Gedragsbewust beleid

Gedragsbewust beleid:
what’s new and what’s not?
Gedragsbewust Beleid. Deze term introduceerde Panteia op het gelijknamige symposium in maart. Het is het
antwoord van het onderzoeksbureau op de grote aandacht voor gedragseconomie en sociale psychologie en
de bijdrage die zij kunnen leveren aan overheidsbeleid. De interesse voor het onderwerp was zelfs zo groot
dat besloten werd om een tweede symposium te organiseren. Een impressie van een wederom drukbezocht
symposium.
Bij aanvang van het symposium stel ik mezelf de
Fred van Raaij, hoogleraar economische psychologie
vraag: wat is er eigenlijk nieuw aan gedragsbewust
en keynote speaker op het symposium, geeft
beleid? Ik vraag het onder de koffie aan een aantal
een theoretische aanzet. De belangrijkste les uit
aanwezigen – toevallig allen Rijksambtenaar – en kom
gedragseconomisch onderzoek van de afgelopen
er al gauw achter dat het thema goed op de radar
decennia is deze: gedrag komt tot stand door bewuste
staat. Mijn gesprekspartners zijn op de hoogte van de
én onbewuste processen, en misschien wel meer
gedragseconomie en sociale psychologie, maar zijn er
door de laatste dan door de eerste. De ratio kan een
nog niet over uit hoe je gedragsbewust beleid handen en
rol spelen in de bewuste processen, maar haar rol is
voeten geeft. Mooi, eens kijken wat we kunnen leren.
beperkter dan we lang hebben gedacht – en dan we
misschien graag zouden willen denken.
Onzinnige abonnementsoptie
vraag “maakt u gedragsbewust beleid?” is het meest
Van Raaij illustreert zijn verhaal met voorbeelden. Zo
gehoorde antwoord: “dat is op mijn werkveld niet zo van
blijkt dat u helemaal niet houdt van veel keuzes. U bent
toepassing” of “dat ligt wat gevoelig”.
daarom geneigd om ieder jaar van het standaardaanbod
van dezelfde zorgverzekeraar gebruik te maken. Ook
Misschien, bedenk ik me, is het ook niet eerlijk
gaat u eerder op een telefonische aanbieding in wanneer
om een label op beleid te plakken: dit beleid is
de verkoper vertelt dat u al de 87stebent die hij vandaag
gedragsbewust, en dit beleid niet. Het veronderstelt
belt. En wist u dat u eerder een duur abonnement op
een strakke dichotomie tussen nieuw en oud, goed en
een krant of tijdschrift zult nemen wanneer er ook een
fout beleid. Terwijl ook ‘klassiek’ beleid dat inspeelt op
onzinnige abonnementsoptie bij staat, die u bijvoorbeeld
bewuste gedragsmechanismen erg effectief kan zijn
minder biedt voor hetzelfde bedrag? In vaktermen: de
in het beïnvloeden van gedrag. Een vast recept voor
default bias, irrelevante priming, en de decoy optie.
gedragsbewust beleid is wellicht te hoog gegrepen.
De conclusie van Van Raaij: de mens is geen rationeel,
Mijn voorlopige conclusie is dat het er bij gedragsbewust
nutsmaximaliserend wezen dat zijn opties afweegt en
beleid vooral om gaat in de totstandkoming van
de meest gunstige kiest, maar eerder een ‘voorspelbaar
beleid aandacht te hebben voor onderliggende
irrationeel’ wezen. Van Raaij beschrijft hiermee een
gedragsmechanismen en de in te zetten
paradigmaverschuiving die – zo blijkt bij navraag tijdens
beleidsinstrumenten daarop aan te passen. In die zin is
de borrel – breed gedragen is: van de homo economicus
gedragsbewustzijn meer een kwaliteit van het proces
naar de mens van vlees en bloed.
dan van het beleid zelf. Het vraagt om een daadwerkelijk
open interesse in de doelgroepen van beleid.
Interesse in de doelgroepen
Wat betekent deze paradigmaverschuiving voor de
Mythes
dagelijkse praktijk van het beleidsproces? Dat blijkt een
Fraude-onderzoeker Guido Brummelkamp geeft tijdens
ongemakkelijke vraag voor sommige bezoekers. Veel
het plenaire gedeelte een leuke illustratie. Hij prikt, op
beleidsmakers blijken goed ingevoerd in het onderwerp.
basis van zijn onderzoek onder uitkeringsfraudeurs,
Ze kennen de theorie en zien de belofte die ze in zich
enkele mythes door over de rationele fraudeur. Uit zijn
draagt om beleid effectiever te maken. Maar op de
onderzoek blijkt dat de fraude vaak een ‘omissiedelict’
is in plaats van een ‘commissiedelict’. Dat wil zeggen,
de fraude is ontstaan omdat de persoon iets heeft
nagelaten, omdat hij iets niet heeft aangegeven terwijl
hij dat wel had moeten doen. Vaak gaat daar geen
rationeel proces aan vooraf waarbij de kosten en baten
tegen elkaar worden afgewogen.
Brummelkamp betrok ook de opdrachtgever bij de
gesprekken met de uitkeringsfraudeurs. Hij hield
interviews in een ‘spiegelkamer’, zodat de opdrachtgever
achter een spiegelend raam kon kijken en luisteren
naar het gesprek. Volgens Hans Donkers, directeur
van Panteia, gaat beleidsonderzoek er in de toekomst
steeds vaker zo uitzien. “De rol van de onderzoeker is
het verbinden van de doelgroep met de beleidsmaker.
Hij bevraagt de doelgroep, abstraheert en vertaalt
de gedragsmechanismen. Hij geeft de beleidsmaker
daarmee aanknopingspunten om gedrag effectief te
beïnvloeden. Idealiter wordt de opdrachtgever betrokken
bij het onderzoek, dan ontstaat een gezamenlijke taal.”
Nieuwe beleidsopties
Met de ‘voorspelbaar irrationele’ burger in het
achterhoofd ontstaan er nieuwe beleidsopties. Aan de
klassieke beleidsinstrumenten van de wortel, de stok
en de preek wordt onder meer de nudge toegevoegd:
duwtjes die zich direct richten op het gedrag van
burgers.
Tijdens de workshops die ’s middags worden gehouden
vliegen de nudge-voorbeelden over tafel. Of het nu gaat
om het stimuleren van arbeidsparticipatie of hoe we
mensen kunnen bewegen meer groenten te eten. De
klassieke benadering veronderstelt dat burgers vanzelf
hun gedrag aanpassen als ze duidelijk informatie over
de voordelen ontvangen.
Een gedragsbewuste benadering heeft oog voor andere
belangrijke gedragsmechanismen. Uit het model van
Panteia worden in elke workshop voorbeelden gelicht
waarmee de deelnemers aan de slag gaan.
Tweets
Tijdens het symposium twitterden de deelnemers
aan workshops hun gedragsbewuste oplossing voor
specifiek vraagstuk. Dit is een selectie van de tweets.
Conclusie vd borrel: mensen vertonen ogenschijnlijk
complex gedrag maar hanteren feitelijk slechts n paar
basisregels. #GedragsBewustBeleid
Wettelijke en persoonlijke norm niet congruent leidt
tot ‘fraude’ door nette mensen #gedragsbewustbeleid
#GedragsBewustBeleid #ws groenten eten:
evolutionair gezien hebben we een vet probleem
Stel dat we een suikerbietenboer subsidietechnisch
verleiden tot westland-achtige-fruit-dependance?
#gedragsbewustbeleid #ws
Vertrouwenspersoon ondernemer speelt centrale rol
#gedragsbewustbeleid #Ws
Netwerkeconomie is basis voor alternatieve
financieringsvormen #gedragsbewustbeleid #ws
Wat nu als snoepfruit (1) naast drop en (2) bij
de impulsaankopen geplaatst gaat worden?
#gedragsbewustbeleid #ws
De netwerkeconomie is de nieuwe economie
met daarbinnen combi van financieringsvormen
#Gedragsbewustbeleid #ws
Participatie: burgers, bedrijven en overheid in het
buurthuis #GedragsBewustBeleid #ws
Open blik
Terug naar de vraag die ik mezelf bij aanvang had
gesteld. Mijn conclusie: gedragsbewust beleid op zich is
niet nieuw. Het nieuwe zit hem erin dat het afscheid van
de homo economicus ons uitnodigt om met interesse te
kijken naar onbewuste processen in de totstandkoming
van gedrag. Het is een mooie uitdaging om beleid daarop
te laten ingrijpen.
Door Auke Witkamp. Auke Witkamp is onderzoeker bij Panteia.
Voucher
De deelnemers hebben in de workshops kunnen
3. Analyseren
proeven aan de benadering van Panteia om tot
Hierna gaan we aan de slag om uw beleidsprobleem
gedragsbewust beleid te komen. Vanzelfsprekend
te analyseren aan de hand van een aantal
was daarin slechts beperkt ruimte voor de eigen
geselecteerde gedragsmechanismen.
problematiek. Speciaal voor geïnteresseerden
in het symposium heeft Panteia daarom een
4. Creëren
uitgebreide workshop ontwikkeld die met
Ten slotte, creëren we samen een aantal
onderstaande voucher met korting kan
oplossingsrichtingen voor uw beleidsvraagstuk.
worden uitgevoerd.
Inhoud
Resultaat
• Nieuwe inzichten en inspiratie
1. Voorbereiden
• Ruimte voor andere oplossingen en maatregelen
Voorafgaande aan de workshop bepalen we samen
• Verslag workshop inclusief gedragsmechanismen
met u welk beleidsvraagstuk centraal zal staan
en oplossingen
tijdens de workshop.
2. Ervaren
Kennisoverdracht is belangrijk, maar ervaren is
beter. In één uur laten wij u op interactieve wijze een
Voucher | Speciale aanbieding
scala van gedragsmechanismen ervaren die relevant
zijn voor uw beleidsvraagstuk.
Workshop Gedragsbewust Beleid
2775_A5_Panteia_Voucher_Workshop_V2.indd 1
03-03-14 10:49