2. Tijd en plaats van ontstaan
Een aantal passages spreken over de tempeldienst in de tegenwoordige tijd (Hebr.5:1-5; 8:3), zodat men
zou kunnen aannemen dat de tempel nog functioneerde toen de brief geschreven werd - dus voor 70.
Anderzijds spreekt de auteur ook in de tegenwoordige tijd over de tabernakel (Hebr. 9:3-7; 13:11), die
toen niet meer bestond. Daar komt bij dat de auteur in Hebr. 2:3 lijkt te wijzen op een tweede generatie
christenen en dienen de vervolgingen waarvan sprake is in Hebr.10:32-34 tegen het eind van de 1e eeuw
gedateerd te worden.
Over de plaats van ontstaan valt niets te zeggen. De titel “Aan de Hebreeën” is later toegevoegd,
maar laat toch zien dat de adressanten vanwege de inhoud van de brief reeds vroeg beschouwd werden als
jodenchristenen. Volgens sommigen werd de brief geschreven aan jodenchristenen (in Palestina?) die
verleid werden terug te keren naar het jodendom. Opmerkelijk is dat de auteur vele teksten aanhaalt uit de
Septuaginta, wat wijst op een hellenistisch-joods milieu.
3. Platonische invloeden
Voor Philo van Alexandrië was de tabernakel een afbeelding van de kosmos; de tent stond voor de
geestelijke wereld, de voorhof voor de materiële wereld. De vier kleuren verwezen naar de vier wereldelementen: aarde, water, lucht en vuur, de zevenarmige kandelaar naar de zeven planeten en de twaalf
toonbroden naar de twaalf tekenen van de dierenriem (De Vita Mosis II 88-126; zie ook Josephus,
Antiquitates III:180-183). In Hebreeën wordt daar op een iets andere manier mee omgegaan, maar ook
hier is de dienst van de priesters in het aardse heiligdom een afspiegeling en afschaduwing van het
hemelse dingen (Hebr.8:5;9:23-24). Dit doet denken aan wat Plato zei over de geestelijke werkelijkheid,
de ideeën, waarvan wij op aarde de schaduwen zien. Ook Philo spreekt van een schaduw om onderscheid
te maken tussen de tastbare wereld als kopie van de eeuwige idee. Hij noemt de wereld de schaduw van
God (Leg. all. 3.97-99). Philo onderscheidt ook het hemelse archetype van de tabernakel van de materiële
kopie (Ebr. 132). Mogelijk is er ook platonische invloed in Wijsheid van Salomo 9:8: “gij hebt bevolen
een tempel te bouwen op uw heilige berg, en in de stad van uw verblijf een altaar, een nabootsing van de
heilige tent, die Gij van vóór het begin af bereid gehouden hebt”. Dergelijke gedachten vinden wij ook in
andere joods-hellenistische literatuur. In Wijsheid van Salomo 7:26, wordt over de Wijsheid gezegd:
“Want zij is de afglans van het eeuwig licht, een vlekkeloze spiegel van Gods werkzaamheid en een beeld
van zijn goedheid” (vgl. Hebr.1:3). De auteur van Hebreeën gebruikt aldus begrippen waarmee
hellenistische joden vertrouwd waren.
De geschriften van het Nieuwe Testament
27
V. Katholieke brieven
Sinds de 18e eeuw worden de brieven van Jakobus, Petrus, Johannes en Judas aangeduid als de
'katholieke brieven'. De brieven zijn namelijk niet gericht tot een plaatselijke gemeente of tot een persoon,
maar tot de universele gemeente (katholiek betekent 'algemeen').
1. Jakobus
a. Inhoud van de brief
Deze 'brief' heeft wel een adressering, maar geen 'briefeinde', geen groet. Het geschrift mist ook
persoonlijke mededelingen en kan daarom beter aangeduid worden als een op schrift gestelde
onderwijzing (er komen veel vermaningen in voor). Christus wordt wel vernoemd, maar van een
uitgewerkte christologie, zoals bij Paulus, is hier geen sprake. Het steeds weer terugkerend motief is dat
men zich moet onderwerpen aan God. Naar vorm en inhoud heeft deze 'brief' nogal wat overeenkomsten
met de joodse literatuur. Men vergelijkt graag met de Pastor van Hermas en de Didachè. De hele
oudchristelijke ethiek lijkt erg op de joodse (vgl. de Bergrede). De auteur heeft geput uit bekend materiaal
(vgl. Jak.4:6, aanhaling uit Spr.3:34LXX; Jak.1:5-Mt.7:7; Jak.5:12-Mt.5:34, uit mondelinge traditie).
Bekend is Jak.2:17-18 waar Jakobus zegt dat geloof zonder werken dood is, terwijl Paulus
beklemtoont dat alleen geloof rechtvaardigt, niet de werken der wet (Gal.2:16; Rom.3:28). Interessant is
dat beiden uitgaan van een tekst uit Gen.15:6 waar wordt gezegd dat Abraham door zijn geloof
gerechtvaardigd werd.
Jak.2:20 Wilt gij weten, gij dwaze mens, dat het geloof zonder de werken niets uitwerkt? 21 Is onze
vader Abraham niet uit werken gerechtvaardigd, toen hij zijn zoon Isaak op het altaar legde? 22
Daaruit kunt gij zien, dat zijn geloof samenwerkte met zijn werken, en dat dit geloof pas volkomen
werd uit de werken; 23 en het schriftwoord werd vervuld, dat zegt: Abraham geloofde God en het
werd hem tot gerechtigheid gerekend, en hij werd een vriend van God genoemd. 24 Gij ziet, dat
een mens gerechtvaardigd wordt uit werken en niet slechts uit geloof.
Vgl met Paulus:
Rom.4:1 Wat zullen wij dan zeggen, dat Abraham, onze voorvader naar het vlees, verkregen heeft?
2 Want indien Abraham uit werken gerechtvaardigd is, dan heeft hij roem, maar niet bij God. 3
Want wat zegt het schriftwoord? Abraham geloofde God en het werd hem tot gerechtigheid
gerekend. 4 Nu wordt hem die werkt, het loon niet toegerekend uit genade, maar krachtens
verplichting. 5 Hem echter, die niet werkt, maar zijn geloof vestigt op Hem, die de goddeloze
rechtvaardigt, wordt zijn geloof gerekend tot gerechtigheid.
Deze overeenkomst kan nauwelijks toevallig zijn, het lijkt erop dat Jakobus Paulus wil corrigeren. Op
zich is wat Jakobus zegt echter niet in strijd met Paulus’ uiteenzetting. Die heeft het over ‘werken der
wet’, die de heiden-christenen niet zullen leiden tot het heil, terwijl Jakobus het heeft over werken in de
zin van correct gedrag. Ook voor Paulus moet het geloof zichtbaar worden door een juiste levenswandel
(Rom.2:13; Ef.4:1). Mogelijk reageert Jakobus wel tegen een eenzijdige en verkeerde interpretatie van
Paulus’ woorden die door sommige paulinisten werd aangehangen (Rom.3:8; 6:1).
Toch valt hier een andere toon te beluisteren. We hebben hier te doen met een christelijke gemeente die
veel minder dan de paulinische kringen losgeraakt is van het jodendom.
b. Auteur en bestemming; tijd van ontstaan
De auteur stelt zich voor als Jakobus, dienaar van God en van de Heer Jezus Christus. Om welke Jakobus
het hier gaat is niet duidelijk. Volgens de overlevering gaat het om Jakobus, de broer van Jezus. Eusebius
schrijft over hem:
Men zegt ook dat hij de eerste van de algemene zendingsbrieven geschreven heeft. Maar men moet
bedenken dat de echtheid van die brief ontkend wordt. Er zijn maar weinig oude schrijvers, die
deze brief vermelden. (Kerkgeschiedenis, II:23:24-25, Vert. Chr. Fahner)
De Bijbelse inhoud is gegoten in een Griekse vorm. De auteur gebruikt de diatribe-stijl - die ook gebruikt
werd door de populaire filosofen uit die tijd: hij gaat in gesprek met zijn lezers (Jak.2:14,18,21; 5:13). De
auteur moet een Griekssprekende persoon geweest zijn. Daarom is het de vraag of de auteur wel Jakobus,
De geschriften van het Nieuwe Testament
28
de broeder des Heren, kan zijn, een Palestijnse jood. Men mist ook elke toespeling op de persoon van
Jezus, met wie de broeder des Heren toch in nauwe relatie heeft geleefd. Anderzijds is het goed mogelijk
dat Jakobus zijn brief - die gericht is aan christenen buiten Palestina (1:1) en daarom in het Grieks moest
worden geschreven - door een Griekse schrijver heeft laten opstellen.
De geadresseerden zijn de "12 stammen in de verstrooiing". Daarmee worden wellicht jodenchristenen bedoeld of christenen die dicht bleven aanleunen bij het jodendom, en die eveneens verspreid
leefden in het Romeinse Rijk. Als we aannemen dat Jakobus, de broeder des Heren, de auteur is, moet de
brief voor 62 geschreven zijn, het jaar waarin hij gestenigd werd.
c. Canoniciteit van de brief
Deze brief heeft lang op erkenning moeten wachten. Origenes is de eerste die de brief noemt. Hij werd
eerst in het Oosten aanvaard op het concilie van Laodicea in 360, een tijdje later ook in het Westen op de
synoden van Rome en Carthago, respectievelijk in 360 en 397. Luther noemde de brief een ‘strooien
brief’, vooral omdat Jakobus volgens hem inging tegen de rechtvaardiging door geloof alleen, wat voor
Luther de kern van het evangelie was.
2. De brieven van Petrus
a. Inhoud
Het doel van 1 Petrus is vooral christenen in hun lijden versterken. Dit lijden komt door de heidenen (1
Petr.2:12), maar door het goede te doen, zal hen de mond gesnoerd worden (2:15). Dit lijden wordt ook
genade genoemd (2:20). Het lijden toont dat het eind der tijden is aangebroken (4:1-19). De brief is
gericht tot de eerste generatie van christenen uit de heidenen, die zich onttrokken heeft aan de vroegere
manier van leven en daardoor lijden te verduren krijgt van volksgenoten. Er zijn heel wat overeenkomsten
met Paulus, vooral met de brief aan de Efesiërs.
2 Petrus heeft tot doel de christenen te vermanen het ware geloof vast te houden en zich niet te laten
verleiden door libertinisten (2 Petr.2). De auteur richt zich daarnaast tegen hen die de komst van de dag
des Heren in twijfel trekken (2 Petr.3).
b. Auteur en bestemming
In 1 Petr.1:1 wordt Petrus als auteur genoemd, hij is ook ooggetuige van Jezus’ lijden (5:1). De brief is in
goed Grieks geschreven, wat van een Galileese visser niet te verwachten is. Maar de brief werd op papier
gezet door een zekere Silvanus (5:12). Sommige onderzoekers voeren nog andere elementen aan tegen het
auteurschap van Petrus, maar die zijn niet doorslaggevend (overeenkomsten met Paulus’ brieven,
vervolgingen zouden wijzen op eind 1e eeuw, evenals vermelding van presbyters in 5:1).
De brief is gericht tot de "vreemdelingen in de verstrooiing" in Klein-Azië. Het
'vreemdelingenschap' krijgt in de brief een sterke nadruk. Het zijn vreemden in de zin van 'vreemd zijn
voor de wereld' (1:17). Op basis van 1 Petr.4:3-4 zou men menen dat het om heidenchristenen gaat: “U
hebt al genoeg tijd verspild aan allerlei zaken waarin de ongelovigen plezier hebben: losbandigheid,
wellust, dronkenschap, bras- en slemppartijen en verwerpelijke afgodendienst. Zij vinden het vreemd dat
u niet langer meedoet aan hun liederlijke uitspattingen en ze spreken daarom kwaad over u.”
Waarschijnlijk gaat het echter om ‘godvrezenden’ (die in het jodendom waren opgenomen door
besnijdenis, doop en een offer), of heidenen die sympathiseerden met joden. De exodus-beeldspraak in de
brief vergt van de lezer immers gedegen kennis van het jodendom.
Men kan zich (zoals o.a. Calvijn deed) afvragen of de tweede brief wel door de apostel Petrus werd
geschreven. De brief vertoont zulke duidelijke overeenkomsten met de brief van Judas, dat die daar wel
van afhankelijk moet zijn (alleen worden verwijzingen naar apocriefe boeken weggelaten). In 2 Petr.
worden woorden van hellenistische afkomst gebruikt die in 1 Petr. niet voorkomen en dus een ander
milieu verraden (‘goddelijke kracht’, 1:3; ‘goddelijke natuur’, 1:4). Terwijl in 1 Petr. onbevangen
gesproken wordt over het einde dat nabij gekomen is (1 Petr.4:7,17) is dat in 2 Petr. een probleem
geworden (2 Petr.3). Dit wijst op een ontwikkeling waarvan men veronderstelt dat ze tegen het eind van
de 1e eeuw heeft plaatsgevonden. De brief beroept zich op Paulus, wiens brieven al gedeeltelijk
gebundeld zijn en op dezelfde hoogte staan als “de overige schriften” (2 Petr.3:15,16), wat nauwelijks
mogelijk is vóór 64. Eusebius haalt Origenes aan over deze brief:
De geschriften van het Nieuwe Testament
29
Petrus, op wie de gemeente van Christus gebouwd wordt, waartegen de poorten der hel niets zullen
kunnen uitrichten, heeft één erkende brief nagelaten. Er is ook nog wel een tweede, maar die wordt
betwist. (Kerkgeschiedenis, VI:8, Vert. Chr. Fahner).
Zelf merkt hij op:
Wat Petrus’ geschriften betreft, wordt de ene zendbrief, die men de eerst noemt, als echt erkend. De
oude kerkvaders gebruikten die vroeger al in hun eigen werken, als ongetwijfeld een geschrift van
de apostel. Wat de zogeheten tweede zendbrief aangaat, die is - voor zover ik begrepen heb - niet
opgenomen bij de heilige boeken; toch vonden velen dit een erg nuttige zendbrief; men rekende
deze brief dan ook tot dezelfde groep als de overige geschriften. (Kerkgeschiedenis, III:3:1,Vert.
Chr. Fahner).
Daartegenover staat dat de auteur zich uitdrukkelijk als apostel en ooggetuige voorstelt (2 Petr.1:1, 16-18)
en verwijst naar een reeds eerder geschreven brief (2 Petr.3:1). Het is echter moeilijk valabele argumenten
te vinden tegen de aanname dat we met een pseudepigraaf te maken hebben.
De brief is gericht aan "hen die een even kostbaar geloof als wij hebben verkregen". Verder is hier
niets over bekend.
c. Tijd en plaats van ontstaan
Het is niet waarschijnlijk dat Petrus naar gemeenten in Klein-Azië geschreven heeft tijdens Paulus'
werkzaamheid daar. Dat zal nadien gebeurd zijn, tegen het eind van Petrus' leven. Petrus werd gedood
door Nero in 64; de brief moet dan geschreven zijn rond 60.
Wat de plaats van ontstaan betreft; de brief eindigt met: "U laat de mede-uitverkorene te Babylon
groeten". Het is niet waarschijnlijk dat daarmee Babylon Mesopotamië is bedoeld, waar Petrus nooit
geweest is. Mogelijk moeten we denken aan Babylon in Egypte. Marcus, in wiens gezelschap Petrus is
(5:15) - tijdens het schrijven van deze brief - wordt door Eusebius (Kerkgeschiedenis IV:11:6) genoemd
als eerste episcopos van Alexandrië. Volgens Eusebius (Kerkgeschiedenis II:15:2) is Babylon een
aanduiding voor Rome (vgl. Openb.14:8), wat door de meeste moderne onderzoekers gevolgd wordt.
Opgravingen op de Vaticaanse heuvel legden het graf van Petrus bloot.
De tweede brief moet men naargelang wie men als auteur aanneemt, dateren op ongeveer 64 of rond het
eind van de 1e eeuw. Over de plaats van ontstaan is weinig zinnigs te zeggen.
3. De brieven van Johannes
a. De inhoud
Dit geschrift mist een begin en slot, waardoor het moeilijk als een brief beschouwd kan worden. Het is
evenmin een op schrift gestelde prediking, daarvoor is de inhoud te weinig actueel en te algemeen. Men
heeft dit geschrift wel getypeerd als een herderlijk schrijven (encycliek). De inhoud bestaat uit
vermaningen. De christenen worden geroepen te leven in strenge afzondering van de
wereld(sgezindheid): “Heb de wereld en wat in de wereld is niet lief” (1 Joh.2:15). De dwaalleer dat Jezus
niet in het vlees is gekomen (docetisme) wordt bestreden (1 Joh.1:1-4; 4:2). Verder wordt de nadruk
gelegd op de verwachting van Christus’ wederkomst.
In 2 Joh. hebben we duidelijk met een brief te maken (afzender en slotgroet). Inhoudelijk komt de brief
neer op een uittreksel uit 1 Johannes. De 3e brief handelt over vreemdelingen die “uitgaan terwille van de
naam" (3 Joh.:5-7) die moeten ontvangen worden.
b. Auteur, bestemming en tijd van ontstaan
Wie de drie johanneïsche brieven heeft geschreven wordt nergens vermeld. In 1 Joh.1-4 stelt de auteur
zich voor als ooggetuige. In 2 en 3 Johannes stelt de auteur zich voor als de 'oudste'. Deze brieven zijn
naar taal en inhoud erg met elkaar verwant, en ze zijn verwant met het evangelie naar Johannes. De
brieven moeten dus stammen uit een kring rond Johannes. Men dateert de brieven tegen het eind van de
1e eeuw. De geadresseerden behoren tot de gemeente van Christus (2 Joh.1). De adressant van de 3e brief
is Gajus (3 Joh.:1). De ontvangers van de brief zullen we in Klein-Azië of Syrië moeten zoeken. In de
brieven van Ignatius wordt eveneens gesproken over docetisme, brieven die gericht waren aan gemeenten
in Klein-Azië.
De geschriften van het Nieuwe Testament
30
Op Syrisch gebied kan 1 Joh.5:8 wijzen, waar als 3 getuigen genoemd worden: de Geest en het water en
het bloed. Een kenmerk van de Syrische gemeenten was dat men daarin opgenomen werd door eerst te
bidden om de Geest en dan pas gedoopt te worden (in het Westen kwam de bede om de Geest na de
waterdoop).
4. De brief van Judas
a. Inhoud
De brief is bedoeld om te vermanen (Jud.3), er zijn namelijk mensen die losbandig leven (Jud.4). Hen
wordt voorgehouden wat de Heer gedaan heeft met Israël, met gevallen engelen, met Sodom en Gomorra
(Jud.5-8). De gemeente wordt tenslotte opgeroepen de Heer trouw te blijven. Opmerkelijk is het
veelvuldig aanhalen van buiten-Bijbelse boeken, zoals uit de Hemelvaart van Mozes en de Apocalyps van
Henoch. Dit laat zien dat Judas minder rekening hield met wat canoniek of ‘geïnspireerd’ was dan
christenen later zouden doen.
b. Auteur, bestemming, tijd en plaats van ontstaan
De auteur stelt zich voor als Judas, de broeder van Jakobus. En daarmee zal bedoeld zijn Jakobus, de
broeder des Heren. Alleen die Jakobus bezit autoriteit en het is er Judas bij het noemen van die naam
allicht om te doen zijn brief zo meer gezag te laten hebben. Van deze Judas zelf is verder niets bekend.
Over de geadresseerde is evenmin iets bekend. De brief is wellicht in Palestina geschreven, misschien
rond 60 of 70.
VI. Openbaring
1. Inhoud
De auteur heeft van de Heer de opdracht gekregen op te schrijven wat hij gezien heeft, wat is en wat zal
komen (Openb.1:1). De eerste drie hoofdstukken handelen over 'wat is'. Vanaf Openb.4 wordt beschreven
wat 'na dezen' moet geschieden. Dit geschrift behoort tot de apocalyptische literatuur (avpokalu,ptw,
wegnemen van een bedekking). In het O.T. komen eveneens apocalyptische stukken voor, bijv. Daniël 712). In het N.T. kan men tot de apocalyptiek rekenen: 1 Thess.4:13-18; 2 Thess.2; 1 Kor.15; Mark.13; e.a.
De meeste beelden die Johannes ziet zijn beelden die we terug vinden in het O.T.: de vier engelen/wagens
aan de hoeken der aarde (Openb.7:1-Zach.6:5), een bazuin als waarschuwing voor het oordeel
(Openb.8:6-Ezech.33:3-5), een te voeren strijd tegen de draak (Openb.12:7-9-Jes.27:1), iemand die
eruitziet als een mensenzoon (Openb.14:14-Dan.7:13) enz. Sommige symbolen, zoals dat van de draak of
het zeemonster dat rebelleert tegen God, waren ook bekend in de strijd- en scheppingsverhalen van andere
culturen in het toenmalige Midden Oosten. Ook de getallensymboliek komt overeen met die van het O.T.
Kenmerkend zijn de vele hymnen, zoals Openb.5:9,10. In veel gevallen lijken de beelden te doelen op
situaties die zich toentertijd afspeelden. Openb.13:1 verwijst naar het Romeinse Rijk, Babylon is
waarschijnlijk Rome (Openb.17). Toch zijn deze beelden ook boven-historisch, waardoor ze kunnen
toegepast worden op elke periode van verdrukking.
2. Auteur en bestemming
De auteur noemt zich vier maal Johannes (Openb.1:1 e.a.). Hij is bekend aan zijn lezers aan wie hij zich
voorstelt als iemand die net als hen in verdrukking verkeert (Openb.1:9). Reeds vroeg werd verondersteld
dat Johannes de apostel de auteur was. Zo bijv. Justinus Martyr in Dialoog met Trypho 81:4. Ook
Clemens van Alexandrië schrijft dit boek toe aan die Johannes. Later komt daar verandering in als velen
zich gaan verzetten tegen opvattingen over het 1000-jarig rijk. Dionysius van Alexandrië (midden 3e
eeuw) meent dat het om een ons onbekende Johannes gaat. Immers: “We kunnen ook vaststellen dat de
stijl van zowel het evangelie als de brief verschilt van de zinsbouw van de Openbaring” (Eusebius,
Kerkgeschiedenis, VII:25:24,Vert. Chr. Fahner). Het boek heeft een heel apart taalgebruik, dat we niet
terugvinden in het evangelie naar Johannes of in de johanneïsche brieven. Hier is iemand aan het woord
die ofwel Hebreeuws denkt en Grieks schrijft, ofwel met opzet Hebraïserend Grieks schrijft. Toch kan
De geschriften van het Nieuwe Testament
31
deze aparte taal en stijl veroorzaakt zijn door de aard van het boek Openbaring. Als men het auteurschap
van Johannes, de discipel van Jezus, verwerpt is het door een ons onbekende Johannes geschreven.
Dit geschrift is met name gericht aan de zeven gemeenten in Asia (Openb.1:4), gemeenten die
blijkens Openb.1:19 in verdrukking zijn.
3. Plaats en tijd van ontstaan
Johannes schrijft dat hij zijn gezichten ontving op het eiland Patmos, voor de westkust van Klein-Azië.
Irenaeus vermeldt in Adv. Haereses V:30:3 dat Johannes deze Openbaring schreef “niet zo lang geleden,
maar nog bijna tijdens onze generatie, tegen het eind van de regering van Dominitianus”. Dominitianus
regeerde van 81-96, een tijd waarin er inderdaad een conflict was tussen de gemeente en de keizer, die
zich noemde: 'Dominicus ac deus noster': onze heer en god. Openbaring moet dus geschreven zijn rond
het jaar 90.
Bijlagen
1. Jakobus, Mattheüs (NBV) en rabbijnse literatuur
Jak.1:55 Komt een van u wijsheid tekort? Vraag
God erom en hij, die aan iedereen geeft, zonder
voorbehoud en zonder verwijt, zal u wijsheid
geven.
Matt.7:7 Vraag en er zal je gegeven worden, zoek
en je zult vinden, klop en er zal voor je worden
opengedaan.
Jak.5:12 Maar bovenal, broeders en zusters,
zweer geen enkele eed, niet bij de hemel, niet bij
de aarde, nergens bij. Laat uw ja ja zijn, en uw nee
nee, anders zult u ervoor gestraft worden.
Matt.5:34 En ik zeg jullie dat je helemaal niet moet
zweren, noch bij de hemel, want dat is de troon van
God, 35 noch bij de aarde, want dat is zijn
voetenbank, noch bij Jeruzalem, want dat is de stad
van de grote koning; 36 zweer evenmin bij je eigen
hoofd, want je kunt nog niet één van je haren wit
of zwart maken. 37 Laat jullie ja ja zijn, en jullie
nee nee; wat je daaraan toevoegt komt voort uit het
kwaad.
Midr.Ruth 3:18 het ja van de rechtvaardigen is een
ja, en hun neen een neen.
Jak.3:11 Laat een bron soms uit eenzelfde ader
zoet en bitter water opwellen? 12 Of kan een
vijgenboom olijven voortbrengen, of een wijnstok
vijgen? Net zomin geeft een zilte bron zoet water.
Matt.7:16 Aan hun vruchten zul je hen herkennen.
Men plukt toch geen druiven van doornstruiken of
vijgen van distels?
Jak.4:11 Spreek geen kwaad van elkaar, broeders
en zusters. Wie kwaadspreekt van een ander of een
ander veroordeelt, spreekt kwaad van de wet en
veroordeelt de wet. En als u de wet veroordeelt,
handelt u niet naar de wet, maar treedt u op als
rechter.
Matt.7:1 Oordeel niet, opdat er niet over jullie
geoordeeld wordt. 2 Want op grond van het
oordeel dat je velt, zal er over je geoordeeld
worden, en met de maat waarmee je meet, zal jou
de maat genomen worden.
mAbot 2:4 Hillel zei: Oordeel je naaste niet, tot je
in zijn plaats gekomen bent.
2. Efese en 1 Petrus
1 Petr.1:3 Geprezen zij de God en Vader van onze
Heer Jezus Christus: in zijn grote barmhartigheid
heeft hij ons opnieuw geboren doen worden door
de opstanding van Jezus Christus uit de dood,
waardoor wij leven in hoop.
De geschriften van het Nieuwe Testament
Ef.1:3 Gezegend zij de God en Vader van onze
Heer Jezus Christus, die ons in de hemelsferen, in
Christus, met talrijke geestelijke zegeningen heeft
gezegend.
32
1 Petr.1:14 Wees als gehoorzame kinderen en geef
niet opnieuw toe aan de begeerten waardoor u
vroeger, toen u nog onwetend was, werd beheerst
Ef.2:2 waarmee u de weg ging van de god van deze
wereld, de heerser over de machten in de lucht, de
geest die nu werkzaam is in hen die God
ongehoorzaam zijn. 3 Net als zij lieten ook wij
allen ons eens beheersen door onze wereldse
begeerten, wij volgden alle zelfzuchtige verlangens
en gedachten die in ons opkwamen en stonden van
nature bloot aan Gods toorn, net als ieder ander.
1 Petr.2:18 Slaven, erken het gezag van uw
meesters en heb ontzag voor hen, niet alleen voor
de goede en rechtvaardige, maar ook voor de
onrechtvaardige.
Ef.6:5 Slaven, gehoorzaam uw aardse meester zoals
u Christus gehoorzaamt, met ontzag, respect en
oprechtheid.
1 Petr.3:1 Voor u, vrouwen, geldt hetzelfde: erken
het gezag van uw man. Dan zullen mannen die
weigeren Gods boodschap te aanvaarden daarvoor
gewonnen worden door het gedrag van hun vrouw,
zonder dat zij iets hoeft te zeggen, 2 omdat ze zien
hoe zuiver u leeft uit ontzag voor God.
Ef.5:22 Vrouwen, erken het gezag van uw man als
dat van de Heer,
1 Petr.3:7 U, mannen, moet verstandig omgaan met
uw vrouw, die brozer is dan u. Behandel haar met
respect, want zij deelt samen met u in de genade
van het nieuwe leven. Dan staat niets uw gebeden
in de weg.
Ef.5:25 Mannen, heb uw vrouw lief, zoals Christus
de kerk heeft liefgehad en zich voor haar heeft
prijsgegeven.
1 Petr.3:8 Tot slot vraag ik u: Wees allen
eensgezind, leef met elkaar mee, heb elkaar lief als
broeders en zusters, wees barmhartig en bereid de
minste te zijn.
Ef.4:32 Wees goed voor elkaar en vol medeleven;
vergeef elkaar zoals God u in Christus vergeven
heeft.
3. Judas en 2 Petrus
2 Petr.2:4 Want indien God engelen, die gezondigd
hadden, niet gespaard heeft, maar hen, door hen in
de afgrond te werpen, aan krochten der duisternis
heeft overgegeven om hen tot het oordeel te
bewaren.
Jud.6 en dat Hij engelen, die aan hun oorsprong
ontrouw werden en hun eigen woning verlieten,
voor het oordeel van de grote dag met eeuwige
banden onder donkerheid heeft bewaard gehouden.
2 Petr.2:6 en de steden Sodom en Gomorra tot as
verbrand, tot omkering gedoemd en ten voorbeeld
gesteld heeft voor hen, die goddeloos zouden leven,
Jud.7 zoals Sodom en Gomorra en de steden in hun
nabijheid, die op gelijke wijze als genen haar
hoererij hebben botgevierd en ander vlees
achternagelopen zijn, daar liggen als voorbeeld,
onder een straf van eeuwig vuur.
2 Petr.2:15 Doordat zij de rechte weg verlaten
hebben, zijn zij verdwaald en de weg opgegaan van
Bileam, de zoon van Beor, die het loon der
ongerechtigheid liefhad.
Jud.11 Wee hun, want zij zijn de weg van Kaïn
opgegaan, zij zijn voor de verleiding van een
Bileamsloon bezweken en door het verzet van een
Korach ten onder gegaan.
2 Petr.2:13 Zij achten het een genot op klaarlichte
dag te zwelgen; schandvlekken en smetten zijn zij,
die in hun bedriegerijen zwelgen, als zij met u
feesten.
Jud.12 Dezen zijn de schandvlekken bij uw
liefdemalen, zij, die zonder schroom tezamen
feesten om zichzelf te weiden.
De geschriften van het Nieuwe Testament
33
2 Petr.2:17 Dezen zijn bronnen zonder water,
nevelen, door een windvlaag voortgejaagd, voor
wie de donkerste duisternis is weggelegd.
Jud.12 ... wolken, die geen water geven, daar zij
door winden voorbijgejaagd worden; bomen, die in
de late herfst geen vrucht geven; tweemaal
gestorven zijn zij en ontworteld;
4. Judas en apocriefe literatuur
Judas 6 Denk ook aan de engelen die hun
oorspronkelijke positie ontrouw werden en de hun
toegewezen plaats verlieten: tot het oordeel op de
grote dag houdt hij hen met onverbreekbare boeien
in de onderwereld gevangen.
1 Hen.10:5 En [de engel Raphaël] maakte een put
in de woestijn in Duda’el en wierp hem [Azazel]
daar in; hij gooide boven op hem ruwe en scherpe
rotsen. En hij bedekte zijn aangezicht zodat hij het
licht niet zou zien, en opdat hij zou gezonden
worden in het vuur op de grote dag van het oordeel.
Judas 9 Zelfs de aartsengel Michaël waagde het
niet de duivel te beschuldigen en te veroordelen
toen hij met hem twistte over het lichaam van
Mozes. Hij zei alleen: ‘Moge de Heer u straffen.’
Clemens van Alexandrië was de eerste die erop
wees dat het verhaal over de strijd tussen Michaël
en de duivel over het lichaam van Mozes genomen
was uit de ‘Hemelvaart van Mozes’, een verloren
gegaan apocrief.
Judas 11 Wee hun! Ze gaan de weg van Kaïn, net
als Bileam geven ze zich voor geld over aan
bedrog, en net als Korach gaan ze aan hun
opstandigheid ten onder.
Hier wordt wel gerefereerd aan bijbelse personages,
maar die waren in de joodse literatuur veel
uitgebreider ontwikkeld.
Judas 14 Zij zijn het ook over wie Henoch, de
zevende vanaf Adam, geprofeteerd heeft toen hij
zei: ‘Ik zie de Heer komen met zijn heilige
tienduizendtallen 15 om over allen zijn vonnis uit
te spreken; alle goddeloze zondaars zal hij
veroordelen voor alle goddeloze daden die ze in
hun goddeloosheid bedreven hebben en voor de
harde woorden waarmee ze hem hebben beledigd.’
1 Hen.1:9 Zie, hij zal komen met tienduizend maal
duizend heiligen om zijn vonnis uit te spreken over
allen. Hij zal de kwaden vernietigen en alle vlees
bestraffen om alles dat zij gedaan hebben, dat wat
de zondaars en de kwaden misdreven hebben tegen
Hem.
Bibliografie
D.E. Aune (red.), Greco-Roman Literature and the New Testament (SBL Sources for Biblical Study, 21),
Atlanta 1988.
R.E. Brown, An Introduction to the New Testament, New York 1997.
A.F.J. Klijn, De wordingsgeschiedenis van het Nieuwe Testament, Nijkerk 1987.
A.F.J. Klijn, Inleiding tot het Nieuwe Testament, Utrecht Antwerpen 1936.
P.J. Tomson, ‘Als dit uit de hemel is, ...’, Jezus en de schrijvers van het Nieuwe Testament in hun
verhouding tot het Jodendom, Hilversum 1997, hoofdstukken 5 - 8.
K. & B. Aland, Der Text des Neuen Testaments: Einfürung in die wissenschaftlichen Ausgaben und in
Theorie wie Praxis der modernen Textkritik, Stuttgart 1981.
H. Ridderbos, Paulus, ontwerp van zijn theologie, Kampen 1978.
F. García Martínez A.S. van der Woude, De Rollen van de Dode Zee: Ingeleid en in het Nederlands
vertaald, 1 & 2, Kampen Tielt 1994.
De geschriften van het Nieuwe Testament
34