Onderzoek naar de migratiebewegingen van de grote steden in de
advertisement
POD MAATSCHAPPELIJKE INTEGRATIE, CEL GROOTSTEDENBELEID ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGIË EINDRAPPORT Stefan De Corte Peter Raymaekers Karen Thaens Brecht Vandekerckhove Goedele François i.s.m. TNS DIMARSO Brussel, 31 oktober 2003 ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGIË INHOUD INHOUD 1. INLEIDING...................................................................................................................................1 2. HET BELGISCH MIGRATIEPATROON EN DE VERHUISMOTIEVEN OP BASIS VAN BESTAAND ONDERZOEK ...................................................................................................................3 2.1. Inleiding: de ontwikkeling van de stadsgewesten....................................................................... 3 2.2. Suburbanisatie ...................................................................................................................................... 4 2.2.1. In welke mate is de suburbanisatiebeweging nog steeds een feit? ........................................ 4 2.2.2. Verhuisrichting................................................................................................................................. 4 2.2.3. Suburbanisatie als verhuisreden .................................................................................................. 6 2.2.4. Verlies- en winstgebieden ............................................................................................................. 7 2.2.5. De relatie tussen de migraties en de economische conjunctuur ............................................. 8 2.2.6. Besluit ............................................................................................................................................... 9 2.3. Een hernieuwde belangstelling voor de stad? ........................................................................... 10 2.3.1. Socio-culturele veranderingen .................................................................................................... 10 2.3.2. Economische verandering ........................................................................................................... 11 2.3.3. Stedelijk beleid .............................................................................................................................. 11 2.3.4. Buitenlandse migraties................................................................................................................. 11 2.4. Migraties in en tussen migratiebekkens....................................................................................... 11 2.5. Migraties in het licht van de levenscyclus ................................................................................... 13 2.6. Vertrek- en vestigingsmotieven ...................................................................................................... 15 2.6.1. Inleiding .......................................................................................................................................... 15 2.6.2. De vertrekmotieven ...................................................................................................................... 16 2.6.3. Vestigingsmotieven ...................................................................................................................... 17 2.6.4. Volgende verhuizing ..................................................................................................................... 18 2.6.5. Evolutie in de motivering van de verhuisbeweging.................................................................. 18 2.7. Besluit.................................................................................................................................................... 18 3. HET BELGISCH MIGRATIEPATROON IN DE JAREN ‘90 .....................................................21 3.1. Inleiding................................................................................................................................................. 21 3.2. Gebruikte databank en terminologie ............................................................................................. 21 3.2.1. De gebruikte data.......................................................................................................................... 21 3.2.2. Terminologie .................................................................................................................................. 22 3.2.3. Opbouw van het onderzoek ........................................................................................................ 24 3.3. Het Belgisch migratiepatroon ......................................................................................................... 25 COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE I ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGIË INLEIDING 3.3.1. 3.3.2. 3.3.3. 3.3.4. 3.3.5. Algemene kenmerken .................................................................................................................. 25 Binnenlandse migraties................................................................................................................ 27 Migraties van en naar het buitenland......................................................................................... 31 Totale mobiliteit en totaal migratiesaldo .................................................................................... 33 Binnenlandse migraties naar leeftijd .......................................................................................... 35 3.4. De 5 grote stadsgewesten................................................................................................................ 42 3.4.1. Brussel............................................................................................................................................ 42 3.4.2. Antwerpen ...................................................................................................................................... 56 3.4.3. Gent ................................................................................................................................................ 63 3.4.4. Charleroi......................................................................................................................................... 70 3.4.5. Luik.................................................................................................................................................. 77 4. DE VERHUISMOTIEVEN IN EN UIT DE VIJF GROTE STEDEN VAN BELGIË.....................85 4.1. Inleiding................................................................................................................................................. 85 4.2. Methodologie ....................................................................................................................................... 85 4.2.1. Probleemformulering en Literatuuronderzoek .......................................................................... 85 4.2.2. Onderzoeksschema...................................................................................................................... 86 4.2.3. Bevraging ....................................................................................................................................... 87 4.2.4. Respons ......................................................................................................................................... 90 4.2.5. Betrouwbaarheidsintervallen....................................................................................................... 91 4.2.6. Weging voor het kenmerk leeftijd ............................................................................................... 91 4.2.7. Beschrijving van de steekproefresultaten ................................................................................. 92 4.3. De belangrijkste reden om te verhuizen naar de huidige woonplaats ............................... 107 4.3.1. Inleiding ........................................................................................................................................ 107 4.3.2. Verhuismotieven om in de stad te komen wonen .................................................................. 109 4.3.3. Verhuismotieven om buiten de stad te gaan wonen ............................................................. 128 4.4. Verhuisredenen die een rol spelen in de verhuisbeweging van of naar de stad ............. 145 4.4.1. Welke verhuisredenen spelen een grote, een gewone of geen rol?................................... 145 4.4.2. Op zoek naar de latente structuur binnen de verhuisredenen............................................. 147 5. BESLUIT .................................................................................................................................157 5.1. Besluit met betrekking tot het Belgisch migratiepatroon in de jaren negentig ............... 157 5.2. Besluit m.b.t. de verhuismotieven................................................................................................ 158 5.2.1. De algemene verhuisfactoren ................................................................................................... 159 5.2.2. De verhuisredenen richting stad............................................................................................... 159 5.2.3. De verhuisredenen uit de stad .................................................................................................. 161 5.2.4. De verhuismotieven per stad .................................................................................................... 163 6. BIBLIOGRAFIE.......................................................................................................................167 II COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGIË INHOUD 7. BIJLAGEN ..............................................................................................................................177 7.1. Vragenlijst........................................................................................................................................... 177 7.2. Technisch rapport TNS Dimarso .................................................................................................. 179 7.3. Betrouwbaarheidsmarges .............................................................................................................. 181 7.4. Wegingscoëfficienten...................................................................................................................... 183 7.5. Factoren die een rol spelen om te verhuizen in en uit de stad............................................. 187 7.6. Regressiefactorscores .................................................................................................................... 189 COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE III ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGIË INLEIDING TABELLEN Tabel 1: Aantal inwoners in de verschillende onderdelen van de Belgische stadsgewesten, 1 januari 2002. 24 Tabel 2: Totale, binnenlandse en buitenlandse mobiliteit in België, 1992-2001. 25 Tabel 3: Binnenlandse, buitenlandse en totale mobiliteit in België, aantal migraties per 1000 inwoners. 26 Tabel 4: Binnenlandse mobiliteit in de Belgische stadsgewesten, driejaarlijkse gemiddelden voor 1992-1994 en 1999-2001. 30 Tabel 5: Migratiesaldi tussen de verschillende delen van de stadsgewesten, driejaarlijkse gemiddelden 1992-1994 31 Tabel 6: Migratiesaldi tussen de verschillende delen van de stadsgewesten, driejaarlijkse gemiddelden 1999-2001. 31 Tabel 7: Buitenlandse mobiliteit, driejaarlijkse gemiddelden 1992-1994 en 1999-2001. 33 Tabel 8: Totale mobiliteit en totaal migratiesaldo in de Belgische stadsgewesten, driejaarlijkse gemiddelden voor 1992-1994 en 1999-2001. 34 Tabel 9: Binnenlandse migratiecijfers voor de leeftijdsklasse 19-27 jaar, aantal migraties per 1000inw, 1999-2001 38 Tabel 10: Binnenlandse migratiesaldi tussen de verschillende delen van de stadsgewesten voor de leeftijdsklasse 19-27 jaar, driejaarlijkse gemiddelden 1999-2001 38 Tabel 11: Binnenlandse migratiecijfers voor de leeftijdsklasse 28-40 jaar, 1999-2001. 39 Tabel 12: Binnenlandse migratiesaldi tussen de verschillende delen van de stadsgewesten voor de leeftijdsklasse 28-40 jaar, driejaarlijkse gemiddelden 1999-2001. 40 Tabel 13: Binnenlandse migratiecijfers voor de leeftijdsklasse 41-60 jaar, 1999-2001. 41 Tabel 14: Binnenlandse migratiesaldi tussen de verschillende delen van de stadsgewesten voor de leeftijdsklasse 41-60 jaar, driejaarlijkse gemiddelden 1999-2001. 41 Tabel 15: Binnenlandse migratiecijfers voor de leeftijdsklasse 60-plus, 1999-2001. 41 Tabel 16: Binnenlandse migratiesaldi tussen de verschillende delen van de stadsgewesten voor de leeftijdsklasse >60 jaar, driejaarlijkse gemiddelden 1999-2001. 42 Tabel 17: Inwonersaantallen in het stadsgewest Brussel op 1 januari 1992 en 2002 43 Tabel 18: Buitenlandse migraties in het stadsgewest Brussel, 1992-2001. 43 Tabel 19: Totale, binnenlandse en buitenlandse mobiliteit in het stadsgewest Brussel, driejaarlijkse gemiddelden. 44 Tabel 20: Totale, binnenlandse en buitenlandse migratiesaldi, driejaarlijkse gemiddelden aan het begin en het einde van de onderzoeksperiode. 44 Tabel 21: Totale, binnenlandse en buitenlandse migratiesaldi in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, driejaarlijkse gemiddelden. 50 Tabel 22: Aandeel in percenten van de buitenlandse migraties in de totale mobiliteit tijdens de drie laatste jaren van de onderzoeksperiode. 51 Tabel 23: Binnenlandse inwijking, uitwijking en saldo voor de leeftijdsklasse 19 tot 27 jaar in het stadsgewest Brussel, 1999-2001. 52 Tabel 24: Binnenlandse inwijking, uitwijking en saldo voor de leeftijdsklasse 28 tot 40 jaar in het stadsgewest Brussel, 1999-2001. 53 Tabel 25: Binnenlandse inwijking, uitwijking en saldo voor de leeftijdsklasse > 60 jaar in het stadsgewest Brussel, 1999-2001. 54 IV COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGIË INHOUD Tabel 26: Binnenlands migratiesaldo per leeftijdsklasse in de 19 gemeenten van het Brussels Hoofdstedelijk gewest, aantal migraties per 1000 inwoners, driejaarlijkse gemiddelden, 1999-2001. 55 Tabel 27: Inwonersaantallen in het stadsgewest Antwerpen op 1 januari 1992 en 2002 56 Tabel 28: Buitenlandse migraties in het stadsgewest Antwerpen, 1992-2001. 57 Tabel 29: Totale, binnenlandse en buitenlandse mobiliteit in het stadsgewest Antwerpen, driejaarlijkse gemiddelden. 57 Tabel 30: Totale, binnenlandse en buitenlandse migratiesaldi in het stadsgewest Antwerpen, driejaarlijkse gemiddelden aan het begin en het einde van de onderzoeksperiode. 58 Tabel 31: Binnenlandse inwijking, uitwijking en saldo voor de leeftijdsklasse 19-27 jaar in het stadsgewest Antwerpen, per 1000 inwoners, 1999-2001. 60 Tabel 32: Inwijking, uitwijking en saldo voor de leeftijdsklasse 28-40 jaar in het stadsgewest Antwerpen, per 1000 inwoners, 1999-2001. 61 Tabel 33: Binnenlandse inwijking, uitwijking en saldo voor de leeftijdsklasse > 60 jaar in het stadsgewest Antwerpen, per 1000 inwoners, 1999-2001. 62 Tabel 34: Inwonersaantallen in het stadsgewest Gent, op 1 januari 1992 en 2002. 63 Tabel 35: Buitenlandse migraties in het stadsgewest Gent, 1992-2001. 63 Tabel 36: Totale, binnenlandse en buitenlandse mobiliteit in het stadsgewest Gent, driejaarlijkse gemiddelden. 64 Tabel 37: Totale, binnenlandse en buitenlandse migratiesaldi in het stadsgewest Gent, driejaarlijkse gemiddelden aan het begin en het einde van de onderzoeksperiode. 64 Tabel 38: Binnenlandse inwijking, uitwijking en saldo voor de leeftijdsklasse 19 tot 27 jaar in het stadsgewest Gent, 1999-2001 67 Tabel 39: Binnenlandse inwijking, uitwijking en saldo voor de leeftijdsklasse 28-40 jaar in het stadsgewest Gent, 1999-2001. 68 Tabel 40: Binnenlandse inwijking, uitwijking en saldo voor de leeftijdsklasse > 60 jaar in het stadsgewest Gent, 1999-2001. 69 Tabel 41: Inwonersaantallen in het stadsgewest Charleroi, op 1 januari 1992 en 2002. 70 Tabel 42: Buitenlandse migraties in het stadsgewest Charleroi, 1992-2001. 70 Tabel 43: Totale, binnenlandse en buitenlandse mobiliteit in het stadsgewest Charleroi, driejaarlijkse gemiddelden. 71 Tabel 44: Totale, binnenlandse en buitenlandse migratiesaldi in het stadsgewest Charleroi, driejaarlijkse gemiddelden aan het begin en het einde van de onderzoeksperiode. 72 Tabel 45: Binnenlandse inwijking, uitwijking en saldo voor de leeftijdsklasse 19 tot 27 jaar in het stadsgewest Charleroi, 1999-2001. 74 Tabel 46: Binnenlandse inwijking, uitwijking en saldo voor de leeftijdsklasse 28 tot 40 jaar in het stadsgewest Charleroi, 1999-2001. 75 Tabel 47: Binnenlandse inwijking, uitwijking en saldo voor de leeftijdsklasse > 60 jaar in het stadsgewest Charleroi, 1999-2001. 75 Tabel 48: Inwonersaantallen in het stadsgewest Luik, op 1 januari 1992 en 2002. 77 Tabel 49: Buitenlandse migraties in het stadsgewest Luik, 1992-2001. 77 Tabel 50: Totale, binnenlandse en buitenlandse mobiliteit in het stadsgewest Luik, driejaarlijkse gemiddelden. 78 Tabel 51: Totale, binnenlandse en buitenlandse migratiesaldi in het stadsgewest Luik, driejaarlijkse gemiddelden aan het begin en het einde van de onderzoeksperiode. 78 COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE V ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGIË INLEIDING Tabel 52: Binnenlandse inwijking, uitwijking en saldo voor de leeftijdsklasse 19 tot 27 jaar in het stadsgewest Luik, 1999-2001. 81 Tabel 53: Binnenlandse inwijking, uitwijking en saldo voor de leeftijdsklasse 28 tot 40 jaar in het stadsgewest Luik, 1999-2001. 82 Tabel 54: Binnenlandse inwijking, uitwijking en saldo voor de leeftijdsklasse > 60 jaar in het stadsgewest Luik, 1999-2001. 83 Tabel 55: De dynamiek van de bevolking in de vijf grote steden van België voor het jaar 2002.88 Tabel 56: Aantal afgenomen enquêtes, per stad en per verhuisrichting 91 Tabel 57: Leeftijdsverdeling in de steekproef, vergeleken met het Rijksregister voor de verhuizers naar Luik en de berekende wegingscoëfficiënten 92 Tabel 58: Verdeling van de respondenten volgens geslacht 93 Tabel 59: Verdeling van de respondenten volgens nationaliteit 93 Tabel 60: Leeftijdsverdeling van de respondenten die naar de stad zijn verhuisd 94 Tabel 61: Leeftijdsverdeling van de respondenten die uit de stad zijn verhuisd 94 Tabel 62: Vergelijking van de gezinstypologie op het vorig adres met het huidig adres van de huishoudens die naar de stad verhuisd zijn 95 Tabel 63: Vergelijking van de gezinstypologie op het vorig adres met het huidig adres van de huishoudens die uit de stad verhuisd zijn 96 Tabel 64: gezinstypologie op oud adres van de respondenten die naar de stad zijn verhuisd 96 Tabel 65: gezinstypologie op nieuw adres van de respondenten die naar de stad zijn verhuisd 97 Tabel 66: gezinstypologie op oud adres van de respondenten die uit de stad zijn verhuisd 97 Tabel 67: gezinstypologie op nieuw adres van de respondenten die uit de stad zijn verhuisd 97 Tabel 68: Opleidingsniveau van de respondenten die naar de stad zijn verhuisd 98 Tabel 69: Opleidingsniveau van de respondenten die uit de stad zijn verhuisd 98 Tabel 70: Beroepscategorie van de respondenten die naar de stad zijn verhuisd 99 Tabel 71: Beroepscategorie van de respondenten die uit de stad zijn verhuisd 99 Tabel 72: Vergelijking van de woningtypologie op het vorig adres met deze op het huidig adres, van de huishoudens die naar de stad verhuisd zijn 100 Tabel 73: Vergelijking van de woningtypologie op het vorig adres met deze van het huidig adres, van de huishoudens die uit de stad verhuisd zijn 100 Tabel 74: Woontypologie op het vorig adres voor zij die naar de stad zijn gaan wonen 101 Tabel 75: Woontypologie op het nieuwe adres voor zij die naar de stad zijn gaan wonen 101 Tabel 76: woontypologie op het oude adres voor zij die buiten de stad zijn gaan wonen 102 Tabel 77: woontypologie op het nieuwe adres voor zij die buiten de stad zijn gaan wonen 102 Tabel 78: Wijzigingen van bewonersstatuut voor zij die naar de stad zijn gaan wonen 103 Tabel 79: Wijzigingen van bewonersstatuut voor zij die uit de stad zijn gaan wonen 104 Tabel 80: Bewonersstatuut op het oude adres voor zij die naar de stad zijn gaan wonen 104 Tabel 81: Bewonersstatuut op het nieuwe adres voor zij die naar de stad zijn gaan wonen 105 Tabel 82: Bewonersstatuut op het oude adres voor zij die buiten de stad zijn gaan wonen 105 Tabel 83: Bewonersstatuut op het nieuwe adres voor zij die buiten de stad zijn gaan wonen105 Tabel 84: Van 67 naar 22 categorieën voor het geheel van de in- en uitwijkelingen 107 Tabel 85: De belangrijkste verhuisreden om in de stad te komen wonen 110 Tabel 86:Verhuismotivatie om naar de stad te komen wonen per stad 112 Tabel 87: In welke mate voldoet de huidige woning in de stad aan de verwachting? 113 VI COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGIË INHOUD Tabel 88: In welke mate waren de inwijkelingen tevreden over de vorige woning? 113 Tabel 89: In welke mate zijn de inwijkelingen tevreden over de huidige woning? 113 Tabel 90: In welke mate voldoet de huidige stedelijke woonomgeving aan de verwachting? 114 Tabel 91: In welke mate was men tevreden met de leefbaarheid van de vorige woonomgeving? 114 Tabel 92: In welke mate zijn de inwijkelingen tevreden over de leefbaarheid van de huidige woonomgeving? 115 Tabel 93: Verhuismotivatie om naar de stad te komen wonen volgens leeftijd 116 Tabel 94: Verhuismotivatie om naar de stad te komen wonen volgens de gezinstypologie op het vorig adres 118 Tabel 95: Verhuismotivatie om naar de stad te komen wonen volgens de gezinstypologie op het huidig adres 119 Tabel 96: Verhuismotivatie om naar de stad te komen wonen volgens opleidingsniveau 121 Tabel 97: Verhuismotivatie van zij die naar de stad zijn verhuisd volgens het type woning op het oud adres 122 Tabel 98: Verhuismotivatie van zij die naar de stad zijn verhuisd volgens het type woning op het huidig adres 123 Tabel 99: Verhuismotivatie van zij die naar de stad zijn verhuisd volgens het bewonersstatuut op het oud adres 125 Tabel 100: Verhuismotivatie van zij die naar de stad zijn verhuisd volgens het bewonersstatuut op het huidig adres 126 Tabel 101: : De belangrijkste verhuisreden om buiten de stad te gaan wonen 128 Tabel 102: Verhuismotivatie om buiten de stad te gaan wonen per stad 130 Tabel 103: In welke mate voldoet de nieuwe woning aan de verwachtingen bij de uitwijkelingen 131 Tabel 104: In welke mate men tevreden was over de vorige woning? 131 Tabel 105: In welke mate men tevreden is over de huidige woning? 132 Tabel 106: In welke mate de woonomgeving aan de verwachting voldoet? 132 Tabel 107: In welke mate men tevreden was over de leefbaarheid van de vorige buurt? 132 Tabel 108:In welke mate men tevreden is over de leefbaarheid van de huidige buurt? 133 Tabel 109: Verhuismotivatie om uit de stad te gaan wonen per leeftijdsklasse 134 Tabel 110: Verhuismotivatie om uit de stad weg te gaan volgens de gezinstyplogie op het vorig adres 136 Tabel 111: Verhuismotivatie om uit de stad weg te gaan volgens de gezinstyplogie op het huidig adres 137 Tabel 112: Verhuismotivatie om uit de stad te gaan wonen volgens onderwijsniveau 139 Tabel 113: Verhuismotivatie van zij die uit de stad zijn verhuisd volgens het type woning het oud adres 140 Tabel 114: Verhuismotivatie van zij die uit de stad zijn verhuisd volgens het type woning het huidig adres 141 Tabel 115: Verhuismotivatie van zij die uit de stad zijn verhuisd volgens het bewonersstatuut op het oud adres 143 Tabel 116: Verhuismotivatie van zij die uit de stad zijn verhuisd volgens het bewonersstatuut op het huidig adres 144 Tabel 117: KMO and Bartlett's Test 147 Tabel 118: Total Variance Explained 148 COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE VII ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGIË INLEIDING Tabel 119: De verklaarde Variantie bij gebruik van 9 componenten en een Varimax-rotatie Tabel 120: De componentenmatrix volgens hoogste factorlading VIII COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE 150 151 ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGIË INHOUD GRAFIEKEN Grafiek 1: Jaarlijkse toenames van huishoudens en nieuwbouw-surplus. (Willaert 2000) 9 Grafiek 2: Migratiebekkens volgens Willaert (2001) 12 Grafiek 3: Mobiliteit naar leeftijd (Clark, 1986). 13 Grafiek 4: Het migratiesaldo volgens leeftijd en functioneel niveau, 1988-1996 per 1000 inwoners: 14 Grafiek 5: Totale, binnenlandse en buitenlandse mobiliteit in België, 1992-2001. 26 Grafiek 6: Binnenlands migratiesaldo in de Belgische stadsgewesten, 1992-2001. 30 Grafiek 7: Buitenlandse mobiliteit in de Belgische stadsgewesten, 1992-2001. 32 Grafiek 8: Buitenlands migratiesaldo in de Belgische stadsgewesten, 1992-2001. 32 Grafiek 9: Totaal migratiesaldo in de Belgische stadsgewesten, 1992-2001. 34 Grafiek 10: Binnenlands migratiesaldo naar leeftijd en functioneel niveau, 1999-2001. 36 Grafiek 11: Totaal migratiesaldo in het stadsgewest Brussel, 1992-2001. 45 Grafiek 12: Binnenlands migratiesaldo in het stadsgewest Brussel, 1992-2001. 46 Grafiek 13: Buitenlands migratiesaldo in het stadsgewest Brussel, 1992-2001. 47 Grafiek 14: Totaal migratiesaldo in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, voor 1992-1994 en 1999-2001. 48 Grafiek 15: Binnenlands migratiesaldo in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, voor 1992-1994 en 1999-2001. 49 Grafiek 16: Binnenlandse migratiesaldo voor 19 tot 27-jarigen in het stadsgewest Brussel, 1992-2001. 52 Grafiek 17: Binnenlandse migratiesaldo voor 60-plussers in het stadsgewest Brussel, 19922001. 53 Grafiek 18: Binnenlandse migratiesaldo voor de leeftijdsklasse >60 jaar in het stadsgewest Brussel, 1999-2001. 54 Grafiek 19: Totaal migratiesaldo in het stadsgewest Antwerpen, 1992-2001. 58 Grafiek 20: Binnenlandse migratiesaldo in het stadsgewest Antwerpen, 1992-2001. 59 Grafiek 21: Buitenlands migratiesaldo in het stadsgewest Antwerpen, 1992-2001. 59 Grafiek 22: Binnenlands migratiesaldo voor 19-27 jarigen in het stadsgewest Antwerpen, 19922001. 60 Grafiek 23: Binnenlands migratiesaldo voor de leeftijdsklasse 28 tot 40 jaar in het stadsgewest Antwerpen, 1992-2001. 61 Grafiek 24: Binnenlands migratiesaldo voor de leeftijdsklasse > 60 jaar in het stadsgewest Antwerpen , 1992-2001. 62 Grafiek 25: Totaal migratiesaldo in het stadsgewest Gent, 1992-2001. 65 Grafiek 26: Binnenlands migratiesaldo in het stadsgewest Gent, 1992-2001. 66 Grafiek 27: Buitenlands migratiesaldo in het stadsgewest Gent, 1992-2001. 66 Grafiek 28: Binnenlands migratiesaldo voor de leeftijdsklasse 19-27 jaar in het stadsgewest Gent, 1992-2001. 67 Grafiek 29: Binnenlands migratiesaldo voor de leeftijdsklasse 28-40 jaar in het stadsgewest Gent, 1992-2001. 68 Grafiek 30: Binnenlands migratiesaldo voor de leeftijdsklasse >60 jaar in het stadsgewest Gent, 1992-2001. 69 Grafiek 31: Totaal migratiesaldo in het stadsgewest Charleroi, 1992-2001. 72 Grafiek 32: Binnenlands migratiesaldo in het stadsgewest Charleroi, 1999-2001. 73 COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE IX ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGIË INLEIDING Grafiek 33: Buitenlands migratiesaldo in het stadsgewest Charleroi, 1999-2001. 73 Grafiek 34: Migratiesaldo voor de leeftijdsklasse 19-27 jaar in het stadsgewest 74 Grafiek 35: Binnenlands migratiesaldo voor de leeftijdsklasse 28-40 jaar in het 75 Grafiek 36: Binnenlands migratiesaldo voor de leeftijdsklasse >60 jaar in het stadsgewest Charleroi, 1992-2001. 76 Grafiek 37: Totaal migratiesaldo in het stadsgewest Luik, 1992-2001. 79 Grafiek 38: Binnenlands migratiesaldo in het stadsgewest Luik, 1992-2001. 80 Grafiek 39: Buitenlands migratiesaldo in het stadsgewest Luik. 80 Grafiek 40: Binnenlands migratiesaldo voor de leeftijdsklasse 19-27 jaar in het stadsgewest Luik, 1992-2001. 81 Grafiek 41: Binnenlands migratiesaldo voor de leeftijdsklasse 28 tot 40 jaar in het stadsgewest Luik, 1992-2001. 82 Grafiek 42: Binnenlands migratiesaldo voor de leeftijdsklasse >60 jaar in het stadsgewest Luik, 1992-2001 83 Grafiek 43: Meest vermelde redenen om naar de stad te verhuizen 111 Grafiek 44:Meest vermelde redenen om naar de stad te verhuizen voor de vijf grote steden van België 129 Grafiek 45: Scree-test 149 Grafiek 46: De verhuisredenen van de inwijkelingen naar de stad (factorscores van de negen hoofdcomponenten uit de PCA 153 Grafiek 47: De verhuisredenen van de uitwijkelingen uit de stad (factorscores van de negen hoofdcomponenten uit de PCA 155 X COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGIË INHOUD KAARTEN Kaart 0: De Belgische Stadsgewesten Kaart 1: Binnenlandse mobiliteit in de periode 1992-1994 Kaart 2: Binnenlandse mobiliteit in de periode 1999-2001 Kaart 3: Evolutie van de binnenlandse mobiliteit tussen 1992-94 en 1999-2001 Kaart 4: Binnenlandse migratiesaldo in de periode 1992-1994 Kaart 5: Binnenlandse migratiesaldo in de periode 1999-2001 Kaart 6: Evolutie van het binnenlands migratiesaldo tussen 1992-94 en 1999-2001 Kaart 7: Buitenlandse mobiliteit in de periode 1999-2001 Kaart 8: Buitenlands migratiesaldo in de periode 1999-2001 Kaart 9: Binnenlands migratiesaldo van de 19-27 jarigen (1999-2001) Kaart 10: Binnenlands migratiesaldo van de 28-40 jarigen (1999-2001) Kaart 11: Binnenlands migratiesaldo van de 41-60 jarigen (1999-2001) Kaart 12: Binnenlands migratiesaldo van de 60-plussers (1999-2001) COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE XI ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGIË INLEIDING 1. INLEIDING In dit onderzoek wordt zowel een kwantitatieve als kwalitatieve analyse gemaakt van de migratiebewegingen van de grote steden in de drie gewesten van België. In onze analyse vertrekken we van het bestaand wetenschappelijk onderzoek naar migratiepatronen in België en het onderzoek naar verhuismotivaties in binnen- en buitenland. Aan de hand van een uitgebreide literatuurstudie worden de belangrijkste kenmerken en de dynamiek van het Belgisch migratiepatroon samengevat, alsook de verhuismotieven,in een eerste deel van het rapport (zie hoofdstuk 2). Daarop volgt een uitgebreide kwantitatieve analyse van de migratiestromen van en naar de grote steden in België (zie hoofdstuk 3). Hierin verwerken we migratiegegevens die ons door het Nationaal Instituut voor de Statistiek werden verstrekt. Het betreft zowel binnenlandse alsook buitenlandse migraties van en naar alle Belgische gemeenten voor een periode van tien jaar (1992-2001). De evolutie van het binnenlands alsook het buitenlands migratiepatroon wordt bestudeerd waarbij de beginperiode (1992-1994) vergeleken wordt met het einde van de studieperiode (1999-2001) met als bedoeling na te gaan in hoe verre het in de literatuur geschetste migratiepatroon in België veranderde tijdens het afgelopen decennium. We spitsen ons hierbij vooral toe op de migraties van en naar de grote steden waarbij we gebruik maken van een bestaande indeling van de Belgische ruimte in 17 'stadsgewesten'. Dit laat toe onze resultaten te vergelijken met reeds bestaand onderzoek. We willen hierbij vooral de vraag beantwoorden in hoeverre de stadsvlucht in België aanhoudt. Niet enkel de binnenlandse maar ook de buitenlandse migraties van en naar de verschillende onderdelen van de stadsgewesten worden onderzocht. Vooral in de grotere steden zoals Antwerpen, Brussel en Luik spelen de internationale migraties een belangrijke rol in de migratiebalans. De migratiebewegingen worden ook onderzocht naar leeftijd, daar de verschillende leeftijdsgroepen een zeer uiteenlopend en soms tegengesteld patroon vertonen. Het kwantitatief onderzoek wordt afgerond met een gedetailleerde analyse van de 5 grootste stadsgewesten: Antwerpen, Brussel, Charleroi, Gent en Luik. Uit de resultaten van dit onderzoek kunnen we besluiten dat de stadsvlucht weliswaar sterk afgenomen is in intensiteit, maar zeker nog geen plaats gemaakt heeft voor een 'terugkeer' naar de stad. Bovendien stellen we vast dat er belangrijke verschillen bestaan tussen de Vlaamse en de Waalse stadsgewesten. Het kwantitatief onderzoek wordt aangevuld met een uitgebreid onderzoek naar de verhuismotieven die aanleiding geven tot een verhuisbeweging in of uit de steden Antwerpen, Brussel, Charleroi, Gent en Luik (zie hoofdstuk 4). Dit gebeurde aan de hand van een telefonische bevraging bij 1.500 huishoudens die in het jaar 2002 een verhuisbeweging naar of uit deze steden gemaakt hebben. De bevraging gebeurde door TNS Dimarso in het voorjaar van 2003. Er werd daarvoor gebruik gemaakt van een steekproefbestand dat werd aangeleverd door het Rijksregister. De resultaten van de telefonische bevraging geven ons een inzicht in de belangrijkste (subjectieve) reden die meespeelde om de verhuisbeweging naar of uit de stad te stellen en in de andere factoren die mede een rol gespeeld hebben om te verhuizen. Daarbij wordt ook het verband gelegd met de persoons- en huishoudenskenmerken, de woonsituatie en de tevredenheid met de woning en de woonomgeving voor en na verhuis. COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE 1 ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGIË INLEIDING De verhuisredenen houden sterk verband met achterliggende factoren die ook reeds in vroeger onderzoek zijn aan bod gekomen, zoals de levenscyclus, gezinsvorming en -ontbinding, de sociaaleconomische positie en daarmee verband houdend de positie op de woningmarkt, de arbeidsmobiliteit en de woonomgeving, maar het is duidelijk dat verhuizen omwille van echtscheiding en omwille van fysische en sociale woonomgevingsfactoren is toegenomen. Tevens wordt ingegaan op de belangrijkste verschillen in verhuismotivatie tussen de vijf steden. Zeer algemeen kan gesteld worden dat de verhuisredenen om naar de stad te komen wonen een “communautaire” opdeling kent, namelijk dat de opgegeven redenen in Gent en Charleroi het meest uiteen liggen, met in het midden Brussel. Antwerpen sluit eerder aan bij Gent en Luik eerder bij Charleroi. Voor wat betreft de verhuisredenen uit de stad sluit het antwoordpatroon van de respondenten in de vijf steden over het algemeen beter aan bij het gemiddelde, met uitzondering van de impact van de fysische woonomgeving als verhuisfactor, die in Charleroi en Luik het meest doorweegt en het minst in Gent en Antwerpen en de sociale woonomgeving die ook het sterkst doorweegt in Charleroi, gevolgd door Luik, Brussel en Antwerpen en waarbij deze factor in Gent slechts minimaal meespeelt. De belangrijkste besluiten uit ons onderzoek vindt u aan het einde nog eens samengevat in hoofdstuk 5). Dit onderzoek werd uitgevoerd door Studiegroep Mens en Ruimte en de onderzoeksgroep Cosmopolis (City, Culture & Society) van het Geografisch Instituut van de Vrije Universiteit Brussel in opdracht van het Ministerie van Sociale Zaken, Volksgezondheid en Leefmilieu, Bestuur voor Maatschappelijke Integratie, Cel Grootstedenbeleid. 2 COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGISCH MIGRATIEPATROON EN DE VERHUISMOTIEVEN OP BASIS VAN BESTAAND ONDERZOEK BELGIË HET 2. HET BELGISCH MIGRATIEPATROON EN DE VERHUISMOTIEVEN OP BASIS VAN BESTAAND ONDERZOEK 2.1. INLEIDING: DE ONTWIKKELING VAN DE STADSGEWESTEN Van alle demografische processen die inspelen op de stad zijn migraties waarschijnlijk de belangrijkste. Hoewel demografische fenomenen zoals de veroudering, echtscheidingen en gezinsverdunning een rol spelen in de evolutie van steden, zijn vooral de migraties verantwoordelijk voor de belangrijkste veranderingen in inwonersaantallen, de leeftijdsstructuur, de nationaliteitssamenstelling en de sociaal-economische kenmerken van de stedelijke bevolking. Bovendien heeft België zoals vele andere landen sinds de tweede wereldoorlog een stedelijke ontwikkeling gekend die vooral bestond uit een sterke ruimtelijke groei, in tegenstelling tot voorafgaande perioden toen bevolkingsgroei het belangrijkste kenmerk van de verstedelijking was. De meeste onderzoekers zijn het erover eens dat hierdoor een overgroot deel van de Belgische ruimte verstedelijkt is en dat het migratiepatroon in België in sterke mate bepaald wordt door de dynamiek van deze verstedelijking. Omgekeerd geldt ook dat het stedelijk migratiepatroon geïnterpreteerd moet worden in het kader van deze sterk ruimtelijk groei van de Belgische steden. Hoewel sommige grotere steden reeds inwoners verloren tijdens de eerste helft van de 20ste eeuw, is de stadsvlucht vooral een naoorlogs fenomeen. Onder invloed van de sterke economische groei, de uitbreiding van het autobezit, algemene welvaartsstijging, een wetgeving die het bouwen van een eigen woning buiten de stad aanmoedigde, betere verkeersontsluiting, ... nam de omvang van vele steden sterk toe. Dit proces van suburbanisatie deed het verschil tussen stad en platteland vervagen, zowel morfologisch (door het volbouwen van vele randgemeenten) alsook functioneel (steeds verder afgelegen gemeenten stemden hun sociaal-economisch ontwikkeling af op de stad). Hierdoor had een verregaande versmelting plaats tussen stad en platteland. Steeds meer gemeenten liggen hierdoor in de directe invloedssfeer van de stad en maken deel uit van een groeizone die elke stad min of meer concentrisch omsluit. Nog verder afgelegen gemeenten leveren ondertussen een dagelijkse stroom pendelaars wiens werkplaats zich in de steden bevindt. De sterk uitdeinende stad heeft geografen ertoe aangezet te denken in termen van stadsgewesten. Deze stemmen overeen met de uitgestrekte omvang van de stad en bestaan uit verschillende onderdelen. Het centrale deel van het stadsgewest wordt gevormd door de kernstad. De kernstad bestaat uit de gemeente (of gemeenten) van waaruit de stad gegroeid is. Voegt men hierbij het gebied dat voor de tweede wereldoorlog reeds sterk verstedelijkt was, dan spreekt men doorgaans van de agglomeratie. Dit deel van het stadsgewest sluit morfologisch het sterkst aan bij wat men intuïtief onder een stad verstaat: dichte aaneengesloten bebouwing, uitgesproken menging van functies, hoge concentratie aan bedrijven en diensten, ... . Door de sterke suburbanisatie vanaf de jaren ’50 situeert de groei van de stad zich vooral in de gemeenten die de morfologische agglomeratie omringen. Deze demografische groeizone wordt veelal aangeduid met de term banlieue en onderscheidt zich morfologisch vooral door zijn meer verspreide bebouwing en zijn sterk residentieel karakter. Agglomeratie en banlieue samen vormen het stadsgewest. Maar de invloed van de stad stopt evenwel niet aan de grenzen hiervan. Ook verder afgelegen gemeenten vallen binnen de invloedssfeer van de stad. Deze invloed is echter minder uitgesproken en heeft vooral betrekking op de pendel. Vandaar dat men spreekt van een forensenwoonzone die elk stadsgewest omsluit (zie kaart stadsgewesten). COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE 3 ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGISCH MIGRATIEPATROON EN DE VERHUISMOTIEVEN OP BASIS VAN BESTAAND ONDERZOEK BELGIË 2.2. SUBURBANISATIE 2.2.1. IN WELKE MATE IS DE SUBURBANISATIEBEWEGING NOG STEEDS EEN FEIT? HET Verschillende studies bevestigen dat de suburbanisatie in België nog steeds een feit is. De suburbanisatie heeft evenwel niet meer dezelfde omvang als vroeger. De meeste steden hebben zeker wat betreft het aantal huishoudens op z’n minst een status quo bereikt. Door de gezinsverdunning (met o.a. steeds meer eenpersoonshuishoudens) neemt het aantal huishoudens minder snel af (of zelfs toe) dan het inwonersaantal. Het zijn evenwel nog steeds de grotere huishoudens die een staduitwaartse beweging maken terwijl vooral alleenstaanden of kleinere gezinnen eerder naar de stad verhuizen. Bovendien hebben de verhuisbewegingen nog steeds een financiële selectiviteit en zijn het vooral de hoogste inkomens die een staduitwaartse beweging maken. De nieuwkomers in de stad staan vaak aan het begin van hun professionele loopbaan en hun carrière op de huisvestingsmarkt. De verstedelijking onder de vorm van stadgewesten heeft een belangrijke invloed op het migratiepatroon in België. Dit patroon wordt voor het grootste deel bepaald door de ligging en de structuur van de stadsgewesten. Bovendien richt de stadsvlucht zich op landelijke gebieden die steeds verder van de stad gelegen zijn. Recent onderzoek naar de migratiedynamiek tijdens de jaren ’90 heeft dit nogmaals bevestigd (Van Hecke 2002). Daaruit blijkt ten eerste dat de bevolking nog steeds de kernsteden verlaat, in het bijzonder om zich in de banlieue te vestigen. Er wordt evenwel vastgesteld dat ten opzichte van het begin van de jaren ’90 er in Vlaanderen een geringere emigratie uit de stadskern en een geringere immigratie in de banlieue op te merken valt. Dit zou te wijten kunnen zijn aan een suburbanisatie die ondertussen verder reikt dan de banlieue. Deze tendens geldt vooral in Vlaanderen, maar wordt veel minder gevolgd in Wallonië. De migratiesaldi in de Waalse kernsteden zijn nog steeds sterk negatief, terwijl men in de banlieue ook nog steeds een positief saldo vindt. Het zuidelijk landsgedeelte vertoont dan ook een meer traditioneel suburbanisatiepatroon. In deze studie zullen we onder andere nagaan in hoe verre deze regionale verschillen nog steeds van kracht zijn en of de afname van de suburbanisatie zich verder doorzet. 2.2.2. VERHUISRICHTING Er zijn belangrijke verschillen in de verhuis- of vestigingsmotivatie. In het kader van deze studie kunnen we vier groepen onderscheiden: - verhuisbewegingen die een staduitwaarts karakter hebben verhuisbewegingen die een stadinwaarts karakter hebben Interne verhuizers in de kernstad Verhuisbewegingen binnen de periferie In het kader van deze studie zijn vooral de eerste twee van belang. A. Staduitwaartse beweging Een staduitwaartse beweging vertoont alle kenmerken van suburbanisatie. De gezinnen zijn gemiddeld groter en hebben een hoger inkomen. Er is een sterke vertegenwoordiging van gehuwden, 4 COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGISCH MIGRATIEPATROON EN DE VERHUISMOTIEVEN OP BASIS VAN BESTAAND ONDERZOEK BELGIË HET dertigers en bejaarden. De negatieve kenmerken van woning en woonomgeving fungeren als dominante push-factoren. Na de verhuizing is de situatie in belangrijke mate verbeterd: de woning is groter, gezonder, heeft vaker een tuin en is beter uitgerust; de woonomgeving is rustiger, er is meer groen. Daartegenover staat wel dat men moet inleveren aan historische kwaliteit van de woonomgeving (De Decker, Teerlinck en Vandendriessche, 1995). Men verlaat dikwijls een appartement en kiest voor een eengezinswoning als nieuwe huisvesting, veelal als eigenaar en als definitieve woonplaats. Hieruit komt frequent het beeld naar voor van het jonge koppel met kinderen dat investeert in een eigen huis buiten de stad, veelal omdat een woning van dezelfde kwaliteit buiten het centrum veel minder kost, terwijl de huurprijs van de vorige woning niet noodzakelijk een stuwend element uit het stadscentrum is. Vooral de wens om te kopen blijkt in vele gevallen doorslaggevend te zijn. Er is één duidelijke uitzondering, namelijk zij die vanuit het stadscentrum over een lange afstand migreren. Dit heeft in hoofdzaak te maken met veranderingen in de werksituatie van een lid van het gezin. (De Decker, Teerlinck en Vandendriessche, 1995) Bij de staduitwaartse beweging wordt soms ook de sociale woonomgeving vermeld. Meestal is dit in positieve zin, met name de terugkeer naar de streek van herkomst, maar ook het ontsnappen aan burenhinder. Merkwaardig is tenslotte het vertrekoverschot bij de leeftijdsgroepen ouder dan 55 jaar. Dit is immers strijdig met de opvatting dat de nabijheid van voorzieningen een extra-aantrekkingskracht op de bejaarden uitoefent. Deze beweging komt vaak neer op een terugkeer naar de streek van herkomst. B. Stadinwaartse beweging De inwijking wordt gedomineerd door twee soorten motieven. Dit betreft enerzijds sociodemografische kenmerken (alleen wonen, samenwonen, huwen), waardoor de verhuisbeweging naar de kernstad voor betrokkenen meer dan waarschijnlijk samengaat met een startsituatie, met een eerste stap op de woningmarkt. In de regel wordt de wooncarrière aangevat met een (binnenstedelijke) huurwoning. De eisen naar grootte, comfort en andere kenmerken van de woning zijn hier minder relevant. (De Decker, Teerlinck en Vandendriessche, 1995) De stadinwaartse beweging correspondeert eveneens sterk met de component ‘tewerkstelling’ en verder ook met het verbeterde niveau van de voorzieningen, waaronder natuurlijk het openbaar vervoer. C. Interne verhuizingen in de kernstad De interne verhuizingen in de kernstad worden gedomineerd door het zoeken naar een betere woning, terwijl ook kostprijsfactoren spelen. Na verhuis blijken betrokkenen vaker te beschikken over ofwel een betere sociale en fysieke woonomgeving, dan wel een beter betaalbare woning. Wat betreft de fysieke woonomgeving zoeken opwaarts mobielen vooral meer speelruimte voor de kinderen. Positief gecorreleerd met een interne verhuisbeweging zijn verder ook: de beschikbaarheid van een sociale woning en het kunnen blijven wonen in dezelfde buurt. COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE 5 ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGISCH MIGRATIEPATROON EN DE VERHUISMOTIEVEN OP BASIS VAN BESTAAND ONDERZOEK BELGIË HET In Antwerpen stelde men een correlatie vast tussen de motivatie om naar een buurt te verhuizen met een hogere sociaal-economische status en de aanwezigheid van gastarbeiders in de vorige woonomgeving. (Blommaert en De Brabander, 1992) D. Verhuisbewegingen binnen de periferie Deze worden gekenmerkt door redenen die samenhangen met een slechte (vroegere) woning en familiale redenen. Motieven die samenhangen met een slechte woonomgeving zijn hier quasi afwezig. Ook de sociale woonomgeving heeft hier een positieve rol, men wil namelijk in dezelfde buurt blijven wonen, bij vrienden en familie. (Willaert, Surkyn en Lesthaeghe, 2000) 2.2.3. SUBURBANISATIE ALS VERHUISREDEN Vaak hebben verhuizers geen echte motivering waarom men voor een bepaalde suburbane gemeente kiest. Men wil, «in het groen wonen», «niet in de stad wonen» of men zoekt «een rustige omgeving». Het zijn redenen die naar een suburbane gemeente leiden, maar de keuze van een welbepaalde gemeente niet verantwoorden (Van Hecke & Mérenne-Schoumaker, 2001). Interessant is dat hier ook nog andere verhuismotieven voorkomen die niet gelinkt zijn aan de woning of te weinig speelruimte voor de kinderen, maar ook met onveiligheid, vervuiling, stedelijke teloorgang, de aanwezigheid van migranten en een algemene verwerping van de stad en/of de stadsmentaliteit ten voordele van het platteland dat altijd als veel aantrekkelijker wordt gezien (Van Hecke & MérenneSchoumaker, 2001). Lokale verschillen Er zijn natuurlijk variaties tussen de verschillende steden, zoals blijkt uit de studies van Blommaert en De Brabander over de contrasten tussen Gent en Antwerpen en deze van Van Hecke en MérenneSchoumaker over de voornaamste vestigings- en verhuisverschillen tussen Vlaanderen en Wallonië. Antwerpen-Gent In Antwerpen blijkt vervuiling en verkrotting sterker mee te spelen als push-factor dan in Gent. De vertrekkers uit Gent gaven ook “te hoge gemeentebelasting” een geringer accent. In Gent is bij de vertrekkers het verhuismotief “aankoop van eigen woning” dan weer veel meer van toepassing, alsook de behoefte aan een eigen tuin. Verder stelt men in Gent ook meer vast dat men te ver van de werkplaats woont. In Antwerpen is voor de vestigers “betere verbindingen met het openbaar vervoer” een belangrijk motief, terwijl dit in Gent blijkbaar niet meespeelt, ook de voorzieningen zijn geen reden om zich in Gent te vestigen. Verder valt ook op dat in Gent een veel groter aandeel de nieuwe woonplaats kiest omwille van de studies. Ook de werking van de woningmarkt komt sterker naar voren te Gent. Het op een goed moment beschikbaar komen van een woning met passend comfortniveau en omvang, wordt heel wat sterker beklemtoond dan in Antwerpen. 6 COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGISCH MIGRATIEPATROON EN DE VERHUISMOTIEVEN OP BASIS VAN BESTAAND ONDERZOEK BELGIË HET Vlaanderen-Wallonië Aangezien de bouwgronden in Vlaanderen veel duurder zijn, wordt er in Vlaanderen meer belang gehecht aan deze variabele (26% van de verhuizers ten opzichte van 6% in Wallonië). In Wallonië is het dan vooral de beschikbaarheid van gronden die van belang is. Voor het overige zijn de gelijkenissen qua lokalisatiefactoren en verhuismotieven gelijklopend voor beide landsdelen Het valt op dat zowel in Vlaanderen als in Wallonië 14% van de huishoudens niet in de gemeente woont die de eerste voorkeur wegdroeg. Dit komt voor meer dan een derde door aspecten verbonden aan de woning. In Vlaanderen is hierin opnieuw het financiële aspect belangrijker. In Vlaanderen is dit voor bijna de helft van de gezinnen de oorzaak, in Wallonië voor slechts een vierde. De overige respondenten wonen niet in hun eerste keuzegemeente omdat ze er geen geschikte woning vonden. (Van Hecke & Mérenne-Schoumaker, 2001) 2.2.4. VERLIES- EN WINSTGEBIEDEN De migratiesaldi van de randstedelijke zones zijn steeds positief t.o.v. de stedelijke zones. Ten opzichte van de landelijke zones verliest het randstedelijke gebied meestal vrij veel migranten, een tendens die sinds 1988-90 nog toegenomen is. Opvallend is ook dat de randstedelijke zones een lager totaal migratiesaldo hebben in vergelijking met de landelijke zones. Dit omdat de agglomeratie wel veel inwoners wint vanuit de kernstad, maar er dan ook weer veel verliest aan de banlieue en de forensenwoonzone, terwijl de banlieue een verstigingsoverschot heeft vanuit de kernstad en vanuit de agglomeratie. De banlieuegemeenten zien dan weer een deel van hun bevolking vertrekken naar de forensenwoonzone, of naar de gemeenten buiten de stedelijke leefcomplexen. De forensenwoonzone tenslotte ontvangt vanuit de kernstad en in mindere mate vanuit de banlieue en de agglomeratie. Alle saldi getuigen van een centrifugaal karakter van de verhuisbewegingen (Van Hecke & Mérenne-Schoumaker, 2001). Men kan zelfs spreken van het optreden van de stadsvlucht in twee fasen: (1) van stad naar rand, en (2) van rand naar platteland. De netto-migratie van rand naar platteland kan in verband gebracht worden met de dure grond- en woningprijzen en het schaarse aanbod van bebouwbare percelen in vele banlieue-gemeenten, waardoor minder koopkrachtige gezinnen uitwijken naar goedkopere plattelandsgemeenten Migratiestromen worden mede bepaald door de graad van verkeersontsluiting (cfr. de hoge migratiedruk langsheen de E40 kust-Brussel en de E429 Brussel-Doornik en de A2 Leuven-HasseltGenk) en de aanwezigheid van een aangenaam leefmilieu (Lesthaeghe 1999). De ruimtelijke neerslag van deze dynamiek is natuurlijk niet overal dezelfde. Zo vormt de zone tussen het Brussels Hoofdstedelijk Gewest en Namen een gebied van gemeenten met sterk positieve saldi. Het Vlaamse deel van het stadsgewest Brussel kent ook een uitgesproken positief saldo. Andere gebieden die meer bewoners aantrekken dan afstoten zijn de gemeenten ten oosten van Antwerpen, de regio rond Keerbergen, de kustgemeenten, enkele gemeenten van de Gentse banlieue, een lijnvormige zone evenwijdig met en ten zuiden van de industriële as van Wallonië en een zone ten zuiden van Verviers, van Luik tot in het noorden van de provincie Luxemburg. (Van Hecke 1992) COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE 7 ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGISCH MIGRATIEPATROON EN DE VERHUISMOTIEVEN OP BASIS VAN BESTAAND ONDERZOEK BELGIË HET Gebieden met een negatief saldo vindt men in het zuidelijk deel van de provincie West-Vlaanderen, enkele gemeenten van de Denderstreek en de Rupelstreek, een aantal gemeenten van het stadsgewest Mons, Charleroi en Luik. Ook buitenlandse migraties hebben natuurlijk hun invloed op het migratiesaldo. Deze migraties compenseren vooral het negatief binnenlands migratiesaldo in de kernsteden. Het buitenlands migratiesaldo verandert over het algemeen weinig aan de situatie in de landelijke en randstedelijke gebieden, met uitzondering van de landelijke gemeenten omheen Hasselt-Genk en ook een relatief hoog extern vestigingsoverschot in de landelijke en randstedelijke zones rond de grotere steden Antwerpen en Luik (Lesthaeghe,1999). De oorzaken van de stadsvlucht volgens de Vlamingen In de APS-survey van 1999 werd o.m. gepeild naar de oorzaken van stadsvlucht. Dit was geen bevraging bij verhuizers. Er werden aan 1376 Vlamingen een aantal stellingen voorgelegd met betrekking tot de leefbaarheid van onze steden en naar de belangrijkste oorzaak van de stadsvlucht. 31,9 % vond ‘veiligheid’ de belangrijkste reden om de stad te ontvluchten. Op een tweede en derde plaats stonden respectievelijk ‘onaantrekkelijke woonomgeving voor gezinnen met kinderen’ (22,8 %) en ‘verkeersdrukte’ (20,3 %). Een opvallend verschil was dat vrouwen (22,8 %) verkeersonveiligheid meer aanstipten dan mannen (17,8 %). 16,5 % van de respondenten vermelde het ‘tekort aan groen’ ook als punt om niet in de stad te blijven wonen. Tenslotte werd ‘het onaantrekkelijk woningaanbod’ (6,9%) ook naar voor geschoven als reden om niet in de stad te (blijven) wonen. 2.2.5. DE RELATIE TUSSEN DE MIGRATIES EN DE ECONOMISCHE CONJUNCTUUR Het verloop van de migraties in België kent een duidelijk cyclisch verloop, dat in verband kan gebracht worden met de economische conjunctuur. Uit verschillende onderzoeken (o.a. Van Hecke 1992, Willaert 2000) blijkt dat de stadsvlucht en emigratie naar steeds verder afgelegen rurale gebieden een periodiek fenomeen is, samengaand met economische groei en activiteit in de nieuwbouw van woningen. Deze conjunctuureffecten zijn het sterkst voor de grote steden maar zijn ook merkbaar in de kleinere steden. Voorafgaand aan de oliecrisis van 1974-75 nam de netto-nieuwbouw toe met een sterke suburbanisatie tot gevolg. In deze periode werden aanzienlijk meer woningen gebouwd dan nodig was voor de huisvesting van bijkomende gezinnen. Het aantal inwoners daalde in de steden en de leegstand nam toe. Daarna daalde het aantal nieuwbouwwoningen per jaar tot een dieptepunt tussen 1984-87, tijdens de economische crisis. Toen was het aantal nieuwgebouwde woningen zelfs kleiner dan de aangroei van het aantal gezinnen. Van 1989 tot 1996 vindt een tweede cyclus van stadsvlucht plaats, waarbij de netto-nieuwbouw groter is dan de aangroei van het aantal gezinnen. Deze periode valt duidelijk samen met een heropleving van de economische conjunctuur. Vanaf 1996 neemt de nieuwbouwactiviteit weer af. Nochtans is dit niet te verklaren door een verzwakkende economie. Deze omslag in de nieuwbouwconjunctuur is het meest uitgesproken voor de stedelijke zone van het Brussels migratiebekken. In 1999 kent dit gebied zelfs voor de eerste keer een positief migratiesaldo van +1mig/1000inw. Dit natuurlijk ook dankzij de positieve buitenlandse saldo’s. Ook in Gent en Antwerpen lijkt de stadsvlucht tijdens deze periode te minderen. Bovendien 8 COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGISCH MIGRATIEPATROON EN DE VERHUISMOTIEVEN OP BASIS VAN BESTAAND ONDERZOEK BELGIË HET blijken de migratieoverschotten in de randstedelijke zones van Antwerpen en Brussel en de landelijke zones af te nemen, in het bijzonder in deze zones die tijdens de voorgaande periode van verhoogde nieuwbouwactiviteit een hoge migratiedruk kenden. (Willaert 2000) Grafiek 1: Jaarlijkse toenames van huishoudens en nieuwbouw-surplus. (Willaert 2000) Uit het onderzoek van Willaert e.a. (2000) bleek dus dat er vanaf 1996 een vermindering van de stadsvlucht waarneembaar is en dat deze niet gelinkt kan worden aan een verslechtering van de economische conjunctuur. De vraag stelt zich dan wat de andere reden(en) kunnen zijn die ervoor zorgen dat men globaal minder uit de steden wegtrekt. Internationaal wordt er reeds in de jaren ’80 een herwaardering van het stedelijk wonen waargenomen. Uit de verschillende onderzoeken die daaruit voortvloeiden, kwamen verschillende beïnvloedende factoren naar voor. 2.2.6. BESLUIT Uit het literatuuronderzoek blijkt dat de suburbanisatie de laatste jaren weliswaar afneemt, maar niet tot stilstand gekomen is. Van een algemene terugkeer naar de stad is voorlopig geen sprake, hoewel het stedelijk leven meer in trek is. De migratiesaldi tonen bovendien aan dat men zich steeds verder van de kernstad vestigt. Uit de literatuur blijkt dat de steden nog steeds de vertrekgebieden zijn. De belangrijkste aantrekkingsgebieden zijn de banlieue en in mindere mate de forensenwoonzone, dan pas gevolgd COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE 9 ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGISCH MIGRATIEPATROON EN DE VERHUISMOTIEVEN OP BASIS VAN BESTAAND ONDERZOEK BELGIË HET door agglomeratiegemeenten. De beschikbaarheid en de prijs van bouwgrond verklaren mee waarom de banlieue en vooral de forensenwoonzone belangrijker geworden zijn dan de agglomeratie. Het is vooral het gebrek aan betaalbare, grote, comfortabele woningen met tuin in de steden die aanzet tot de suburbanisatiebeweging. Als tweede factor speelt nog rust en ruimte en een groene omgeving mee, voorwaarden die moeilijk te vinden zijn in de kernsteden. In mindere mate spelen ook de negatieve kenmerken van de sociale omgeving van de stad en de gemeentebelastingen mee. De belangrijkste troeven van de stad zijn: het dichter bij het werk wonen, de verbindingen met het openbaar vervoer, de beschikbaarheid (kostprijs) van woningen bij het veranderen van de gezinssituatie. Bijkomende belangrijke reden is het willen blijven of het gaan wonen in de buurt van familie, vrienden of kennissen. De sociale omgeving speelt in die zin een positieve rol. 2.3. EEN HERNIEUWDE BELANGSTELLING VOOR DE STAD? In de literatuur (o.m. Bootsma, 1999) worden de volgende vier verklaringen aangereikt voor een hernieuwde belangstelling voor de stad: 2.3.1. SOCIO-CULTURELE VERANDERINGEN Socio-culturele veranderingen en daarmee gepaard gaande demografische veranderingen, die bekend staan onder de noemer van de tweede demografische transitie, hebben voor een herwaardering van het stedelijk leven en dus ook een veranderende ruimtelijke impact van de migratiestromen gezorgd (Willaert 2000). Dit zijn onder andere veranderingen in de vruchtbaarheid en nuptialiteit, de anti-conceptierevolutie, de toename van echtscheidingen, de verspreiding van ongehuwd samenwonen en de geboorten in nieuwe gezinsverbanden,.... Dit ging gepaard met een toename van de alleenwonenden, éénoudergezinnen en de verjonging en vervrouwelijking van de armoede. Nieuwe levensstijlen en gezinssamenstellingen worden algemener: alleenstaanden, eenoudergezinnen, samenwonenden zonder kinderen en tweeverdienersgezinnen. Een toenemend aantal van deze gezinnen heeft een levenswijze gericht op werk en ontspanning, dit in tegenstelling tot de traditionele levenswijze gericht op huis en familie. Deze open en actieve levenswijze zal eerder terug te vinden zijn in een stedelijke omgeving met een uitgebreid aanbod aan diensten. Dit is dus eerder een structurele verandering in woonvoorkeur. Dit leidt bovendien dus ook tot een verdergaande gezinsverdunning, en een aanhoudende grote demografische druk. Het steeds aangroeiende aantal gezinnen zorgt voor een bijkomende vraag naar woningen. Omdat dit niet enkel opgevangen kan worden door renovatie, vervangbouw en nieuwbouw in de stad, heeft dit een positief effect op de migraties naar het platteland. De sterkst aangroeiende groep huishoudens is veruit die van de eenpersoonsgezinnen. In de periode 2001-2011 zouden ze in Vlaanderen 80% van de aangroei in huishoudens voor hun rekening nemen. 10 COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGISCH MIGRATIEPATROON EN DE VERHUISMOTIEVEN OP BASIS VAN BESTAAND ONDERZOEK Omdat dit vooral een stedelijke leefvorm huishoudenssamenstelling in de steden. is, is dit nadelig voor een BELGIË HET evenwichtige Omdat vooral grote huishoudens uit de stad wegtrekken en kleine huishoudens een stadinwaartse beweging kennen, kan het totaal aantal inwoners van de stad verder afnemen en tegelijk het aantal gezinnen toenemen. 2.3.2. ECONOMISCHE VERANDERING Een andere mogelijke verklaring kan men vinden in economische veranderingen. Structurele economische veranderingen zoals de groei van de dienstensector, typisch geassocieerd met de stad, versterken niet alleen de economische functie van steden maar trekken ook een bepaald soort werknemer aan die graag in de nabijheid van stedelijke culturele faciliteiten woont. Deze verandering van woonvoorkeuren zou dan van structurele aard zijn. 2.3.3. STEDELIJK BELEID Ook het stedelijk beleid kan een belangrijke rol spelen. Stadsvernieuwingsprogramma’s en de renovatie en verbetering van het woningaanbod in de steden kunnen ervoor zorgen dat minder gezinnen de steden verlaten. Ook de beperking van verkavelingen buiten de stad kan hierop een invloed hebben. 2.3.4. BUITENLANDSE MIGRATIES Buitenlandse migraties spelen ook een erg belangrijke rol in het reurbanisatieproces Een groot deel van de immigranten die in de steden, en zeker in de grote steden, aankomen zijn afkomstig uit het buitenland. Het sterk positieve buitenlands saldo kan het negatief binnenlands saldo in de steden ten dele compenseren. 2.4. MIGRATIES IN EN TUSSEN MIGRATIEBEKKENS Willaert (2000) ontwikkelde een andere ruimtelijke indeling dan de hierboven aangehaalde stadsgewesten om de binnenlandse migraties in België te bespreken, namelijk de migratiebekkens. Rond de steden worden een aantal migratiebekkens afgebakend waarbij elke gemeente bij de stedelijke zone wordt gevoegd waarmee het de grootste uitwisseling aan migraties heeft. Zo werden voor België 17 migratiebekkens afgebakend. COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE 11 ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGISCH MIGRATIEPATROON EN DE VERHUISMOTIEVEN OP BASIS VAN BESTAAND ONDERZOEK BELGIË HET Grafiek 2: Migratiebekkens volgens Willaert (2001) Op basis van twee criteria, de dominante huishoudensstructuren en de evolutie van de migratiesaldi tussen 1981-1984 en 1993-1996, worden deze bekkens dan verder ingedeeld in maximum vijf zones: stedelijk, randstedelijk met en zonder migratiedruk, en ruraal met en zonder migratiedruk. Willaert stelt vast dat tijdens de eerste helft van de jaren ’90 de migratiesaldi toenemen in de verder afgelegen landelijke gemeenten en ondersteunt hiermee de hoger vermelde bevindingen. Zo breiden de drukzones ten oosten van Antwerpen zich verder uit naar de periferie (Kempen). Hetzelfde gebeurt in Brussel: halverwege de jaren ’90 beginnen de randgemeenten tekenen van verzadiging te vertonen, en verschuift de immigratiedruk naar de verder afgelegen landelijke gemeenten. In Gent is de toename van migratiesaldi het grootst in westelijke richting. Wat Luik betreft vindt de uitbreiding zowel in westelijke als zuidelijke richting plaats, en verder richting Luxemburgse Ardennen. Ook in kleinere migratiebekkens, zoals Verviers, Charleroi, Leuven en Oostende is een verschuiving te merken van de positieve saldi vanuit de onmiddellijke rand naar verdergelegen, meer landelijke gemeenten. Vanaf 1997 is een ommekeer merkbaar. Zowel in de Vlaamse als Waalse migratiebekkens nemen de migratiesaldi in de plattelandsgemeenten af: Noorderkempen, Noord-Limburg en Maaskant, rurale gemeenten van het Brussels Bekken in Wallonië, zuidelijke rurale rand van Gent, landelijke gemeenten rond Brugge & zuidelijke gemeenten van het Luiks bekken gelegen in Luxemburg. Wat de stedelijke gebieden betreft, vermindert het bevolkingsverlies door uitwijking naar de banlieue in Brussel, Gent, Hasselt-Genk en in in mindere mate ook in Antwerpen. Maar wat de bekkens van 12 COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGISCH MIGRATIEPATROON EN DE VERHUISMOTIEVEN OP BASIS VAN BESTAAND ONDERZOEK BELGIË HET Leuven, Oostende, Luik, Verviers, Charleroi en Namen betreft, daar is eerder sprake van een verhoogde stadsvlucht. Van een echte ommekeer in de stadsvlucht was er dus op het einde van de jaren negentig geen sprake, maar het fenomeen is toch minder sterk dan in de voorgaande periode. 2.5. MIGRATIES IN HET LICHT VAN DE LEVENSCYCLUS De migratiegeschiedenis en de verhuismotieven kunnen niet los gezien worden van de leeftijd of de levenscyclus van personen of huishoudens. De voorkeur voor een bepaalde woningtypologie verandert naargelang de fase in de levenscyclus. De migratie is een manier om terug in evenwicht te komen. Indien men immers in een volgende levenscyclus komt (gezinsuitbreiding, hoger loon) dan stellen zich nieuwe woonbehoeften en dit brengt men met een verhuisbeweging opnieuw in balans (Lesthaeghe 1999). Het is bekend dat de leeftijd een invloed heeft op het migratiepatroon en de intensiteit van verhuizingen. Uit onderzoek van Clark (1986) blijkt de verschillende intensiteit in mobiliteit per leeftijd (Grafiek 3). De mobiliteit is het hoogst voor de jonge twintigers. Zij bevinden zich in een levensfase waarin zich een aantal belangrijke gebeurtenissen afspelen die leiden tot migraties: het ouderlijk huis verlaten, gaan studeren en werken, huwen of samenwonen. Wanneer hun gezinsstatus later verandert (gezinsuitbreiding) veranderen ook hun woonwensen. Men gaat op zoek naar een grotere woning, liefst met een tuin in een rustigere omgeving. Vaak wil men ook overstappen van een huurwoning naar een eigen huis. Het zijn dan ook vooral de gezinnen met jonge kinderen die nog een hoge verhuisintensiteit hebben. Nadat zij hun woonvoorkeuren gerealiseerd hebben blijven ze een langere periode ruimtelijk stabiel en daalt de mobiliteit terug. De mobiliteit stijgt dan weer terug voor de hoogbejaarden die van woonplaats veranderen na verweduwing of verhuis naar homes of instellingen. Grafiek 3: Mobiliteit naar leeftijd (Clark, 1986). De analyse van de verhuismotieven volgens leeftijd, gezinsinkomen en samenstelling van het huishouden (Van Hecke en Mérenne-Schoumaker, 2001) laat ook toe de verhuisredenen te zien vanuit deze optiek. COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE 13 ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGISCH MIGRATIEPATROON EN DE VERHUISMOTIEVEN OP BASIS VAN BESTAAND ONDERZOEK BELGIË HET Voor de jonge leeftijdscategorieën, tegelijk ook de enige leeftijdscategorieën die naar de kernstad toe trekken, is de nabijheid van het werk zeer belangrijk. Kenmerken van de vroegere woning of woonbuurt zijn bijna niet vermeld als verhuismotief. Vaak betreft het hier dan ook de eerste vestigingsplaats in de wooncarrière buiten de ouderlijke woning. De wooneisen voor wat betreft het comfort en de grootte van de woning zijn hier van minder belang, wat nauwer aansluit bij het stedelijk woonaanbod. De agglomeratie, de banlieue en in mindere mate de forensenwoonzone zitten voor deze leeftijdsklassen met een vertrekoverschot. Deze migratiebewegingen zijn ruimtelijk het meest geconcentreerd: namelijk vooral naar de grote alsook de regionale steden. Grafiek 4: Het migratiesaldo volgens leeftijd en functioneel niveau, 1988-1996 per 1000 inwoners: In de latere leeftijdscategorieën, de 25-29-jarigen en de dertigers, is het suburbanisatieproces duidelijk merkbaar. Hier speelt vaak de wens om eigenaar te worden mee, men ervaart de woning als te klein (gezinsuitbreiding) en vaak is de verhuis een omschakeling van een appartement naar een eengezinswoning. Bij deze suburbanisatie speelt de streek van herkomst een belangrijke rol. Vaak merkt men immers een terugkeer naar deze reeds gekende streek, als vestigingsreden. Zij bepalen dus het typisch suburbanisatiepatroon dat mee aan de oorsprong ligt van de ruimtelijke groei van de steden. Het is ook deze groep die als verhuisreden het meest de negatieve omgevingskenmerken (van de stad) opgeeft. Zo heeft men (Van Hecke & Mérenne-Schoumaker, 2001) een duidelijk verband opgemerkt tussen de vermelding van negatieve omgevingsaspecten als verhuisreden en de 14 COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGISCH MIGRATIEPATROON EN DE VERHUISMOTIEVEN OP BASIS VAN BESTAAND ONDERZOEK BELGIË HET aanwezigheid van (kleine) kinderen in het gezin. De steden verliezen op die manier ook een groot deel van hun jeugd, jonger dan 10 jaar. Verderop in de levenscyclus komen motieven naar voor die te maken hebben met het einde van de loopbaan, een kleinere gezinsgrootte en een te grote woning. Bij deze verhuisbewegingen zijn opnieuw de omgevingskenmerken van groter belang en ook de nabijheid van familie of vrienden neemt hier een belangrijkere plaats in. Ook deze verhuisbeweging is doorgaans van het stadscentrum weg, zoals bijvoorbeeld in de kustgemeenten en de zone ten zuiden van Luik waar vooral een instroom van de leeftijdsklasse 55-64 jaar merkbaar is. Ook de hoogbejaarden (>75jaar) verlaten de steden en zorgen voor een positief saldo in de banlieue en de forensenwoonzone. Vanaf deze leeftijd verhoogt de mobiliteit opnieuw door verweduwing en verhuis naar homes of instellingen. De levenscyclus staat natuurlijk niet los van het beschikbaar inkomen en heeft dus ook zijn impact op het beschikbaar huisvestingsbudget. Huwelijk en samenwonen betekenen vaak de overgang van alleenstaande naar tweeverdieners. Ook kan een scheiding de oorzaak van een verhuisbeweging zijn, om net de omgekeerde reden. Er tekent zich een dualisering af tussen tweeverdienersgezinnen en alle anderen. De eersten hebben meer mogelijkheden om hun woonvoorkeuren wat betreft aard en locatie van de woning te realiseren. De éénverdienersgezinnen en huishoudens met een vervangingsinkomen hebben veel minder keuzevrijheid. Dit leidt ertoe dat vooral de eerste groep een beweging uit de stad kent, op zoek naar ruime woningen met een tuin in een groene omgeving. De mobiliteit van de tweede groep is echter niet kleiner, maar zij bewegen zich ruimtelijk in alle richtingen, zowel binnen de stad, de stadsrand en het platteland of tussen deze gebieden onderling (Van Hecke 2002, Willaert 2000). 2.6. VERTREK- EN VESTIGINGSMOTIEVEN 2.6.1. INLEIDING De verhuisredenen van een persoon of gezin worden dus gedeeltelijk of voor een groot deel bepaald door zijn levenscyclus. De reden waarom men weg verhuist uit een bepaalde woning verschilt vaak van de reden waarom men voor een welbepaalde andere woning kiest. Er wordt dan ook steeds het onderscheid gemaakt tussen de eigenlijke verhuismotieven of push-factoren en anderzijds de vestigingsmotieven of pullfactoren. De motieven kunnen worden ingedeeld in bepaalde klassen, al zijn hierbinnen natuurlijk wel overlappingen: - de verhuizing of de vestiging is o.a. een gevolg van een ontevredenheid over de woning de verhuizing of de vestiging is o.a. een gevolg van een ontevredenheid over de woonomgeving (de fysieke of de sociale) de verhuizing of de vestiging staat o.a. in verband met (een verandering in) de werksfeer de verhuizing of de vestiging staat o.a. in verband met een verandering in de persoonlijke situatie. De verhuizing of vestiging staat o.a. in verband met de fiscaliteit van een gemeente De verhuizing of vestiging staat o.a. in verband met financiële redenen De verhuizing of vestiging staat o.a. in verband met mobiliteitsredenen COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE 15 ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGISCH MIGRATIEPATROON EN DE VERHUISMOTIEVEN OP BASIS VAN BESTAAND ONDERZOEK 2.6.2. BELGIË HET DE VERTREKMOTIEVEN Verschillende bevragingen hebben gepeild naar de vertrekmotieven van verhuizers. De resultaten zijn wel wat beïnvloed door de doelgroepkeuze en de gebruikte methodologie en daardoor zijn ze niet altijd gelijklopend. Over het algemeen zijn er evenwel twee categorieën die erboven uit steken. Op de eerste plaats komen verhuisredenen die te maken hebben met de woning (men wil eigenaar worden, woning te klein, te weinig comfort,…). De tweede meest gemelde verhuisredenen zijn de persoonlijk motieven, zijnde in de eerste plaats gezins- of familiale redenen (huwelijk, samenwonen, gezinsuitbreiding, terug naar de streek van herkomst,…). Verder staan deze beide redenen natuurlijk niet los van elkaar. Verder zijn er de motieven die verband houden met de woonomgeving en met de werksfeer. Het belang van beide redenen als oorzaak voor een verhuisbeweging loopt ongeveer gelijk, alhoewel het aantal keren dat deze redenen vermeld werden sterk afhangt van de aard van het onderzoek. Bij de woonomgeving zijn lawaai, verkeer, gebrek aan groenvoorzieningen en in mindere mate onveiligheid de belangrijkste redenen. Over het algemeen komt de sociale woonomgeving wel heel weinig voor als verhuisreden. Voor wat betreft de werksfeer is dichter bij de werkplaats gaan wonen de belangrijkste reden, verder het hebben van een nieuwe werkplaats en vervolgens pensioen. De samenhang met de lokalisatie van de werkgelegenheid mag in deze context dus zeker niet vergeten worden. De suburbanisatie van de tewerkstelling heeft dus ook zijn invloed op het demografisch vlak. Voor wat betreft de sociale woonomgeving werd verwacht dat nogal wat gezinnen met kinderen verhuizen omdat ze de sociale woonomgeving als onaangepast ervaren. Verhuizen is dan niet alleen een poging om de woonsituatie sensu strictu te verbeteren, maar streeft er ook naar “slechte rolmodellen” te vermijden. In concreto houdt dit in dat gezinnen uit de hogere en middenklassen met hun woonlocatiekeuze proberen te vermijden dat hun kinderen in contact komen met kinderen uit als lager geklasseerde groepen en/of etnische minderheden (De Decker, 1985; 1994; De Decker en Hubeau, 1991). Dit is dus echter in de verschillende enquêtes vrij weinig naar voor gekomen, net als onveiligheid uiteindelijk. Dit kan erop wijzen dat sommigen met dit type van motieven nog zeer schroomvallig omspringen, maar het kan ook dat deze elementen onder andere in de media zijn aangewakkerd en overbelicht (Blommaert en De Brabander, 1992). Deze enquêteresultaten zijn inmiddels wel al meer dan 10 jaar oud, en deze resultaten zouden kunnen gedateerd zijn. Een ander motief dat als mogelijke verhuisreden werd onderzocht zijn de fiscaliteitsverschillen tussen de gemeenten. Er blijkt een verband te zijn, maar dat mag niet overschat worden en uiteindelijk is dit slechts een heel beperkt aantal keer naar voor gekomen (Blommaert en De Brabander, 1992). Volgens deze auteurs zouden de gemeentebelastingen voor de hoogste inkomensgroep niet zo zwaar doorwegen in het totale budget opdat het een sterke weerslag zou hebben op een verhuisbeslissing. Hun inkomen maakt het hen mogelijk hun woonwensen te bevredigen, zij het veeleer buiten dan binnen de stad. De lagere inkomensklassen betalen zo weinig belastingen, dat dit ook voor hen geen doorwegend argument is. De analyses van de verhuismotieven leren dat financiële aspecten niet de meest opvallende redenen tot verhuis zijn. Alhoewel men vermoedt dat voor bepaalde inkomens- en beroepsgroepen de huurkosten (met inbegrip van vaste kosten voor nutsvoorzieningen) een rol spelen (Blommaert en De Brabander, 1992). Zoals we mogen aannemen zijn het vooral de laagste inkomensgroepen die 16 COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGISCH MIGRATIEPATROON EN DE VERHUISMOTIEVEN OP BASIS VAN BESTAAND ONDERZOEK BELGIË HET verhuizen omwille van te hoge huurkosten. Opmerkelijk is dat dit ook een motief vormt om de stad te verlaten. De druk op de markt van de goedkope huisvesting is dus binnen maar ook buiten de stad groot. Hoge huurprijzen wordt verder ook sterk aangehaald door niet-werkenden die binnen de stad verhuizen. Mobiliteit als verhuismotief heeft enerzijds te maken met de werksfeer, namelijk een besparing in de verplaatsingstijd ofwel in verplaatsingskost naar het werk en anderzijds met ontsluiting en voorziening van openbaar vervoer. De mobiliteitswensen verschillen niet zoveel per inkomensgroep. Wat enigszins opvalt is dat de lagere inkomens sneller verhuizen bij verandering van het werkadres en eerder verhuizen om de kosten van de verplaatsing naar het werk te drukken, de hogere inkomens om de tijdsduur van de verplaatsing te beperken. De ontsluiting en de beschikbaarheid van openbaar vervoer blijken eerder vestigingsmotieven dan verhuismotieven te zijn. 2.6.3. VESTIGINGSMOTIEVEN Indien we opnieuw dezelfde categorieën hanteren dan zien we dat de persoonlijke sfeer of de gezinsfactor plaats moet ruimen voor motieven verbonden met de werksfeer. De twee dominerende motieven zijn hier namelijk ‘de nieuwe woning ligt dichter bij het werk’ en ‘de nieuwe woning is groter’. In combinatie met de antwoorden op de vraag naar het verhuismotief, leidt dit tot de conclusie dat de woninggrootte de voornaamste factor is in een verhuisproces. Blijkt trouwens dat dit motief speelt los van de verstedelijkingsgraad. Of het nu een grootstedelijke locatie, een middelgrote stad met omgeving of een landelijk gebied betreft, telkens is de wens om een grotere woning te betrekken het voornaamste verhuismotief. Vaak eindigt de zoektocht naar een nieuwe woning, bij een woning die op een aantal criteria goed scoort: minimaal comfort, zoals centrale verwarming, bepaalde grootte, goede omgeving, vlotte mobiliteit, met andere woorden de beschikbaarheid van een goede woning. Opvallend is ook dat kenmerken van de sociale woonomgeving als vestigingsmotief wel opduiken, maar dan wel in positieve zin: men gaat namelijk de nabijheid van vrienden, kenissen en familie opzoeken. Als vestigingsreden speelt de beschikbaarheid van openbaar vervoer en de ontsluiting een iets grotere rol. Zowel de hoge als de lage inkomens zoeken naar goede verbindingen met het openbaar vervoer. De lagere inkomensgroep lijkt ook meer de nabijheid van diensten en ontspanning bij een nieuw adres te appreciëren. Voor dit criterium vormen de jongeren een vrij specifieke groep, de vraag naar een optimale mobiliteit en naar bereikbaarheid van werk, handel en diensten, zowel met privé als openbaar vervoer, is hier zeer belangrijk. Een niet probleemloze uitdaging voor stedelijke gebieden! Een voorzichtige conclusie hier kan toch wel zijn dat motieven uit de persoonlijke sfeer eerder pushfactoren zijn. De plaats van tewerkstelling en de nabijheid van vrienden en kennissen zijn daarentegen eerder pull-factoren, m.a.w. zij worden als factor belangrijker nadat de verhuisbeslissing is genomen. COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE 17 ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGISCH MIGRATIEPATROON EN DE VERHUISMOTIEVEN OP BASIS VAN BESTAAND ONDERZOEK 2.6.4. BELGIË HET VOLGENDE VERHUIZING Er werd in een onderzoek (Blommaert & De Brabander, 1992) ook naar de mogelijke reden voor een volgende verhuisbeweging gevraagd. Hier valt toch duidelijk de wens om eigenaar te worden bij op. De aankoop van een woning was hier goed voor 60 % van de antwoorden, het betrekken van een grotere woning voor 16,3 %, dit past vooral bij hen die binnen een zelfde gebied verhuizen. Bij zij die uit de stad zijn gaan wonen komt de wens dichter bij het werk te gaan wonen scherper naar voren (13,5 %). En bij zij die in de stad zijn komen wonen staat het betrekken van een grotere woning hoger op het verlanglijstje. 2.6.5. EVOLUTIE IN DE MOTIVERING VAN DE VERHUISBEWEGING De studie van Van Hecke en Mérenne-Schoumaker (2001) heeft een vergelijking gemaakt met huishoudens die twintig jaar geleden naar de rand verhuisd zijn en er nog steeds wonen. De antwoorden vertoonden sterke gelijkenissen met deze van de recente verhuizers. De belangrijkste verschillen zijn dat de migranten twintig jaar geleden gemiddeld jonger waren en vaker een huis bouwden in plaats van een bestaande woning te kopen en bij de vertrekmotieven lag nog meer de nadruk op het verwerven van een eengezinswoning. Verder valt vooral op dat men minder dan vroeger omwille van de woningkenmerken & het verwerven van een eengezinswoning, buiten de stad moet gaan wonen. Uit de studie van Blommaert & De Brabander (1992) komt ook naar voor dat het aantal verhuisredenen met betrekking tot de woning gehalveerd is in vergelijking met studies uit het begin van de jaren tachtig. Er wordt verder minder verhuisd omwille van een gebrek aan comfort en men verhuist meer naar grotere woningen. Met betrekking tot de ligging van de woning is er een toenemend aantal mensen dat verhuist omwille van de verkrotting in de omgeving. Ook familiale redenen zijn veel minder dan vroeger een motief. Bij de “andere redenen” worden factoren zoals vandalisme en vestiging vreemdelingen nog steeds zeer weinig expliciet genoemd als verhuismotief. Gezien de jongere leeftijd van de verhuizers waren het huwelijk en samenwonen vroeger belangrijker als verhuismotieven. Geboorte en gezinsuitbreiding kwamen dan weer minder vaak voor. (Van Hecke en Mérenne-Schoumaker 2001). Het toenemend aantal samenwoners en echtscheidingen compenseert evenwel deze afname. 2.7. BESLUIT Het Belgisch migratiepatroon wordt in belangrijke mate bepaald door de structuur van de stadsgewesten. Het is nog steeds zo dat een deel van de bevolking de kernsteden verlaat om zich te vestigen in de banlieue, of nog verder weg, in de forensenwoonzone. Sinds halverwege de jaren ’90 stelt men evenwel in Vlaanderen een teruggang van deze dynamiek vast. De emigratie uit de stadskern en de immigratie in de banlieue lijken af te nemen. In Wallonië is deze evolutie nog niet waar te nemen, en blijft het traditionele suburbanisatiepatroon verder bestaan. 18 COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGISCH MIGRATIEPATROON EN DE VERHUISMOTIEVEN OP BASIS VAN BESTAAND ONDERZOEK BELGIË HET Het is duidelijk dat de migratiedruk gekoppeld kan worden aan de prijs van woningen en kavels. De gemeenten waar deze immers het laagst waren zijn tevens de gemeenten met het grootste vestigingsoverschot en deze liggen steeds verder van de stadskernen. Dit is ook logisch aangezien de meest vermelde verhuisredenen en vestigingsmotieven (Van Hecke & Mérenne-Schoumaker, 2001) hier sterk gevoelig voor zijn en nu onvermijdelijk tot een suburbanisatieproces leiden, met name de wens om eigenaar te worden: op lange termijn vindt iedereen kopen voordeliger dan huren. Waarbij bouwers zoeken naar een bouwgrond in de periferie omdat deze in de stedelijke agglomeraties zeldzaam en duur zijn, exact hetzelfde geldt ook voor verhuizers die een ééngezinswoning met tuin zoeken. Bovendien tonen de gebruikte redenen aan dat er in België nog steeds een beeld is van de stad als een zone om te werken of te winkelen, maar zeker niet om kinderen in groot te brengen. Zo is het opvallend dat veel huishoudens de stad a priori verwerpen zonder te kunnen uitleggen waarom. Een andere belangrijke beïnvloedende factor op het suburbanisatieproces is van economische aard: conjunctuureffecten en de beschikbaarheid en prijzen van bouwgronden. De migratiedynamiek, kent een duidelijk cyclisch verloop in België en dit kan in verband gebracht worden met de economische conjunctuur. Er is echter ook sprake van een hernieuwde belangstelling in voor het stedelijk wonen. Aan de basis hiervan liggen voor een groot deel socio-culturele factoren zoals veranderingen in de vruchtbaarheid en nuptialiteit, de anti-conceptierevolutie, de toename van echtscheidingen, de verspreiding van ongehuwd samenwonen en de geboorten in nieuwe gezinsverbanden. Dit leidt tot een verdergaande gezinsverdunning, waarbij stedelijk wonen aantrekkelijker wordt. Verder is er ook het toegenomen belang van de diensteneconomie in de stadskernen, alsook het stedelijk beleid dat erin geslaagd is bepaalde wijken terug aantrekkelijk te maken voor wonen en tenslotte mogen we niet vergeten dat er nog steeds een grote influx is in onze stadskernen vanuit het buitenland. Er is verder ook een verschil in verhuisintensiteit in Vlaanderen en Wallonië: Vlamingen hebben immers de neiging om relatief jong een eigen woning te bouwen of te kopen waarna men voor een langere tijd ruimtelijk stabiel is. In Wallonië is men veel minder gebonden aan een eigen woning waardoor de mobiliteit er veel hoger ligt. Er zijn bij de verschillende onderzoeken naar de verhuismotieven vooral gelijkaardige resultaten bekomen. Het is dan ook zo dat het verhuisproces veel constanten kent, die voor een groot deel in verband staan met de levenscyclus. Het zijn vooral mensen tot 35 jaar die op de woningmarkt mobiel zijn en de meeste verhuizingen vinden over een korte afstand plaats. Het zijn de jongste leeftijdscategorieën die het meest naar de stad verhuizen en op latere leeftijd verhuist men vaak uit de stad weg. Verhuizen is dan ook sterk verbonden met gebeurtenissen in het huishouden, zoals stappen in de arbeidscarrière en het krijgen van kinderen. Ook de overstap van een huurwoning naar een eigen woning lijkt voorspelbaar. Een vaste baan en een stabiele relatie zijn eerste vereisten om die stap te zetten; in toenemende mate zijn twee inkomens nodig en aanwezig. COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE 19 ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGISCH MIGRATIEPATROON IN DE JAREN ‘90 20 COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE BELGIË HET ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGISCH MIGRATIEPATROON IN DE JAREN ‘90 3. HET BELGISCH MIGRATIEPATROON IN DE JAREN ‘90 3.1. INLEIDING BELGIË HET Dit deel van het onderzoek bestaat uit een kwantitatieve analyse van de migratiebewegingen tijdens de jaren ’90. Daar er reeds uitgebreid onderzoek verricht is naar het migratiepatroon van België en meer bepaald naar migratiebewegingen in steden hebben we in het vorige hoofdstuk het voor ons meest relevante onderzoek samengevat aan de hand van een literatuursstudie In de volgende paragraaf (§ 3.2) lichten we de opbouw van dit hoofdstuk toe, inclusief een beschrijving van de databank en een toelichting van de terminologie die gehanteerd wordt. In paragraaf 3.3 gaan we na of er tijdens de jaren ’90 verschuivingen waar te nemen zijn in het algemeen migratiepatroon zoals beschreven in het vorig hoofdstuk. Hiervoor maken we gebruik van een omvangrijke databank die ons door het Nationaal Instituut voor de Statistiek verstrekt werd. Het betreft migratiebewegingen tussen Belgische gemeenten voor de jaren 1992 tot en met 2001. Naast de migraties tussen gemeenten worden ook de migratiebewegingen met het buitenland geanalyseerd. Hoewel de buitenlandse migraties minder omvangrijk zijn spelen zij in sommige steden (vooral Brussel, Antwerpen en Luik) een belangrijke rol. Het verlies aan bewoners door de stadsvlucht wordt er deels gecompenseerd door een migratieoverschot uit het buitenland. Omdat leeftijd een belangrijke invloed heeft op het migratiegedrag worden de binnenlandse migraties ook bestudeerd voor de verschillende levensfases. In het laatste deel (§ 3.4) wordt aandacht besteed aan de 5 grootste Belgische steden: Brussel, Antwerpen, Luik, Gent en Charleroi. De omvang en ruimtelijke spreiding van de migratiebewegingen van- en naar deze steden worden er in detail bestudeerd. Ook de verschillende leeftijdscategorieën komen aan bod. 3.2. GEBRUIKTE DATABANK EN TERMINOLOGIE 3.2.1. DE GEBRUIKTE DATA In dit onderzoek wordt gebruik gemaakt van migratiegegevens die ons door het Nationaal Instituut voor de Statistiek werden verstrekt. Het betreft zowel binnenlandse als buitenlandse migraties. 3.2.1.1. Binnenlandse migraties De binnenlandse migraties zijn Rijksregistergegevens voor de periode 01 januari 1992 t.e.m. 31 december 2001. Het betreft 4 431 443 migraties van personen die verhuizen van een Belgische gemeente naar een andere. Enkel wanneer een gemeentegrens overschreden wordt komt deze migratiebeweging in onze databank voor. Migraties binnen gemeentegrenzen zitten niet in de databank. Hoewel het aantal migraties over korte afstand zeer omvangrijk is, spelen zij vooral op lokale schaal (buurtniveau) een belangrijke rol. In onze analyse van de migratiedynamiek van de stadsgewesten werden ze buiten beschouwing gelaten. Voor elke persoon die tijdens de bestudeerde periode verhuisde kennen we de gemeente van vertrek, de gemeente van aankomst, het geslacht, het geboortejaar en de nationaliteit. Dit laat ons toe om o.a. COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE 21 ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGISCH MIGRATIEPATROON IN DE JAREN ‘90 BELGIË HET de migraties naar leeftijd te bestuderen. Zoals in het vorige hoofdstuk reeds werd aangehaald zijn migraties sterk leeftijdsafhankelijk waardoor uiteenlopende leeftijdsgroepen een verschillend en in sommige gevallen zelfs tegengesteld migratiepatroon vertonen. Ten tweede laat deze databank toe om de migraties tussen bepaalde groepen van gemeenten of delen van het stadsgewest in detail te bestuderen. Voor elke migrant kennen we immers de gemeente van vertrek en de gemeente van aankomst. Vooral in het laatste deel wordt hiervan gebruik gemaakt wanneer we de migratiedynamiek van en naar de 5 grote stadsgewesten in detail bestuderen. In het laatste deel wordt dit toegepast om o.a. de migratiestromen en saldi te berekenen binnen en tussen de verschillende onderdelen van de stadsgewesten, de forensenwoonzone en de rest van België. Andere belangrijke persoonsgegevens over migranten zoals sociaal-economische status en gezinsstatus worden niet door het NIS (Rijksregister) verstrekt. De meest betrouwbare bron hiervoor is de Volkstelling/Sociaal Economische Enquête waarin de bewoners bevraagd worden over hun migratiegedrag tijdens het jaar voorafgaand aan de telling/enquête. De meest recente gegevens van de Sociaal Economische Enquête van 2001 waren tijdens deze studie nog niet beschikbaar waardoor we terug moesten grijpen naar de Volkstelling 1991. De belangrijkste conclusies uit reeds bestaande studies mbt tot de sociaal-economische kenmerken en gezinskenmerken van de migranten en het stedelijk migratiepatroon werden samengevat in het voorgaande hoofdstuk. 3.2.1.2. Buitenlandse migraties De buitenlandse migraties bekomen we uit de cijfers van de loop van de bevolking per gemeente. Deze laten ons toe om de buitenlandse inwijking, buitenlandse uitwijking en het buitenlands saldo per gemeente te berekenen. Dit onderzoek besteedt geen aandacht aan de nationalteit of land van herkomst/vertrek van de internationale migranten. Voor ons zijn de buitenlandse migraties vooral belangrijk vanwege een sterk positief saldo dat in verschillende steden de (binnenlandse) stadsvlucht compenseert. 3.2.2. TERMINOLOGIE 3.2.2.1. Termen in verband met migraties In ons onderzoek wordt veelvuldig gebruik gemaakt van een aantal termen die iets zeggen over het migratiepatroon in een gebied. Deze worden hier even kort verduidelijkt. De mobiliteit: de som van het aantal in- en uitwijkingen in een bepaald gebied, meestal uitgedrukt per 1000 inwoners. Hierbij wordt de bevolking van het betreffende gebied als referentiebevolking gebruikt. Het mobiliteitscijfer geeft ons een aanwijzing over de verhuisintensiteit in dat gebied, met andere woorden, of er veel of weinig wordt verhuisd. Het is wel moeilijk om vergelijkingen te maken tussen gebieden met oppervlaktes die sterk in grootte verschillen. In een groot gebied zal de mobiliteit immers lager liggen omdat enkel migraties die een grens overschrijden in rekening worden gebracht. In kleine gebieden is de kans op een verhuizing over de grens van het gebied heen uiteraard groter. De mobiliteit zal er dus hoger liggen dan in grote gebieden waar meer interne migraties (binnen de grenzen) plaatsvinden. 22 COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGISCH MIGRATIEPATROON IN DE JAREN ‘90 BELGIË HET Het migratiesaldo: is het verschil tussen het aantal inwijkingen en het aantal uitwijkingen in een gebied. Het saldo wordt ook per 1000 inwoners uitgedrukt om vergelijkingen tussen verschillende gebieden mogelijk te maken. Ook hier wordt als referentiebevolking het aantal inwoners van het gebied genomen waarvan we het saldo willen berekenen. Wanneer er meer mensen toekomen dan er vertrekken, spreken we van een vestigingsoverschot. In het geval er het aantal vertrekkers groter is dan het aantal toekomende migranten, noemen we dit een vertrekoverschot. Bij het berekenen van de mobiliteit en het migratiesaldo per 1000 inwoners nemen we de midjaarlijkse bevolking als maat voor de referentiebevolking. Dit is het gemiddelde van de bevolkingsaantallen op 1 januari en 31 december van het betreffende jaar. Wanneer de migratiecijfers voor een bepaalde leeftijdsklasse berekend worden, wordt de midjaarlijkse bevolking behorende tot die leeftijdsklasse als referentiebevolking gebruikt. In deze studie wordt vaak met driejaarlijkse gemiddelden gewerkt om een vergelijking te maken tussen het migratiepatroon aan het begin en het einde van de onderzoeksperiode. Op die manier worden afwijkende jaarlijkse waarden uitgeschakeld. De driejaarlijkse gemiddelden worden bekomen door de som van de mobiliteit of het saldo tijdens de drie jaren te delen door de som van de midjaarlijkse bevolking voor de drie jaren. Bijvoorbeeld voor de mobiliteit in de periode 1992-1994: M(1992) + M(1993) + M(1994) P(1992) + P(1993) + P (1994) Met M(x) = mobiliteit (aantal in- en uitwijkingen) in het jaar x P(x) = midjaarlijkse bevolking in het jaar x 3.2.2.2. De stadsgewesten In de analyse van de migratiegegevens maken we gebruik van de meest recente afbakening van de stadsgewesten zoals die door Van Der Haegen, Van Hecke en Juchtmans (1996) is vastgelegd op basis van de gegevens uit de volkstelling van 1991. De stadsgewesten komen overeen met verdichtingszones, zowel wat betreft de concentratie van bevolking, economische activiteiten en het socio-culturele leven. De stadsgewesten zijn een veelgebruikte ruimtelijke eenheid die zowel in wetenschappelijke, administratieve en economische milieus erkend wordt. Het stadsgewest bestaat uit verschillende onderdelen: - - stadskern: de beslissings- en activiteitenkern met de grootste concentratie aan regiogebonden kleinhandel en diensten; dichtbebouwde stedelijke wijken: meestal overeenstemmend met het geheel van de historische binnenstad en de 19de-eeuwse uitbreidingen; multifunctioneel gebied waar verschillende activiteiten als wonen, handel, diensten,… gemengd voorkomen kernstad: stadskern + dichtbebouwde stedelijke wijken, dit is het dichtaaneengesloten centrale deel van de stad. stadsrand: zone met minder dichte, maar nog aaneengesloten twintigste-eeuwse bebouwing rond de kernstad. Wonen is hier de hoofdfunctie. COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE 23 ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGISCH MIGRATIEPATROON IN DE JAREN ‘90 - - - - BELGIË HET stedelijke woonkern of morfologische agglomeratie: kernstad + stadsrand, een gebied met aaneensluitende bebouwing, begrensd door landbouwgrond, bossen, braakliggende en woeste gronden, met daartussen eventueel verspreide bewoning. agglomeratie: De stedelijke woonkern aangepast aan de gemeentegrenzen. banlieue: zone die aansluit bij de agglomeratie, de buitenste zone van de stad. De bevolkingsontwikkeling wordt er grotendeels bepaald door de suburbanisatie vanuit het centrum. Morfologisch gezien is de banlieue eerder landelijk, functioneel echter stedelijk. stadsgewest: agglomeratie + banlieue, het hele gebied waarin de basisactiviteiten (wonen, werken, opvoeden, winkelen, cultuur en ontspanning) van de stedelijke gemeenschap plaatsvinden. Door de intense relaties tussen deze activiteiten wordt een functioneel geheel gevormd dat in belangrijke mate op de traditionele kernstad gericht blijft. forensenwoonzone: de zone die bij het stadsgewest aansluit door een sterke ontwikkeling van de autopendel, ze is voor een belangrijk deel van de tewerkstelling op het stadsgewest aangewezen. In deze studie worden de volgende eenheden gebruikt: agglomeratie, banlieue en forensenwoonzone. Ook wordt de centrale gemeente van het stadsgewest, de kerngemeente, apart bekeken omdat die vaak door andere migratiedynamieken wordt bepaald dan de agglomeratie in zijn geheel. De 17 stadsgewesten zijn: Antwerpen, Bergen, Brugge, Brussel, Charleroi, Doornik, Gent, HasseltGenk, Kortrijk, La Louvière, Leuven, Luik, Mechelen, Namen. Oostende, Sint-Niklaas en Verviers. In al deze stadsgewesten samen woonden op 1 januari 2002 bijna 7,9 miljoen mensen, waarvan 4,3 miljoen in de agglomeraties (Tabel 1). De bevolking van de kernsteden zelf bedroeg ca. 3 miljoen. De banlieue en de forensenwoonzone telden elk respectievelijk 1,5 en 2,1 miljoen inwoners. Tabel 1: Aantal inwoners in de verschillende onderdelen van de Belgische stadsgewesten, 1 januari 2002. Agglomeratie 4 305 179 Kernsteden 3 056 416 Banlieue 1 466 167 Forensenwoonzone 2 087 995 Totaal 7 859 341 3.2.3. OPBOUW VAN HET ONDERZOEK Het kwantitatief deel van deze studie bestaat uit 2 grote delen: een algemene bespreking van het Belgisch migratiepatroon en een meer gedetailleerde beschrijving van de migratiedynamiek in de 5 grootste steden (Brussel, Antwerpen, Gent, Luik en Charleroi). In paragraaf 3.3 wordt het Belgisch migratiepatroon beschreven aan de hand van een aantal kaarten die de ruimtelijke spreiding geven van de migratiecijfers per gemeente. Zowel de mobiliteit als het migratiesaldo worden in kaart gebracht. In eerste instantie worden de binnenlandse en de buitenlandse migraties apart besproken. Daarna worden ze samengebracht in de kaarten voor de totale migraties. 24 COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGISCH MIGRATIEPATROON IN DE JAREN ‘90 BELGIË HET In het vorige hoofdstuk was reeds duidelijk geworden dat de structuur van de stadsgewesten een belangrijke factor vormt in de migratiedynamiek. Deze indeling in functionele eenheden zal dan ook steeds als basis genomen worden voor de bespreking van de ruimtelijke patronen van de migratiebewegingen. Ook de leeftijd vormde een belangrijke variabel. We zullen dan ook onderzoeken op welke manier het binnenlands migratiepatroon verschilt per leeftijdsklasse. Deze leeftijdsklasse worden afgebakend op basis van het migratiepatroon dat we per leeftijd terugvinden, rekening houdend met de indeling van de stadsgewesten. In paragraaf 3.4 worden de 5 grootste Belgische steden (Brussel, Antwerpen, Gent, Luik en Charleroi) nog eens apart besproken. De verschillende migratiestromen binnen het stadsgewest worden bekeken en dynamiek van de verschillende leeftijdsgroepen. Tenslotte wordt ook het ruimtelijk patroon van de mobiliteit en het migratiesaldo meer gedetailleerd bekeken per stadsgewest. 3.3. HET BELGISCH MIGRATIEPATROON 3.3.1. ALGEMENE KENMERKEN De door ons bestudeerde periode beslaat 10 jaar, van 1992 tot en met 2001. In deze periode vonden er in België 5 593 958 migraties plaats die in ons onderzoek werden opgenomen. Dit komt overeen met 55 mig/1000inw per jaar. In onze databank werden zowel de binnenlandse als buitenlandse migraties verrekend. Belangrijk hierbij is dat, wat de binnenlandse migraties betreft, het enkel gaat om migraties tussen gemeenten. Verhuizingen binnen de gemeentegrenzen worden niet meegeteld, hoewel deze toch een groot deel van de totale mobiliteit beslaan. Voor ons onderzoek zijn ze echter minder belangrijk omdat we vooral geïnteresseerd zijn in de migraties van en naar steden, en tussen de gemeenten onderling. Van de 5,6 miljoen migraties zijn 79,2% binnenlandse migraties: 4 431 443 of 43,6 mig/1000inw. De overige 1 162 515 zijn buitenlandse migraties (11,4 mig/1000inw) (zie Tabel 2). Tabel 2: Totale, binnenlandse en buitenlandse mobiliteit in België, 1992-2001. Absoluut aantal Per 1000 inwoners Totale mobiliteit 5 593 958 55,01 Binnenland 4 431 443 43,58 79,2% Buitenland 1 162 515 11,43 20,8% Tijdens onze onderzoeksperiode is de totale mobiliteit (som van binnenlandse en buitenlandse migraties) in België slechts licht gestegen, van 53,7 mig/1000inw in 1992-94 naar 56 in 1999-2001 (Tabel 3, Grafiek 5). Dit wil zeggen dat er op het einde van de jaren ’90 ca. 30 500 migraties per jaar meer plaatsvinden dan in de periode 1992-1994 (stijging van 531 000 naar 561 500 migraties per jaar). Het aantal binnenlandse migraties kende een stijging tijdens de eerste helft van de onderzoeksperiode, maar na 1997 vond terug een lichte daling plaats. Op het einde van de jaren ’90 COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE 25 ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGISCH MIGRATIEPATROON IN DE JAREN ‘90 BELGIË HET ligt de binnenlandse mobiliteit ca. 1mig/1000inw hoger dan bij het begin van de onderzoeksperiode (een stijging van 42,7 naar 43,6 mig/1000inw, zie Tabel 3). Het aandeel buitenlandse migraties in de totale mobiliteit steeg van 20,4% naar 22%. Het buitenlands migratiesaldo daalde daarentegen licht (van 2 naar 1,6 mig/1000inw) door een sterkere stijging van het aantal uitwijkingen naar het buitenland dan van het aantal inwijkingen in België. In 2001 vond een sterke stijging van de buitenlandse mobiliteit en het saldo plaats te wijten aan de regularisatiecampagne waarbij personen die illegaal in het land verbleven een verblijfsvergunning kregen. Het gaat hier dus niet om echte migraties uit het buitenland vermits deze personen al in België verbleven. Grafiek 5: Totale, binnenlandse en buitenlandse mobiliteit in België, 1992-2001. Mobiliteit in België 1992-2001 60 mig/1000inw 50 40 30 20 10 0 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 binnenlandse mobiliteit buitenlandse mobiliteit totale mobiliteit Tabel 3: Binnenlandse, buitenlandse en totale mobiliteit in België, aantal migraties per 1000 inwoners. 1992-1994 1999-2001 Totale mobiliteit 53,67 56,00 Binnenlandse mobiliteit 42,71 43,65 Buitenlandse mobiliteit 10,96 12,35 Inwijking 6,50 6,98 Uitwijking 4,45 5,38 Saldo 2,05 1,60 In de volgende paragrafen worden eerst de binnenlandse en buitenlandse migraties apart bekeken. Daarna worden de beide soorten migraties samen genomen om een beeld te vormen van de totale migratiedynamiek in België. Telkens worden de mobiliteit en de migratiesaldo’s besproken. Op basis 26 COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGISCH MIGRATIEPATROON IN DE JAREN ‘90 BELGIË HET van kaartmateriaal wordt het ruimtelijk patroon van de migratiebewegingen geanalyseerd. Een opdeling van de migraties naar functioneel niveau (kernstad, agglomeratie, banlieue en forensenwoonzone) leert ons iets over de rol van de stadsgewesten in het Belgisch stedelijk migratiepatroon. In een tweede deel wordt het migratiepatroon naar leeftijd beschouwd. Ook hier wordt naar de ruimtelijke spreiding van de mobiliteitscijfers per leeftijdsklasse gekeken. De rol van de verschillende onderdelen van de stadsgewesten komt ook aan bod per leeftijdscategorie. 3.3.2. BINNENLANDSE MIGRATIES 3.3.2.1. Binnenlandse mobiliteit Op basis van de gegevens over de binnenlandse mobiliteit (de som van het aantal in- en uitwijkingen) per gemeente (kaart 1 en 2) is een duidelijk verschillende migratiedynamiek in Vlaanderen en Wallonië merkbaar. In het Waalse landsgedeelte ligt de verhuisintensiteit opvallend veel hoger, te wijten aan het sterk verschillend migratiegedrag van Vlamingen en Walen. De eersten zijn eerder geneigd op jonge leeftijd een eigen woning te kopen of te bouwen, waar ze vervolgens een langere tijd in zullen wonen, zodat ze voor een zekere periode ruimtelijk stabiel zijn. In het Waalse landsgedeelte is men minder gebonden aan een eigen woning en zal men dus gemakkelijker en vaker verhuizen (Van Hecke 1992). Een hoge mobiliteit is een typisch kenmerk van een stedelijk samenleving. Veel verblijven in de stad hebben een tijdelijk karakter. De stad is immers een plaats met een grote opvangcapaciteit voor allerlei groepen in moeilijkheden. Daarnaast zijn het vooral de jongeren die het stedelijk leven aantrekkelijk vinden en zich in de stad vestigen. Omwille van een aantal typische gebeurtenissen, samenhangend met deze levensfase (studeren, start op de arbeidsmarkt, het ouderlijk huis verlaten, huwen, samenwonen,…) wordt deze bevolkingsgroep door een hoge mobiliteit gekenmerkt. Er is echter een groot verschil in binnenlandse mobiliteit tussen het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, en de gemeenten Antwerpen en Gent (kaarten 1 en 2). In de laatste twee steden is de mobiliteit eerder laag in vergelijking met de hoofstad. Dit heeft echter voor een groot deel te maken met de omvang van de gemeenten. Enkel de migraties over de gemeentegrenzen heen worden immers in beschouwing genomen. In het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, dat uit 19 relatief kleine gemeenten bestaat1, maar wel één stedelijk geheel vormt, is de kans dat bij een migratie een gemeentegrens overschreden wordt uiteraard groter dan in Antwerpen of Gent, waardoor de mobiliteit er logischerwijze ook hoger ligt. De gebieden met een hoge binnenlandse mobiliteit zijn te vinden ten oosten van Antwerpen, in de richting van de Kempen, de Brusselse rand, met zeer hoge waarden vooral in een uitgebreid gebied ten zuidoosten van de hoofdstad en in de richting van Luik, en verder ook in een aantal gemeenten in de Ardennen rond Dinant. In een latere paragraaf zullen deze bevindingen in het kader van de stedelijke migratiedynamiek nader bekeken worden. 1 De gemeente Brussel heeft wel een redelijk grote oppervlakte maar door de grillige vorm vinden ook hier relatief veel grensoverschrijdende migraties plaats. COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE 27 ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGISCH MIGRATIEPATROON IN DE JAREN ‘90 BELGIË HET Ook de kustgemeenten en een aantal gemeenten in de Ardennen vallen op als gebieden met een hoge binnenlandse mobiliteit. Het gaat hier vaak om zogenaamde ‘pensioensmigraties’: mensen die na het verlaten van de arbeidsmarkt van hun tweede verblijf aan de kust, of in een landelijke omgeving in de Ardennen hun eerste verblijfplaats maken. Het aantal migraties per 1000 inwoners is eerder laag in grote delen van West-Vlaanderen, Limburg en het oosten van de provincie Luik. In de oostkantons wordt de lage mobiliteit wel gecompenseerd door een hogere verhuisintensiteit van en naar het buitenland. Door de taalverwantschap is de uitwisseling met de gemeenten over de Duitse grens immers groter. Het beschreven migratiepatroon heeft tijdens de onderzoeksperiode geen fundamentele veranderingen gekend, al traden er wel enkele kleine verschuivingen op (kaart 3). De mobiliteit is het sterkst gedaald in en rond het Brussels Gewest, in Leuven en de omliggende gemeenten. Ook in Antwerpen en het gebied ten oosten ervan, tot in de Kempen, en nog enkele gemeenten in de Limburgse Kempen is het aantal verhuizingen afgenomen. Door dit gebied lopen enkele belangrijke snelwegen die een inwijking van pendelaars kunnen verklaren. Ook aan de kust is de mobiliteit afgenomen. De sterkste toenames in mobiliteit vinden we rond Luik en in een deel van de provincie Luxemburg (rond Libramont en Bastogne). Mogelijke verklaringen voor dit migratiepatroon worden in latere paragrafen gegeven. 3.3.2.2. Binnenlands migratiesaldo Op basis van de binnenlandse migratiesaldi (verschil tussen het aantal in- en uitwijkingen) kunnen gebieden van aantrekking en afstoting onderscheiden worden (kaart 4 en 5). Gebieden die vooral inwoners verliezen zijn de grote steden (Brussel, Antwerpen, Gent, Luik, Charleroi), een aantal gemeenten in Oost-Limburg, een zone in het zuiden van West-Vlaanderen, rond Kortrijk, en de Waalse industrie-as (Bergen-Charleroi-Namen). Gebieden die meer inwoners aantrekken dan afstoten, zijn de kust en enkele landelijke gemeenten in de Ardennen. Zoals we eerder al opmerkten heeft dit laatste te maken met het fenomeen van de pensioenmigraties. Ook het gebied ten zuiden en zuidoosten van het Brussels Gewest, richting Luik kent sterk positieve migratiesaldi, net zoals het gebied ten zuiden van de Waalse industrie-as en Luik. Tijdens de periode 1992-1994 kennen ook de zones ten oosten van Antwerpen, tot aan de Kempen, ten noorden van Leuven, en ten zuiden van Gent een groot vestigingsoverschot. Dit is echter niet meer het geval aan het einde van de onderzoeksperiode (1999-2001). Een mogelijke verklaring hiervoor kan de verzadiging van de woning- en bouwmarkt in deze gebieden zijn, waardoor de grond- en woningprijzen stijgen (zie verder). Tijdens de onderzoeksperiode heeft de ruimtelijke spreiding van het binnenlands migratiesaldo enkele veranderingen ondergaan (kaart 6). In de Vlaamse steden Antwerpen en Gent is het vertrekoverschot afgenomen, desondanks blijft het binnenlands migratiesaldo er nog steeds negatief. In Wallonië gebeurt het omgekeerde: de grote steden, Luik, Namen, Charleroi verliezen er aan het einde van de onderzoeksperiode meer inwoners dan aan het begin van de jaren ’90. In het Brussels Gewest zijn er verschillen tussen de 19 gemeenten. Het migratiesaldo steeg in de meeste gemeenten, met uitzondering van Brussel en Sint-Joost-ten-Node, en leidde in sommige gemeenten, met name in het noordwestelijk deel van het Brussels Gewest (Evere, Ganshoren, Jette, Sint-Agatha-Berchem en 28 COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGISCH MIGRATIEPATROON IN DE JAREN ‘90 BELGIË HET Koekelberg) en in Anderlecht en Ukkel, zelfs tot een vestigingsoverschot. Ook in de meeste kleinere steden is het saldo toegenomen (o.a. Verviers, Aalst, Turnhout,…). Terwijl het Brussels Gewest in zijn geheel toch nog steeds inwoners verliest, (dit negatief binnenlands saldo wordt wel gecompenseerd door een positief buitenlands saldo, zoals we later zullen zien), trekt de rand rond Brussel meer inwoners aan dan er vertrekken. Tijdens de onderzoeksperiode is de mobiliteit in de meeste gemeenten in de onmiddellijke nabijheid van de hoofdstad gedaald. De migratiesaldi zijn er wel gestegen, d.w.z. dat eventuele vertrekoverschotten zijn afgenomen en vestigingsoverschotten zijn toegenomen. Het gebied ten zuidoosten van Brussel, tot aan het Luikse stadsgewest vormt een concentratiegebied van gemeenten met hoge positieve saldi. Door dit gebied lopen enkele belangrijke invalswegen naar de hoofdstad, die een extra motivatie kunnen vormen voor pendelaars die zich buiten de stad willen vestigen. In de gemeenten die niet aan het Brussels Hoofdstedelijk Gewest grenzen, maar in de banlieue liggen, is het migratiesaldo tijdens de onderzoeksperiode over het algemeen gedaald, al blijven er nog steeds meer personen toekomen dan vertrekken. Hetzelfde geldt voor de zone ten zuidoosten van de hoofdstad. Ook rond Antwerpen, en dan vooral in het oosten, in de richting van de Kempen, zijn de migratiesaldi overal afgenomen. De gemeenten tegen de Nederlandse grens (o.a. Essen, Kalmthout, Wuustwezel, Hoogstraten), kennen in de periode 1999-2001 zelfs een negatief saldo. Hetzelfde fenomeen merken we ook op ten oosten van Leuven. In die gemeenten (o.a. Rotselaar, Lubbeek, Holsbeek) is de mobiliteit sterk afgenomen en zijn ook de vestigingsoverschotten afgenomen. Ook ten westen van Gent zijn er enkele gemeenten die tussen 1992 en 1994 nog inwoners wonnen, maar die de laatste jaren een negatief saldo hebben (o.a. De Pinte, Nevele, Zomergem, Waarschot). Deze verschijnselen zouden kunnen wijzen op een verzadiging van de onmiddellijke rand rond deze steden. Enerzijds wordt de stadsvlucht daardoor afgeremd, anderzijds verplaatst de migratiedruk naar verder gelegen gebieden. In het deel over de buitenlandse migraties zullen we zien dat in de noordelijke gemeenten van de provincie Antwerpen, tegen de Nederlandse grens de buitenlandse inwijking wel sterk toegenomen is. Het gaat hier vaak om Nederlanders die zich o.a. omwille van belastingsvoordelen over de grens komen vestigen. Omdat we geïnteresseerd zijn in het migratiepatroon van en naar steden, bekijken we de mobiliteit en het migratiesaldo ook met behulp van de eerder aangehaalde onderverdeling in stadsgewesten en de verschillende functionele niveaus (zie hoger). In de verschillende onderdelen van de stadsgewesten zijn enkele belangrijke evoluties waarneembaar (Grafiek 6). In de agglomeratie neemt het vertrekoverschot met de helft af door een combinatie van meer inwijkingen en minder uitwijkingen (migratiesaldo stijgt van -4,5 naar -2,9mig/1000inw, Tabel 4). In de banlieue gebeurt net het omgekeerde: de inwijking daalde, uitwijking nam toe waardoor het positief migratiesaldo afneemt van 5,3 mig/1000inw naar 2,6. Ook vanuit de forensenwoonzone vertrekken de laatste jaren meer verhuizers dan aan het begin van de onderzoeksperiode. We kunnen dus een zekere afremming van de stadsvlucht vaststellen: de agglomeratie verliest steeds minder inwoners, terwijl er in de omliggende gemeenten van de banlieue en de forensenwoonzone ook minder nieuwe bewoners toekomen. COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE 29 ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGISCH MIGRATIEPATROON IN DE JAREN ‘90 BELGIË HET Grafiek 6: Binnenlands migratiesaldo in de Belgische stadsgewesten, 1992-2001. Binnenlands migratiesaldo in de Belgische stadsgewesten 8 mig/1000inw 6 4 2 0 -2 -4 -6 -8 1992 kernstad 1993 1994 agglomeratie 1995 1996 1997 banlieue 1998 1999 2000 forensenwoonzone 2001 overige gemeenten Tabel 4: Binnenlandse mobiliteit in de Belgische stadsgewesten, driejaarlijkse gemiddelden voor 1992-1994 en 1999-2001. Inwijking Uitwijking Saldo Mobiliteit ‘92-‘94 ’99-‘01 ‘92-‘94 ’99-‘01 ‘92-‘94 ’99-‘01 ’92-‘94 ’99-‘01 Kernstad 45.58 46.86 52.27 51.13 -6.69 -4.27 97.85 98.00 Agglomeratie 47.07 48.13 51.59 50.98 -4.52 -2.85 98.66 99.11 Banlieue 47.47 46.66 42.18 44.11 5.29 2.56 89.64 90.77 Forensenwoonzone 39.94 41.10 36.04 38.66 3.90 2.44 75.98 79.76 Tabel 5 en Tabel 6 geven een meer gedetailleerd beeld van de migratiesaldi tussen de verschillende onderdelen van de stadsgewesten aan het begin en het einde van de periode. Hieruit blijkt dat het grote vertrekoverschot vanuit de agglomeratie en de kernstad naar de banlieue en de forensenwoonzone, kenmerkend voor het begin van de onderzoeksperiode, sterk gedaald is. Het vertrekoverschot vanuit de kernstad naar de banlieue is afgenomen van 2,5 mig/1000inw naar 1,6 mig/1000inw. In de richting van de forensenwoonzone vond een daling plaats van 1,7 naar 0,9 mig/1000inw. De globale afname van de stadsvlucht is te wijten aan een combinatie van een verminderde uitwijking vanuit de agglomeratie en een toegenomen inwijking in het centrum van de stadsgewesten, voornamelijk vanuit de banlieue en de forensenwoonzone waar steeds meer verhuizers vertrekken. 30 COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGISCH MIGRATIEPATROON IN DE JAREN ‘90 BELGIË HET Tabel 5: Migratiesaldi tussen de verschillende delen van de stadsgewesten, driejaarlijkse gemiddelden 1992-1994 1992-1994 Gemeente van herkomst banlieue forensenwoonzone Overige gemeenten Gemeente van Kernstad -2,49 -1.66 -0.31 aankomst Agglomeratie -2.50 -1.60 -0.42 -1.71 -0.72 Banlieue Forensenwoonzone 0.70 Tabel 6: Migratiesaldi tussen de verschillende delen van de stadsgewesten, driejaarlijkse gemiddelden 1999-2001. 1999-2001 Gemeente van herkomst banlieue forensenwoonzone Overige gemeenten Gemeente van Kernstad -1.62 -0.91 0.06 aankomst Agglomeratie -1.68 -0.97 -0.20 -1.65 -0.75 Banlieue Forensenwoonzone 0.72 We kunnen dus besluiten dat de stadsvlucht tijdens de onderzoeksperiode is afgenomen, door een combinatie van een vermindering van het aantal uitwijkingen uit de agglomeratie, als door een toename van het aantal personen dat naar de stad verhuist. Men kan echter nog niet spreken van een ommekeer van het suburbanisatieproces, vermits er nog steeds sprake is van een vertrekoverschot in de agglomeratie en de kernstad. In de banlieue en de forensenwoonzone merkt men het omgekeerde verschijnsel op. Deze gebieden blijken de laatste jaren minder verhuizers aan te trekken dan aan het begin van de onderzoeksperiode. 3.3.3. MIGRATIES VAN EN NAAR HET BUITENLAND In de voorgaande bespreking werd enkel de binnenlandse mobiliteit bekeken. Nochtans spelen de buitenlandse migraties een belangrijke rol in het totale migratiepatroon, in het bijzonder in de stadsgewesten. Migraties van en naar het buitenland hebben immers vooral een invloed op de totale mobiliteit in de agglomeratie. Tijdens onze onderzoeksperiode (1992-2001) hebben ze een aandeel van 14,8% in de totale mobiliteit. In de kernstad is dit percentage nog hoger, namelijk 16,9%. Dit percentage is bovendien gestegen sedert het begin van de onderzoeksperiode; in de agglomeratie van 14,1% tot 16,1%; in de kernsteden zelfs van 16,3% tot 18,8%. De toename van de buitenlandse mobiliteit concentreert zich dan ook vooral in de stedelijke gebieden en minder in de banlieue en de forensenwoonzone (resp. met 1,2 en 0,7 mig/1000inw, Tabel 7, Grafiek 7). De sterke stijging in 2001 is echter voor een groot deel te wijten aan de regularisatie van personen die reeds illegaal in België verbleven. Het gaat hier dus niet echt om nieuwe inwijkingen, maar om de inschrijving van personen die voordien nergens waren ingeschreven. Zij zorgen voor drie vierde van de stijging van het aantal buitenlandse migraties in 2000-2001 (Willaert 2003). COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE 31 ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGISCH MIGRATIEPATROON IN DE JAREN ‘90 BELGIË HET Grafiek 7: Buitenlandse mobiliteit in de Belgische stadsgewesten, 1992-2001. Buitenlandse mobiliteit in de Belgische stadsgewesten mig/1000inw 25 20 15 10 5 0 1992 1993 1994 kernstad 1995 1996 1997 1998 agglomeratie 1999 2000 2001 banlieue forenzen Wanneer we het buitenlandse migratiesaldo bekijken, zien we dat dit tot 1997 afneemt in de agglomeratie. Daarna nam het vestigingsoverschot uit het buitenland weer toe tot een piek in 2001, zoals net uitgelegd te wijten aan de regularisatie van illegaal in België verblijvende buitenlanders (Grafiek 8). In de banlieue en forensenwoonzone is het aandeel buitenlandse migraties veel kleiner: resp. 8,9% en 5,3% en heeft de buitenlandse mobiliteit geen sterke invloed op de totale mobiliteit. Het totaal migratiepatroon verschilt er weinig van het binnenlands. Grafiek 8: Buitenlands migratiesaldo in de Belgische stadsgewesten, 1992-2001. mig/1000inw Buitenlands migratiesaldo in de Belgische stadsgewesten 7 6 5 4 3 2 1 0 -1 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 kernstad agglomeratie 32 COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE banlieue forenzen ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGISCH MIGRATIEPATROON IN DE JAREN ‘90 BELGIË HET Tabel 7: Buitenlandse mobiliteit, driejaarlijkse gemiddelden 1992-1994 en 1999-2001. Inwijking Uitwijking Saldo Mobiliteit ‘92-‘94 ’99-‘01 ‘92-‘94 ’99-‘01 ‘92-‘94 ’99-‘01 ‘92-‘94 ’99-‘01 Kernstad 11.68 13.22 7.32 8.90 4.36 4.32 19.01 21.94 Agglomeratie 9.96 10.99 6.52 7.93 3.45 3.06 16.47 18.83 Banlieue 4.74 4.86 3.85 4.48 0.89 0.38 8.59 9.75 Forensenwoonzone 2.46 2.54 1.76 2.27 0.70 0.27 4.22 4.95 De buitenlandse mobiliteit heeft tijdens de onderzoeksperiode de hoogste waarden in de grote steden, vooral in Brussel, Antwerpen en Luik (kaart 7). De saldi zijn er steeds positief, met de hoogste waarden in een aantal van de 19 gemeenten van het Brussels Gewest, namelijk Brussel, Sint-Joostten-Node, Sint-Jans-Molenbeek en Elsene. De hoge aandelen migraties van en naar het buitenland concentreren zich niet alleen in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, maar ook in de Zuidoostelijke rand, in gemeenten zoals Tervuren, Overijse, Sint-Genesius-Rode, en Eigenbrakel. Dit is een gebied dat vooral hoge inkomens telt. De mobiliteit kan er in verband gebracht worden met de in- en uitwijking van personen die verbonden zijn aan internationale instellingen zoals de Europese Unie. Een ander concentratiegebied bevindt zich in en rond Bergen en is te wijten aan de aanwezigheid van internationale militaire instellingen. Ook in de grensgebieden, en dan vooral langs de grenzen met Nederland, Duitsland en Luxemburg, is de buitenlandse mobiliteit hoger. Aan de grenzen met Nederland en Duitsland zijn de saldi sterk positief (kaart 8). Zo komen Nederlanders zich in de Belgische grensgemeenten vestigen omwille van fiscale voordelen. In het zuiden aan de grenzen met Frankrijk en Luxemburg ziet men het omgekeerde fenomeen. De saldi zijn er negatief en de grens wordt dus vooral in de andere richting overgestoken. 3.3.4. TOTALE MOBILITEIT EN TOTAAL MIGRATIESALDO De binnenlandse en buitenlandse migraties vormen samen de totale mobiliteit. Omdat het aandeel buitenlandse migraties vooral in de agglomeratie aanzienlijk is, heeft dit een belangrijke invloed op de totale mobiliteit en het totaal migratiesaldo van die agglomeratie. COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE 33 ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGISCH MIGRATIEPATROON IN DE JAREN ‘90 BELGIË HET Grafiek 9: Totaal migratiesaldo in de Belgische stadsgewesten, 1992-2001. Totaal migratiesaldo in de Belgische stadsgewesten mig/1000inw 8 6 4 2 0 -2 -4 -6 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 kernstad agglomeratie banlieue forenzen Tijdens de onderzoeksperiode heeft een belangrijke verschuiving van de totale migratiesaldi (binnenlands en buitenlands) in de stadsgewesten plaatsgehad. In de agglomeratie is het totale vertrekoverschot tijdens de jaren ’90 geëvolueerd van 1,1 mig/1000inw (1992-’94) naar een klein vestiginsoverschot van 0,2 mig/1000inw (1999-2001). In de kernsteden was de toename zelfs nog groter. In alle andere gebieden, de banlieue, de forensenwoonzone en de gemeenten buiten de stadsgewesten, is het totaal migratiesaldo echter gedaald tussen 1992 en 2001. Deze afname is het sterkst in de banlieue (zie Grafiek 9, Tabel 8). Tabel 8: Totale mobiliteit en totaal migratiesaldo in de Belgische stadsgewesten, driejaarlijkse gemiddelden voor 1992-1994 en 1999-2001. Inwijking Uitwijking Saldo Mobiliteit ’92-‘94 ’99-‘01 ‘92-‘94 ’99-‘01 ‘92-‘94 ’99-‘01 ’92-‘94 ’99-‘01 Kernstad 57.27 60.09 59.59 60.04 -2.33 0.05 116.86 119.11 Agglomeratie 57.03 59.12 58.11 58.90 -1.08 0.21 115.05 117.48 Banlieue 52.21 51.52 46.03 48.58 6.18 2.93 98.24 104.52 Forensenwoonzone 42.40 43.64 37.81 40.93 4.60 2.70 80.21 87.07 Uit deze cijfers zou men kunnen afleiden dat de stadsvlucht afgelopen is. In de agglomeratie zijn er de laatste jaren meer inwijkingen dan uitwijkingen. De sterk positieve migratiesaldi van de omliggende gebieden, de banlieue en de forensenwoonzone, zijn dan weer sterk gedaald. Dit beeld is evenwel genuanceerder als we de binnenlandse en de buitenlandse migraties apart bekijken. De invloed van buitenlandse migraties op het totaal migratiesaldi in de agglomeratie en in de kernsteden in het bijzonder, is aanzienlijk. Het binnenlands migratiesaldo is hier immers sterk negatief. En hoewel de vertrekoverschotten tijdens de onderzoeksperiode zijn afgenomen, blijven er meer mensen vanuit de agglomeraties vertrekken dan er toekomen (1992-’94: -4,5 mig/1000inw, 34 COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGISCH MIGRATIEPATROON IN DE JAREN ‘90 BELGIË HET 1999-2001: -2,8 mig/1000inw). Het zijn de positieve buitenlandse saldi, die het bevolkingsverlies van de steden kunnen compenseren. Vooral in 2001 is dit opvallend wanneer voor het eerst positieve totale migratiesaldi genoteerd worden, en de steden dus geen inwoners meer verliezen door migraties. Maar we moeten er rekening mee houden dat tijdens het laatste jaar van onze onderzoeksperiode door regularisering van illegaal in België verblijvende buitenlanders het buitenlands migratiesaldo extra hoog ligt en daardoor een nog sterkere invloed uitoefent op het totale saldo. Men kan dus inderdaad concluderen dat de stadsvlucht in de Belgische steden is afgenomen en dat de stad terug meer inwoners aantrekt. Van een ommekeer kan men echter nog niet spreken. De positieve migratiesaldi die ervoor zorgden dat de steden de laatste jaren geen inwoners meer verloren, zijn immers voor een belangrijk deel te wijten aan de instroom van migranten uit het buitenland die de negatieve binnenlandse migratiesaldi compenseren. 3.3.5. BINNENLANDSE MIGRATIES NAAR LEEFTIJD Leeftijd is een belangrijke factor wanneer we het migratiepatroon bekijken. Verhuizingen zijn immers vaak verbonden aan bepaalde levensfasen. In deze paragraaf wordt het verband tussen leeftijd en migratiegedrag bekeken. Op basis daarvan bepalen we een aantal leeftijdsklassen, waarvan we telkens de ruimtelijke migratiepatronen beschrijven. Ook hier werken we met de eerdere indelingen in stadsgewesten en hun onderdelen. We gebruiken de driejaarlijkse gemiddelden over de periode 1999-2001 om een beeld te schetsen van het actuele migratiepatroon naar leeftijd. Een gedetailleerde bespreking van de dynamiek van de verschillende leeftijdsklassen in de vijf grootste Belgische steden komt in paragraaf 3.4 aan bod. COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE 35 ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGISCH MIGRATIEPATROON IN DE JAREN ‘90 BELGIË HET Grafiek 10: Binnenlands migratiesaldo naar leeftijd en functioneel niveau, 1999-2001. Binnenlands migratiesaldo naar leeftijd en functioneel niveau (1999-2001) 40 30 mig/1000inw 20 10 0 -10 -20 -30 -40 2 12 22 32 42 52 62 72 82 leeftijd kerngemeenten agglomeratie forensenwoonzone overige gemeenten banlieue In Grafiek 10 wordt het migratiesaldo per leeftijd voorgesteld op basis van de indeling in stadsgewesten voor de periode 1999-2001. Elke lijn stelt een ander onderdeel van het stadsgewest voor. De grafieken voor de banlieue, forensenwoonzone en de overige gemeenten buiten de stadsgewesten kennen eenzelfde verloop. In deze gebieden is het migratiesaldo het sterkst positief bij de allerjongsten en de jonge dertigers. Een duidelijke aanwijzing dat vooral jonge gezinnen met kinderen door deze leefomgevingen worden aangetrokken. Het vestigingsoverschot stijgt ook weer snel voor de hoogbejaarden, en dan voornamelijk in de banlieue. In deze leeftijdsklasse hangen verhuizingen meestal samen met verweduwing en/of verhuis naar een instelling of home. We zien hier geen fundamentele verschuivingen ten opzichte van Van Hecke die deze analyse maakte voor de periode 1996-1998 (zie vorig hoofdstuk). De grafiek voor de agglomeratie kent een tegengesteld verloop. Het vertrekoverschot is hier het grootst voor de jonge gezinnen, zoals blijkt uit de sterk negatieve saldi bij jonge dertigers en kleine kinderen. Enkel de leeftijdsklasse tussen 19 en 27 jaar wordt in sterke mate aangetrokken door een stedelijke omgeving. In de agglomeratie, en in het bijzonder in de kernstad, kent deze bevolkingsgroep dan ook een sterk vestigingsoverschot. De andere leeftijdsklasse, en in het bijzonder 36 COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGISCH MIGRATIEPATROON IN DE JAREN ‘90 BELGIË HET dus de jonge gezinnen, trekken voornamelijk weg uit de steden en zorgen er voor negatieve migratiesaldi. Vooral de kernstad kent een groot vertrekoverschot van deze groep. In tegenstelling tot de agglomeratie verliezen de banlieue en forensenwoonzone meer jongvolwassenen dan er toekomen, waarbij de grootste vertrekoverschotten in de banlieue worden genoteerd. De punten waarop de grafiek van de agglomeratie de nul-as snijdt, 19 en 27 jaar, zullen we gebruiken als basis voor de afbakening van de leeftijdsklassen die we verder bespreken. In deze levensfase heeft de stad een sterke aantrekkingskracht en wordt er vooral stadinwaarts verhuisd. Vanaf 27 jaar slaat deze trend om en verlaten meer personen de stad dan er toekomen; m.a.w. de uitwijking wordt groter dan de inwijking in de agglomeratie. Als tweede leeftijdscategorie hebben we de 28 tot 40-jarigen gekozen. Uit bovenstaande grafiek kunnen we afleiden dat dit de leeftijdsklasse is waarop de stadsvlucht het grootst is, typisch als gevolg van verhuizingen omwille van gezinsuitbreiding en/of de aankoop van een eigen woning. De woonpreferenties veranderen en gaan uit naar ruimere eengezinswoningen met een tuin. We hebben de bovengrens op 40 jaar gekozen omdat rond die leeftijd andere factoren beginnen mee te spelen. De leeftijdsklasse 41-60 jaar helpt ons een beeld te vormen van de migratiedynamiek in een latere levensfase die samenvalt met de zogenaamde lege-nestfase, de periode wanneer de kinderen het huis uitgaan, en men de arbeidsmarkt verlaat. Migraties zullen dan eerder gericht zijn naar meer landelijke en rustigere omgevingen. De 60-plussers worden nog eens als een aparte klasse bekeken. Deze bevolkingsgroep vormt door de veroudering een steeds belangrijker aandeel in de totale bevolking. Hun migratiepatroon is ook vooral op de buitenstedelijke gebieden gericht. 3.3.5.1. De leeftijdsklasse 19 tot 27 jaar De leeftijdsklasse 19 tot 27 jaar wordt gekenmerkt door een hoge mobiliteit. In deze levensfase vinden namelijk een aantal processen plaats die leiden tot een hogere ruimtelijke mobiliteit: gaan studeren, alleen- of samenwonen, huwen, de intrede op de arbeidsmarkt… Deze dynamiek werd reeds uitgebreid besproken in het vorig hoofdstuk. Als het ruimtelijke patroon van de migraties door 19 tot 27-jarigen wordt bekeken, valt op dat vooral de steden jongvolwassenen aantrekken (kaart 9). De hoogste waarden vinden we in Gent, Leuven en een deel van de Brusselse 19 gemeenten. Niet alleen alle grote steden (Antwerpen, Luik, Namen, Hasselt) maar ook de kleinere steden scoren positief (o.a. Brugge, Aalst, Bergen, Mechelen, Oostende). Een uitzondering hierop vormt Charleroi, waar men voor de jonge twintigers niet een positief maar wel een negatief migratiesaldo optekent. In het zuiden van het land vormt de zone tussen Bastenaken en Aarlen een aantrekkingsgebied voor jongvolwassenen. In het Brussels gewest zijn er duidelijke verschillen tussen de 19 gemeenten. De sterkst positieve migratiesaldi zijn te vinden in Elsene, Sint-Gillis, Sint-Lambrechts-Woluwe, Ganshoren en Koekelberg. Sint-Joost-ten-Node heeft een negatief saldo, maar het beeld is hier enigszins vertekend omdat het om een gemeente met een kleine oppervlakte gaat. Ook Watermaal-Bosvoorde heeft een negatief saldo. COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE 37 ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGISCH MIGRATIEPATROON IN DE JAREN ‘90 BELGIË HET De landelijke gebieden in zowel Vlaanderen als Wallonië kennen voornamelijk negatieve migratiesaldi. Vooral in West-Vlaanderen en het oostelijk deel van Limburg worden grote gebieden gekenmerkt door een verlies aan twintigers. Ook de Waalse industrie-as, in het bijzonder de regio rond Charleroi, kent een vertrekoverschot. Een ander opvallend verschijnsel zijn de negatieve migratiesaldo in het gebied ten zuidoosten van Brussel. Wanneer we de volledige bevolking beschouwen is dit immers een gebied met grote vestigingsoverschotten. Hoewel dit gebied dus een grote migratiedruk kent, geldt dit niet voor alle bevolkingsgroepen. De vertrekkende jongvolwassenen worden meer dan voldoende gecompenseerd met inwijkelingen uit andere leeftijdsgroepen, die zich tengevolge van het suburbanisatieproces in deze gebieden vestigen. Tabel 9: Binnenlandse migratiecijfers voor de leeftijdsklasse 19-27 jaar, aantal migraties per 1000inw, 1999-2001 Inwijking Uitwijking Mobiliteit Saldo Kernstad 123.95 108.11 232.06 15.84 Agglomeratie 121.45 112.55 234.00 8.90 Banlieue 102.30 114.84 217.14 -12.54 Forensenwoonzone 99.26 103.60 202.86 -4.34 Zoals te verwachten is het migratiesaldo sterk verschillend voor de verschillende functionele niveaus (Tabel 9). Het vestigingsoverschot in de agglomeratie bedraagt 8,9 mig/1000inw, in de kernstad komen per 1000 inwoners zelfs bijna 16 jongvolwassen meer toe dan er vertrekken. De banlieue en de forensenwoonzone verliezen respectievelijk 12,5 en 4,3 mig/1000inw. De sterke aantrekkingskracht van vooral de kernsteden is dan ook een duidelijk fenomeen. Tabel 10: Binnenlandse migratiesaldi tussen de verschillende delen van de stadsgewesten voor de leeftijdsklasse 19-27 jaar, driejaarlijkse gemiddelden 1999-2001 1999-2001 Gemeente van aankomst Gemeente van herkomst Banlieue forensenwoonzone Overige gemeenten Kernstad 4.09 4.06 5.39 Agglomeratie 3.43 Banlieue Forensenwoonzone 3.39 4.95 -3.31 -1.15 1.02 De migratiesaldi tussen de verschillende delen van de stadsgewesten tonen nog maar eens aan dat de agglomeratie jongvolwassenen aantrekt vanuit zowel de banlieue als de forensenwoonzone (voor beide gebieden 3,4 mig/1000inw, Tabel 10). Het zijn de gemeenten die buiten de stadsgewesten liggen die verhoudingsgewijs het grootst aantal jongvolwassenen verliezen. Het vertrekoverschot bedraagt er namelijk 5 mig/1000inw. De banlieue verliest ook nog eens een deel van haar jonge bevolking aan de forensenwoonzone (3,3 mig/1000inw) en aan de gemeenten buiten de stadsgewesten. Dit zou kunnen wijzen op een verzadiging van de banlieue, met hogere grond- en woningprijzen tot gevolg. Wanneer men dan liever niet naar de stad trekt, is men verplicht te verhuizen naar gemeenten die steeds verder van de kernstad verwijderd liggen. 38 COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGISCH MIGRATIEPATROON IN DE JAREN ‘90 3.3.5.2. BELGIË HET De leeftijdsklasse 28 tot 40 jaar De 28 tot 40-jarigen vertonen een sterk verschillende migratiedynamiek vergeleken met de groep tussen 19 en 27 jaar (kaart 10). Door o.a. het vinden van een vaste job, huwen en kinderen krijgen, veranderen de woonpreferenties en ontstaat de wil om een eigen woning te kopen of te bouwen. De voorkeur gaat uit naar een eengezinswoning met een tuin in een rustige omgeving. Omdat deze woonwens moeilijk realiseerbaar is in de stad, is deze groep de belangrijkste verantwoordelijke voor de stadsvlucht. Samen met hen verlaten ook de kinderen de stad. Deze leeftijdsklasse, die we kunnen zien als referentiegroep voor de jonge gezinnen, vertoont een omgekeerd migratiepatroon ten opzichte van de hierboven beschreven jongvolwassenen. De steden kennen over het algemeen een negatief saldo, in het bijzonder in de grotere steden. De grootste vertrekoverschotten vinden we in het centrum van het Brussels Gewest, Luik en Leuven. Uit de studie van Tratsaert (1999) bleek dat het tekort aan betaalbare ruimere eengezinswoningen met een tuin ervoor zorgt dat jonge gezinnen uit de stad wegtrekken (onderzoek op basis van de case-study Leuven). Bijna alle gemeenten van het Brussels Gewest verliezen inwoners uit deze leeftijdsklasse. De grootste vertrekoverschotten concentreren zich in het centrale gedeelte: Brussel, Sint-Joost-ten-Node, SintGillis, Elsene en Etterbeek. In de noordelijke rand zijn er nog enkele gemeenten met een positief saldo, namelijk Evere, Jette, Ganshoren, Koekelberg en Sint-Agatha-Berchem. Het gebied met de sterkst positieve migratiesaldi is de zone ten zuiden en ten zuidoosten van Brussel, richting Luik. Eerder was al gebleken dat dit een zone met een hoge mobiliteit en positieve migratiesaldi was. Ook meer zuidelijk zijn nog een aantal gebieden te vinden die meer 28 tot 40-jarige aantrekken dan afstoten. Ook de noordelijke rand van Brussel kent vooral vestigingsoverschotten in deze leeftijdscategorie. Gebieden die vooral inwoners uit deze leeftijdsklasse verliezen zijn West-Vlaanderen, het gebied rond Ieper en Kortrijk, het oosten van Limburg en de Waalse industrie-as. Tabel 11: Binnenlandse migratiecijfers voor de leeftijdsklasse 28-40 jaar, 1999-2001. inwijking uitwijking mobiliteit saldo Kernstad 68.42 80.78 149.20 -12.37 Agglomeratie 71.99 79.85 151.85 -7.86 Banlieue 75.76 65.09 140.85 10.67 Forensenwoonzone 62.01 56.65 118.66 5.35 Wanneer we de migratiecijfers voor de verschillende functionele niveaus analyseren blijkt dat de stadsvlucht nog steeds aanzienlijk is bij deze leeftijdsklasse (Tabel 11). Vooral de kernstad verliest veel bewoners tussen 28-40 jaar (nl. 12,4 mig/1000inw). In de gehele agglomeratie bedraagt het vertrekoverschot in totaal 7,9 mig/1000inw. Het grootst aantal bewoners vertrekt naar de banlieue (saldo is –4,6 mig/1000inw, zie Tabel 12) en de forensenwoonzone (-2,5 mig/1000inw). Ook de banlieue verliest aan de meer landelijke gebieden: er vertrekken 2 mig/1000inw meer naar de forensenwoonzone dan er toekomen. COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE 39 ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGISCH MIGRATIEPATROON IN DE JAREN ‘90 BELGIË HET Tabel 12: Binnenlandse migratiesaldi tussen de verschillende delen van de stadsgewesten voor de leeftijdsklasse 28-40 jaar, driejaarlijkse gemiddelden 1999-2001. 1999-2001 Gemeente van herkomst banlieue Gemeente van aankomst Overige gemeenten Kernstad -4.72 -2.55 -0.72 Agglomeratie -4.58 -2.48 -0.80 -2.24 -0.78 Banlieue Forensenwoonzone 3.3.5.3. forensenwoonzone 1.24 De leeftijdsklasse 41 tot 60 jaar De migratiedynamiek van de groep 41-60 jaar wordt door heel andere factoren bepaald. Zo is er het fenomeen van de lege-nestfaze. Wanneer de kinderen het ouderlijk huis verlaten hebben, migreren personen uit deze leeftijdsklasse vaak naar een meer landelijke en rustige omgeving of zoeken ze een woning in de nabijheid van familieleden. Vanaf iets latere leeftijd komen daar nog de zogenaamde pensioenmigraties bij wanneer men uit het arbeidscircuit gestapt is. Een opvallend verschijnsel in het ruimtelijk patroon van de migratiesaldi van de 41 tot 60-jarigen is het belang van de kustgemeenten in het mobiliteitspatroon (kaart 11). Terwijl die voor de jongere leeftijdsklassen geen bijzonderheden vertonen, speelt de kust een belangrijke rol in het migratiepatroon van de oudere leeftijden. Vaak zijn het personen die van hun tweede verblijfplaats aan de kust hun eerste adres maken. Dezelfde verklaring geldt ook voor de hogere saldi in een aantal landelijke gemeenten in de Ardennen. De grootste vertrekoverschotten vinden we in de grote steden (Brussel, Luik, Gent, Antwerpen, maar ook Leuven) en een aantal van hun banlieue-gemeenten. Zoals eerder reeds aangegeven zoeken deze verhuizers een meer landelijke omgeving op nadat de kinderen het ouderlijk huis verlaten hebben of ze de arbeidsmarkt verlaten hebben. Het centrale deel van het Brussels Gewest vertoont een groot vertrekoverschot. Enkele gemeenten trekken ook inwoners uit deze leeftijdscategorie namelijk Jette, Ganshoren en Sint-Agatha-Berchem, gemeenten die ook in trek waren bij de leeftijdscategorie 28-40 jaar Het zijn dus vooral de agglomeraties, en nog meer de kernsteden, die een vertrekoverschot aan 4160 jarigen kennen. Vanuit de agglomeraties wordt er vooral verhuisd naar de banlieue (-1.0 mig/1000inw) en naar de forensenwoonzone (-0.89 mig/1000inw). 40 COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGISCH MIGRATIEPATROON IN DE JAREN ‘90 BELGIË HET Tabel 13: Binnenlandse migratiecijfers voor de leeftijdsklasse 41-60 jaar, 1999-2001. inwijking uitwijking mobiliteit saldo Kernstad 26.42 29.89 56.31 -3.48 Agglomeratie 26.76 29.31 56.07 -2.55 Banlieue 24.22 23.48 47.70 0.74 Forensenwoonzone 21.79 19.62 41.41 2.18 Tabel 14: Binnenlandse migratiesaldi tussen de verschillende delen van de stadsgewesten voor de leeftijdsklasse 41-60 jaar, driejaarlijkse gemiddelden 1999-2001. 1999-2001 Gemeente van aankomst Gemeente van herkomst banlieue forensenwoonzone Overige gemeenten Kernstad -0.92 -0.88 -0.63 Agglomeratie -1.0 Banlieue -0.89 -0.66 -1.20 -0.77 Forensenwoonzone 3.3.5.4. 0.44 De leeftijdscategorie 60 plussers In de leeftijdsklasse >60 jaar is het fenomeen van de pensioensmigraties nog belangrijker. Al de kustgemeenten en een aantal gemeenten in de Ardennen (Dinant en omstreken, ten zuiden van Verviers) kennen een sterk vestigingsoverschot. Gebieden die vooral inwoners verliezen uit deze leeftijdsklasse zijn de steden, niet alleen de grote steden zoals Brussel, Antwerpen, Gent, Charleroi en Luik, maar ook de kleinere steden (o.a. Aalst, Kortrijk, Brugge, Hasselt-Genk, Mechelen, Mons, Verviers). Vaak hebben ook de omliggende gemeenten een vertrekoverschot van 60-plussers. Tabel 15: Binnenlandse migratiecijfers voor de leeftijdsklasse 60-plus, 1999-2001. Inwijking Uitwijking Mobiliteit Saldo Kernstad 13.42 16.53 29.95 -3.12 Agglomeratie 14.29 16.52 30.82 -2.23 Banlieue 17.45 15.10 32.55 2.36 Forensenwoonzone 13.86 12.06 25.92 1.79 De tendens tot stadsvlucht van deze groep wordt nog eens bevestigd door de cijfers. De agglomeratie en de kernstad kennen een negatief migratiesaldo (resp. -2,2 en -3,1 mig/1000inw Tabel 15). Migraties gebeuren vooral naar gebieden die steeds verder van de kernstad gelegen zijn, niet alleen vanuit de agglomeratie naar de banlieue, forensenwoonzone en verder, maar ook vanuit de banlieue naar meer landelijke gebieden. Woon-werkafstand wordt immers minder belangrijk zodat geen rekening gehouden moet worden met invalswegen naar de steden. COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE 41 ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGISCH MIGRATIEPATROON IN DE JAREN ‘90 BELGIË HET Tabel 16: Binnenlandse migratiesaldi tussen de verschillende delen van de stadsgewesten voor de leeftijdsklasse >60 jaar, driejaarlijkse gemiddelden 1999-2001. 1999-2001 Gemeente van herkomst banlieue Gemeente van aankomst Forensenwoonzone overige gemeenten Kernstad -1.06 -0.81 -0.50 Agglomeratie -0.98 -0.78 -0.48 -0.66 -0.27 Banlieue Forensenwoonzone 0.28 Onze analyse bevestigt wat we reeds eerder uit het literatuuronderzoek hadden afgeleid (zie hoger). Er bestaat een duidelijk verband tussen de leeftijd en het stedelijke migratiepatroon. Terwijl de twintigers in grote mate tot de steden worden aangetrokken, blijken alle andere leeftijdscategorieën, en in het bijzonder de jonge gezinnen, zich eerder af te keren van de kernsteden. De stadsvlucht naar de banlieue en de forensenwoonzone is nog steeds een belangrijke factor in het Belgische migratiepatroon. Wat betreft de oudere bevolking speelt nog een ander fenomeen mee, namelijk de pensioensmigraties die zorgen voor vestigingsoverschotten aan de kust en in een aantal landelijke gemeenten in de Ardennen. 3.4. DE 5 GROTE STADSGEWESTEN In deze paragraaf worden de 5 grootste Belgische steden (Brussel, Antwerpen, Gent, Luik en Charleroi) nog eens apart besproken. Dit doen we op basis van de functionele onderdelen van de stadsgewesten: agglomeratie, banlieue en de forensenwoonzone. De kernstad is een onderdeel van de agglomeratie maar wordt ook apart besproken om een meer gedetailleerde analyse mogelijk te maken. Over het algemeen komt de kernstad overeen met de kerngemeente van het stadsgewest, zoals in het geval van Antwerpen, Gent, Luik en Charleroi. In Brussel vormen de 19 gemeenten van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest samen de kernstad. In eerste instantie worden de mobiliteit en het migratiesaldo in de verschillende delen van de stadsgewesten bekeken. Daarna worden de migratiestromen nog eens opgesplitst naar leeftijd. Tenslotte wordt de ruimtelijke spreiding van de mobiliteit voor elk stadsgewest nauwkeuriger bekeken. 3.4.1. BRUSSEL 3.4.1.1. Algemene kenmerken van het migratiepatroon De 19 gemeenten, die samen de kernstad van het stadsgewest Brussel vormen, telden op 1 januari 2002 samen 978 384 inwoners. In de volledige agglomeratie bedroeg het bevolkingsaantal 1 356 208. Tijdens de periode 1992-2001 is de bevolking in alle delen van het stadsgewest toegenomen. De sterkste toename vond plaats in de banlieue met 7,7%. In de forensenwoonzone steeg het inwonersaantal met 4,3%. In de agglomeratie was de toename veel minder significant met slechts 2,5%. 42 COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGISCH MIGRATIEPATROON IN DE JAREN ‘90 BELGIË HET Tabel 17: Inwonersaantallen in het stadsgewest Brussel op 1 januari 1992 en 2002 Agglomeratie 1992 2002 1 323 184 1 356 208 Kernstad 951 217 978 384 Banlieue 375 989 404 574 Forensenwoonzone 859 545 896 229 Migraties van en naar het buitenland spelen een belangrijke rol in de hoofdstad. In de agglomeratie is 17,8% van de totale mobiliteit afkomstig van of gericht naar het buitenland, wat overeenkomt met 30,7 mig/1000inw. Ook in de banlieue is het aandeel buitenlandse migraties nog aanzienlijk met 13,8% of 16,6 mig/1000inw (zieTabel 18) Tabel 18: Buitenlandse migraties in het stadsgewest Brussel, 1992-2001. Buitenlandse mobiliteit per 1000 inw % Kernstad 34,81 18,182 Agglomeratie 30,66 17.81 Banlieue 16,58 13,80 Forensenwoonzone 4,02 4,79 De totale, en ook de binnenlandse, mobiliteit is het hoogst in de kernstad en neemt af in de omliggende gemeenten, naarmate men zich in de banlieue begeeft. We hadden al eerder aangegeven dat de mobiliteit in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest veel hoger ligt dan in de andere Belgische steden. Dit verschil heeft echter voor een groot deel te maken met een verschil in oppervlakten. De andere kernsteden zoals Gent en Antwerpen bestaan uit 1 grote gemeente, terwijl men in Brussel te maken heeft met 19, meestal relatief kleine, gemeenten. Omdat de interne migraties binnen de gemeentegrenzen niet meetellen, is de mobiliteit dus relatief laag in grote gemeenten omdat minder snel een gemeentegrens overschreden wordt. In het Brussel Gewest kan men echter van de ene gemeente naar de andere verhuizen binnen de stad. In de agglomeratie en de banlieue is de totale mobiliteit ongeveer stabiel gebleven tijdens de onderzoeksperiode. De binnenlandse mobiliteit is in de banlieue nauwelijks gedaald (van 102,8 mig/1000inw naar 102,1 mig/1000inw, Tabel 19). In de agglomeratie is het aantal binnenlandse verhuizingen met 5 mig/1000inw afgenomen. De totale mobiliteit is echter wel toegenomen, en is dus te wijten aan een verhoogde uitwisseling met het buitenland. Opvallend is ook dat de mobiliteit in de forensenwoonzone toegenomen is. COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE 43 ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGISCH MIGRATIEPATROON IN DE JAREN ‘90 BELGIË HET Tabel 19: Totale, binnenlandse en buitenlandse mobiliteit in het stadsgewest Brussel, driejaarlijkse gemiddelden. Binnenlandse mobiliteit Buitenlandse mobiliteit Totale mobiliteit 1992-1994 1999-2001 1992-1994 1999-2001 1992-1994 1999-2001 Kernstad 158.63 152.24 29.91 40.00 188.54 192.24 Agglomeratie 143.33 137.69 26.86 34.71 170.19 172.40 Banlieue 102.76 102.14 16.55 16.73 119.31 118.87 Forensenwoonzone 77.38 80.85 3.69 4.38 81.07 85.23 Men zou hieruit kunnen afleiden dat bepaalde verzadigingseffecten een rol spelen in de banlieue waardoor het aantal verhuizingen er afneemt. Dit ten bate van de forensenwoonzone, de mobiliteit stijgt immers in de gebieden die verder van de stad gelegen zijn. Ook in de agglomeratie en de kernstad is de binnenlandse mobiliteit afgenomen, maar dit wordt gecompenseerd in de totale mobiliteit door een stijgend aantal in- en uitwijkingen naar het buitenland. Tijdens de onderzoeksperiode zijn enkele belangrijke evoluties van de totale migratiesaldi merkbaar (Grafiek 11). Aan het begin van de periode kennen de agglomeratie en de kernstad nog een vertrekoverschot (met uitzondering van de sprong die de grafiek maakt in 1994) en vertrekken er dus meer mensen uit de stad dan er toekomen. In de banlieue en de forensenwoonzone is er op dat moment wel een sterke netto-instroom aan nieuwe bewoners. Tijdens de onderzoeksperiode vindt echter een verandering naar een omgekeerde situatie plaats. Het vertrekoverschot in de agglomeratie evolueert naar een vestigingsoverschot van 2,3 mig/1000inw in 1999-2001 (Tabel 20). De banlieue en forensenwoonzone kennen een tegengestelde tendens. Hun positief saldo neemt over de hele periode af (resp. van 6,23 naar 4 mig/1000inw en van 5,4 naar 3,1). Tabel 20: Totale, binnenlandse en buitenlandse migratiesaldi, driejaarlijkse gemiddelden aan het begin en het einde van de onderzoeksperiode. totaal saldo binnenlands saldo buitenlands saldo 1992-1994 1999-2001 1992-1994 1999-2001 1992-1994 1999-2001 Kernstad -2.27 1.93 -11.26 -6.42 8.99 8.35 Agglomeratie -0.95 2.28 -7.74 -3.50 6.78 5.78 Banlieue 6.23 4.00 4.89 3.58 1.34 0.42 Forensenwoonzone 5.37 3.06 4.86 3.04 0.51 0.02 44 COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGISCH MIGRATIEPATROON IN DE JAREN ‘90 BELGIË HET Grafiek 11: Totaal migratiesaldo in het stadsgewest Brussel, 1992-2001. Totaal migratiesaldo in het stadsgewest Brussel 8 mig/1000inw 6 4 2 0 -2 -4 -6 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 kernstad agglomeratie banlieue forensenwoonzone Wanneer we echter de binnenlandse en buitenlandse migraties apart beschouwen, moeten we toch enigszins nuanceren. Als we enkel de binnenlandse migraties bekijken (Grafiek 12) merken we inderdaad een afname van de grote vertrekoverschotten in de agglomeratie, en de kernstad (Tabel 20), maar ook aan het einde van de onderzoeksperiode blijven de migratiesaldi negatief (-3,5 mig/1000inw in de agglomeratie). De stadsvlucht is dus niet afgelopen al is het binnenlands bevolkingsverlies in de agglomeratie wel gehalveerd. Deze afname is te wijten aan een grotere inwijking en een dalende uitwijking en duurt tot ca. 1997 waarna het binnenlands migratiesaldo zich stabiliseert en ongeveer dezelfde waarde behoudt. In 2001 is het vertrekoverschot weer licht toegenomen. COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE 45 ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGISCH MIGRATIEPATROON IN DE JAREN ‘90 BELGIË HET Grafiek 12: Binnenlands migratiesaldo in het stadsgewest Brussel, 1992-2001. mig/1000inw Binnenlands migratiesaldo in het stadsgewest Brussel 8 6 4 2 0 -2 -4 -6 -8 -10 -12 -14 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 kernstad agglomeratie banlieue forensenwoonzone De binnenlandse vertrekoverschotten worden echter gecompenseerd door de sterk positieve migratiesaldi vanuit het buitenland (Grafiek 13). Deze zijn erg hoog aan het begin van de onderzoeksperiode, met een piek in 1994, (met effect op het totaal saldo) om dan te dalen tot een minimum in 1998, waarna weer een sterke toename van het buitenlands saldo optreedt tijdens de laatste drie jaar. Het sterk stijgend buitenlands migratiesaldo in 2001 is te wijten aan de regularisatiecampagne zoals eerder al werd toegelicht. 46 COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGISCH MIGRATIEPATROON IN DE JAREN ‘90 BELGIË HET Grafiek 13: Buitenlands migratiesaldo in het stadsgewest Brussel, 1992-2001. mig/1000inw Buitenlands migratiesaldo in het stadsgewest Brussel 14 12 10 8 6 4 2 0 -2 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 kernstad 3.4.1.2. agglomeratie banlieue forensenwoonzone De 19 gemeenten Binnen het Brussels Hoofdstedelijk Gewest (hierboven de kernstad genoemd) zijn er nog sterke verschillen tussen de 19 gemeenten. Wanneer de totale migratiesaldi per gemeente bekeken worden, zien we dat de gemeenten Sint-Agatha-Berchem, Jette, Sint-Jans-Molenbeek, Evere en Koekelberg aan het einde van de onderzoeksperiode (1999-2001) het grootste vestigingsoverschot kennen (Grafiek 14, Tabel 21). Verder hebben ook Anderlecht, Ganshoren, Ukkel, Vorst, Sint-LambrechtsWoluwe, Oudergem, Elsene, Watermaal-Bosvoorde en Etterbeek een positief migratiesaldo, dat telkens hoger ligt dan in de periode 1992-1994 (met uitzondering van Oudergem). Brussel, Sint-Gillis, Schaarbeek en Sint-Pieters-Woluwe verliezen inwoners. In Sint-Joost-ten-Node is het bevolkingsverlies door migraties het grootst, al is dat verlies wel afgenomen tijdens de onderzoeksperiode. We moeten hier echter opletten omdat het om een kleine gemeente gaat, waardoor de cijfers een vertekend beeld kunnen geven. De mobiliteit is er immers zeer groot omdat er bij een verhuizing sneller een gemeentegrens overschreden wordt. Dit geldt uiteraard ook voor andere gemeenten met een kleine oppervlakte. Met uitzondering van Oudergem, Brussel en Sint-Gillis is het migratiesaldo overal gestegen, soms evoluerend van een vertrek- naar een vestigingsoverschot (o.a. Anderlecht, Sint-Jans-Molenbeek, Vorst,…), soms evoluerend naar een kleiner vertrekoverschot (bijv. Schaarbeek). COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE 47 ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGISCH MIGRATIEPATROON IN DE JAREN ‘90 BELGIË HET Grafiek 14: Totaal migratiesaldo in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, voor 1992-1994 en 19992001. 1992-1994 Sint-Pieters-Woluwe Sint-Lambrechts-Woluwe Watermaal-Bosvoorde Ukkel Schaarbeek Sint-Joost-Ten-Node Sint-Gillis Sint-Jans-Molenbeek Koekelberg Jette Elsene Ganshoren Vorst Evere Etterbeek Brussel Sint-Agatha-Berchem Oudergem 15 10 5 0 -5 -10 -15 -20 Anderlecht mig/1000inw Totaal migratiesaldo in de 19 gemeenten 1999-2001 Ook hier spelen de buitenlandse migraties een belangrijke rol ter compensatie van negatieve binnenlandse migratiesaldi. De rol van migraties van en naar het buitenland is ook niet in elke gemeente even belangrijk (Tabel 22). Wanneer we enkel de binnenlandse migraties bekijken ( Grafiek 15, Tabel 21) blijken maar enkele gemeenten een vestigingsoverschot op te tekenen aan het einde van de jaren ’90, namelijk Sint-Agatha-Berchem, Jette, Ganshoren, Koekelberg en Evere. In alle andere gemeenten is het saldo negatief of schommeld rond nul. Wel is het vertrekoverschot in bijna al deze gemeenten verminderd tegenover het begin van de onderzoeksperiode, met uitzondering van Brussel en Sint-Joost-ten-Node, die bovendien tot de gemeenten met de grootste verliezen behoren. Andere gemeenten met een groot binnenlands vertrekoverschot zijn Sint-Gillis, Schaarbeek, Elsene, Etterbeek en Sint-Jans-Molenbeek. Opmerkelijk is ook dat in Elsene het vertrekoverschot tijdens de onderzoeksperiode afgenomen is van -21,2 naar -11,6 mig/1000 inw, wat toch een aanzienlijke verbetering is (Tabel 21). 48 COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGISCH MIGRATIEPATROON IN DE JAREN ‘90 BELGIË HET Grafiek 15: Binnenlands migratiesaldo in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, voor 1992-1994 en 1999-2001. 1992-1994 Sint-Pieters-Woluwe Sint-Lambrechts-Woluwe Watermaal-Bosvoorde Ukkel Schaarbeek Sint-Joost-Ten-Node Sint-Gillis Sint-Jans-Molenbeek Koekelberg Jette Elsene Ganshoren Vorst Evere Etterbeek Brussel Sint-Agatha-Berchem Oudergem 20 10 0 -10 -20 -30 -40 -50 Anderlecht mig/1000inw Binnenlands migratiesaldo in de 19 gemeenten 1999-2001 COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE 49 ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGISCH MIGRATIEPATROON IN DE JAREN ‘90 BELGIË HET Tabel 21: Totale, binnenlandse en buitenlandse migratiesaldi in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, driejaarlijkse gemiddelden. Binnenlands 1992-1994 1999-2001 Buitenlands 1992-1994 1999-2001 Totaal 1992-1994 1999-2001 Anderlecht -7.93 0.89 6.07 4.89 -1.87 5.78 Brussel -14.55 -15.43 12.35 13.17 -2.20 -2.25 Elsene -21.19 -11.57 16.41 12.80 -4.78 1.23 Etterbeek -14.41 -10.93 12.76 11.19 -1.65 0.26 Evere -1.19 3.10 7.29 4.95 6.09 8.05 Ganshoren 0.40 6.23 -0.20 -0.92 0.20 5.31 Jette -3.00 7.48 3.39 3.11 0.40 10.60 Koekelberg -5.85 3.80 6.96 3.58 1.12 7.38 Oudergem -2.68 -0.95 5.59 2.19 2.91 1.25 Schaarbeek -15.80 -10.48 10.86 9.32 -4.94 -1.16 Sint-Agatha-Berchem 3.24 8.56 1.96 2.18 5.19 10.75 Sint-Gillis -18.09 -16.75 14.59 10.23 -3.50 -6.53 Sint-Jans-Molenbeek -11.10 -7.45 7.16 15.95 -3.94 8.50 Sint-Joost-Ten-Node -32.25 -37.70 18.36 26.39 -13.89 -11.30 Sint-Lambrechts-Woluwe -11.76 -2.11 6.16 5.19 -5.60 3.08 Sint-Pieters-Woluwe -8.69 -4.52 5.86 2.32 -2.83 -2.20 Ukkel -6.23 0.25 8.50 2.93 2.26 3.19 Vorst -8.94 -2.70 3.88 5.81 -5.07 3.11 Watermaal-Bosvoorde -4.09 -2.35 3.08 2.63 -1.01 0.28 50 COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGISCH MIGRATIEPATROON IN DE JAREN ‘90 BELGIË HET Tabel 22: Aandeel in percenten van de buitenlandse migraties in de totale mobiliteit tijdens de drie laatste jaren van de onderzoeksperiode. % buitenlandse migraties 1999 2000 2001 Anderlecht 9,9 11,9 12,0 Brussel 20,2 19,4 20,7 Elsene 22,7 24,6 25,1 Etterbeek 21,5 20,5 25,0 Evere 9,7 11,5 13,0 Ganshoren 7,8 7,0 8,7 Jette 7,0 7,0 9,2 Koekelberg 6,6 7,5 8,5 Oudergem 20,9 21,7 20,8 Schaarbeek 14,5 15,6 14,8 Sint-Agatha-Berchem 5,4 5,1 7,4 Sint-Gillis 19,0 19,0 21,4 Sint-Jans-Molenbeek 12,1 11,4 16,1 Sint-Joost-Ten-Node 17,1 19,2 22,9 Sint-Lambrechts-Woluwe 27,1 27,6 28,1 Sint-Pieters-Woluwe 31,4 33,2 33,9 Ukkel 23,9 25,7 25,3 Vorst 10,9 13,5 15,1 Watermaal-Bosvoorde 22,5 21,7 21,3 3.4.1.3. Binnenlandse migraties naar leeftijd in het stadsgewest Brussel Wanneer we de migraties in het stadsgewest Brussel bekijken merken we dat de agglomeratie en in het bijzonder het Brussels Hoofdstedelijk Gewest (= kernstad) bij de jongeren (19-27 jaar) aan populariteit gewonnen heeft (Grafiek 16, Tabel 23). Tijdens de eerste helft van de periode stijgt het vertrekoverschot voortdurend tot het vanaf ca. 1997 stabiliseert. Vanaf dat moment duikt het migratiesaldo in de forensenwoonzone ook onder nul. De banlieue kent over de hele periode een vertrekoverschot van 19 tot 27-jarigen, dat zelfs nog licht toegenomen is. De gemeenten van het Brussels Gewest die de meeste jongeren aantrekken zijn Elsene (51,8 mig/1000inw), Etterbeek (47,1 mig/1000inw) Ganshoren (44,4 mig/1000inw) en Koekelberg (41,6 mig/1000inw). Ook SintLambrechts-Woluwe en Jette hebben een sterk positief saldo. Sint-Joost-ten-Node, WatermaalBosvoorde en Sint-Pieters-Woluwe verliezen inwoners uit deze leeftijdsklasse. Al moeten we nog eens opmerken dat Sint-Joost-ten-Node in het algemeen een erg negatief migratiesaldo heeft, maar we er rekening mee moeten houden dat het hier om een erg kleine gemeente gaat (Tabel 26). COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE 51 ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGISCH MIGRATIEPATROON IN DE JAREN ‘90 BELGIË HET Tabel 23: Binnenlandse inwijking, uitwijking en saldo voor de leeftijdsklasse 19 tot 27 jaar in het stadsgewest Brussel, 1999-2001. 19-27 jaar Inwijking Uitwijking Saldo Kernstad 165.50 147.13 18.37 Agglomeratie 152.25 140.43 11.82 Banlieue 114.89 125.53 -10.64 Forensenwoonzone 102.48 103.96 -1.48 Grafiek 16: Binnenlandse migratiesaldo voor 19 tot 27-jarigen in het stadsgewest Brussel, 1992-2001. aantal migraties Binnenlands migratiesaldo voor 19-27-jarigen in het stadsgewest Brussel 3000 2500 2000 1500 1000 500 0 -500 -1000 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 kernstad agglomeratie banlieue forensenwoonzone Ook de leeftijdscategorie 28-40 jaar, de groep die de jonge gezinnen omvat, kan de stad weer meer appreciëren. Het vertrekoverschot van deze leeftijdscategorie in de agglomeratie (en in de kernstad) neemt af tijdens de eerste jaren van de onderzoeksperiode, tot het vanaf ca. 1996 stabiliseert ( Grafiek 17,Tabel 20). Er blijven wel nog steeds meer dertigers de stad verlaten dan er toekomen. Eerder hebben we reeds opgemerkt dat de vermindering van de stadsvlucht in de Belgische stadsgewesten op twee verschillende vlakken merkbaar is: de vertrekoverschotten in de agglomeraties verminderen, maar ook de positieve migratiesaldi in de banlieue en de forensenwoonzone nemen af. In de gebieden rond de Brusselse agglomeratie is echter niet veel te merken van deze tweede trend. De migratiesaldi in de banlieue vertonen een eerder schommelend verloop en blijven rond hetzelfde niveau hangen. Hoewel de jonge gezinnen toch vooral uit de kernstad wegtrekken zijn er toch enkele gemeenten in het Brussels Gewest waar het saldo (licht) positief is (Tabel 26). In Sint-Agatha-Berchem komen de meeste dertigers toe (18,7 mig/1000inw). Jette (7 mig/1000inw), Koekelberg (4,6 mig 1000inw), Ganshoren (4,4 mig/1000inw) en Evere (2,1 mig/1000inw) winnen ook inwoners uit deze leeftijdsklasse. De gemeenten die het meest verliezen zijn: Sint-Joost-ten-Node (-51,1 mig/1000inw) 52 COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGISCH MIGRATIEPATROON IN DE JAREN ‘90 BELGIË HET Etterbeek (-31,7 mig/1000inw), Elsene (-31,3 mig/1000inw), Sint-Gillis (-27,6 mig/1000inw) en Brussel (-23,0 mig/1000inw) (Tabel 26). Opvallend is de tegengestelde dynamiek aan die van de twintigers: terwijl de jongeren zich vooral vestigen in Elsene, Etterbeek en in iets mindere mate Sint-Gillis, zijn dit net de gemeenten die de meeste 28 tot 40-jarigen verliezen. Tabel 24: Binnenlandse inwijking, uitwijking en saldo voor de leeftijdsklasse 28 tot 40 jaar in het stadsgewest Brussel, 1999-2001. 28-40 jaar Inwijking Uitwijking Saldo Kernstad 107.15 121.18 -14.03 Agglomeratie 102.93 109.57 -6.64 Banlieue 87.52 74.45 13.06 Forensenwoonzone 64.03 56.53 7.50 Grafiek 17: Binnenlandse migratiesaldo voor 60-plussers in het stadsgewest Brussel, 1992-2001. aantal migraties Binnenlands migratiesaldo voor 28-40-jarigen in het stadsgewest Brussel 3000 2000 1000 0 -1000 -2000 -3000 -4000 -5000 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 kernstad agglomeratie banlieue forensenwoonzone Ook bij de zestigplussers is de stadsvlucht uit het Brussels Hoofdstedelijk Gewest afgenomen. De evolutie van het saldo loopt ongeveer gelijk aan die van de jonge gezinnen (28-40 jaar), een afname van het vertrekoverschot tot ca. 1996 waarna het ongeveer stabiel blijft, weliswaar nog steeds op een negatieve waarde (Grafiek 18, Tabel 25). Bij de jonge gezinnen is het contrast tussen de kernstad en agglomeratie groter, vooral de kernstad verliest de bewoners uit deze leeftijdsklassen, veel meer dan de agglomeratie. Wanneer we de 60-plussers bekijken dan verliest de volledige agglomeratie bijna evenveel inwoners als de kernstad zelf. Toch hebben enkele gemeenten zelfs een vestigingsoverschot aan 60-plussers, met name Sint-Agatha-Berchem, Sint-Jans-Molenbeek, Jette, en Ukkel. De gemeenten die het meest verliezen zijn Sint-Joost-ten-Node, Sint-Gillis, Schaarbeek en Elsene (Tabel 26). COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE 53 ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGISCH MIGRATIEPATROON IN DE JAREN ‘90 BELGIË HET Tabel 25: Binnenlandse inwijking, uitwijking en saldo voor de leeftijdsklasse > 60 jaar in het stadsgewest Brussel, 1999-2001. 60 plussers Inwijking Uitwijking Saldo Kernstad 24.04 29.12 -5.08 Agglomeratie 21.66 25.72 -4.06 Banlieue 19.54 17.51 2.03 Forensenwoonzone 13.15 12.30 0.85 Grafiek 18: Binnenlandse migratiesaldo voor de leeftijdsklasse >60 jaar in het stadsgewest Brussel, 1999-2001. Binnenlands migratiesaldo voor 60-plussers in het stadsgewest Brussel aantal migraties 500 0 -500 -1000 -1500 -2000 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 kernstad agglomeratie 54 COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE banlieue forensenwoonzone ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGISCH MIGRATIEPATROON IN DE JAREN ‘90 BELGIË HET Tabel 26: Binnenlands migratiesaldo per leeftijdsklasse in de 19 gemeenten van het Brussels Hoofdstedelijk gewest, aantal migraties per 1000 inwoners, driejaarlijkse gemiddelden, 1999-2001. 19-27 jaar 28-40 jaar 60+ Anderlecht 14,59 -0,59 -5,54 Brussel 5,16 -22,96 -9,06 Elsene 51,77 -31,33 -11,76 Etterbeek 47,12 -31,71 -9,58 Evere 12,19 2,11 -0,28 Ganshoren 44,35 4,43 -2,38 Jette 32,13 7,04 2,88 Koekelberg 41,65 4,61 -5,24 Oudergem 22,15 -1,26 -2,57 Schaarbeek 17,23 -17,45 -13,33 Sint-Agatha-Berchem 19,83 18,66 4,61 Sint-Gillis 25,19 -27,55 -18,43 Sint-Jans-Molenbeek 2,91 -15,64 4,27 Sint-Joost-Ten-Node -34,78 -51,11 -23,40 Sint-Lambrechts-Woluwe 33,09 -13,16 -1,97 Sint-Pieters-Woluwe -10,54 -4,76 -1,84 Ukkel 10,71 -2,54 1,46 Vorst 27,77 -1,45 -7,18 Watermaal-Bosvoorde -16,84 0,15 -2,16 3.4.1.4. Geografische spreiding van de migratiebewegingen Zoals we eerder al opmerkten kent het Brussels Hoofdstedelijk Gewest een hoge mobiliteit (kaart 1 en 2). Ook in de Vlaamse rand van Brussel wordt relatief veel verhuisd. Het is echter vooral de zuidelijke en zuidoostelijke rand die een hoge mobiliteit kent. Bij de bespreking van de algemene kenmerken van het Belgische migratiepatroon was het verschil tussen Vlaanderen en Wallonië al aan bod gekomen: in Wallonië is men minder geneigd op jonge leeftijd een eigen woning te bouwen of te kopen, met als gevolg dat men in het zuidelijke landsdeel minder ruimtelijk stabiel is. Ten zuiden en zuidoosten van Brussel bevindt zich echter een gebied met nog hogere mobiliteit. In het zuidoosten kan dit gebied zelfs min of meer doorgetrokken worden tot de regio van Luik, een patroon dat overeenkomt met de ligging van belangrijke snelwegen. Een snelle verbinding met de hoofdstad kan voor pendelaars immers een extra motivatie betekenen om zich in een bepaalde gemeente te vestigen. Zowel in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest als in de meeste gemeenten in de Brusselse rand is de mobiliteit tijdens de onderzoeksperiode afgenomen (kaart 3). In het zuiden en zuidoosten van de hoofdstad is de evolutie van de mobiliteit verschillend per gemeente, soms dalend (o.a. Incourt, Villers-la-Ville, Braives), meestal licht toenemend (o.a. Wavre, Eghezée, Walhain) . Op de as richting Luik valt wel op dat een aantal gemeenten verder van de hoofdstad gelegen wel een sterke mobiliteitsstijging kennen (o.a. Wasseiges, Waremme, Huy). COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE 55 ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGISCH MIGRATIEPATROON IN DE JAREN ‘90 BELGIË HET In de Brusselse rand is het migratiesaldo overwegend positief (kaart 4 en 5). De grootste vestigingsoverschotten vinden we echter in het gebied ten zuiden en zuidoosten van de hoofdstad. Het gebied dat ook al gekenmerkt werd door een hoge mobiliteit. Zowel in de meeste gemeenten van het Hoofdstedelijk Gewest als de gemeenten die daar onmiddellijk rond liggen (o.a. Tervuren, Overijse, Grimbergen, Dilbeek, Wemmel) is het saldo tijdens de onderzoeksperiode toegenomen (kaart 6). Dit is het gebied dat ongeveer overeenkomt met de Brusselse agglomeratie. In de iets verder gelegen gemeenten van de banlieue neemt het saldo eerder af (o.a. in Herne, Ninove, Tubize, Ottignies, Huldenberg). In de zuidoostelijke zone is een opvallende daling van de vestigingsoverschotten merkbaar, al blijven er meer mensen toekomen dan er vertrekken. Dit geldt voor de hele as tussen Brussel en Luik. Uit bovenstaande bevindingen blijkt dat er sprake is van een zekere verzadiging. In de gebieden die aan het begin van de onderzoeksperiode de grootste migratiedruk kenden, is de netto-instroom tien jaar later afgenomen. De hoofdstad zelf, en de omliggende gemeenten zijn daarentegen terug populairder geworden en zien meer mensen toekomen dan 10 jaar geleden. 3.4.2. ANTWERPEN 3.4.2.1. Algemene kenmerken van het migratiepatroon In het stadsgewest Antwerpen wordt de kernstad gevormd door de gemeente Antwerpen. In 2001 telde de stad Antwerpen 448 709 inwoners, bijna 4% minder dan aan het begin van de onderzoeksperiode (1992: 465 783 inwoners, Tabel 27). De hele agglomeratie heeft trouwens inwoners verloren, terwijl de bevolking in de banlieue en de forensenwoonzone wel sterk aangegroeid is. Tabel 27: Inwonersaantallen in het stadsgewest Antwerpen op 1 januari 1992 en 2002 1992 2002 Agglomeratie 677 708 664 614 Kernstad 465 783 448 709 Banlieue 223 839 241 608 Forensenwoonzone 250 015 262 871 In de kernstad spelen buitenlandse migraties een belangrijke rol. 23,4% van de totale mobiliteit heeft hier betrekking op verhuizingen van en naar het buitenland. Voor de hele agglomeratie ligt dit percentage een stuk lager: 17,2%. In de gebieden daarbuiten wordt veel minder van en naar het buitenland verhuisd (Tabel 28). Het percentage buitenlandse migraties ligt in Antwerpen hoger dan in Brussel om redenen te wijten aan de aard van de databank. Interne migraties, binnen de gemeentegrenzen worden immers niet meegeteld. Omdat de stad Antwerpen zo’n grote oppervlakte heeft is de binnenlandse mobiliteit er dus veel lager dan in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, die uit 19 relatief kleine gemeenten bestaat, waardoor veel gemakkelijker een gemeentegrens wordt overschreden. Wanneer we het aantal buitenlandse migraties per 1000 inwoners bekijken merken we een aanzienlijk verschil met de 56 COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGISCH MIGRATIEPATROON IN DE JAREN ‘90 BELGIË HET hoofdstad. In de de kernstad Antwerpen zijn slechts 17, 9 mig/1000 inw buitenlandse migraties. In het Brussels Hoofdstedelijk Gewest gaat het om dubbel zo veel: 34,8 mig/1000inw zijn afkomstig van of gericht naar het buitenland. Het belang van de buitenlandse migraties is dus zeker ook aanzienlijk in het stadsgewest Antwerpen, in Brussel is hun invloed echter nog veel groter. Tabel 28: Buitenlandse migraties in het stadsgewest Antwerpen, 1992-2001. Buitenlandse mobiliteit per 1000 inw % Kernstad 17,91 23.37 Agglomeratie 14,97 17.25 Banlieue 7,81 8.71 Forensenwoonzone 3,75 5.16 De mobiliteitscijfers voor de verschillende onderdelen van het Antwerps stadsgewest geven hierdoor enigszins onverwachte resultaten. De totale en binnenlandse mobiliteit in de kernstad en de agglomeratie is immers lager dan in de banlieue. Zoals we hierboven al opmerkten heeft dit te maken met de grote oppervlakte van de stad Antwerpen waardoor de kans op het overschrijden van gemeentegrenzen bij verhuizingen over korte afstand eerder klein is. De mobiliteit neemt tijdens de onderzoeksperiode af in de agglomeratie én in de banlieue, terwijl het aantal migraties per 1000 inwoners wel is toegenomen in de forensenwoonzone (Tabel 29). Men kan dus verwachten dat er sprake is van bepaalde verzadigingseffecten, voornamelijk in de banlieue, waardoor de instroom vanuit de stad vermindert, maar er meer verhuisd wordt naar de verder gelegen forensenwoonzone. Later zal dit meer in detail bekeken worden. Tabel 29: Totale, binnenlandse en buitenlandse mobiliteit in het stadsgewest Antwerpen, driejaarlijkse gemiddelden. Binnenlandse mobiliteit Buitenlandse mobiliteit Totale mobiliteit 1992-1994 1999-2001 1992-1994 1999-2001 1992-1994 1999-2001 Kernstad 58.74 57.91 18.59 18.57 77.33 76.48 Agglomeratie 72.11 70.28 15.37 15.57 87.48 85.85 Banlieue 82.38 79.68 7.28 8.34 89.66 88.02 Forensenwoonzone 67.05 68.85 3.41 4.32 70.46 73.17 Vanaf 1997 neemt het vertrekoverschot in de Antwerpse agglomeratie en de kernstad af (Grafiek 19, Tabel 30). In 2001 komen er zelfs meer mensen in de stad toe dan er vertrekken (kernstad: -0,7 mig/1000inw in 1999-2001 tegenover -4,9 mig/1000inw in 1992-1994). De afname van de stadsvlucht begint hier later dan in Brussel waar rond die periode het migratiesaldo alweer stagneert. Het vestigingsoverschot in de banlieue neemt wel over de hele periode af. In de forensenwoonzone is pas vanaf halverwege de jaren ’90 sprake van een echte daling. COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE 57 ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGISCH MIGRATIEPATROON IN DE JAREN ‘90 BELGIË HET Tabel 30: Totale, binnenlandse en buitenlandse migratiesaldi in het stadsgewest Antwerpen, driejaarlijkse gemiddelden aan het begin en het einde van de onderzoeksperiode. Totaal saldo Binnenlands saldo Buitenlands saldo 1992-1994 1999-2001 1992-1994 1999-2001 1992-1994 1999-2001 Kernstad -4.90 -0.66 -8.81 -4.65 3.91 4.00 Agglomeratie -2.37 -0.71 -5.56 -3.51 3.20 2.80 Banlieue 7.81 2.63 6.43 1.78 1.37 0.84 Forensenwoonzone 4.84 1.93 4.02 1.43 0.83 0.49 Grafiek 19: Totaal migratiesaldo in het stadsgewest Antwerpen, 1992-2001. Totaal migratiesaldo in Antwerpen 15 mig/1000inw 10 5 0 -5 -10 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 kernstad agglomeratie banlieue forensenwoonzone Ook hier is het beeld heel wat complexer als we de binnenlandse en buitenlandse migraties apart bekijken. De buitenlandse migraties spelen immers een belangrijke rol in de agglomeratie, en vooral in de kernstad. Het binnenlands vertrekoverschot neemt inderdaad af vanaf het midden van de jaren ’90, maar het tekort verdwijnt niet (Grafiek 20). Op het einde van de onderzoeksperiode verliest de stad nog steeds meer inwoners dan er toekomen door binnenlandse migraties. Het binnenlands vertrekoverschot wordt dus deels gecompenseerd door het buitenlands vestigingsoverschot, dat vooral aan het begin van de onderzoeksperiode en in 2001 aanzienlijk is (Grafiek 21). Het positief totaal saldo in 2001 is dan ook in belangrijke mate te wijten aan buitenlandse inwijkingen, die in dat jaar nog eens extra hoog zijn door de regularisatiecampagne, zoals eerder reeds uitgelegd. 58 COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGISCH MIGRATIEPATROON IN DE JAREN ‘90 BELGIË HET Grafiek 20: Binnenlandse migratiesaldo in het stadsgewest Antwerpen, 1992-2001. mig/1000inw Binnenlands migratiesaldo, Antwerpen 10 8 6 4 2 0 -2 -4 -6 -8 -10 -12 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 kernstad agglomeratie banlieue forensenwoonzone Grafiek 21: Buitenlands migratiesaldo in het stadsgewest Antwerpen, 1992-2001. Buitenlands migratiesaldo voor het stadsgewest Antwerpen 10 mig/1000inw 8 6 4 2 0 -2 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 kernstad 3.4.2.2. agglomeratie banlieue forensenwoonzone Binnenlandse migraties naar leeftijd in het stadsgewest Antwerpen Vanaf halverwege de jaren ‘90 vindt een toename plaats van de netto-instroom van 19 tot 27-jarigen in de agglomeratie (Grafiek 22). Vooral in de kernstad komen veel twintigers toe, het vestigingsoverschot bedraagt er aan het einde van de onderzoeksperiode 19,7 mig/1000inw (Tabel 31). De banlieue verliest voortdurend jongeren en dit vertrekoverschot wordt steeds groter. In de periode 1999-2001 vertrokken er 16,5 jongeren per 1000 meer dan er toekwamen. De forensenwoonzone kent tot 1998 nog een vestigingsoverschot in deze leeftijdscategorie maar daarna wordt het migratiesaldo van de jongvolwassenen ook negatief. COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE 59 ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGISCH MIGRATIEPATROON IN DE JAREN ‘90 BELGIË HET Grafiek 22: Binnenlands migratiesaldo voor 19-27 jarigen in het stadsgewest Antwerpen, 1992-2001. Binnenlands migratiesaldo voor 19-27-jarigen in het stadsgewest Antwerpen 1500 aantal migraties 1000 500 0 -500 -1000 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 kernstad agglomeratie banlieue forensenwoonzone Tabel 31: Binnenlandse inwijking, uitwijking en saldo voor de leeftijdsklasse 19-27 jaar in het stadsgewest Antwerpen, per 1000 inwoners, 1999-2001. 19-27 jaar Inwijking Uitwijking Saldo Kernstad 79.11 59.45 19.66 Agglomeratie 88.18 79.06 9.13 Banlieue 87.99 104.48 -16.49 Forensenwoonzone 88.22 89.48 -1.26 De stadsvlucht van de leeftijdsklasse 28-40 jaar neemt vanaf halverwege de jaren ‘90 geleidelijk af. Tussen 1996 en 2001 halveert het aantal dertigers dat de agglomeratie jaarlijks verliest (Grafiek 23). De vertrekoverschotten in agglomeratie en kernstad verminderen, net zoals de vestigingsoverschotten in de banlieue en de forensenwoonzone. Het negatief saldo in de stad is echter nog niet volledig verdwenen, er vertrekken nog steeds meer dertigers dan er toekomen. Tijdens de laatste 3 jaar is het migratiesaldo in de kernstad minder negatief dan dat van de agglomeratie in zijn geheel (-6,6 tegenover -7,7 mig/1000inw, Tabel 32), wat toch wel kan wijzen op een verhoogde aantrekkingskracht van de stad zelf ten opzichte van de gemeenten die er net buiten, maar nog steeds in de agglomeratie, liggen. 60 COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGISCH MIGRATIEPATROON IN DE JAREN ‘90 BELGIË HET Tabel 32: Inwijking, uitwijking en saldo voor de leeftijdsklasse 28-40 jaar in het stadsgewest Antwerpen, per 1000 inwoners, 1999-2001. 28-40 jaar Inwijking Uitwijking Saldo Kernstad 46.14 52.80 -6.65 Agglomeratie 53.51 60.97 -7.47 Banlieue 63.88 55.80 8.08 Forensenwoonzone 55.12 52.67 2.46 Grafiek 23: Binnenlands migratiesaldo voor de leeftijdsklasse 28 tot 40 jaar in het stadsgewest Antwerpen, 1992-2001. Binnenlands migratiesaldo voor 28-40-jarigen in het stadsgewest Antwerpen aantal migraties 1500 1000 500 0 -500 -1000 -1500 -2000 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 kernstad agglomeratie banlieue forensenwoonzone Bij de 60-plussers is er veel minder sprake van een verminderde stadsvlucht. De vertrekoverschotten in de agglomeratie zijn wel min of meer afgenomen, maar niet bijzonder veel, terwijl de banlieue zijn populariteit lijkt te behouden. De forensenwoonzone verliest wel aan aantrekkingskracht. Enkel de laatste twee jaren van de onderzoeksperiode lijkt er toch een vermindering van de vertrekoverschotten in de kernstad en de vestigingsoverschotten in de banlieue waarneembaar (Grafiek 24,Tabel 33). COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE 61 ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGISCH MIGRATIEPATROON IN DE JAREN ‘90 BELGIË HET Tabel 33: Binnenlandse inwijking, uitwijking en saldo voor de leeftijdsklasse > 60 jaar in het stadsgewest Antwerpen, per 1000 inwoners, 1999-2001. 60 plussers inwijking uitwijking saldo Kernstad 6.74 12.13 -5.39 Agglomeratie 10.47 13.70 -3.23 Banlieue 19.74 15.81 3.93 Forensenwoonzone 10.88 10.75 0.12 Grafiek 24: Binnenlands migratiesaldo voor de leeftijdsklasse > 60 jaar in het stadsgewest Antwerpen , 1992-2001. Binnenlands migratiesaldo voor 60-plussers in het stadsgewest Antwerpen aantal migraties 400 200 0 -200 -400 -600 -800 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 kernstad 3.4.2.3. agglomeratie banlieue forensenwoonzone Geografische spreiding van de migratiebewegingen Tijdens het begin van de onderzoeksperiode ligt de binnenlandse mobiliteit tamelijk hoog in een gebied ten oosten van Antwerpen dat zich van net buiten de kernstad tot in de Kempen uitstrekt en zo de hele banlieue en forensenwoonzone beslaat (kaart 1). Ook aan het einde van de jaren ’90 is dit nog steeds één van de grootste gebieden met hoge concentraties van verhuisactiviteit in Vlaanderen, samen met de Vlaamse Brusselse rand en de kust (kaart 2). Nochtans is de mobiliteit er tijdens de onderzoeksperiode in bijna alle gemeenten afgenomen (kaart 3). Ook wat betreft de migratiesaldi heeft er zich een belangrijke evolutie afgespeeld (kaart 6). Tijdens de periode 1992-1994 kwamen in het hele gebied ten oosten van Antwerpen, tot in de Kempen, meer inwoners toe dan er vertrokken, met de grootste vestigingsoverschotten in een noordzuid-zone van Wuustwezel, via gemeenten als Brecht, Zoersel en Zandhoven, die quasi doorloopt tot aan Leuven (kaart 4). 62 COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGISCH MIGRATIEPATROON IN DE JAREN ‘90 BELGIË HET Tijdens de onderzoeksperiode zijn de vestigingsoverschotten in dit gebied echter sterk afgenomen. In een aantal gemeenten langs de Nederlandse grens (o.a. Essen, Kalmthout, Wuustwezel, Hoogstraten) vertrekken nu zelfs meer inwoners dan er toekomen. In de hierboven beschreven noordzuid-as richting Leuven, het gebied met oorspronkelijk de grootste vestigingsoverschotten zijn de saldi ook het sterkst gedaald. Zoals eerder al werd aangegeven stegen de migratiesaldi in de stad Antwerpen en enkele aangrenzende gemeenten, behorende bij de agglomeratie wel (kaart 5 en 6). Een mogelijke verklaring is het optreden van verzadigingseffecten in de banlieue en enkele andere verder afgelegen gemeenten. Door de hoge instroom tijdens de voorbije jaren is de beschikbaarheid van gronden en woningen verminderd met een prijsstijging tot gevolg, waardoor die gemeenten minder toegankelijk zijn voor nieuwe inwoners en de jaarlijkse netto-instroom er afneemt. 3.4.3. GENT 3.4.3.1. Algemene kenmerken van het migratiepatroon Ook de stad Gent verloor tijdens de onderzoeksperiode inwoners, doch niet in de mate zoals Antwerpen dat deed. In de kernstad daalde de bevolking met ongeveer 4000 inwoners (1,7%) tot 226220. De banlieue en de forensenwoonzone zagen hun inwonersaantal wel groeien. Tabel 34: Inwonersaantallen in het stadsgewest Gent, op 1 januari 1992 en 2002. 1992 2002 Agglomeratie 258 944 256 568 Kernstad 230 232 226 220 Banlieue 132 865 139 418 Forensenwoonzone 167 238 171 963 De buitenlandse mobiliteit is in Gent minder doorslaggevend dan in Brussel of Antwerpen. In de agglomeratie zijn de verhuizingen van en naar het buitenland echter niet te verwaarlozen mits ze toch 12,4% van de totale mobiliteit uitmaken. 11,6 mig/1000inw is een verhuizing van of naar het buitenland (Tabel 35). Tabel 35: Buitenlandse migraties in het stadsgewest Gent, 1992-2001. Buitenlandse mobiliteit per 1000 inw % Kernstad 11,63 12.38 Agglomeratie 10,90 11.43 Banlieue 3,81 4.11 Forenzen 3,11 3.80 Over de cijfers voor de totale en binnenlandse mobiliteit kunnen we dezelfde opmerking maken als voor het stadsgewest Antwerpen. In de agglomeratie en de kernstad ligt de mobiliteit lager dan in de banlieue en de forensenwoonzone door de grote oppervlakte van de gemeente Gent, waardoor COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE 63 ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGISCH MIGRATIEPATROON IN DE JAREN ‘90 BELGIË HET minder migraties de gemeentegrenzen overschrijden en in de databank opgenomen worden (Tabel 36). In tegenstelling tot de eerder besproken stadsgewesten stijgt de mobiliteit wel in alle delen van het stadsgewest Gent, zowel in de agglomeratie als daarbuiten in de banlieue en de forensenwoonzone. Tabel 36: Totale, binnenlandse en buitenlandse mobiliteit in het stadsgewest Gent, driejaarlijkse gemiddelden. Binnenlandse mobiliteit Buitenlandse mobiliteit Totale mobiliteit 1992-1994 1999-2001 1992-1994 1999-2001 1992-1994 1999-2001 Kernstad 63.86 69.39 11.28 13.44 75.14 82.83 Agglomeratie 66.10 71.28 10.51 12.53 76.61 83.81 Banlieue 79.08 81.26 3.52 4.05 82.60 85.31 Forensenwoonzone 66.75 73.23 2.73 3.59 69.48 76.82 De evolutie van het totale migratiesaldo in het stadsgewest Gent is vergelijkbaar met dat in Antwerpen. Vanaf ca. 1996 is een duidelijke afname van de vertrekoverschotten merkbaar in de agglomeratie en kernstad. Sinds 2000 verliest de stad zelfs geen inwoners meer, maar is het saldo positief. In de banlieue en de forensenwoonzone nemen de vestigingsoverschotten sterk af tijdens de onderzoeksperiode ( Grafiek 25, Tabel 37). Tabel 37: Totale, binnenlandse en buitenlandse migratiesaldi in het stadsgewest Gent, driejaarlijkse gemiddelden aan het begin en het einde van de onderzoeksperiode. Totaal saldo Binnenlands saldo Buitenlands saldo 1992-1994 1999-2001 1992-1994 1999-2001 1992-1994 1999-2001 Kernstad -4.91 1.44 -6.17 -1.52 1.26 2.96 Agglomeratie -4.01 1.79 -5.14 -0.81 1.13 2.60 Banlieue 5.40 2.05 5.01 2.46 0.39 -0.42 Forensenwoonzone 3.38 0.38 3.13 0.34 0.25 0.04 64 COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGISCH MIGRATIEPATROON IN DE JAREN ‘90 BELGIË HET Grafiek 25: Totaal migratiesaldo in het stadsgewest Gent, 1992-2001. mig/1000inw Totaal migratiesaldo in Gent 10 8 6 4 2 0 -2 -4 -6 -8 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 kernstad agglomeratie banlieue forensenwoonzone Uiteraard moet ook hier het onderscheid gemaakt worden tussen binnen- en buitenlandse migraties. Hetzelfde patroon blijft echter bewaard: een sterke afname van de binnenlandse vertrekoverschotten in de agglomeratie, al verdwijnen die vertrekoverschotten later dan men bij de totale migraties ziet (Grafiek 26). Pas in 2001 is het binnenlands saldo ook positief en komen er meer mensen toe in de Gentse agglomeratie dan er vertrekken. In de andere besproken stadsgewesten is dit nog steeds niet het geval. De buitenlandse migraties hebben voornamelijk een invloed in de agglomeratie. In de omliggende gebieden vormen ze slechts een erg klein percentage van de totale mobiliteit. Ook hier is het effect van de regularisatiecampagne in 2001 merkbaar (Grafiek 27). De toename van het buitenlands saldo tijdens de twee laatste jaren van de onderzoeksperiode heeft een versterkend effect op de totale saldi, waardoor al te gemakkelijk geconcludeerd kan worden dat de stadsvlucht in Gent opgehouden is. Er heeft zeker een kentering plaatsgevonden waardoor nu minder mensen de stad verlaten, het is echter nog te vroeg om te zeggen dat de stad haar inwoners terugwint door binnenlandse migraties. COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE 65 ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGISCH MIGRATIEPATROON IN DE JAREN ‘90 BELGIË HET Grafiek 26: Binnenlands migratiesaldo in het stadsgewest Gent, 1992-2001. mig/1000inw Binnenlands migratiesaldo, Gent 10 8 6 4 2 0 -2 -4 -6 -8 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 kernstad agglomeratie banlieue forensenwoonzone Grafiek 27: Buitenlands migratiesaldo in het stadsgewest Gent, 1992-2001. Buitenlands migratiesaldo voor het stadsgewest Gent 5 mig/1000inw 4 3 2 1 0 -1 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 kernstad 3.4.3.2. agglomeratie banlieue forensenwoonzone Binnenlandse migraties naar leeftijd in het stadsgewest Gent Erg opvallend in het stadsgewest Gent is dat de populariteit van de agglomeratie en in het bijzonder van de kernstad blijft stijgen bij de leeftijdsklassen 19 tot 27-jarigen. Deze stad lijkt vooral de laatste jaren erg in trek bij de jonge bevolking (Grafiek 28, Tabel 38). Het migratiesaldo voor deze leeftijdsgroep ligt met 45,5 mig/1000inw in 1999-2001 in de stad Gent opvallend veel hoger dan in de andere stadsgewesten (ter vergelijking: Brussels Hoofdstedelijk Gewest 18,4 mig/1000inw, Antwerpen 19,7 mig/1000inw). 66 COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGISCH MIGRATIEPATROON IN DE JAREN ‘90 BELGIË HET Tabel 38: Binnenlandse inwijking, uitwijking en saldo voor de leeftijdsklasse 19 tot 27 jaar in het stadsgewest Gent, 1999-2001 19-27 jaar inwijking uitwijking saldo Kernstad 117.14 71.62 45.52 Agglomeratie 114.97 75.46 39.51 Banlieue 100.86 109.66 -8.80 Forensenwoonzone 94.46 102.34 -7.88 Grafiek 28: Binnenlands migratiesaldo voor de leeftijdsklasse 19-27 jaar in het stadsgewest Gent, 1992-2001. Binnenlands migratiesaldo voor 19-27-jarigen in het stadsgewest Gent aantal migraties 2000 1500 1000 500 0 -500 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 kernstad agglomeratie banlieue forensenwoonzone Voor 28-40 jarigen is ook hier een halvering van het vertrekoverschot merkbaar in de agglomeratie, samen met een afname van de positieve saldi in de banlieue en de forensenwoonzone (Grafiek 29). Een duidelijke vermindering van de stadsvlucht vindt vooral plaats vanaf 1998 en begint dus enkele jaren later dan in Antwerpen. Op het einde van de onderzoeksperiode verliezen de Gentse agglomeratie en de kernstad toch nog steeds meer dertigers dan er toekomen, respectievelijk 10,4 en 13,5 mig/1000inw. COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE 67 ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGISCH MIGRATIEPATROON IN DE JAREN ‘90 BELGIË HET Tabel 39: Binnenlandse inwijking, uitwijking en saldo voor de leeftijdsklasse 28-40 jaar in het stadsgewest Gent, 1999-2001. 28-40 jaar Inwijking uitwijking saldo Kernstad 44.86 58.35 -13.49 Agglomeratie 48.32 58.75 -10.42 Banlieue 66.92 57.32 9.60 Forensenwoonzone 55.37 54.09 1.28 Grafiek 29: Binnenlands migratiesaldo voor de leeftijdsklasse 28-40 jaar in het stadsgewest Gent, 1992-2001. aantal migraties Binnenlands migratiesaldo voor 28-40-jarigen in het stadsgewest Gent 600 400 200 0 -200 -400 -600 -800 -1000 -1200 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 kernstad agglomeratie banlieue forenzen De zestigplussers vertonen in Gent het patroon dat al eerder voor Antwerpen beschreven werd (Grafiek 30). Vanaf ca. 1996 is een vermindering van de stadsvlucht op te merken. Het vertrekoverschot in de agglomeratie neemt dan immers af, net zoals het vestigingsoverschot in de banlieue en de agglomeratie. Maar aan het einde van de onderzoeksperiode verlaten nog steeds meer ouderen de stad dan er toekomen. 68 COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGISCH MIGRATIEPATROON IN DE JAREN ‘90 BELGIË HET Tabel 40: Binnenlandse inwijking, uitwijking en saldo voor de leeftijdsklasse > 60 jaar in het stadsgewest Gent, 1999-2001. 60 plussers inwijking uitwijking saldo Kernstad 7.28 12.77 -5.49 Agglomeratie 8.35 13.37 -5.02 Banlieue 17.91 13.24 4.67 Forensenwoonzone 13.00 10.98 2.02 Grafiek 30: Binnenlands migratiesaldo voor de leeftijdsklasse >60 jaar in het stadsgewest Gent, 19922001. aantal migraties Binnenlands migratiesaldo voor 60-plussers in het stadsgewest Gent 300 200 100 0 -100 -200 -300 -400 -500 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 kernstad 3.4.3.3. agglomeratie banlieue forenzen Geografische spreiding van de migratiebewegingen Wanneer we naar de migratiepatronen in het stadsgewest Gent kijken, valt op dat de gemeenten met de hoogste mobiliteit in de zuidelijke rand van Gent liggen (o.a. De Pinte, Merelbeke, Melle, kaart 1 en kaart 2). Hoe verder men zich van de kernstad verwijdert, hoe lager de migratie-intensiteit ligt. Tijdens de onderzoeksperiode is de mobiliteit ook in de hele regio gestegen, slechts enkele gemeenten uitgezonderd (kaart 3). De sterkste toenames vinden we op een zekere afstand van Gent zowel in het oosten (gemeenten die tot de forensenwoonzone behoren, o.a. Assenede, Eeklo, Aalter) als in het zuiden van de stad en een aantal gemeenten die zelfs buiten de stadsgewesten liggen (het gebied rond Oudenaarde) In 1992-1994 was het migratiesaldo van de stad Gent negatief en dat van de meeste omliggende gemeenten positief (met uitzondering van Sint-Martens-Latem en Zelzate) (kaart 4). De grootste vertrekoverschotten situeren zich in de gemeenten ten zuiden van Gent, (o.a. Nazareth, Gavere). Tijdens de onderzoeksperiode vond een opvallende evolutie plaats: In de kernstad en enkele aangrenzende gemeenten (Sint-Martens-Latem, Destelbergen, Lochristi en Evergem) nam het migratiesaldo toe, terwijl in een brede zone rond het stadsgewest (deels samenvallend met de forensenwoonzone) de vestigingsoverschotten afnamen, het sterkst in de gemeenten die hoge COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE 69 ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGISCH MIGRATIEPATROON IN DE JAREN ‘90 BELGIË HET positieve saldi en/of een hoge mobiliteit kenden ten zuiden van de kernstad (o.a. Nazareth, De Pinte, Gavere). Ook rond Gent lijken dus verzadigingseffecten mee te spelen, waardoor de netto-instroom afneemt in de gemeenten die enkele jaren eerder de grootste migratiedruk kenden. 3.4.4. CHARLEROI 3.4.4.1. Algemene kenmerken van het migratiepatroon Net zoals Antwerpen en Gent heeft de stad Charleroi inwoners verloren tijdens de onderzoeksperiode. De kernstad verloor ca. 6500 inwoners (3%) en telde in 2001 nog 200 578 inwoners. In de banlieue en de forensenwoonzone steeg het bevolkingsaantal wel. Tabel 41: Inwonersaantallen in het stadsgewest Charleroi, op 1 januari 1992 en 2002. 1992 2002 Agglomeratie 295 211 281 014 Kernstad 206 903 200 578 Banlieue 96 132 98 860 Forensenwoonzone 93 325 96 098 Het aandeel buitenlandse migraties is in Charleroi opvallend kleiner dan in de eerder besproken stadsgewesten. Zelfs in de kernstad bedraagt het percentage verhuizingen van en naar het buitenlands slechts 8,4%. Hoe verder van het stadscentrum, hoe lager dat percentage ligt. Tabel 42: Buitenlandse migraties in het stadsgewest Charleroi, 1992-2001. Buitenlandse mobiliteit per 1000 inw % Kernstad 6,99 8,43 Agglomeratie 6,63 7,17 Banlieue 4,60 4,25 Forensenwoonzone 3,71 3,50 In alle delen van de het stadsgewest Charleroi is de totale mobiliteit gestegen. De sterkste stijging vond plaats in de agglomeratie (Tabel 43). De mobiliteit is er wel eerder laag, lager dan in de banlieue en de forensenwoonzone. Maar we kunnen hier weer geen goede vergelijkingen maken door de grote oppervlakte van de gemeente Charleroi waardoor er proportioneel meer migraties tot de ‘interne migraties’, binnen de gemeentegrenzen, behoren en dus niet in onze databank worden opgenomen. 70 COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGISCH MIGRATIEPATROON IN DE JAREN ‘90 BELGIË HET Tabel 43: Totale, binnenlandse en buitenlandse mobiliteit in het stadsgewest Charleroi, driejaarlijkse gemiddelden. Binnenlandse mobiliteit Kernstad Buitenlandse mobiliteit Totale mobiliteit 1992-1994 1999-2001 1992-1994 1999-2001 1992-1994 1999-2001 73.46 77.53 6.32 6.49 79.78 84.02 Agglomeratie 83.13 87.69 6.15 6.39 89.28 94.08 Banlieue 101.39 103.75 4.87 5.00 106.26 108.75 Forensenwoonzone 100.59 102.62 3.69 3.99 104.28 106.61 Wanneer we de globale evolutie van het totaal migratiesaldo over de hele onderzoeksperiode bekijken, zien we dat de stadsvlucht in Charleroi een ander verloop vertoont vergeleken bij de eerder besproken stadsgewesten. Aan het begin van de onderzoeksperiode kende de agglomeratie nog een klein vestigingsoverschot. In de daarop volgende jaren werd dit omgevormd tot een vertrekoverschot dat een maximum bereikte in 1997. Naar het einde van de onderzoeksperiode toe neemt het totaal vertrekoverschot weer sterk af (Grafiek 31). Het totale migratiesaldo voor 1999-2001 ligt lager dan aan het begin van de periode (-2,7 mig/1000inw tegenover -0,1 in 1992-1994, Tabel 44). Ook de vestigingsoverschotten in de banlieue en forensenwoonzone lijken niet eenlijnig af te nemen zoals in de andere stadsgewesten, maar vertonen een eerder schommelend verloop. Aan het einde van de jaren ’90 liggen de saldi in deze gebieden toch lager dan in het begin van de onderzoeksperiode (zie Tabel 44). COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE 71 ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGISCH MIGRATIEPATROON IN DE JAREN ‘90 BELGIË HET Grafiek 31: Totaal migratiesaldo in het stadsgewest Charleroi, 1992-2001. mig/1000inw Totaal migratiesaldo in het stadsgewest Charleroi 8 6 4 2 0 -2 -4 -6 -8 -10 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 kernstad agglomeratie banlieue forensenwoonzone Tabel 44: Totale, binnenlandse en buitenlandse migratiesaldi in het stadsgewest Charleroi, driejaarlijkse gemiddelden aan het begin en het einde van de onderzoeksperiode. Totaal saldo Binnenlands saldo Buitenlands saldo 1992-1994 1999-2001 1992-1994 1999-2001 1992-1994 1999-2001 Kernstad -0.06 -2.66 -2.49 -5.55 2.42 2.90 Agglomeratie -0.23 -2.49 -2.06 -4.37 1.83 1.88 Banlieue 4.24 1.81 3.72 1.80 0.53 0.01 Forensenwoonzone 3.45 1.76 2.83 1.95 0.62 -0.19 Hoewel het aandeel buitenlandse migraties in Charleroi kleiner is dan in de andere grote stadsgewesten, kunnen ze toch voor een stuk de sterk negatieve binnenlandse migratiesaldi in de agglomeratie compenseren (Grafiek 32 en Grafiek 33). Het totaal migratiesaldo blijft vanaf 1994 echter negatief, zelfs indien rekening wordt gehouden met een instroom uit het buitenland. In 1997 en 1998 is het buitenlands migratiesaldo zelfs ook negatief waardoor het totaal vertrekoverschot zelfs nog groter wordt. Toch stellen we ook in Charleroi vast dat naar het einde van de onderzoeksperiode het binnenlands vertrekoverschot afneemt in de kernstad en de agglomeratie. De waarden blijven evenwel negatief. 72 COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGISCH MIGRATIEPATROON IN DE JAREN ‘90 BELGIË HET Grafiek 32: Binnenlands migratiesaldo in het stadsgewest Charleroi, 1999-2001. Binnenlands migratiesaldo in het stadsgewest Charleroi 6 4 mig/1000inw 2 0 -2 -4 -6 -8 -10 1992 1993 1994 kernstad 1995 1996 agglomeratie 1997 banlieue 1998 1999 2000 2001 forensenwoonzone Grafiek 33: Buitenlands migratiesaldo in het stadsgewest Charleroi, 1999-2001. mig/1000inw Buitenlands migratiesaldo in het stadsgewest Charleroi 5 4 3 2 1 0 -1 -2 -3 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 kernstad 3.4.4.2. agglomeratie banlieue forensenwoonzone Binnenlandse migraties naar leeftijd in het stadsgewest Charleroi Het volledige stadsgewest Charleroi verliest bewoners uit de leeftijdsklasse 19-27 jaar (Grafiek 34). Men constateert niet alleen een steeds groeiend vertrekoverschot in de banlieue en de forensenwoonzone, maar ook de agglomeratie met de kernstad verliest haar jonge bewoners (migratiesaldo in de kernstad: -4,3mig/1000inw in 1999-2001, Tabel 45). Een verlies dat steeds groter wordt tijdens de onderzoeksperiode. Pas naar het einde van de onderzoeksperiode toe lijkt een vermindering van het vertrekoverschot in de agglomeratie op te treden en lijkt de stadsvlucht door deze bevolkingsgroep te verminderen. COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE 73 ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGISCH MIGRATIEPATROON IN DE JAREN ‘90 BELGIË HET Tabel 45: Binnenlandse inwijking, uitwijking en saldo voor de leeftijdsklasse 19 tot 27 jaar in het stadsgewest Charleroi, 1999-2001. 19-27 jaar Inwijking Uitwijking Saldo Kernstad 86.64 90.94 -4.31 Agglomeratie 98.37 103.77 -5.40 Banlieue 113.69 131.96 -18.27 Forensenwoonzone 116.16 128.22 -12.06 Grafiek 34: Migratiesaldo voor de leeftijdsklasse 19-27 jaar in het stadsgewest Binnenlands migratiesaldo voor 19-27-jarigen in het stadsgewest Charleroi aantal migraties 200 100 0 -100 -200 -300 -400 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 kernstad agglomeratie banlieue forenzen In tegenstelling tot de volledige agglomeratie, die over de hele periode een vertrekoverschot kent, is het migratiesaldo in de kernstad tijdens de eerste jaren van de onderzoeksperiode nog positief voor de leeftijdsgroep 28-40 jaar. Sindsdien daalt in de agglomeratie alsook de kernstad het saldo voortdurend tot steeds grotere vertrekoverschotten (Tabel 46, Grafiek 35). In de banlieue en de forensenwoonzone komen over de hele periode meer dertigers aan dan er vertrekken. Deze vestigingsoverschotten nemen niet af zoals dat in het geval is in de eerder besproken stadsgewesten, maar hebben een sterk schommelend verloop. Toch stellen we vast dat de vertrekoverschotten in de agglomeratie van Charleroi de laatste twee jaren licht afnemen, maar nog steeds negatief zijn. 74 COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGISCH MIGRATIEPATROON IN DE JAREN ‘90 BELGIË HET Tabel 46: Binnenlandse inwijking, uitwijking en saldo voor de leeftijdsklasse 28 tot 40 jaar in het stadsgewest Charleroi, 1999-2001. 28-40 jaar Inwijking Uitwijking Saldo Kernstad 54.37 59.11 -4.74 Agglomeratie 56.38 64.80 -8.42 Banlieue 79.66 69.68 9.97 Forensenwoonzone 72.69 65.14 7.54 Grafiek 35: Binnenlands migratiesaldo voor de leeftijdsklasse 28-40 jaar in het Binnenlands migratiesaldo voor 28-40-jarigen in het stadsgewest Charleroi aantal migraties 400 200 0 -200 -400 -600 -800 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 kernstad agglomeratie banlieue forenzen De 60-plussers vertonen eveneens een typisch suburbanisatiepatroon: een vertrekoverschot in de agglomeratie en een vestigingsoverschot in de banlieue en forensenwoonzone. Het vertrekoverschot in de agglomeratie en de kernstad lijkt ook niet af te nemen. In de omliggende gebieden kunnen we wel een evolutie waarnemen naar een lager migratiesaldo. In 2001 verliest de banlieue zelfs 60plussers. Tabel 47: Binnenlandse inwijking, uitwijking en saldo voor de leeftijdsklasse > 60 jaar in het stadsgewest Charleroi, 1999-2001. 60 plussers Inwijking Uitwijking Saldo Kernstad 10.13 13.24 -3.11 Agglomeratie 12.67 14.73 -2.06 Banlieue 19.74 18.55 1.20 Forensenwoonzone 19.41 18.14 1.26 COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE 75 ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGISCH MIGRATIEPATROON IN DE JAREN ‘90 BELGIË HET Grafiek 36: Binnenlands migratiesaldo voor de leeftijdsklasse >60 jaar in het stadsgewest Charleroi, 1992-2001. aantal migraties Binnenlands migratiesaldo voor 60-plussers in het stadsgewest Charleroi 150 100 50 0 -50 -100 -150 -200 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 kernstad 3.4.4.3. agglomeratie banlieue forenzen Geogafische spreiding van de migratiebewegingen Bij de bespreking van algemene kenmerken van het Belgisch migratiepatroon was al gebleken dat de mobiliteit in Wallonië hoger ligt dan in Vlaanderen. De Waalse bevolking is minder geneigd om op relatief jonge leeftijd een eigen huis te kopen of te bouwen. Ze zijn minder gebonden aan een eigen woning en dus ruimtelijk mobieler. De mobiliteit in het stadsgewest Charleroi ligt dan ook relatief hoog. Door heel Wallonië merken we een oostwest-as op waar de mobiliteit hoger is. Deze loopt van Bergen via Charleroi tot Luik en vormt de Waalse industrie-as. Enkele gemeenten met een hoge verhuisintensiteit in dit gebied zijn o.a. Estinnes, Montignies-le-Tilleul, Châtelet, Fosses-la-Ville, en Comblain-la-Pont (kaart 1 en 2). Tijdens de onderzoeksperiode is de binnenlandse mobiliteit in bijna heel Wallonië toegenomen (kaart 3). Ook in Charleroi en de gemeenten ten oosten evan (o.a. Fleurus, Farciennes, Châtelet) wordt nu meer verhuisd dan 10 jaar geleden. Ten westen van de stad loopt een noord-zuidas vanuit Brussel tot in Philippeville waar de verhuisintensiteit is afgenomen (via Les Bons Villers, Pont-à-Celles, Thuin en Walcourt). In de periode 1992-1994 kent de stad Charleroi een negatief saldo, net zoals enkele aangrenzende gemeenten uit de agglomeratie (Fontaine-l’Evêque, Châtelet, Farciennes en Aiseau-Presles, kaart 4). In de andere gemeenten van het stadsgewest komen wel meer inwoners toe dan er vertrekken. Aan het einde van de onderzoeksperiode is het gebied met vertrekoverschottten rond Charleroi uitgebreid. Ook o.a. Courcelles, Pont-à-Celles en Fleurus verliezen nu inwoners. Wanneer de ruimtelijke spreiding van de migratiesaldi aan het begin en het einde van de onderzoeksperiode vergeleken werden, blijkt de stadsvlucht in Charleroi toegenomen te zijn. Niet alleen de kernstad, maar ook de omliggende gemeenten verliezen in 1999-2001 meer inwoners dan 76 COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGISCH MIGRATIEPATROON IN DE JAREN ‘90 BELGIË HET in 1992-1994. Wanneer de jaarlijks evolutie echter bekeken wordt dan merken we wel een afname van de vertrekoverschotten tijdens de laatste 3 jaren van de onderzoeksperiode. 3.4.5. LUIK 3.4.5.1. Algemene kenmerken van het migratiepatroon Tussen 1992 en 2001 verloor ook de agglomeratie Luik een deel van haar inwoners. In de kernstad nam het bevolkingsaantal met ruim 11 000 personen af tot 185 131 (Tabel 48). Dit is een daling van het aantal inwoners met 5,7%. Net zoals in de andere stadsgewesten stijgt het inwonersaantal in de banlieue en de forensenwoonzone wel. Tabel 48: Inwonersaantallen in het stadsgewest Luik, op 1 januari 1992 en 2002. 1992 2002 Agglomeratie 484 588 472 438 Kernstad 196 303 185 131 Banlieue 142 992 152 435 Forensenwoonzone 97 780 103 778 De buitenlandse mobiliteit is hier belangrijker dan in Charleroi. In de kernstad gaat het om 14,9% of 17,75 mig/1000inw (Tabel 49) van de migraties. Hoe verder van het centrum hoe kleiner het aandeel buitenlandse migraties wordt. Tabel 49: Buitenlandse migraties in het stadsgewest Luik, 1992-2001. Buitenlandse mobiliteit per 1000 inw % Kernstad 17,75 14,88 Agglomeratie 10,45 9,20 Banlieue 6,05 5,55 Forensenwoonzone 4,96 4,56 Opvallend in het stadsgewest Luik is de toename van de mobiliteit in alle delen van het stadsgewest (Tabel 50). Er wordt dus niet alleen meer verhuisd in de banlieue en de forensenwoonzone, maar ook in de agglomeratie en in de kernstad is de totale mobiliteit toegenomen. COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE 77 ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGISCH MIGRATIEPATROON IN DE JAREN ‘90 BELGIË HET Tabel 50: Totale, binnenlandse en buitenlandse mobiliteit in het stadsgewest Luik, driejaarlijkse gemiddelden. Binnenlandse mobiliteit Buitenlandse mobiliteit Totale mobiliteit 1992-1994 1999-2001 1992-1994 1999-2001 1992-1994 1999-2001 Kernstad 96.63 103.11 22.94 17.48 119.57 120.59 Agglomeratie 98.03 105.29 13.04 10.03 111.07 115.32 Banlieue 98.71 106.07 5.27 7.14 103.98 113.21 Forensenwoonzone 97.30 107.79 4.86 5.22 102.16 113.01 Ook Luik heeft een migratiepatroon dat afwijkt van het algemeen beeld dat eerder beschreven werd voor Brussel, Antwerpen en Gent (Grafiek 37). Bij het begin van de periode is er sprake van een vestigingsoverschot in de agglomeratie, het migratiesaldo daalt echter voortdurend tot aan het einde van de jaren ’90. Vanaf 1994 verlaten meer mensen de agglomeratie van Luik dan er toekwamen. In de forensenwoonzone blijft het migratiesaldo ongeveer even groot. Het vestigingsoverschot in de banlieue daalt tijdens de onderzoeksperiode met bijna 3 mig/1000 inw (zie Tabel 51). De laatste twee jaren (2000-2001) lijkt een vermindering van het vertrekoverschot tot zelfs een positief saldo in de agglomeratie op een afname van de stadsvlucht te wijzen. Tabel 51: Totale, binnenlandse en buitenlandse migratiesaldi in het stadsgewest Luik, driejaarlijkse gemiddelden aan het begin en het einde van de onderzoeksperiode. Totaal saldo Binnenlands saldo Buitenlands saldo 1992-1994 1999-2001 1992-1994 1999-2001 1992-1994 1999-2001 Kernstad -5.51 -5.68 -8.33 -8.87 2.82 3.19 Agglomeratie -0.78 -2.74 -2.71 -4.46 1.93 1.73 Banlieue 7.55 4.88 6.76 4.17 0.79 0.71 Forensenwoonzone 5.64 5.79 4.96 5.63 0.68 0.16 78 COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGISCH MIGRATIEPATROON IN DE JAREN ‘90 BELGIË HET Grafiek 37: Totaal migratiesaldo in het stadsgewest Luik, 1992-2001. Totaal migratiesaldo in het stadsgewest Luik 10 mig/1000inw 5 0 -5 -10 -15 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 kernstad agglomeratie banlieue forensenwoonzone Een opsplitsing in binnen- en buitenlandse migraties levert een genuanceerder beeld op voor de migratiesaldi van de agglomeratie en de kernstad. Het binnenlands vertrekoverschot blijkt immers niet over de hele periode toe te nemen, maar neemt af tussen 1993 en 1996. Daarna versterkt de stadsvlucht opnieuw tot een maximum in 1999. De laatste twee jaren lijkt het vertrek uit de steden weer wat af te nemen (Grafiek 38). Dit patroon werd in de totale migraties afgezwakt door het buitenlands saldo dat hoger is aan het begin en het einde van de onderzoeksperiode, maar halverwege de jaren ’90 eerder laag is (Grafiek 39). COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE 79 ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGISCH MIGRATIEPATROON IN DE JAREN ‘90 BELGIË HET Grafiek 38: Binnenlands migratiesaldo in het stadsgewest Luik, 1992-2001. mig/1000inw Binnenlands migratiesaldo in het stadsgewest Luik 10 8 6 4 2 0 -2 -4 -6 -8 -10 -12 -14 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 kernstad agglomeratie banlieue forensenwoonzone Grafiek 39: Buitenlands migratiesaldo in het stadsgewest Luik. Buitenlands migratiesaldo in het stadsgewest Liège 15 mig/1000inw 10 5 0 -5 -10 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 kernstad 3.4.5.2. agglomeratie banlieue forensenwoonzone Binnenlandse migraties naar leeftijd in het stadsgewest Luik Het is vooral de kernstad, dus de gemeente Luik, die jongeren uit de leeftijdsklasse 19 tot 27 jaar aantrekt (migratiesaldo 15,5mig/1000inw in 1999-2001, zie Tabel 52). Het migratiesaldo is er aanzienlijk hoger dan in de volledige agglomeratie. De evolutie is hetzelfde als voor de totale binnenlandse migraties: een toename van de (positieve) migratiesaldi tot halverwege de jaren ’90 om dan opnieuw te dalen tot een dieptepunt in 1999 (Grafiek 40). De laatste twee jaar van de onderzoeksperiode lijkt de kernstad weer aan populariteit te winnen bij de jongeren. In de banlieue en de forensenwoonzone zien we het omgekeerde gebeuren: naarmate meer jongeren halverwege de 80 COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGISCH MIGRATIEPATROON IN DE JAREN ‘90 BELGIË HET jaren ’90 naar de stad verhuizen, wordt het vertrekoverschot buiten de agglomeratie groter. Om daarna ook weer af te nemen, terwijl het saldo in de stad kleiner wordt. Met de heropleving van het migratiesaldo in de kernstad vanaf 1999 vertrekken ook weer meer jongeren uit de omliggende gebieden. Tabel 52: Binnenlandse inwijking, uitwijking en saldo voor de leeftijdsklasse 19 tot 27 jaar in het stadsgewest Luik, 1999-2001. 19-27 jaar Inwijking Uitwijking Saldo Kernstad 123.87 108.42 15.45 Agglomeratie 121.12 119.85 1.27 Banlieue 111.50 126.37 -14.86 Forensenwoonzone 124.99 132.35 -7.35 Grafiek 40: Binnenlands migratiesaldo voor de leeftijdsklasse 19-27 jaar in het stadsgewest Luik, 1992-2001. Binnenlands migratiesaldo voor 19-27-jarigen in het stadsgewest Luik aantal migraties 800 600 400 200 0 -200 -400 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 kernstad agglomeratie banlieue forensenwoonzone Over de hele periode blijven de banlieue en de forensenwoonzone populair bij de 28 tot 40 jarigen, terwijl de agglomeratie voortdurend inwoners verliest. Dit vertrekoverschot wordt zelfs nog groter aan het einde van de jaren ’90 om zich dan vanaf 2000 weer lichtjes te herstellen (Grafiek 41, Tabel 53). Er is wel een contrast met de gemeente Luik: tot 1997 is het saldo positief in de kernstad en komen er dus meer dertigers aan dan er vertrekken. De laatste jaren van de jaren ’90 kan me echter ook hier een vertrekoverschot vaststellen. De vestigingsoverschotten in de banlieue en de forensenwoonzone evolueren zoals de andere migratiesaldi: afname tot halverwege de jaren ’90 om dan weer toe te nemen. Opvallend is het groeiende saldo in de forensenwoonzone waar aan het einde van de onderzoeksperiode zelfs meer verhuizers toekomen dan in de banlieue. COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE 81 ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGISCH MIGRATIEPATROON IN DE JAREN ‘90 BELGIË HET Tabel 53: Binnenlandse inwijking, uitwijking en saldo voor de leeftijdsklasse 28 tot 40 jaar in het stadsgewest Luik, 1999-2001. 28-40 jaar Inwijking Uitwijking Saldo Kernstad 83.15 86.51 -3.36 Agglomeratie 71.83 82.92 -11.09 Banlieue 85.43 71.15 14.27 Forensenwoonzone 82.58 68.22 14.36 Grafiek 41: Binnenlands migratiesaldo voor de leeftijdsklasse 28 tot 40 jaar in het stadsgewest Luik, 1992-2001. Binnenlands migratiesaldo voor 28-40-jarigen in het stadsgewest Luik aantal migraties 1000 500 0 -500 -1000 -1500 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 kernstad agglomeratie banlieue forensenwoonzone De zestigplussers kennen een klassiek suburbanisatiepatroon. De banlieue en de forensenwoonzone hebben een positief saldo (Grafiek 42, Tabel 54). Aan het begin van de jaren ’90 is het vestigingsoverschot het grootst in de banlieue, vanaf halverwege de jaren ’90 verhuizen er meer ouderen naar de forensenwoonzone. Dit toenemend belang van de forensenwoonzone hadden we ook reeds opgemerkt bij de leeftijdsklasse 28-40 jaar. Het saldo in de agglomeratie kent hetzelfde verloop als bij de twee andere beschreven leeftijdsklassen, al is het hier wel vooral de kernstad die inwoners verliest. Vanaf het begin van de onderzoeksperiode neemt het vertrekoverschot af tot 1996, waarna de stadsvlucht weer intenser wordt. De laatste twee jaar lijkt echter opnieuw een evolutie in de andere richting, een kleiner vertrekoverschot, ingezet te zijn. Het vertrekoverschot in de agglomeratie blijft evenwel ook tijdens de laatste jaren stijgen. 82 COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGISCH MIGRATIEPATROON IN DE JAREN ‘90 BELGIË HET Tabel 54: Binnenlandse inwijking, uitwijking en saldo voor de leeftijdsklasse > 60 jaar in het stadsgewest Luik, 1999-2001. 60 plussers Inwijking Uitwijking Saldo Kernstad 12.72 17.98 -5.26 Agglomeratie 15.01 17.44 -2.43 Banlieue 22.56 19.22 3.34 Forensenwoonzone 21.87 16.88 4.99 Grafiek 42: Binnenlands migratiesaldo voor de leeftijdsklasse >60 jaar in het stadsgewest Luik, 19922001 Binnenlands migratiesaldo voor 60-plussers in het stadsgewest Luik aantal migraties 300 200 100 0 -100 -200 -300 -400 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 kernstad 3.4.5.3. agglomeratie banlieue forensenwoonzone Geografische spreiding van de migratiebewegingen In het stadsgewest van Luik vinden we een gebied met hoge mobiliteit ten zuiden van de agglomeratie uitlopend naar het westen, waar de stadsgewesten van Luik en Brussel samenkomen (o.a. Esneux, Tinlot, Huy, Wasseiges, kaart 1 en 2). Aan het einde van de onderzoeksperiode is de mobiliteit in het hele stadsgewest toegenomen, met uitzondering van enkele gemeenten in het zuiden (o.a. Comblainau-Pont, Anthisnes, Neupré, kaart 3). De verhuisintensiteit is het sterkst toegenomen in het oosten van Luik (o.a. Herve, Aywaille). De agglomeratie van Luik kent een overwegend negatief migratiesaldo tijdens de eerste periode, terwijl de omliggende gebieden voornamelijk inwoners bijwinnen. In de periode 1999-2001 noteren ook een aantal bijkomende gemeenten ten westen van de stad een vertrekoverschot (o.a. Seraing, Flemalle, Grâce-Hollogne). In nagenoeg het hele stadsgewest, agglomeratie en banlieue is het migratiesaldo afgenomen tijdens de afgelopen 10 jaar. De stadsvlucht is dus toegenomen, maar ook het gebied rond de stad verliest meer inwoners. Ook hier is dus sprake van verzadigingseffecten waarbij men zich steeds verder van de kernstad vestigt. COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE 83 ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN VERHUISMOTIEVEN IN EN UIT DE VIJF GROTE STEDEN VAN BELGIË 84 COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE BELGIË DE ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN VERHUISMOTIEVEN IN EN UIT DE VIJF GROTE STEDEN VAN BELGIË BELGIË 4. DE VERHUISMOTIEVEN IN EN UIT DE VIJF GROTE STEDEN VAN BELGIË 4.1. INLEIDING DE In het tweede deel van dit onderzoek wordt er nagegaan wat de verhuismotieven zijn die aanleiding geven tot een verhuisbeweging in of uit de steden Antwerpen, Brussel, Charleroi, Gent en Luik. Dit gebeurde aan de hand van een telefonische bevraging bij 1.500 huishoudens die in het jaar 2002 een verhuisbeweging naar of uit de stad hebben gemaakt en die werd uitgevoerd door TNS Dimarso in het voorjaar van 2003. In wat volgt wordt vooreerst (hoofdstuk 4.2) de methodologie voor deze kwalitatieve analyse geschetst: de verdere uitwerking van de probleemformulering op basis van een literatuuronderzoek, de bevragingsmethode, de populatie en steekproeftrekking, het verloop van het veldwerk, de nonrespons en de toegepaste weging. Tevens wordt een beeld geschetst van de respons volgens een aantal onafhankelijke kenmerken, zijnde geslacht, leeftijd, nationaliteit, gezinstype, onderwijsniveau, woningtype en bewoningsstatuut bij zowel de inwijkelingen als de uitwijkelingen. In hoofdstuk 4.3 wordt de belangrijkste vermelde reden besproken waarom huishoudens naar de stad komen wonen of uit de stad weg verhuizen. Deze reden werd als antwoord op een open vraag spontaan opgegeven. Er werd daarbij in de eerste plaats nagegaan welke verschillen kunnen worden vastgesteld in het antwoordpatroon naar stad en naar leeftijd. In tweede instantie werd ook het verband nagegaan tussen de verhuisreden en de andere (zie hierboven) onafhankelijke kenmerken. In hoofdstuk 4.4 worden de verhuisredenen besproken die een rol spelen om te verhuizen in de ene of de andere richting. Vooreerst worden de opgegeven redenen besproken naar verhuisrichting, stad en leeftijd en vervolgens werd op basis van een factoranalyse nagegaan welke latente structuur aanwezig was in dit antwoordpatroon. 4.2. METHODOLOGIE 4.2.1. PROBLEEMFORMULERING EN LITERATUURONDERZOEK In het vooronderzoek, mede op basis van de literatuurstudie en een eerste kwantitatief overzicht van de recentste verhuisbewegingen, werd een probleemformulering uitgewerkt. Het doel van het literatuuronderzoek was tweeërlei: - fungeren als achtergrondmateriaal, theoretisch kader verhuisenquête in nationaal en internationaal perspectief. Voorbereiding van de vragenlijst voor de verhuisenquête en toetsingsmateriaal voor de De resultaten hiervan zijn hiervoor weergegeven in deel 2. Voor wat betreft de referenties verwijzen we naar de bibliografie. COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE 85 ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN VERHUISMOTIEVEN IN EN UIT DE VIJF GROTE STEDEN VAN BELGIË 4.2.2. BELGIË DE ONDERZOEKSSCHEMA Het onderzoek heeft betrekking op de push en de pull factoren van de verhuisbewegingen naar en uit de stad. PUSH-factoren Oud adres PULL-factoren Nieuw adres STAD PERIFERIE Nieuw adres PULL-factoren Oud adres PUSH-factoren De factoren die bepalen waarom mensen/gezinnen verhuizen kunnen ruwweg worden ingedeeld onder de volgende categorieën. - Socio-demografische redenen (relaties en gezinsvorming): volwassenwording en het ouderlijk huis verlaten van adolescenten, aangaan en beëindigen van relaties (o.a. echtscheiding en huwelijk), veranderingen in de gezinsgrootte (kinderen krijgen of kinderen het huis uit), op pensioenstelling - Beroepsredenen: verandering van werk, dichter bij het werk, werkloosheid. - Gezondheidsredenen - Financiële redenen: betaalbaarheid van de woning - Huisvestingsredenen: betaalbaarheid van de woning, uit huiszetting (private huurders) verhuizen naar en van een sociale huurwoning, kwaliteit van de huisvesting, grootte van de woning - Woonomgeving en leefbaarheid van de buurt: voorzieningenniveau, milieufactoren zoals lawaai en geurhinder, groen en speelvoorzieningen, parkeermogelijkheden, verkeersveiligheid, gevoel van onveiligheid. - Levensstijlen: keuze stad of platteland, keuze tussen privaat, semi-privaat -publiek of publiek wonen, graad van individualisme, graad van verdraagzaamheid, al dan niet openstaan voor diversiteit, etnocentrisme,… 86 COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN VERHUISMOTIEVEN IN EN UIT DE VIJF GROTE STEDEN VAN BELGIË 4.2.3. BEVRAGING 4.2.3.1. Populatieonderzoek en steekproeftrekking BELGIË DE De populatie voor de verhuisenquête bestond uit de geregistreerde huishoudens die verhuisd zijn van en naar de vijf grote Belgische steden (Brussel, Antwerpen, Gent, Luik en Charleroi) in het afgelopen jaar (2002). Aangezien we veronderstellen dat het verhuispatroon van en naar de vijf grote Belgische steden specifieke kenmerken vertoont, was het opzet om 150 toekomers en 150 vertrekkers per stad te enquêteren, met in totaal 1.500 te realiseren enquêtes. Er werden voldoende reserveadressen getrokken. Een bespreking van de gerealiseerde respons volgt onder punt 4.2.4. De steekproeftrekking gebeurde door het Rijksregister. Uit het bestand van alle verhuisbewegingen in en naar de vijf grote steden (voor het jaar 2002 en voor Brussel het Brussels Hoofdstedelijk Gewest) werd een gestratificeerde toevalssteekproef getrokken volgens de leeftijd van de referentiepersoon in het gezin. Een vergelijking tussen de aantallen enquêtes die zijn afgenomen en het aantal huishoudens die effectief verhuisd zijn, is helaas onmogelijk. De enige populatiecijfers waarover wij beschikken geven ons immers het aantal personen dat uit of naar een gemeente of stad is verhuisd (Tabel 55). Een korte analyse van de cijfers toont ons dat de Vlaamse steden aan bevolking winnen in 2002 en de Waalse aan bevolking verliezen, in het bijzonder Luik. Het grootste positief saldo is evenwel duidelijk voor Brussel. Het valt echter sterk op dat de positieve saldi vooral te wijten zijn aan de buitenlandse migraties. Brussel heeft de grootste positieve inwijking, maar ook Antwerpen heeft een opvallend positief buitenlands migratiesaldo. Zonder deze buitenlandse input zouden ook deze twee steden een negatief saldo kennen, het is enkel Gent dat zonder de buitenlandse immigraties ook een positief saldo zou kennen. COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE 87 ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN VERHUISMOTIEVEN IN EN UIT DE VIJF GROTE STEDEN VAN BELGIË BELGIË DE Tabel 55: De dynamiek van de bevolking in de vijf grote steden van België voor het jaar 2002. 2002 Antwerpen Brussel Charleroi Gent Luik Geboorte 5574 14044 2388 2493 2132 Overlijden 5446 10306 2510 2451 2392 Natuurlijk Saldo 128 3738 -122 42 -260 Immigratie uit een Belgische gemeente 14921 77926 8011 8972 10458 Emigratie naar een Belgische gemeente 14076 81578 8338 8300 10062 Binnenlands Migratiesaldo 845 -3652 -327 672 396 Immigratie uit het Buitenland 7053 30550 1185 2633 2269 Emigratie naar het Buitenland 1900 10538 458 791 633 Buitenlands Migratiesaldo 5153 20012 727 1842 1636 Schrapping van ambtswege 3190 9640 493 493 2973 Totaal Migratiesaldo 2808 6720 -93 2021 -941 Totaal Saldo 2936 10458 -215 2063 -1201 4.2.3.2. Bevragingsmethode Er is gekozen voor een telefonische enquête, omdat deze kwalitatief goed is en tegelijk een financieel haalbaar alternatief voor face-to-face enquêtes waarvoor de kosten in het kader van dit onderzoek te hoog oplopen. De vragenlijst werd door TNS Dimarso gefinaliseerd en aangevuld met enquêteurs instructies. Een interviewtraining heeft plaats gehad met als doel het interviewgedrag te standaardiseren. De telefonische enquêtes zijn uiteindelijk van start gegaan op 13 mei en hebben tot 3 juli gelopen, ze zijn afgenomen via CATI (Computer Assisted Telephone Interviewing) en duurden ongeveer 10 minuten. 4.2.3.3. Opstellen van een gestandaardiseerde vragenlijst Aangezien de relatie moest kunnen gelegd worden tussen verhuisredenen en persoons- en huishoudenskenmerken zoals sociaal-economisch niveau, opleidingsniveau, beroepssituatie, gezinsgrootte, zijn behalve de verhuisredenen ook de persoonsgegevens bevraagd. Schematisch kan de inhoud van de vragen als volgt worden weergegeven. 1. Controle verhuisbeweging a. Is er het afgelopen jaar effectief een verhuisbeweging geweest? b. Van waar; naar waar en met welke gezinsleden? 2. Omwille van welke algemene reden is men verhuisd? a. Wat was de belangrijkste reden om te verhuizen naar uw nieuw adres? 88 COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN VERHUISMOTIEVEN IN EN UIT DE VIJF GROTE STEDEN VAN BELGIË BELGIË DE b. Welke factoren speelden een rol bij deze beslissing? c. Voldoet de woning en de woonomgeving aan de verwachtingen? 3. Oud adres gegevens a. Welke is de gezinssituatie? b. Welke zijn de woningkenmerken en de kenmerken van de woningomgeving? Hoe groot was de tevredenheid omtrent? c. Welke was de bewonersstatus? 4. Nieuw adres gegevens a. Welke is de gezinssituatie? b. Welke zijn de woningkenmerken en de kenmerken van de woningomgeving? Hoe groot was de tevredenheid omtrent? c. Welke was de bewonersstatus? 5. Personengegevens en huishoudensgegevens op moment van de enquête a. Welke is de nationaliteit? b. Welke is de leeftijd, leeftijd partner? c. Welke is de opleiding en de beroepsactiviteit van de respondent? In eerste instantie gebeurde er een controle of de verhuisbeweging effectief wel heeft plaats gevonden in het jaar 2002. Er wordt daarbij nagegaan of er geen fout is geslopen in de aangereikte data of dat het ging om een officiële domiciliëring in plaats van een feitelijke verhuizing. Vervolgens werd de verhuismotivatie bevraagd. Dit is gebeurd aan de hand van een open vraag en een reeks gesloten vragen. Bij de open vraagstelling werd naar de belangrijkste verhuismotivatie gevraagd, terwijl bij de gesloten vraagstelling gevraagd werd welke rol 32 onderscheiden verhuismotivaties hebben gespeeld bij deze verhuisbeweging. Bij de gesloten vraag werd telkens de mogelijkheid geboden te antwoorden of deze motivatie geen rol, een rol of een grote rol speelde. Verder werd ook bevraagd of men de verwachtingen die men had bij de verhuisbeweging over de nieuwe woning of woonomgeving, ingelost zag. Dit gebeurde aan de hand van een 4-puntschaal gaande van “Ja, volledig” tot “Neen, helemaal niet”. Vervolgens werd achtergrondinformatie gevraagd over de gezinssituatie, het type woning, het bewonersstatuut, de huurprijs,... voor het oude en het nieuwe adres. Telkens werd ook gevraagd of men tevreden was over de woning en de woonomgeving, zowel als op het oud als op het nieuw adres. Dit gebeurde aan de hand van een 5-punstschaal, waarbij men ofwel zeer ontevreden, eerder tevreden, noch tevreden - noch ontevreden, eerder tevreden of zeer tevreden. Tenslotte werden nog een aantal persoonsgegevens gevraagd. 4.2.3.4. Pretest – proefenquêtes Vooraleer de enquêtering van start ging werd de vragenlijst grondig getest en hertest via de afname van mondelinge proefenquêtes bij verschillende leeftijden, sociaal economische niveaus en taalgroepen (Nederlands – Frans). Op basis hiervan werden wijzigingen aangebracht inzake de vraagstelling en meer bepaald de duidelijkheid, begrijpbaarheid, eenduidigheid van de vragen en de antwoordcategorieën. COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE 89 ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN VERHUISMOTIEVEN IN EN UIT DE VIJF GROTE STEDEN VAN BELGIË 4.2.3.5. BELGIË DE Supervisie van het veldwerk Met het oog op de kwaliteit van de data en het tijdig afronden van de dataverzameling is er een permanente supervisie van het verloop van het veldwerk gebeurd. Via meeluistersystemen (en meekijksystemen bij computerondersteunende bevraging) kan elke interviewer tijdens het veldwerk verschillende malen beluisterd worden (en bekeken worden hoe de antwoorden worden ingevoerd). Deze controles zijn intern bij TNS Dimarso gebeurd. Daar heeft men 37 van de 76 enquêteurs gecontroleerd en in het totaal 79 van de 1549 enquêtes volledig gevolgd. Er werd gecontroleerd op taalvaardigheid, argumentatie, opvolgen van de instructies, correcte vraagstelling, omgang met nonrespons en het correct maken en noteren van afspraken. Er is ook een externe controle geweest door Mens en Ruimte waarbij ook de enquêteafname werd gevolgd. 4.2.3.6. Begeleidende brief Om de respons te verhogen werd vooraf een brief verstuurd van het ministerie van Sociale Zaken. Hierin werden de respondenten op de hoogte gesteld van het onderzoek en van het feit dat zij geënquêteerd zouden worden en werd natuurlijk om hun medewerking verzocht. De respons op de enquête was gemiddeld vrij hoog. Van de nummers die gedraaid werden, was ongeveer 35 à 50 % een “nuttig contact”. De “niet nuttige contacten” (respondent niet thuis, weigering, behoort niet tot de doelgroep) bedroegen 15 à 30 %, waarvan de expliciete weigeringen minder dan de helft bedroegen. Bij de rest van de enquêtes werd er geen contact bekomen, dit was te wijten aan een fout nummer, geen gehoor, geen antwoord of een antwoordapparaat. Het volledig technisch rapport over de enquêtering van TNS Dimarso bevindt zich in bijlage. 4.2.4. RESPONS Op basis van de bruto steekproef uit het Rijksregister heeft TNS Dimarso de telefoonnummers opgezocht. Gezinnen die enkel via GSM bereikbaar zijn of die gewoon geen telefoon hebben zijn hier niet inbegrepen. De bestanden waarvan vertrokken werd voor de bevraging waren bestanden van “verhuizers” van of naar een van de grote 5 Belgische centra. In totaal werden 14.491 adressengegevens in twee golven ter beschikking gesteld aan TNS Dimarso. Van 4.456 adressen werden de telefoonnummers opgezocht. In het totaal zijn 1.549 enquêtes afgenomen. Na controle zijn er daarvan 1.499 weerhouden die correct zijn ingevuld. 90 COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN VERHUISMOTIEVEN IN EN UIT DE VIJF GROTE STEDEN VAN BELGIË BELGIË DE Tabel 56: Aantal afgenomen enquêtes, per stad en per verhuisrichting Antwerpen Brussel Charleroi Gent Luik Totaal Inwijkingen 113 177 154 122 159 725 Uitwijkingen 139 177 152 154 152 774 Totaal 252 354 306 276 311 1499 Er zijn uiteindelijk meer enquêtes afgenomen van huishoudens die uit de stad verhuisd zijn dan van huishoudens die naar de stad zijn komen wonen. Verder zijn er in de steden Gent maar vooral ook in Antwerpen minder enquêtes afgenomen. 4.2.5. BETROUWBAARHEIDSINTERVALLEN In dit onderzoek willen we te veralgemenen uitspraken doen over de verhuisredenen van inwijkelingen en uitwijkelingen volgens stad. Aangezien er wordt gewerkt met steekproefgegevens, kunnen deze enkel worden geïnterpreteerd binnen bepaalde nauwkeurigheidsgebieden en foutmarges, afhankelijk van de grootte van de steekproef en het gegeven antwoord in de steekproef. In het onderzoek is gewerkt met een betrouwbaarheidsgraad van 95%. In bijlage worden de foutmarges en nauwkeurigheidsgebieden per stad en per type verhuisbeweging (in of uit de stad) weergegeven, evenals voor het totaal van de in- en de uitwijkelingen. Zo ligt bijvoorbeeld het nauwkeurigheidsgebied voor het totaal van de inwijkelingen bij een percentage van 50% in de steekproef tussen 46.4 en 53.6, wat overeenkomt met een foutmarge van 3.6% Indien het antwoord 80% bedroeg dan verkleint de foutmarge tot 2.9% en liggen de betrouwbaarheidsgrenzen tussen 77,1 en 82.9. Als we de gegevens per stad analyseren zijn de foutmarges groter, omwille van het kleiner aantal steekproefeenheden. Zo ligt de foutmarge voor Luik in voor een antwoordpercentage van 50 op 7.8 en voor een antwoordpercentage van 80% op 6.2. 4.2.6. WEGING VOOR HET KENMERK LEEFTIJD Het door het Rijksregister aangeleverde steekproefbestand was gestratificeerd volgens richting van de verhuis, stad en leeftijd van de referentiepersoon in het gezin. Bij een vergelijking met het uiteindelijk gerealiseerd aantal enquêtes werd vastgesteld dat de jongste leeftijdscategorie duidelijk ondervertegenwoordigd was. Dit is te wijten aan het onvoldoende terugvinden van vaste telefoonnummers voor deze leeftijdsgroep. Daarom werd een wegingscoëfficiënt per verhuisrichting, stad en leeftijdsgroep berekend. Aangezien de verhuisredenen sterk verbonden zijn met de levenscyclus en dus met de leeftijd, werd een weging doorgevoerd. Op basis van de door het Rijksregister aangeleverde data kon de echte leeftijdsverdeling van de verhuizers naar of uit de vijf grote Belgische steden voor het jaar 2002 worden samengesteld. De wegingscoëfficiënten werden bepaald door de breuk tussen het te verwachten aandeel volgens het bronbestand en het aandeel respondenten in de steekproef. Wegingscoëfficiënt = % Rijksregister / % steekproef Alle data in de analyse zijn dus gewogen waarden. In COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE 91 ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN VERHUISMOTIEVEN IN EN UIT DE VIJF GROTE STEDEN VAN BELGIË BELGIË DE Tabel 57 wordt als illustratie voor de verhuizers naar Luik een vergelijking gemaakt tussen de leeftijdsverdeling in de steekproef en deze volgens het Rijksregister, samen met de berekening van de wegingscoëfficiënten. Tabel 57: Leeftijdsverdeling in de steekproef, vergeleken met het Rijksregister voor de verhuizers naar Luik en de berekende wegingscoëfficiënten Luik IN Aantal Steekproef Rijksregister Wegingscoëfficiënten -24 jaar 21 13,2 23,8 1,80 25-29 jaar 42 26,4 23,8 0,90 30-34 jaar 18 11,3 12,8 1,13 35-39 jaar 19 11,9 10,0 0,84 40-44 jaar 12 7,5 7,8 1,03 45-49 jaar 11 6,9 6,2 0,89 50-54 jaar 8 5,0 5,2 1,03 55-59 jaar 8 5,0 3,3 0,65 60-64 jaar 2 1,3 1,6 1,25 65-69 jaar 5 3,1 1,5 0,46 70-74 jaar 7 4,4 1,6 0,36 75-79 jaar 4 2,5 1,2 0,47 1,11 80+ jaar 2 1,3 1,4 Totaal 159 100% 100% 4.2.7. BESCHRIJVING VAN DE STEEKPROEFRESULTATEN 4.2.7.1. Inleiding In wat volgt worden de steekproefresultaten besproken volgens enkele achtergrondkenmerken van de huishoudens. Daarbij wordt ingegaan op de verschillen tussen de steekproefresultaten van de vijf steden. Deze bespreking is enkel indicatief en dient als achtergrondinformatie bij de bespreking van de verhuisredenen vanaf punt 4.3. 4.2.7.2. Naar geslacht Er is bij de enquêteafname steeds gevraagd om met het gezinshoofd te mogen spreken. Indien dit niet mogelijk bleek werden de vragen afgenomen bij de partner. 92 COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN VERHUISMOTIEVEN IN EN UIT DE VIJF GROTE STEDEN VAN BELGIË BELGIË DE Tabel 58: Verdeling van de respondenten volgens geslacht Man Vrouw Totaal Respondent is gezinshoofd 828 466 1294 Respondent is geen gezinshoofd 84 121 205 Totaal 912 587 1499 4.2.7.3. Nationaliteit De verdeling van de steekproef volgens nationaliteit toont kleine verschillen tussen inwijkelingen (92,0% Belg) en uitwijkelingen (92,1% Belg). Voor verdere analyse naar het verband tussen verhuismotivatie en nationaliteit, is de groep “niet-Belgen” te beperkt qua omvang en bovendien ook te heterogeen om te veralgemenen conclusies te trekken. Tabel 59: Verdeling van de respondenten volgens nationaliteit IN OUT Belg 91,9% 92,3% Niet-Belg 8,1% 7,7% 725 775 Totaal 4.2.7.4. Leeftijd Aangezien de databank werd gewogen volgens de verdeling van de werkelijke leeftijden van de verhuizers in en uit de vijf grote steden, is de verdeling in Tabel 60 en Tabel 61 ook de werkelijke verdeling van de in- en uitwijkelingen van de grote Belgische steden in 2002. Het is niet verwonderlijk dat in de leeftijdsklasse 18-24 er een veel groter percentage inwijkende respondenten (21,5%) is dan uitwijkende (11,7%). Ook in de klasse 25-34 is er een inwijkingsoverschot (40,1 % ten opzichte van 37,7 %). Vooral opvallend is het grote gewicht van deze groep. Ook de leeftijdscategorie 35-49 heeft een groot aandeel van de verhuisbewegingen, maar hier zijn er dan weer meer uitwijkingen dan uitwijkingen. Daarna worden de groepen kleiner, met telkens een uitwijkingsoverschot, hetgeen overeenkomt met de reële tendensen (zie het kwantitatief deel van de studie). COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE 93 ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN VERHUISMOTIEVEN IN EN UIT DE VIJF GROTE STEDEN VAN BELGIË BELGIË DE Tabel 60: Leeftijdsverdeling van de respondenten die naar de stad zijn verhuisd Antwerpen Brussel Charleroi Gent Luik Totaal 18-24 18,6% 19,3% 20,1% 26,2% 23,9% 21,5% 25-34 43,4% 42,6% 34,4% 45,1% 36,5% 40,1% 35-49 23,9% 21,6% 27,3% 17,2% 23,9% 22,9% 50-64 8,8% 9,1% 11,0% 6,6% 10,1% 9,3% 65-79 3,5% 4,5% 5,2% 3,3% 4,4% 4,3% 80+ 1,8% 2,8% 1,9% 1,6% 1,3% 1,9% Totaal 113 177 154 122 159 725 Tabel 61: Leeftijdsverdeling van de respondenten die uit de stad zijn verhuisd Antwerpen Brussel Charleroi Gent Luik Totaal 18-24 11,4% 7,4% 16,2% 11,6% 12,6% 11,7% 25-34 35,0% 36,6% 35,1% 41,9% 39,7% 37,7% 35-49 29,3% 33,1% 29,2% 24,5% 29,1% 29,2% 50-64 12,1% 13,1% 10,4% 10,3% 9,3% 11,1% 65-79 6,4% 6,3% 5,2% 5,8% 5,3% 5,8% 80+ 5,7% 3,4% 3,9% 5,8% 4,0% 4,5% 179 151 155 151 775 Totaal 139 De leeftijdsverdelingen van de vijf steden bevatten zowel bij de in- als de uitwijkelingen slechts heel kleine verschillen. Voor wat betreft de inwijkelingen heeft Gent gemiddeld de jongste respondenten (18-34), Brussel en Luik de oudste en Antwerpen en Charleroi zitten er tussenin. Bij de uitwijkelingen zien we dat Brussel gemiddeld iets minder jonge uitwijkelingen heeft en Charleroi en in mindere mate Luik iets meer. 4.2.7.5. Gezinstypologie Een verhuisbeweging heeft vaak te maken met een verandering van de gezinssituatie. Naar de stad is dit onder andere het zelfstandig gaan wonen of een echtscheiding, uit de stad is dit ondermeer de gezinsuitbreiding. Een verandering van gezinssituatie bij een verhuis uit de stad komt in onze steekproef minder vaak voor, wat te maken heeft met het feit dat “zelfstandig gaan wonen” en echtscheidingen vaker resulteren in een stadinwaartse dan een staduitwaartse verhuisbeweging. De verschillen tussen de vijf steden zijn binnen deze steekproef over het algemeen vrij klein. Meestal komt wel hetzelfde patroon naar voor, namelijk een verschil tussen Charleroi en Luik enerzijds en Gent, Antwerpen en ook Brussel anderzijds, waarbij het verschil tussen Charleroi en Gent het grootst is. Aangezien er niet voor iedere gezinstypologie voldoende antwoorden zijn, werd er in de analyse van de verhuisredenen volgens gezinstype enkel met deze typologieën gewerkt waarvoor er een voldoende respons was. 94 COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN VERHUISMOTIEVEN IN EN UIT DE VIJF GROTE STEDEN VAN BELGIË BELGIË DE Tabel 62 geeft de veranderingen van de gezinstypologie weer bij een verhuis naar de stad in onze steekproef. De opvallendste wijzigingen zijn er bij de respondenten die voorheen bij de ouders (huwelijk of samenwonen) of met een partner (al dan niet met kinderen) (echtscheiding) woonden en hebben te maken met het “zelfstandig gaan wonen”. Dit resulteert in een sterke toename van het aantal alleenstaanden. Verder is er ook een toename van het aantal huishoudens bestaande uit een gezinshoofd met partner (samenwonen & huwelijk) en van alleenstaande ouders (echtscheiding). Een alleenstaande ouder (op oud adres) tenslotte verhuist het minst omwille van een gezinsverandering. Tabel 62: Vergelijking van de gezinstypologie op het vorig adres met het huidig adres van de huishoudens die naar de stad verhuisd zijn Oud adres Gezinstypologie Nieuw adres alleen met met met met met met met partner met vrienden ouders, ouders en ouders en Totaal of broers partner en partner kinderen en ouders partner kinderen of zussen kinderen kinderen Alleen 72,73% 28,57% 6,67% 16,42% 44,77% met partner 15,91% 56,43% 4,44% 5,97% 43,10% 27,27% 3,03% 0,71% 84,44% 18,66% 2,93% 3,79% 5,00% 4,44% 3,77% met kinderen met partner en kinderen 56,72% 33,33% 25,00% 38,90% 46,67% 12,50% 30,90% 9,09% 37,50% 10,90% 9,09% 25,00% 14,07% 54,55% 100,00% met ouders 3,79% 2,86% 1,26% 1,66% met vrienden 0,76% 2,14% 1,67% 1,10% met ouders, partner en kinderen 0,75% 0,14% met ouders en kinderen 0,71% 1,49% met andere 3,57% 0,00% 2,51% 134 239 Totaal 132 140 45 11 1 6,67% 0,55% 13,33% 1,79% 15 8 725 Ook verhuisbewegingen uit de stad gaan vaak gepaard met een gezinsverandering, alhoewel dit minder het geval is dan bij de verhuisbewegingen naar de stad (Tabel 63). Het kleiner aandeel respondenten dat uit de stad verhuist omwille van een echtscheiding of om zelfstandig te gaan wonen, zorgt dat er binnen de steekproef gemiddeld minder veranderingen zijn van gezinssituatie. De opvallendste gezinsveranderingen zijn er opnieuw bij hen die voorheen bij de ouders woonden. Het percentage dat op het nieuw adres samenwoont met een partner is hier evenwel hoger. Ook bij de alleenstaanden telt men een groter aandeel samenwonenden met een partner op het nieuw adres. COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE 95 ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN VERHUISMOTIEVEN IN EN UIT DE VIJF GROTE STEDEN VAN BELGIË BELGIË DE Tabel 63: Vergelijking van de gezinstypologie op het vorig adres met het huidig adres van de huishoudens die uit de stad verhuisd zijn Oud adres met met met met met partner met met met vrienden ouders, ouders en ouders en Totaal en partner kinderen ouders of broers partner en partner kinderen of zussen kinderen kinderen gezinstypologie alleen alleen 61,0% 7,5% met partner 27,0% 77,6% met kinderen 1,9% 0,5% 82,3% 5,3% met partner en kinderen 6,9% 13,6% 9,7% 86,4% 6,3% met ouders 0,6% 0,4% 5,0% met vrienden 1,3% Nieuw adres met ouders en partner 8,1% 4,8% 26,3% 44,4% 8,3% 1,8% 62,5% 44,4% 33,3% 11,1% 0,9% 1,3% 160 8,8% 66,7% 33,1% 0,8% 0,9% 16,7% 0,4% Totaal 16,7% 35,1% 33,3% 0,3% met ouders en kinderen met andere 50,0% 20,1% 0,8% 50,0% 0,4% 25,0% 214 62 230 80 9 4 12 0,6% 3 774 Indien we de 5 steden onderling vergelijken dan zien we bij de inwijkende respondenten de grootste verschillen tussen de Waalse en de Vlaamse steden. Gent en Antwerpen hebben een lager percentage alleenstaande inwijkende respondenten dan Luik en Charleroi (Tabel 64). De twee extremen blijken opnieuw Charleroi en Gent te zijn, waarbij er in Gent meer dan driemaal zoveel respondenten op het vorig adres bij hun ouders inwoonden. Over de ganse lijn heeft Brussel een vrij gemiddelde score. Ook wat betreft de gezinstypologie op het nieuwe adres (Tabel 65), zien we bij Gent en Charleroi opnieuw de meest frappante verschillen. Dit is vooral het geval voor wat betreft het aantal respondenten met kinderen, waarbij Charleroi veel hoger scoort, in het bijzonder alleenstaande ouders. Gent scoort dan weer beduidend hoger voor wat betreft het aantal koppels. Op het nieuw adres hebben Antwerpen en Brussel een vrij gemiddelde score, de stad Luik heeft enkel een iets hoger percentage alleenstaanden op het nieuwe adres. Tabel 64: gezinstypologie op oud adres van de respondenten die naar de stad zijn verhuisd Antwerpen Brussel Charleroi Gent Luik Totaal Alleen 10,6% 18,0% 22,7% 11,4% 25,2% 18,3% 19,1% Met partner 27,4% 18,5% 17,5% 21,1% 13,8% Met kinderen 5,3% 4,5% 12,3% 1,6% 6,3% 6,2% Met partner en kinderen 20,4% 16,3% 26,6% 13,0% 17,0% 18,7% Met ouders 33,6% 34,8% 16,2% 48,0% 35,2% 33,0% Overige 2,7% 7,9% 4,5% 4,9% 2,5% 4,7% Totaal 113 177 154 122 158 724 96 COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN VERHUISMOTIEVEN IN EN UIT DE VIJF GROTE STEDEN VAN BELGIË BELGIË DE Tabel 65: gezinstypologie op nieuw adres van de respondenten die naar de stad zijn verhuisd Antwerpen Brussel Charleroi Gent Luik Totaal Alleen 33,3% 42,7% 33,1% 33,6% 49,1% 39,1% Met partner 38,6% 30,3% 22,1% 45,1% 22,6% 30,7% Met kinderen 9,6% 8,4% 19,5% 7,4% 9,4% 11,0% Met partner en kinderen 14,0% 12,4% 18,2% 9,0% 16,4% 14,2% Overige 4,4% 6,2% 7,1% 2,5% 5,1% Totaal 113 177 154 159 725 122 Staduitwaarts (Tabel 66 en Tabel 67) zijn de verschillen vrij klein en betreft het vooral verschillen tussen de Waalse steden en de andere. Dit valt in het bijzonder op voor wat betreft de alleenstaande ouders, waar bij de Waalse steden een hoger percentage hebben en dit op het oude maar vooral op het nieuwe adres. De stad Brussel heeft zowel op het oude als op het nieuwe adres ten opzichte van de andere steden een opvallend klein percentage alleenstaande uitwijkelingen, maar Brussel heeft dan wel meer uitwijkende koppels of twee oudergezinnen. Voor Charleroi valt het lage percentage uitwijkende koppels op, maar gezinnen met kinderen zijn in deze steekproef wel weer sterk vertegenwoordigd. Gent, Luik en Antwerpen hebben een vrij gemiddelde verdeling, uit Gent zijn er evenwel minder koppels met kinderen die de stad verlaten en uit Antwerpen minder alleenstaande ouders. Tabel 66: gezinstypologie op oud adres van de respondenten die uit de stad zijn verhuisd Antwerpen Brussel Charleroi Gent Luik Totaal Alleen 25,0% 13,6% 20,1% 23,2% 22,2% 20,6% Met partner 28,6% 32,4% 18,2% 31,6% 26,8% 27,6% Met kinderen 2,9% 8,0% 13,6% 6,5% 9,2% 8,1% Met partner en kinderen 27,1% 33,5% 34,4% 23,2% 28,1% 29,4% 11,0% Met ouders 15,0% 8,5% Overige 1,4% 4,0% Totaal 139 177 152 7,7% 10,5% 10,4% 7,7% 3,3% 3,9% 155 152 775 Tabel 67: gezinstypologie op nieuw adres van de respondenten die uit de stad zijn verhuisd Antwerpen Brussel Charleroi Gent Luik Totaal Alleen 23,0% 13,1% 21,7% 20,6% 23,7% 20,2% Met partner 41,0% 35,4% 25,7% 41,9% 32,2% 35,2% Met kinderen 4,3% 5,7% 15,8% 5,2% 13,2% 8,8% Met partner en kinderen 30,9% 41,1% 35,5% 26,5% 29,6% 33,0% Overige 0,7% 4,6% 5,8% ² 2,8% Totaal 138 177 155 152 774 152 COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE 97 ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN VERHUISMOTIEVEN IN EN UIT DE VIJF GROTE STEDEN VAN BELGIË 4.2.7.6. BELGIË DE Opleidingsniveau Bij de indeling van de respondenten naar opleidingsniveau valt onmiddellijk het grote aandeel van de hoger opgeleiden (niet-universitair of universitair hoger onderwijs) op, dit is meer dan 50% van de totale steekproef. Het opleidingsniveau van de respondenten die in en uit de stad verhuisd zijn verschilt weinig. Een iets hoger percentage personen met enkel lager onderwijs verhuisde uit de stad, terwijl de hoger opgeleiden vaker naar de stad verhuisden. Tabel 68: Opleidingsniveau van de respondenten die naar de stad zijn verhuisd Antwerpen Brussel Charleroi Lager Onderwijs 8,0% 5,6% TSO, BSO of KSO 23,2% 6,2% ASO 12,5% Hoger niet-universitair Universitair Totaal Gent Luik Totaal 22,1% 5,8% 17,4% 12,0% 25,5% 11,6% 18,1% 16,4% 16,4% 15,4% 7,4% 12,3% 13,2% 33,9% 29,4% 28,2% 36,4% 29,7% 31,1% 22,3% 42,4% 8,7% 38,8% 22,6% 27,3% 112 177 148 121 155 713 Tabel 69: Opleidingsniveau van de respondenten die uit de stad zijn verhuisd Lager Onderwijs Antwerpen Brussel Charleroi Gent Luik Totaal 14,1% 12,9% 25,3% 13,6% 23,3% 17,8% TSO, BSO of KSO 23,0% 12,9% 14,9% 22,7% 15,8% 17,7% ASO 16,3% 15,3% 13,0% 10,4% 15,8% 14,1% Hoger niet-universitair 25,9% 27,1% 27,3% 29,9% 21,2% 26,4% Universitair 20,7% 31,8% 19,5% 23,4% 24,0% 24,1% 139 179 151 155 151 775 Totaal De verschillen tussen het opleidingsniveau van de respondenten in de verschillende steden is frappant. Het is duidelijk dat Brussel en Gent een merkbaar lager percentage lager geschoolde respondenten tellen, terwijl dit in de beide Waalse steden merkbaar hoger is. Vooral de situatie van Charleroi is opvallend, met een duidelijke ondervertegenwoordiging van het aantal universitaire inwijkelingen in onze steekproef. Het is dan ook de enige stad in de steekproef die geen universitaire instellingen heeft. 4.2.7.7. Beroepscategorie De beroepscategorieën van de respondenten zijn natuurlijk ten dele toe te schrijven aan hun opleiding. Duidelijke verschillen tussen het totaal van de inwijkelingen en het totaal van de uitwijkelingen zijn hier quasi niet, het meest opvallend is het hoger aandeel gepensioneerden bij de uitwijkende respondenten en het hoger aandeel studenten bij de inwijkende respondenten. 98 COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN VERHUISMOTIEVEN IN EN UIT DE VIJF GROTE STEDEN VAN BELGIË BELGIË DE De verschillen tussen de steden onderling zijn evenwel nog steeds merkbaar. Zo lijken Brussel en Gent gemiddeld een hoger niveau van tewerkstelling te hebben, maar het zijn vooral Charleroi en Luik die een bijzonder hoog percentage niet-actieve inwijkende respondenten hebben. Antwerpen scoort dan weer opvallend hoog voor wat betreft het percentage arbeiders en dit zowel bij de inwijkingen als bij de uitwijkingen. De verschillen zijn evenwel klein, zeker als we rekening houden met de totale steekproefgrootte. Tabel 70: Beroepscategorie van de respondenten die naar de stad zijn verhuisd Antwerpen Brussel Charleroi Gent Luik Totaal Arbeider 15,0% 3,4% 10,4% 4,1% 12,5% 8,8% Bediende 34,5% 29,9% 5,6% 27,3% 38,5% 27,5% 31,0% 6,5% 4,9% 3,1% 4,3% 0,8% Landbouwer Zelfstandige 0,1% Middenkader 18,6% 17,5% 12,3% 21,3% 11,9% 16,0% Hoger kaderlid 2,7% 5,6% 1,3% 3,3% 4,4% 3,6% Vrij beroep 7,1% 7,3% 3,2% 1,6% 2,5% 4,4% Gepensioneerd 6,2% 10,7% 10,4% 7,4% 6,9% 8,5% Student 1,8% 5,1% 3,9% 1,6% 8,8% 4,5% Oefent geen beroep uit 12,4% 12,4% 21,4% 15,6% 20,6% 16,7% Huisvrouw 1,8% 1,1% 3,2% 0,8% 1,3% 1,7% 0,6% 0,4% 159 725 Geen aantwoord 1,1% 113 Totaal 177 154 122 Tabel 71: Beroepscategorie van de respondenten die uit de stad zijn verhuisd Antwerpen Brussel Charleroi Gent Luik Totaal Arbeider 16,5% 4,6% 10,3% 9,0% 15,0% 10,8% Bediende 24,5% 34,3% 24,5% 32,9% 24,8% 28,4% Zelfstandige 4,3% 5,1% 6,5% 5,2% 3,3% 4,9% Middenkader 23,7% 13,7% 14,2% 14,2% 19,6% 16,9% Hoger kaderlid 3,6% 4,0% 3,9% 5,2% 4,6% 4,2% Vrij beroep 2,9% 3,4% 2,6% 4,5% 2,6% 3,2% Gepensioneerd 17,3% 15,4% 11,6% 15,5% 12,4% 14,4% 2,3% 3,2% 1,3% Student 1,4% Oefent geen beroep uit 5,8% 14,3% 18,1% 9,7% 14,4% 12,6% Huisvrouw 1,4% 1,7% 5,2% 2,6% 2,6% 2,7% 0,7% 0,4% 151 775 Geen antwoord 139 Totaal 4.2.7.8. 1,1% 179 151 155 Woontypologie Om ook de verhuismotivatie te kunnen vergelijken met de woningtypologie, is aan de respondenten gevraagd welk type woning zij betrokken zowel voor als na de verhuisbeweging. Het is duidelijk dat deze woontypologie verschilt van stad tot stad, hetgeen te maken heeft met verschillen in de aard van COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE 99 ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN VERHUISMOTIEVEN IN EN UIT DE VIJF GROTE STEDEN VAN BELGIË BELGIË DE het stedelijk en het niet stedelijk milieu. Zo komen eengezinswoningen, in het bijzonder in open type bebouwing, veel meer voor buiten en appartementswoningen veel meer in de stad. Ofschoon er van de respondenten die naar de stad zijn verhuisd een redelijk aantal toch een eengezinswoning betrekt en omgekeerd ook van de respondenten die uit de stad verhuisd zijn een niet gering aantal een appartement betrekt, is het toch duidelijk dat naar de stad gaan wonen doorgaans overeenkomt met vooral “kleiner” gaan wonen. Dit betekent doorgaans het betrekken van een appartement (58,4%), voornamelijk vanuit een eengezinswoning, vaak in open type bebouwing. Omgekeerd verhuist men uit de stad doorgaans naar een grotere woning, namelijk een eengezinswoning (72,6%) en in het bijzonder in open type bebouwing (48,4%), al woont ook nu nog 1/4de van de respondenten na verhuis op een appartement. Tabel 72: Vergelijking van de woningtypologie op het vorig adres met deze op het huidig adres, van de huishoudens die naar de stad verhuisd zijn Type woning op het oud adres Type woning op het nieuw adres Eengezinswoning (open) Eengezinswoning (gesloten) Appartement in hoogbouw Appartement in laagbouw Eengezinsw. (open) Eengezinsw. (gesloten) 11,0% 13,7% 23,0% 26,8% 11,3% 50,7% Appartement in laagbouw Kamer of studio Andere totaal 15,5% 3,7% 7,7% 11,8% 37,5% 28,4% 3,7% 7,7% 24,2% 10,7% 29,2% 14,9% 26,9% 12,6% 42,3% 29,2% 39,9% 59,3% 38,5% 45,7% 4,2% 0,7% 29,6% 7,7% 3,6% 0,7% 3,7% 11,5% 2,1% 148 27 26 725 Kamer of studio 2,7% 3,0% Andere 1,2% 3,6% Totaal 333 167 Appartement in hoogbouw 24 Tabel 73: Vergelijking van de woningtypologie op het vorig adres met deze van het huidig adres, van de huishoudens die uit de stad verhuisd zijn Type woning op het oud adres Type Eengezinswoning woning (open) op het Eengezinswoning nieuw (gesloten) adres Appartement in hoogbouw Appartement in laagbouw Eengezinsw. (open) Eengezinsw. (gesloten) Appartement in hoogbouw Appartement in laagbouw Kamer of studio Andere totaal 58,6% 46,4% 52,1% 44,9% 34,5% 12,5% 47,5% 19,8% 24,4% 13,8% 27,6% 24,1% 37,5% 23,7% 4,5% 0,8% 6,4% 3,5% 11,7% 22,4% 24,5% 21,2% 34,5% 6,9% Kamer of studio 1,8% 2,8% 2,1% 0,7% Andere Totaal 3,6% 111 3,2% 250 1,1% 94 2,1% 283 3,0% 29 25,0% 21,2% 25,0% 8 2,7% 775 1,9% Bij een vergelijking van de woningtypologie van de respondenten die naar de stad zijn verhuisd, valt van de 5 steden) vooral Charleroi op (Tabel 74 en 100 COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN VERHUISMOTIEVEN IN EN UIT DE VIJF GROTE STEDEN VAN BELGIË BELGIË DE Tabel 75. Veel respondenten betrokken op het nieuwe adres een eengezinswoning, terwijl zij op het oude adres veel minder in een eengezinswoning woonden. Verder lijkt ook Brussel vrij specifiek. De druk op de woningmarkt is hier dan ook het hoogst en hier woont na verhuis naar de stad slechts 14,1% in een eengezinswoning. Tenslotte zien we ook dat in Brussel, maar vooral in Luik, het percentage dat een appartement in hoogbouw betrekt heel wat hoger is dan in de andere steden. Tabel 74: Woontypologie op het vorig adres voor zij die naar de stad zijn gaan wonen Antwerpen Brussel Charleroi Gent Luik Totaal Eengezinswoning (open) 46,9% 44,9% 33,6% 67,2% 43,4% 46,3% Eengezinswoning (gesloten) 23,9% 21,9% 28,9% 13,1% 25,2% 22,9% Appartement in hoogbouw 0,9% 5,6% 2,0% 4,9% 2,5% 3,3% Appartement in laagbouw 23,9% 16,9% 30,9% 8,2% 20,8% 20,3% Kamer of studio 2,7% 4,5% 1,3% 3,3% 5,7% 3,6% Andere 1,8% 6,2% 3,3% 3,3% 2,5% 3,6% Totaal 113 177 154 122 159 725 Tabel 75: Woontypologie op het nieuwe adres voor zij die naar de stad zijn gaan wonen Antwerpen Brussel Charleroi Gent Luik Totaal Eengezinswoning (open) 3,5% 4,5% 30,1% 12,3% 6,9% 11,7% Eengezinswoning (gesloten) 24,8% 7,9% 34,0% 28,7% 28,3% 24,1% Appartement in hoogbouw 12,4% 16,9% 4,5% 6,6% 20,8% 12,7% Appartement in laagbouw 54,9% 67,2% 26,9% 49,2% 32,7% 46,1% Kamer of studio 3,5% 1,7% 1,6% 10,7% 3,6% Andere 0,9% 1,7% 4,5% 1,6% 0,6% 1,9% Totaal 113 177 154 122 159 725 Tabel 76 geeft de woningtypologie op het vorig adres van de respondenten die uit de stad zijn verhuisd. We zien het uitzonderlijk hoog aandeel eengezinswoningen in Charleroi, een hoger percentage appartementswoningen in Brussel en veel appartementen in hoogbouw in Brussel en Luik. Verder zien we nog een vrij hoog percentage kamer- of studiowoningen in Gent, wat te maken kan hebben met de sterke impact van de universiteit op de dynamiek in deze stad. De woontypologie op het nieuwe adres (Tabel 77) bij een verhuisbeweging uit de stad, is natuurlijk sterk afhankelijk van de woonvoorraad in het ommeland en hier zijn de verschillen dan ook heel klein. Enkel de percentages die een appartement betrokken na verhuis uit Antwerpen (hoog) en Charleroi (laag) vallen op. COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE 101 ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN VERHUISMOTIEVEN IN EN UIT DE VIJF GROTE STEDEN VAN BELGIË BELGIË DE Tabel 76: woontypologie op het oude adres voor zij die buiten de stad zijn gaan wonen Antwerpen Brussel Charleroi Gent Luik Totaal Eengezinswoning (open) 9,4% 6,2% 28,6% 14,0% 13,8% 14,2% Eengezinswoning (gesloten) 35,3% 24,9% 37,7% 34,4% 30,3% 32,2% Appartement in hoogbouw 7,9% 19,8% 3,2% 11,5% 17,8% 12,3% 49,2% Appartement in laagbouw 41,7% 26,6% 29,3% 32,9% 36,2% Kamer of studio 4,3% 2,6% 8,3% 4,6% 3,9% Andere 1,4% 1,3% 2,5% 0,7% 1,1% Totaal 139 152 155 152 775 177 Tabel 77: woontypologie op het nieuwe adres voor zij die buiten de stad zijn gaan wonen Antwerpen Brussel Charleroi Gent Luik Totaal Eengezinswoning (open) 35,8% 48,3% 46,5% 55,8% 50,7% 47,7% Eengezinswoning (gesloten) 20,4% 27,3% 30,3% 18,8% 20,4% 23,6% Appartement in hoogbouw 2,2% 1,7% 5,8% 1,3% 3,9% 3,0% Appartement in laagbouw 40,1% 17,0% 11,0% 20,8% 19,7% 21,2% Kamer of studio 0,7% 2,8% 1,3% 1,3% 2,6% 1,8% Andere 0,7% 2,8% 5,2% 1,9% 2,6% 2,7% Totaal 139 177 152 155 152 775 Tot besluit kan gesteld worden dat een verhuisbeweging naar de stad doorgaans overeen komt met kleiner gaan wonen (57% naar een appartement) en omgekeerd verhuist men uit de stad doorgaans naar een grotere woning (73% naar een eengezinswoning en in het bijzonder 48% in open type bebouwing). De verschillen tussen de steden zijn over het algemeen vrij klein. Opvallend is wel het grote aandeel eengezinswoningen in Charleroi en verder ook het groter percentage appartementen in Brussel en veel appartementen in hoogbouw in Brussel en Luik. 4.2.7.9. Bewonersstatuut Een laatste factor die evolueert met de wooncarrière en dus samenhangt met de migratiedynamiek, is de bewonersstatus. Men begint doorgaans als inwonende, daarna huurt men en later worden vele huishoudens eigenaar van hun woning. Ook deze factor is bevraagd geweest, zowel de situatie voor als na de verhuisbeweging. Er zijn om te beginnen een aantal verschillen omwille van de eigenheid van de stedelijke en de nietstedelijke woningmarkt. Zo is het percentage huurwoningen veel belangrijker op de stedelijke woningmarkt, terwijl de niet stedelijke woningen voor het grootste deel in eigendom zijn. Typisch voor de Belgische woningmarkt is het kleine percentage sociale woningen. Het zijn dus vooral de eerste twee bewonersstatuten die van belang zijn. 102 COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN VERHUISMOTIEVEN IN EN UIT DE VIJF GROTE STEDEN VAN BELGIË BELGIË DE Er zijn vervolgens een aantal respondenten die voor hun verhuisbeweging inwoonden bij hun ouders, hetgeen na de verhuisbeweging logischerwijze bijna niet meer voor komt. De sterkste wijzigingen in het bewonersstatuut bij diegenen die naar de stad zijn verhuisd zijn (Tabel 78), vinden we terug bij de groep “inwonenden”. Hiervan zijn er nu nog slechts twee die dit statuut hebben. Bijna 3/4de gaat de private huurmarkt op en 1/5de wordt eigenaar. Dit is vrij logisch indien men weet dat het hier vooral huishoudens betreft die starten met hun wooncarrière. In het totaal vindt meer dan 60% zijn nieuwe woonst op de private huurmarkt. Naast deze die vroeger inwonend waren, zijn dit vooral zij die reeds op de private huurmarkt een woning hadden. Ongeveer 30% van de respondenten die naar de stad is komen wonen is eigenaar van zijn nieuwe woning en tenslotte woont ook nog een klein aandeel van de respondenten in een sociale woning (4,3%). Tabel 78: Wijzigingen van bewonersstatuut voor zij die naar de stad zijn gaan wonen Statuut op oud adres Huidig statuut Eigenaar Private huurder Sociale huurder Inwonend Vruchtgebruiker andere Totaal Eigenaar 41,7% 31,7% 44,4% 19,7% 50,0% 14,3% 30,7% Private huurder 52,8% 60,1% 37,0% 74,4% 0,0% 71,4% 61,8% Sociale huurder 2,8% 5,5% 14,8% 2,6% 25,0% Inwonend 2,8% 1,8% 1,7% Vruchtgebruiker 0,4% 0,9% andere 0,4% 3,7% 0,9% 272 27 235 Totaal 180 4,3% 14,3% 25,0% 2,1% 0,6% 0,6% 4 7 723 Ook voor zij die uit de stad verhuisd zijn (Tabel 79), zijn er sterke verschuivingen in het bewonerstatuut. Op het nieuwe adres is het percentage eigenaars natuurlijk veel groter. Vooral zij die op het vorig adres reeds eigenaar waren, zijn dit nu ook. Voor zij die op de sociale huisvestingsmarkt een woning betrokken blijkt het eigenaarstatuut evenwel veel minder bereikbaar. Enige voorzichtigheid is hier evenwel geboden, daar het slechts over een kleine groep respondenten gaat. De tweede groep, de private huursector, wordt vrij sterk bereikt vanuit de beide huursectoren en natuurlijk zij die voorheen “inwonend” waren. COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE 103 ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN VERHUISMOTIEVEN IN EN UIT DE VIJF GROTE STEDEN VAN BELGIË BELGIË DE Tabel 79: Wijzigingen van bewonersstatuut voor zij die uit de stad zijn gaan wonen Statuut op oud adres Huidig statuut Eigenaar Private huurder Sociale huurder Inwonend Vruchtgebruiker andere Totaal Eigenaar 71,2% 47,7% 26,7% 42,9% 66,7% 33,3% 52,9% Private huurder 22,3% 47,7% 53,3% 53,6% 33,3% 33,3% 41,0% Sociale huurder 3,1% 1,9% 15,6% Inwonend 2,2% 2,2% Vruchtgebruiker 0,4% 0,2% andere 0,9% 0,2% 4,4% Totaal 229 411 45 2,8% 3,6% 2,2% 0,3% 84 33,3% 0,8% 3 775 3 We zien duidelijk de invloed van de wooncarrière. Zowel bij de groep die uit als deze die naar de stad verhuisd is, is er een sterke afname van het aantal respondenten dat inwonend zonder huur was. Velen van hen gaan de huurmarkt op en bij een verhuisbeweging uit de stad wordt een groot deel van de respondenten eigenaar. De verschillen in bewonersstatuut van zij die naar de stad verhuisd zijn, tussen het oude (Tabel 80) en het nieuwe adres ( Tabel 81), toont aan dat er in Brussel maar vooral ook in Gent een groot aandeel van de inwijkende respondenten vroeger inwonend was. In Charleroi is dit aandeel dan weer het laagst. Hier waren er dan weer het meest respondenten die vroeger huurden. Dit leidt tot een groter aandeel huurders in Gent en Brussel op het nieuwe adres, en een opvallend hoog percentage eigenaars na verhuis in Charleroi. Antwerpen en Luik kennen slechts kleine verschillen. In Antwerpen is er een iets hoger percentage eigenaars op het nieuw adres en een iets lager op de sociale huurmarkt. In Luik is dit net andersom. Tabel 80: Bewonersstatuut op het oude adres voor zij die naar de stad zijn gaan wonen Antwerpen Brussel Charleroi Gent Luik Totaal Eigenaar 26,1% 23,7% 24,8% 24,6% 26,4% 25,1% Private huurder 39,1% 37,3% 45,8% 23,0% 38,4% 37,2% 6,9% 3,7% 50,0% 27,7% 32,5% 0,6% 0,6% Sociale huurder 2,6% 1,1% 7,2% Inwonend 27,8% 37,3% 21,6% Vruchtgebruiker 2,6% Andere 1,7% 0,6% 0,7% 2,5% Totaal 113 177 154 122 0,0% 104 COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE 1,0% 159 725 ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN VERHUISMOTIEVEN IN EN UIT DE VIJF GROTE STEDEN VAN BELGIË BELGIË DE Tabel 81: Bewonersstatuut op het nieuwe adres voor zij die naar de stad zijn gaan wonen Antwerpen Brussel Charleroi Gent Luik Totaal Eigenaar 36,6% 25,6% 45,8% 18,0% 27,0% 30,6% Private huurder 58,9% 71,0% 41,2% 77,9% 61,6% 61,9% Sociale huurder 3,6% 0,6% 9,2% 3,3% 5,0% 4,3% 1,7% 3,3% 0,8% 4,4% 2,2% 1,3% 0,4% 0,6% 0,6% 159 725 Inwonend Vruchtgebruiker 0,9% Andere 0,0% 1,1% 0,7% Totaal 113 177 154 122 De variaties van het bewonersstatuut op het oud adres voor zij die de stad verlieten (Tabel 82) zijn gering. Het meest opvallend is het hoge aandeel eigenaars in Charleroi en Antwerpen, het hoge percentage huurders in Brussel en Gent en het hoge aandeel op de sociale huurmarkt in Luik. Ook het nieuwe bewonersstatuut heeft een gelijke spreiding over de vijf steden van de steekproef. Zij die vanuit Brussel verhuisd zijn, zijn nu vaker eigenaar en betrekken minder een woning op de private huurmarkt. Bij Gent is dit omgekeerd, maar de verschillen tussen de 5 steden zijn vooral miniem. Tabel 82: Bewonersstatuut op het oude adres voor zij die buiten de stad zijn gaan wonen Antwerpen Brussel Charleroi Gent Luik Totaal Eigenaar 34,5% 28,0% 36,8% 26,5% 22,4% 29,5% Private huurder 44,6% 61,1% 44,5% 57,4% 54,6% 52,8% Sociale huurder 5,8% 4,0% 4,5% 4,5% 9,9% 5,7% Inwonend 14,4% 6,3% 11,6% 11,0% 13,2% 11,1% Vruchtgebruiker 0,7% 1,3% 0,6% Andere Totaal 139 0,6% 1,3% 177 152 0,5% 0,4% 155 152 755 Tabel 83: Bewonersstatuut op het nieuwe adres voor zij die buiten de stad zijn gaan wonen Antwerpen Brussel Charleroi Gent Luik Totaal Eigenaar 53,2% 58,2% 54,2% 47,4% 50,3% 52,8% Private huurder 42,4% 33,9% 39,9% 47,4% 42,5% 41,0% Sociale huurder 2,9% 1,7% 2,0% 3,2% 4,6% 2,8% Inwonend 1,4% 3,4% 2,6% 1,3% 2,6% 0,6% 0,7% 0,6% 2,3% 0,7% 177 152 Vruchtgebruiker Andere Totaal 139 2,3% 0,4% 0,6% 155 152 755 De conclusie hiervan is dat, in overeenstemming met de evolutie van de woningtypologie, er veel meer huurders zijn in de stad en meer eigenaars buiten de stad. Gent en Brussel vallen op met veel inwijkelingen die vroeger inwonend waren en een groter percentage dat nu huurt. In Charleroi is er COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE 105 ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN VERHUISMOTIEVEN IN EN UIT DE VIJF GROTE STEDEN VAN BELGIË BELGIË DE een groter percentage dat huurde en nu eigenaar is en in Luik woont een hoger percentage op de sociale huurmarkt. 4.2.7.10. Besluit Deze eerste kennismaking met de data toont aan dat een aantal trends die bleken uit de literatuurstudie ook terug te vinden zijn in ons onderzoek. Zo is de link met de leeftijd en de verhuisintensiteit, alsook de verhuisrichting duidelijk in onze steekproef. Dezelfde verschillen zien we ook voor de wijzigingen in bewonersstatuut, woningtypologie en gezinstypologie. Voor wat betreft het opleidingsniveau en de beroepsstatus is dit evenwel niet het geval. 106 COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN VERHUISMOTIEVEN IN EN UIT DE VIJF GROTE STEDEN VAN BELGIË BELGIË 4.3. DE BELANGRIJKSTE REDEN OM TE VERHUIZEN NAAR DE HUIDIGE WOONPLAATS 4.3.1. INLEIDING DE In het onderzoek werd vooreerst gepeild naar de belangrijkste reden om te verhuizen naar de huidige woonplaats. Deze vraag wil dus vooral een inzicht geven in de pull-factoren, m.n. wat heeft de respondent bewogen om naar de stad of om naar de niet-stedelijke omgeving te verhuizen. Aangezien dit een open vraag is, werden respondenten niet beïnvloed door vooraf opgegeven keuzemogelijkheden. Aangezien naar de belangrijkste reden werd gevraagd is er per respondent slechts één antwoord gegeven. De antwoorden op deze open vraag werden gecodeerd en vervolgens in grotere klassen samengenomen. Vooreerst gebeurde dit in 67 categorieën, die vervolgens werden teruggebracht tot 22. Dit aantal laat toe voldoende in detail te gaan, vooral wanneer de antwoorden worden opgesplitst volgens stad, leeftijdsklasse en andere onafhankelijke kenmerken. Tabel 84: Van 67 naar 22 categorieën voor het geheel van de in- en uitwijkelingen 22 categorieën N % 67 categorieën N Job 247 16,5% Job 247 Eigenaar worden 197 13,1% Eigenaar worden 197 147 42 Groen en rust - stadshinder + Pro platteland -contra stad 9,8% Liefde voor het platteland Groen 14 Rust 41 Lawaai 18 Hou niet van de stad 18 Vervuiling 7 Druk verkeer 3 Overbevolking 3 Te weinig parkeerplaats 1 Echtscheiding 102 6,8% Relatiebreuk 102 Te kleine woning/tuin + kinderen/gezinsuitbreiding 101 6,7% Gezinsuitbreiding 16 Te kleine woning 57 Tuin 15 Voor de kinderen 7 Van appartement naar huis 5 Samenwonen - Huwelijk Te groot/ouderdom/gezondheid 76 74 5,1% Samenwonen 58 Huwelijk 18 4,9% Onaangepast woning voor handicap 9 Gezondheid 19 Te grote woning 26 Ouderdom 14 Inwonen bij kinderen 3 Van huis naar appartement 2 COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE 107 ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN VERHUISMOTIEVEN IN EN UIT DE VIJF GROTE STEDEN VAN BELGIË Zelfstandig - einde studies + aanvang studies (&blijven hangen) Dichter bij voorzieningen - Liefde voor de stad 68 62 BELGIË 4,5% Zelfstandig gaan wonen 13 Einde studies 4 4,1% Dichter bij het centrum van de stad van een stad 61 6 26 Dichter bij winkels 7 Dichter bij school 8 4,1% Dichter bij familie 41 Omwille van de partner 9 Sociale reden 6 Dichter bij vrienden 2 Terug naar huis 3 49 3,3% Einde huurcontract Samenlevingsproblemen (allochtonen) + onveiligheid 50 3,3% Buren Problemen met eigenaar 35 15 Liefde voor de stad Uit vorige woning (verplichte verhuis) Te hoge woonkosten + financiële redenen 51 Aanvang studies + blijven hangen Dichter bij de culturele en recreatieve voorzieningen Dichter bij familie DE 4 45 9 Onveiligheid 19 Allochtonen 15 Onleefbaarheid 5 Taalprobleem 2 2,3% Te hoge woonkosten 27 Financiële reden 8 Terug naar streek van herkomst 33 2,2% Streek van herkomst 33 Overlijden 22 1,5% Overlijden 22 Betere ligging + omgeving + levenskwaliteit 29 1,9% Betere ligging 15 Opportuniteit (te koop (via familie) sociale woning) 30 Levenskwaliteit 5 Omgeving 9 2,0% Woning via familie of erfenis 21 Goed huis te koop 6 Kans op sociale woning 5 Familiale reden 27 1,8% Familiale reden 15 Slechte staat van woning of meer comfort gewenst 24 1,6% Slechte staat van de woning 9 Nood aan (meer comfort) gewenst Einde carrière (job) 16 1,1% Einde carrière Persoonlijke reden 15 16 12 Verkoop woning (financieel/familiaal/echtscheiding...) 16 1,1% Verkoop woning (financieel/familiaal/...) 16 Geen reden - Toevalligheden - Onbekend 33 2,2% Geen reden - Toevalligheden 22 108 COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE Calamiteit 3 Praktische reden 5 ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN VERHUISMOTIEVEN IN EN UIT DE VIJF GROTE STEDEN VAN BELGIË We wilden eens iets nieuws 1499 BELGIË DE 3 1499 Vooreerst wordt de belangrijkste reden besproken voor de inwijkelingen in de stad, vervolgens voor de uitwijkelingen uit de stad. 4.3.2. VERHUISMOTIEVEN OM IN DE STAD TE KOMEN WONEN 4.3.2.1. De belangrijkste redenen om naar de stad te verhuizen Tabel 85 geeft de belangrijkste verhuisredenen weer voor de respondenten die naar de stad verhuisd zijn. Het werk is veruit de belangrijkste verhuismotivatie om naar de stad te komen wonen. Dit geldt voor 24% van de respondenten. Vervolgens is dit verhuizen om zelfstandig te gaan wonen (10%), omwille van een echtscheiding (9%), om eigenaar te worden (9%), om dichter bij de voorzieningen te wonen en uit liefde voor het stedelijk wonen (7%) en samenwonen en huwelijk (7%). Dit zijn allen vrij logische verhuismotieven om naar de stad te komen wonen, alhoewel het misschien minder te verwachten was dat zoveel respondenten zouden aangeven naar de stad te zijn verhuisd omwille van het eigenaarschap. Dit was voorheen namelijk eerder een reden om uit de stad weg te verhuizen. Verder is er ook nog een relatief groot aantal respondenten dat naar de stad is verhuisd omwille van een verhuisreden die doorgaans te linken valt aan de ouderdom: gezondheidsproblemen, huis was te groot geworden, ouderdomsproblemen, zorgbehoevend,... Ook dit blijkt mee te spelen bij een verhuis naar de stad. COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE 109 ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN VERHUISMOTIEVEN IN EN UIT DE VIJF GROTE STEDEN VAN BELGIË BELGIË DE Tabel 85: De belangrijkste verhuisreden om in de stad te komen wonen Verhuismotief Stadinwaarts N Job 24,1% 175 Zelfstandig - einde studies + aanvang studies (&blijven hangen) 10,2% 74 Echtscheiding 8,8% 64 Eigenaar worden 8,7% 63 Dichter bij voorzieningen - liefde voor de stad 7,4% 54 Samenwonen – Huwelijk 6,9% 50 Te groot/ouderdom/gezondheid 5,2% 38 Te kleine woning/tuin + kinderen/gezinsuitbreiding 4,4% 32 Uit de vorige woning (verplichte verhuis) 3,6% 26 Dichter bij familie 3,2% 23 Opportuniteit (te koop (via familie) sociale woning) 2,1% 15 Te hoge woonkosten + financiële redenen 2,1% 15 Persoonlijke of familiale redenen 2,1% 15 Geen reden - Toevalligheden - Onbekend 1,9% 14 Terug naar streek van herkomst 1,8% 13 Betere ligging + omgeving + levenskwaliteit 1,5% 11 Overlijden 1,4% 10 Groen en rust - stadshinder + Pro platteland -contra stad 1,2% 9 Samenlevingsproblemen (allochtonen) + onveiligheid 1,1% 8 Slechte staat meer comfort 1,0% 7 Verkoop (financiële, familiale, ...) 0,7% 5 Einde carrière (job) Totaal 4.3.2.2. 0,6% 4 100,0% 725 De verhuisredenen richting stad voor de 5 grote Belgische steden Het werk is dus in het algemeen de belangrijkste reden om naar de stad te komen wonen (24%) en dit is ook het geval voor elk van de vijf grote Belgische steden, al zijn de verschillen niet gering. Voornamelijk Brussel (37%) en Gent (30%) kennen een hoog aandeel, terwijl Antwerpen (15%) en Luik (15%) een veel lager aandeel hebben. Charleroi scoort met 21% net onder het gemiddelde van de vijf (Tabel 86). 110 COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN VERHUISMOTIEVEN IN EN UIT DE VIJF GROTE STEDEN VAN BELGIË BELGIË DE Grafiek 43: Meest vermelde redenen om naar de stad te verhuizen Spontaan vermelde belangrijkste redenen om naar de stad te verhuizen (open vraag) 40,0% 35,0% 30,0% 25,0% 20,0% 15,0% 10,0% 5,0% 0,0% Antwerpen Brussel Charleroi Gent Job Zelfstandig gaan wonen Echtscheiding Eigenaar worden Stedelijkheid en stedelijke voorzieningen Samenwonen of huwelijk Ouderdoms- en gezondheidsredenen Gezinsuitbreiding of een te kleine woning Luik In Antwerpen zegt 12% op de eerste plaats naar de stad te zijn verhuisd omwille van de voorzieningen en de liefde voor de stad en 11% omwille van een echtscheiding. Ook samenwonen/huwelijk en eigenaar worden, wordt door telkens 10% van de inwijkelingen naar Antwerpen vermeld. In Gent zijn er dan weer veel minder personen die naar de stad zijn komen wonen omwille van een echtscheiding (4%). De stad heeft daarentegen een niet gering aantal respondenten dat naar de stad is gekomen om zich zelfstandig te vestigen (16%). Verder zijn het gaan samenwonen (10%) en het voorzieningenniveau (8%) nog belangrijke redenen om naar Gent te verhuizen. Ook Charleroi kent opvallende verhuismotivaties. Hier is het tweede belangrijkste argument “het verhuizen om eigenaar te worden” (14%). Ook echtscheiding (9%) speelt hier een belangrijke rol. Eeen opvallend klein aantal respondenten is daarentegen naar de stad verhuisd om zelfstandig te gaan wonen (6%). Voor Brussel is veruit de meest genoemde verhuismotivatie “het werk” (37%), vervolgens spelen zelfstandig gaan wonen (10%), “dichter bij voorzieningen - liefde voor de stad” 9%), echtscheiding (8%) en “eigenaar worden” (7%) een belangrijke rol. De verhuismotivaties om naar Luik te komen wonen zijn heel divers. Veel verschillende redenen spelen een rol. De meest voorkomende redenen zijn het werk (15%), echtscheidingen (12%) en eigenaar worden (11%). COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE 111 ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN VERHUISMOTIEVEN IN EN UIT DE VIJF GROTE STEDEN VAN BELGIË BELGIË DE Tabel 86:Verhuismotivatie om naar de stad te komen wonen per stad Verhuismotieven Antwerpen Brussel Charleroi Gent Luik Totaal Job 15,3% 37,3% 20,8% 29,8% 15,2% 24,1% Zelfstandig - einde studies + aanvang studies (&blijven hangen) 8,1% 10,2% 5,8% 15,7% 12,0% 10,2% Echtscheiding 10,8% 7,9% 9,1% 4,1% 11,4% 8,8% Eigenaar worden 9,9% 6,8% 14,3% 5,0% 7,0% 8,7% Dichter bij voorzieningen - liefde voor de stad 11,7% 9,0% 2,6% 8,3% 7,0% 7,4% Samenwonen - Huwelijk 9,9% 5,1% 3,9% 9,9% 8,2% 6,9% Te groot/ouderdom/gezondheid 4,5% 4,0% 7,8% 3,3% 5,7% 5,2% Te kleine woning/tuin + kinderen/gezinsuitbreiding 5,4% 1,1% 6,5% 2,5% 7,0% 4,4% Uit de vorige woning (verplichte verhuis) 4,5% 1,7% 5,8% 1,7% 4,4% 3,6% Dichter bij familie 5,4% 3,4% Opportuniteit (te koop (via familie) sociale woning) 0,9% Te hoge woonkosten + financiële redenen 5,4% 1,7% 2,6% Persoonlijke of familiale redenen 0,9% 3,4% 0,6% Geen reden - Toevalligheden - Onbekend 0,9% 1,1% 1,9% 4,5% 0,6% Terug naar streek van herkomst Betere ligging + omgeving + levenskwaliteit 5,2% 1,7% 1,3% 3,3% 1,9% 1,7% 5,7% 2,1% 1,3% 2,1% 1,7% 3,2% 2,1% 3,3% 2,5% 1,9% 0,6% 5,0% 3,8% 1,8% 0,6% 1,7% 1,3% 1,5% Overlijden 1,7% 1,3% 1,7% 1,3% 1,4% Groen en rust - stadshinder + Pro platteland -contra stad 0,6% 3,2% 0,8% 0,6% 1,2% 2,3% 1,3% Samenlevingsproblemen (allochtonen) + onveiligheid 1,8% 1,1% Slechte staat meer comfort 0,6% 1,3% Verkoop (financiële, familiale, ...) 0,6% 1,9% 1,1% 0,6% 0,8% 177 154 122 Einde carrière (job) Totaal 4.3.2.3. 113 1,7% 1,3% 1,0% 0,7% 0,6% 159 725 Tevredenheid met de woning en de woonomgeving In het onderzoek werd ook de vraag gesteld naar de tevredenheid met de woning en de woonomgeving vroeger en nu. Indien men er van uitgaat dat een verhuisbeweging steeds gebeurt vanuit een aanpassing van de huisvesting aan de behoeften (financiële redenen, te kleine huisvesting, gezinsuitbreiding, de arbeidssituatie, een stap in de levenscyclus,...), dan kan worden verondersteld dat de meeste respondenten zich meer tevreden tonen over hun woning en woonomgeving na de verhuisbeweging. In de verhuisenquête is zowel gepeild naar de mate waarin men tevreden was en is over de woning en de leefbaarheid van de woonbuurt alsook de mate waarin de nieuwe woning en woonomgeving aan de verwachtingen die men voordien had, voldoet. Voor 80 % van de verhuizers naar de stad voldoet de woning die men betrekt na verhuis aan de verwachtingen en voor bijna 40 % voldoet de woning zelfs “volledig” aan de verwachtingen. Dit betekent ook dat 1/5de van de respondenten zijn verwachtingen niet helmaal zag ingelost en 6,1 % zelfs helemaal niet. 112 COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN VERHUISMOTIEVEN IN EN UIT DE VIJF GROTE STEDEN VAN BELGIË BELGIË DE Tabel 87: In welke mate voldoet de huidige woning in de stad aan de verwachting? Volledig Antwerpen Brussel Charleroi Gent Luik Totaal 50,0% 33,9% 34,0% 40,5% 35,7% 38,0% Voor een groot deel 31,6% 49,2% 39,2% 43,8% 42,7% 42,0% Niet helemaal 14,9% 11,9% 15,7% 14,0% 14,0% 14,0% Helemaal niet 3,5% 5,1% 11,1% 1,7% 7,6% 6,1% 113 177 154 122 159 725 Totaal In Gent voldoen de woningen het meest aan de voorop gestelde verwachtingen (84%), al heeft Antwerpen het meest respondenten waarvoor de woning volledig aan de verwachtingen voldoet (82%, waarvan 50% volledig). Ook Brussel scoort relatief goed. Het is in Luik (22%) en vooral in Charleroi (27%) waar de woningen het minst aan de verwachtingen voldoen. De tevredenheid over de vorige woning (Tabel 88) wordt vooral bepaald door de woningen in het hinterland van de steden. De Vlaamse steden en Brussel hebben een groot percentage respondenten dat (zeer) tevreden was over de vorige woning, maar het betreft hier dus de niet-stedelijke woonomgeving. Tabel 88: In welke mate waren de inwijkelingen tevreden over de vorige woning? Zeer ontevreden Antwerpen Brussel Charleroi Gent Luik Totaal 8,8% 5,1% 5,8% 4,1% 8,2% 6,3% Eerder ontevreden 9,7% 6,2% 12,3% 6,6% 7,5% 8,4% Noch tevreden, noch ontevreden 8,8% 9,6% 14,3% 9,8% 13,2% 11,3% Eerder tevreden 23,9% 27,0% 34,4% 19,7% 33,3% 28,2% Zeer tevreden 48,7% 52,2% 33,1% 59,8% 37,7% 45,7% 113 117 154 122 159 725 Totaal De tevredenheid over de huidige woning (Tabel 89) ligt voor alle steden hoger dan de tevredenheid over de vorige woning. De verschillen tussen de 5 steden zijn evenwel opvallend klein. Tabel 89: In welke mate zijn de inwijkelingen tevreden over de huidige woning? Zeer ontevreden Antwerpen Brussel Charleroi Gent Luik Totaal 1,8% 2,3% 5,2% 1,6% 4,4% 3,2% Eerder ontevreden 5,4% 2,3% 5,2% 3,3% 3,8% 3,9% Noch tevreden, noch ontevreden 10,7% 10,7% 9,8% 9,8% 11,9% 10,7% eerder tevreden 33,0% 44,6% 28,8% 43,4% 40,9% 38,5% Zeer tevreden 49,1% 40,1% 51,0% 41,8% 39,0% 43,8% 113 177 154 122 159 725 Totaal Alhoewel Charleroi de stad is waar het meeste respondenten antwoorden heel tevreden te zijn over hun woonomgeving (zie verder), is dit ook de stad waar de het meeste respondenten zeer ontevreden zijn over hun woning. De steden waar men het meest tevreden is over de woning zijn Gent en vervolgens Brussel. COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE 113 ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN VERHUISMOTIEVEN IN EN UIT DE VIJF GROTE STEDEN VAN BELGIË BELGIË DE Voor wat de woonomgeving betreft, worden de verwachtingen voor het merendeel van de respondenten ingelost, zelfs nog iets meer dan de woning. Er zijn evenwel duidelijke verschillen tussen Vlaanderen en Wallonië. Tabel 90: In welke mate voldoet de huidige stedelijke woonomgeving aan de verwachting? Antwerpen Brussel Charleroi Gent Luik Totaal Volledig 59,3% 40,7% 40,3% 58,2% 32,1% 44,6% Voor een groot deel 27,4% 42,4% 27,9% 37,7% 42,8% 36,3% Niet helemaal 8,8% 10,2% 20,1% 2,5% 18,9% 12,7% Helemaal niet 4,4% 6,8% 11,7% 1,6% 6,3% 6,5% 113 177 154 122 159 725 Totaal De nieuwe woonomgeving in de stad heeft veel meer de verwachtingen ingelost in de beide Vlaamse steden en in mindere mate ook in Brussel, in vergelijking met Charleroi en Luik. Vooral Gent scoort opvallend hoog en vooral Charleroi scoort laag. De tevredenheid met de leefbaarheid van de vorige woonomgeving (Tabel 91) heeft op zich weinig van doen met het stedelijk leefmilieu, desalniettemin valt de enorm positieve score van Gent opnieuw op. De stad waarbij de inwijkelingen het minst tevreden waren over hun vorige (niet-stedelijke) woonomgeving is Luik. Verder ligt de tevredenheid het hoogst in Brussel, vervolgens in Antwerpen en tenslotte in Charleroi. Tabel 91: In welke mate was men tevreden met de leefbaarheid van de vorige woonomgeving? Antwerpen Brussel Charleroi Gent Luik Totaal Zeer ontevreden 5,4% 2,8% 5,8% 0,8% 2,5% 3,5% Eerder ontevreden 8,9% 5,1% 9,7% 6,6% 13,3% 8,7% Noch tevreden, noch ontevreden 4,5% 15,7% 5,2% 2,5% 14,6% 9,3% Eerder tevreden 33,9% 21,3% 40,9% 29,5% 34,2% 31,6% Zeer tevreden 47,3% 55,1% 38,3% 60,7% 35,4% 47,0% 113 117 154 122 159 725 Totaal De appreciatie van de leefbaarheid van de huidige woonomgeving (Tabel 92) is dus veel belangrijker. Opnieuw zien we duidelijk dat de beide Vlaamse steden en opnieuw in het bijzonder Gent de hoogste tevredenheid hebben. Opnieuw ligt ook Brussel er tussenin en hebben de beide Waalse steden het minst tevreden respondenten over de leefbaarheid, in het bijzonder in Charleroi. Charleroi is ook de stad waar ten opzichte van de leefbaarheid van de vorige woonomgeving de tevredenheid het felst achteruit is gegaan. In Antwerpen, Brussel en Gent is de tevredenheid van de respondenten lichtjes vooruit gegaan. 114 COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN VERHUISMOTIEVEN IN EN UIT DE VIJF GROTE STEDEN VAN BELGIË BELGIË DE Tabel 92: In welke mate zijn de inwijkelingen tevreden over de leefbaarheid van de huidige woonomgeving? Antwerpen Brussel Charleroi Gent Luik Totaal Zeer ontevreden 3,5% 4,0% 5,3% 1,6% 1,3% 3,2% Eerder ontevreden 4,4% 5,6% 11,2% 1,6% 13,2% 7,6% Noch tevreden, noch ontevreden 4,4% 10,2% 17,1% 4,1% 16,4% 11,0% Eerder tevreden 33,3% 43,5% 32,2% 43,4% 47,8% 40,5% Zeer tevreden 54,4% 36,7% 34,2% 49,2% 21,4% 37,7% 113 177 154 122 159 725 Totaal 4.3.2.4. De verhuisredenen richting stad volgens leeftijd Er is een logisch verband tussen de verhuisreden richting stad en leeftijd, aangezien de motieven om te verhuizen vaak samen hangen met de levenscyclus. Bij de jongste leeftijdsklassen (18-24 jaar) spelen het zelfstandig gaan wonen (22%), het samen gaan wonen of huwen (15%) en vooral de job (28%) een belangrijke rol. Deze laatste verhuismotivatie blijft ook meespelen op latere leeftijd. In de daarop volgende leeftijdsklasse (25-34 jaar) is het werk nog belangrijker als verhuisreden (32%), het zelfstandig gaan wonen (12%) is hier minder van belang en de wens om eigenaar te worden (10%) begint mee te spelen als verhuisreden. In de groep tussen de 35 en de 49 jaar is naast de wens om eigenaar te worden (19% en “het werk” (19%), nu een echtscheiding (22%) de hoofdreden om naar de stad te komen. Vanaf dan beginnen andere redenen mee te spelen. Vanaf 50 jaar verhuist men niet langer omwille van “het werk” of om eigenaar te worden. Voor de 50-64 jarigen zijn nu naast echtscheidingen (12%) het te groot wonen, vaak in combinatie met gezondheid (14%), alsook een gedwongen verhuisbeweging (11%) of het verhuizen om dichter bij familie te gaan wonen (10%) belangrijk. Vanaf de leeftijd van 65 valt dan ook de echtscheiding als reden van verhuis weg en komen het te groot wonen en de gezondheid (30%) meer naar voor, alsook een gedwongen verhuisbeweging (10%) of het verhuizen om dichter bij familie te wonen (12%). Het feit dat de gedwongen verhuisbeweging zo sterk meespeelt in deze groep kan wijzen op een zwakte van deze ouderen op de huisvestingsmarkt. Tenslotte is voor alle leeftijdsklassen het dichter bij de voorzieningen willen gaan wonen een reden tot verhuis geweest, evenwel het meest opvallend in de groep 25-34jarigen. COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE 115 ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN VERHUISMOTIEVEN IN EN UIT DE VIJF GROTE STEDEN VAN BELGIË BELGIË DE Tabel 93: Verhuismotivatie om naar de stad te komen wonen volgens leeftijd Verhuismotief Job Zelfstandig - einde studies + aanvang studies (&blijven hangen) 18-24 25-34 35-49 27,8% 31,9% 18,9% 22,2% 12,5% 2,8% Echtscheiding 2,8% 5,9% 21,7% Eigenaar worden 2,8% 9,9% 14,4% 5,6% 9,2% 6,7% 15,3% 7,2% 2,8% Dichter bij voorzieningen - liefde voor de stad Samenwonen – Huwelijk 50-64 8,3% 65-79 80+ Totaal 5,0% 24,1% 1,7% 10,2% 12,5% 1,7% 8,8% 6,3% 1,7% 8,7% 6,3% 5,0% 7,4% 6,9% Te groot/ouderdom/gezondheid 2,8% 0,7% 2,2% 13,5% 30,0% Te kleine woning/tuin + kinderen/gezinsuitbreiding 5,6% 4,6% 4,4% 1,0% 0,0% 4,4% Uit de vorige woning (verplichte verhuis) 1,4% 1,6% 3,9% 11,5% 10,0% 3,6% 2,0% 5,0% 10,4% 11,7% 1,4% 2,0% 1,7% 3,1% 5,0% 1,7% Dichter bij familie Te hoge woonkosten + financiële redenen Opportuniteit (te koop (via familie) sociale woning) 2,8% 1,6% 1,7% 5,2% Persoonlijke of familiale redenen 2,8% 1,6% 3,9% 1,0% Geen reden - Toevalligheden – Onbekend 2,8% 2,3% 1,7% Terug naar streek van herkomst 1,4% 1,0% 1,1% 2,3% 2,2% Betere ligging + omgeving + levenskwaliteit Overlijden 2,1% 0,3% 1,1% 4,2% Groen en rust - stadshinder + Pro platteland -contra stad 1,4% 1,0% 0,6% 4,2% Samenlevingsproblemen (allochtonen) + onveiligheid 1,4% 1,9% 1,8% 1,7% 1,5% 6,7% 3,1% 1,1% 2,1% 1,7% Verkoop woning (financiële, familiale, ...) 0,3% 3,1% 6,7% 2,1% 3,3% 4.3.2.5. 304 180 96 23,1% 1,4% 1,2% 1,7% 72 2,1% 5,0% 1,3% Totaal 3,2% 2,1% 1,7% 0,7% 0,6% 7,7% 5,2% 2,1% Slechte staat meer comfort Einde carrière (job) 61,5% 1,1% 60 1,0% 0,7% 7,7% 13 0,6% 725 De verhuisredenen richting stad volgens gezinstype Er zijn grote verschillen in de motivatie om naar de stad te komen wonen volgens de verschillende gezinstypologieën. De categorie met de meest uitgesproken motivatie om naar de stad te komen wonen vinden we terug bij deze groep die op het vorig adres bij de ouders woonde (Tabel 94). Bij deze groep maken vier verhuisredenen 86% van de verhuismotivatie uit: meer dan 1/3de van deze groep komt naar de stad wonen omwille van het werk, meer dan 1/4de verhuist naar de stad om zelfstandig te komen wonen. (een niet gering aantal van hen is in de stad komen studeren en is er simpelweg “blijven hangen”), ruim 1/8ste heeft als verhuisreden het huwelijk of het willen samenwonen en een kleinere groep komt naar de stad omdat hier het meeste voorzieningen zijn. Het grootste deel komt dus duidelijk naar de stad omdat dit het best past in het begin van de wooncarrière. Personen die alleenstaand waren op het vorig adres verhuizen het meest omwille van het werk. Deze personen zijn natuurlijk het minst gebonden aan andere zaken (gezin). Verder speelt voor alleenstaanden ook het te groot worden van een woning, gezondheid en ouderdom mee in hun motivatie om naar de stad te verhuizen. Het gaat hier dan natuurlijk vooral over oudere respondenten. 116 COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN VERHUISMOTIEVEN IN EN UIT DE VIJF GROTE STEDEN VAN BELGIË BELGIË DE Alleenstaanden zijn tenslotte ook de groep die het meest naar de stad verhuizen omwille van het hoge voorzieningenniveau of omwille van de liefde voor de stad. Opvallend weinig alleenstaanden zijn naar de stad verhuisd omwille van een huwelijk of om te gaan samenwonen. Indien men op het vorig adres samenwoonde met een partner, al dan niet met kinderen, dan is de belangrijkste verhuisreden om naar de stad te komen wonen, de echtscheiding. De volgende redenen zijn "eigenaar worden" en werk, al is deze laatste natuurlijk allround één van de belangrijkste redenen. Het is toch wel opvallend dat veel koppels naar de stad verhuizen om eigenaar te worden, terwijl men toch wel een schaarste aan betaalbare en kwalitatieve stedelijke woningen verwacht. Voor respondenten die op het vorig adres met een partner (en zonder kinderen) woonden, waren ook het te groot worden van de woning, gezondheids- en ouderdomsredenen en “een overlijden” verhuisredenen. Het gaat hier natuurlijk vooral om oudere respondenten. Verder zien we nog dat voor de beide gezinstypologieën met kinderen ook het verwerven van meer ruimte een rol speelde: meer ruimte voor de kinderen, of een grotere woning, of een tuin, of bijkomende kinderen,... Er zijn dus gezinnen die er voor kiezen in de stad te komen wonen, met hun kinderen, of is hier minder sprake van een vrije keuze? Er is één categorie waar de job een kleinere rol speelt in de motivering om naar de stad te komen wonen. Dit is bij alleenstaande ouders. Hier spelen enerzijds de nabijheid van familie mee en verder is dit ook de groep bij uitstek die “uit de vorige woning moest”, wat duidt op een zwakkere positie op de woonmarkt. COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE 117 ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN VERHUISMOTIEVEN IN EN UIT DE VIJF GROTE STEDEN VAN BELGIË BELGIË DE Tabel 94: Verhuismotivatie om naar de stad te komen wonen volgens de gezinstypologie op het vorig adres met met met partner partner kinderen en kinderen met ouders Totaal 37,1% 24,1% 27,1% 10,2% 24,3% 2,1% 8,8% 6,5% 18,4% 0,8% 8,7% 8,7% 2,9% 6,7% 7,4% 0,7% 15,0% 6,9% 8,8% 1,3% 4,4% 10,9% 1,5% 1,3% 3,6% 13,0% 2,2% 1,3% 3,2% 2,2% 0,8% 2,1% Verhuismotief alleen Job 20,9% 14,2% 10,9% Zelfstandig - einde studies + aanvang studies (&blijven hangen) 3,0% 2,1% 2,2% Echtscheiding 1,5% 14,9% 6,5% Eigenaar worden 5,2% 15,6% Dichter bij voorzieningen - liefde voor de stad 10,4% 8,5% Samenwonen - Huwelijk 6,0% 1,4% Te groot/ouderdom/gezondheid 13,4% 7,1% 4,3% 4,4% Te kleine woning/tuin + kinderen/gezinsuitbreiding 5,2% 4,3% 8,7% Uit de vorige woning (verplichte verhuis) 6,7% 4,3% Dichter bij familie 4,5% 2,8% 8,7% 16,2% 5,2% Te hoge woonkosten + financiële redenen 3,7% 2,8% Persoonlijke of familiale redenen 0,7% 4,3% Opportuniteit (te koop (via familie) sociale woning) 2,2% 0,7% 2,2% 3,7% 1,7% 2,1% Geen reden - Toevalligheden - Onbekend 1,5% 2,1% 6,5% 1,5% 2,5% 1,9% Terug naar streek van herkomst 3,7% 1,4% 2,2% 3,7% 2,2% Betere ligging + omgeving + levenskwaliteit 0,7% 2,1% Overlijden 2,2% 3,5% Groen en rust - stadshinder + Pro platteland -contra stad 0,0% 2,1% Samenlevingsproblemen (allochtonen) + onveiligheid 4,5% 1,4% Slechte staat meer comfort 2,2% 2,1% Verkoop woning (financiële, familiale, ...) 0,7% 0,7% Einde carrière (job) 0,7% 1,4% 134 141 Totaal 2,2% 1,5% 2,1% 1,8% 1,5% 1,7% 1,5% 1,5% 0,4% 1,4% 2,9% 1,2% 0,7% 1,1% 0,4% 4,3% 0,7% 0,7% 0,7% 46 136 1,0% 0,6% 240 724 In Tabel 95 met betrekking tot de verhuismotivatie om naar de stad te komen wonen volgens de gezinstypologie op het nieuwe adres, valt de categorie “met ouders” dus weg. Verhuizen omwille van de job is logischerwijze opnieuw de meest voorkomende motivatie, behalve opnieuw voor alleenstaande ouders. Het meest is dit de verhuisreden voor de kleinste huishoudens. De tweede belangrijkste verhuismotivatie, “het zelfstandig gaan wonen” vinden we natuurlijk het meest terug bij deze personen die op het huidig adres alleenstaand zijn. De respondenten die verhuisd zijn omwille van een echtscheiding, wonen nu doorgaans zonder partner (alleenstaanden of met kinderen), omgekeerd is het ook logisch dat diegene die verhuisd is om te gaan samenwonen, of omwille van het huwelijk, op het nieuw adres samenwoont met een partner, voor het overgrote deel betreft het hier gezinnen zonder kinderen. De meest opvallende concentratie is er evenwel bij verhuizen om eigenaar te worden, dit hangt duidelijk nog altijd samen met de gezinstypologie van een gezin met twee ouders en kinderen. 118 COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN VERHUISMOTIEVEN IN EN UIT DE VIJF GROTE STEDEN VAN BELGIË BELGIË DE Tabel 95: Verhuismotivatie om naar de stad te komen wonen volgens de gezinstypologie op het huidig adres met met partner en kinderen kinderen Verhuismotief alleen met partner Job 27,6% 27,8% 12,8% 17,5% 24,1% Zelfstandig - einde studies + aanvang studies (&blijven hangen) 17,3% 7,6% 6,4% 1,0% 10,2% Echtscheiding 13,4% 3,1% 17,9% 2,9% 8,8% Eigenaar worden 2,8% 9,0% 5,1% 26,2% 8,7% Dichter bij voorzieningen - liefde voor de stad 7,4% 9,4% 3,8% 5,8% 7,4% Samenwonen - Huwelijk 0,4% 17,0% 1,3% 6,8% 6,9% Totaal Te groot/ouderdom/gezondheid 5,7% 5,8% 2,6% 1,0% 5,2% Te kleine woning/tuin + kinderen/gezinsuitbreiding 1,1% 3,1% 7,7% 12,6% 4,4% Uit de vorige woning (verplichte verhuis) 3,5% 2,2% 6,4% 1,9% 3,6% Dichter bij familie 2,8% 2,7% 10,3% 1,0% 3,2% Persoonlijke of familiale redenen 2,8% 0,4% 2,6% 2,9% 2,1% Te hoge woonkosten + financiële redenen 2,1% 1,3% 6,4% 1,0% 2,1% Opportuniteit (te koop (via familie) sociale woning) 2,1% 0,9% 2,6% 2,9% 2,1% Geen reden - Toevalligheden - Onbekend 1,8% 0,9% 6,4% 1,9% 1,9% Terug naar streek van herkomst 1,4% 1,3% 1,3% 4,9% 1,8% Betere ligging + omgeving + levenskwaliteit 1,4% 2,2% 1,3% 1,9% 1,5% 1,3% 1,0% 1,4% 1,3% 3,9% 1,2% 1,9% 1,1% Overlijden 3,2% Groen en rust - stadshinder + Pro platteland -contra stad 0,0% 1,3% Samenlevingsproblemen (allochtonen) + onveiligheid 0,7% 1,8% Slechte staat meer comfort 1,4% 0,4% Verkoop woning (financiële, familiale, ...) 0,7% 0,4% Einde carrière (job) 0,4% 0,9% 283 223 Totaal 1,0% 2,6% 78 0,7% 1,0% 0,6% 103 725 Het dichter bij de voorzieningen wonen, de liefde voor de stad en een verhuis omwille van het te groot worden van het huis, vinden we het vaakst terug bij de kleinere gezinnen. We kunnen evenwel aannemen dat het enerzijds om jongere gezinnen gaat terwijl de laatste verhuismotivatie eerder slaat op oudere gezinnen. Het meer in de nabijheid van familie gaan wonen en verhuizen omdat men uit z’n vorige woning moet, zijn dan weer redenen die vooral bij alleenstaande ouders van toepassing zijn. Ook te hoge woonkosten en verkoop van de woning zijn redenen die vrij veel voorkomen bij deze groep. Dit alles wijst erop dat de verhuisbeweging heel vaak opgelegd is in plaats van vrijwillig. Tenslotte kan worden aangestipt dat bij de personen die op het nieuw adres alleenwonend zijn, een overlijden (van de partner) ook een belangrijkere rol speelt. Het betreft hier natuurlijk vooral senioren. Besluit COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE 119 ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN VERHUISMOTIEVEN IN EN UIT DE VIJF GROTE STEDEN VAN BELGIË BELGIË DE Er zijn een aantal verhuisredenen die een logisch verband hebben met een gezinstypologie. Zo brengt het verlaten van het ouderlijk nest de meest uitgesproken verhuisredenen met zich mee (het werk, zelfstandigheid, samenwonen en huwelijk en de aanwezigheid van de voorzieningen). Het werk als belangrijkste verhuisreden is vooral gekoppeld aan de gezinstypes zonder kinderen en het minst aan alleenstaande ouders. Opvallend is verder dat huishoudens die vroeger bestonden uit een koppel, helaas in vele gevallen reeds met kinderen, vaak naar de stad verhuizen omwille van een echtscheiding. Dit betreft vooral alleenstaanden en in mindere mate alleenstaande ouders op het huidige adres. In het literatuuronderzoek was er reeds sprake van een hernieuwde interesse voor de stad. Dit kan helpen verklaren waarom een groot aandeel respondenten gekozen heeft voor de stad en tegelijk verhuisd is om eigenaar te worden. Dit geldt ook voor gezinnen met kinderen. Kunnen we er evenwel vanuit gaan dat dit een bewuste keuze is voor de stad, of bevinden zich hier de goedkoopste woningen? Het is verder ook opvallend dat alleenstaande ouders vaker een gedwongen verhuizing kennen en dus zwakker staan op de huisvestingmarkt. Het is ook deze groep waarbij een verhuisbeweging het minst gerelateerd is aan een gezinsverandering en die opmerkelijk minder verhuisd omwille van het werk en vaker de nabijheid van familie opzoekt. 4.3.2.6. De verhuisredenen richting stad volgens onderwijsniveau Indien de verhuismotivaties worden vergeleken met het opleidingsniveau van de respondenten, dan zien we dat “het werk”, de belangrijkste reden om naar de stad te komen wonen, duidelijk nog meer een rol speelt bij de hoger opgeleiden. Ook “dichter bij de voorzieningen en de liefde voor de stad” spelen een belangrijkere rol voor deze groep. Lager opgeleiden zouden dan weer meer naar de stad komen om eigenaar te worden, wat bepaalde vraagtekens oproept (zie verder). Het zelfstandig gaan wonen is een factor die voor alle opleidingsniveaus meespeelt. We kunnen evenwel aannemen dat bij de hoger opgeleiden, de stad waar men gestudeerd heeft een invloed heeft. Het “dichter bij de familie gaan wonen”, de gedwongen verhuis (omdat men uit z’n woning moet) en het te groot en onaangepast wonen, zijn verhuisredenen die duidelijk bij de lager opgeleiden horen. Verder zijn ook de verhuismotieven die te maken hebben met te hoge woonkosten, een verkoop van de woning, overlijden, samenlevingsproblemen en terugkeer naar de streek van herkomst, ook vooral motieven die voorkomen bij lager opgeleiden. Voor een groot deel zijn dit evenwel motieven die eerder wijzen op een verhuis omwille van externe omstandigheden en niet op een vrijwillige verhuisbeweging. 120 COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN VERHUISMOTIEVEN IN EN UIT DE VIJF GROTE STEDEN VAN BELGIË BELGIË DE Tabel 96: Verhuismotivatie om naar de stad te komen wonen volgens opleidingsniveau hoger nietuniversitair universitair Verhuismotief lager tso of bso aso Totaal job 8,1% 16,5% 24,0% 27,8% 32,3% 24,1% Zelfstandig - einde studies + aanvang studies (& blijven hangen) 14,0% 6,1% 14,6% 9,4% 10,3% 10,2% Echtscheiding 3,5% 12,2% 8,3% 11,2% 7,2% 8,8% Eigenaar worden 12,8% 12,2% 9,4% 6,7% 6,7% 8,7% Dichter bij voorzieningen - liefde voor de stad 3,5% 4,3% 6,3% 9,0% 9,2% 7,4% Samenwonen - Huwelijk 3,5% 7,8% 3,1% 8,1% 8,7% 6,9% Te groot/ouderdom/gezondheid 10,5% 4,3% 8,3% 4,0% 3,1% 5,2% Te kleine woning/tuin + kinderen/gezinsuitbreiding 3,5% 3,5% 4,2% 5,8% 4,1% 4,4% Uit de vorige woning (verplichte verhuis) 5,8% 11,3% 3,1% 0,9% 0,5% 3,6% Dichter bij familie 8,1% 2,6% 5,2% 2,2% 1,5% 3,2% Persoonlijke of familiale redenen 2,3% 4,0% 2,6% 2,1% Opportuniteit (te koop (via familie) sociale woning) 2,3% 1,7% 3,1% 1,8% 2,1% 2,1% Te hoge woonkosten + financiële redenen 3,5% 3,5% 4,2% 0,9% 1,0% 2,1% Geen reden - Toevalligheden - Onbekend 4,7% 0,9% 1,8% 2,6% 1,9% Terug naar streek van herkomst 2,3% 3,5% 0,9% 2,6% 1,8% Betere ligging + omgeving + levenskwaliteit 1,2% 1,7% Overlijden 5,8% 0,9% Groen en rust - stadshinder + Pro platteland contra stad Samenlevingsproblemen (allochtonen) + onveiligheid 2,6% 1,0% 2,1% 1,8% 2,1% 1,5% 1,3% 0,5% 1,4% 1,3% 0,0% 1,2% 2,1% 1,1% 3,5% 0,9% Slechte staat meer comfort 0,0% 1,7% 1,0% 0,4% 1,0% 1,0% Verkoop woning (financiële, familiale, ...) 1,2% 0,9% 2,1% 0,0% 0,0% 0,7% Einde carrière (job) Totaal 4.3.2.7. 0,9% 86 115 0,4% 96 223 0,6% 195 715 De verhuisredenen richting stad volgens woningtypologie Het grootste deel van de inwijkelingen naar de stad is in een appartementsgebouw (hoog- of laagbouw) komen wonen, voornamelijk appartementen in laagbouw. Dit is het geval voor zowel diegenen die vroeger in een eengezinswoning woonden als zij die vroeger in een appartement woonden. Dit heeft natuurlijk vooral te maken met de voorradige woontypologie in de stad. Tabel 97 geeft de verhuismotivatie volgens de woningtypologie op het oude adres weer. Men zou hier dus op zoek kunnen gaan naar bepaalde woning afhankelijke push-factoren. Logischerwijze zijn de verhuismotivaties die het meest verbonden kunnen worden aan de typologie van de huisvesting deze die te maken hebben met de woning zelf of met het bewonersstatuut, een verwante factor. Zo zien we dat het te klein wonen, het ontbreken van een tuin, alsook de wens om eigenaar te worden, vaker voorkomt bij de groep die vroeger op een appartement woonde. Ook samenlevingsproblemen komen het meeste voor bij deze groep; wat wellicht te maken heeft met het dichter bij elkaar leven. COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE 121 ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN VERHUISMOTIEVEN IN EN UIT DE VIJF GROTE STEDEN VAN BELGIË BELGIË DE Ook zij die een gedwongen verhuis kennen vertrekken vaak van op een appartement, maar ook vanop een eengezinswoning in gesloten type bebouwing, dit is logisch omdat dit voor een groter deel de huurmarkt betreft en veel dynamischer is op zowel de huur- als koopmarkt. Het dichter bij de familie gaan wonen is ook een reden die voorkomt bij respondenten die op het vorig adres op een appartement woonde. Verder zien we dat zij die verhuisd zijn om zelfstandig te gaan wonen of omwille van een echtscheiding, een hoger percentage hebben dat vroeger een eengezinswoning bewoonde, in het bijzonder in open type bebouwing. Dit is in mindere mate ook het geval voor zij die naar de stad zijn verhuisd uit liefde voor de stad of om dichter bij de voorzieningen te wonen. Tabel 97: Verhuismotivatie van zij die naar de stad zijn verhuisd volgens het type woning op het oud adres Eengezinsw. Eengezinsw. Appartement open gesloten Overige Totaal Job Zelfstandig - einde studies + aanvang studies (&blijven hangen) Echtscheiding 29,0% 19,3% 20,1% 19,6% 24,0% 14,1% 9,0% 4,6% 8,9% 10,3% 10,5% 10,2% 5,2% 5,4% 8,8% Eigenaar worden 5,4% 11,4% 14,9% Dichter bij voorzieningen - liefde voor de stad 8,1% 7,8% 5,7% 7,1% 7,4% Samenwonen - Huwelijk 7,8% 8,4% 4,0% 5,4% 6,8% Te groot/ouderdom/gezondheid 4,8% 6,6% 4,0% 8,9% 5,3% Te kleine woning/tuin + kinderen/gezinsuitbreiding 1,8% 3,6% 9,2% 7,1% 4,4% Uit de vorige woning (verplichte verhuis) 2,1% 4,8% 5,2% 1,8% 3,4% Dichter bij familie 2,4% 2,4% 5,2% 3,6% 3,2% Opportuniteit (te koop (via familie) sociale woning) 1,8% 2,4% 1,7% 5,4% 2,2% Te hoge woonkosten + financiële redenen 0,6% 3,6% 2,9% 5,4% 2,2% Persoonlijke of familiale redenen 2,1% 1,2% 2,9% 3,6% Geen reden - Toevalligheden - Onbekend 1,8% 1,8% 2,9% Terug naar streek van herkomst 1,5% 2,4% 1,1% 3,6% 1,8% Betere ligging + omgeving + levenskwaliteit 1,2% 1,2% 2,3% 1,8% 1,5% Overlijden Groen en rust - stadshinder + Pro platteland -contra stad Samenlevingsproblemen (allochtonen) + onveiligheid Slechte staat meer comfort 1,5% 1,8% 1,1% 1,2% 0,6% 0,6% 0,6% 0,6% 3,4% 0,6% 0,6% Verkoop woning (financiële, familiale, ...) 0,6% Einde carrière (job) 0,6% Totaal 331 165 8,6% 2,2% 1,9% 1,4% 5,4% 1,2% 1,2% 1,1% 3,6% 1,0% 1,1% 1,8% 0,7% 0,6% 1,8% 0,5% 173 56 725 Indien de verhuismotivatie richting stad wordt vergeleken met de typologie van de nieuwe woning (Tabel 98), zien we opnieuw enkele logische stappen in de wooncarrière. Zo betrekt men vaker een eengezinswoning om samen te gaan wonen, terwijl een echtscheiding nogal vaak betekent dat men 122 COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN VERHUISMOTIEVEN IN EN UIT DE VIJF GROTE STEDEN VAN BELGIË BELGIË DE naar een appartement verhuist. Dit heeft te maken met de gezinsgrootte en het beschikbare huisvestingsbudget. Zo is het ook logisch dat er bij de respondenten die op het nieuwe adres in een eengezinswoning wonen, het te klein wonen, het gebrek aan tuin en gezinsuitbreiding, als reden sterk voorkomt . Het belangrijkste motief om naar de stad te komen, namelijk “het werk”, leidt blijkbaar nogal vaak naar een appartement. Het betreft hier dan ook vaak kinderloze en jonge gezinnen. Een significant aantal respondenten is verhuisd om eigenaar te worden en woont op het huidig adres in een eengezinswoning. Het verschil met het aantal respondenten dat eigenaar is geworden van een appartement is frappant. Indien men eigenaar wordt, wenst men met andere woorden nog steeds een eengezinswoning te kopen. Tabel 98: Verhuismotivatie van zij die naar de stad zijn verhuisd volgens het type woning op het huidig adres Eengezinsw. Eengezinsw. Appartement Open gesloten Overige Totaal 2,4% 24,1% Job Zelfstandig - einde studies + aanvang studies (&blijven hangen) Echtscheiding 17,6% 18,2% 28,5% 3,5% 8,0% 12,4% 5,9% 9,1% 9,3% 7,3% Eigenaar worden 24,7% 15,9% 3,3% 12,2% 8,7% Dichter bij voorzieningen - liefde voor de stad 1,2% 4,5% 10,0% 12,2% 7,4% Samenwonen - Huwelijk 5,9% 10,2% 6,2% 4,9% 6,9% Te groot/ouderdom/gezondheid 3,5% 4,0% 5,9% 9,8% 5,2% Te kleine woning/tuin + kinderen/gezinsuitbreiding 8,2% 8,0% 1,9% 19,5% 4,4% Uit de vorige woning (verplichte verhuis) 7,1% 4,0% 2,9% Dichter bij familie 2,4% 2,3% 4,0% 2,4% Persoonlijke of familiale redenen 1,2% 1,7% 2,1% 2,4% Opportuniteit (te koop (via familie) sociale woning) 4,7% 2,3% 1,0% Te hoge woonkosten + financiële redenen 1,2% 2,8% 1,7% 7,3% 2,1% Geen reden - Toevalligheden - Onbekend 1,2% 2,3% 2,4% 7,3% 1,9% Terug naar streek van herkomst 3,5% 1,7% 1,0% 1,8% 2,1% 1,4% 1,2% 1,5% Overlijden 2,8% 10,2% 8,8% 3,6% 3,2% 2,1% 2,1% Betere ligging + omgeving + levenskwaliteit Groen en rust - stadshinder + Pro platteland -contra stad Samenlevingsproblemen (allochtonen) + onveiligheid 1,2% 1,1% 1,2% 1,1% Slechte staat meer comfort 2,4% 0,6% 1,0% 1,0% Einde carrière (job) 1,2% 0,5% 7,3% 0,7% 0,6% 0,7% 2,4% 0,6% 176 421 42 725 3,5% Verkoop (financiële, familiale, ...) Totaal 86 1,0% 4,9% 1,2% COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE 123 ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN VERHUISMOTIEVEN IN EN UIT DE VIJF GROTE STEDEN VAN BELGIË BELGIË DE Er is dus een logisch verband tussen de verhuisredenen en de woningtypologie. Een verhuizing naar de stad betekent vooral “kleiner” gaan wonen, dit is dus hoofdzakelijk in een appartement. De belangrijkste verhuisredenen hierbij zijn vooral: “het zelfstandig gaan wonen”, echtscheidingen, “dichter bij de voorzieningen gaan wonen & liefde voor de stad” en natuurlijk bovenal “het werk”. Een groot deel van deze respondenten woonde buiten de stad in een eengezinswoning en in het bijzonder in open type bebouwing. Respondenten die verhuisd zijn om eigenaar te worden of omdat ze te klein woonden, wonen nu hoofdzakelijk in een eengezinswoning, een groot deel woonde vroeger op een appartement. 4.3.2.8. De verhuisredenen richting stad volgens bewonersstatuut Tabel 99 geeft het verband tussen de verhuismotivatie en het bewonersstatuut op het oude adres. Het verhuizen omwille van het werk blijft natuurlijk veruit de belangrijkste verhuisreden, maar dit blijkt evenwel veel minder het geval te zijn voor zij die eigenaar zijn of in een sociale woning wonen. Dit zijn dan ook “stabielere” woonvormen. Dit gaat niet op voor zij die “inwonend” waren (doorgaans bij de ouders). Hier spelen een aantal voor de hand liggende redenen mee: het zelfstandig gaan wonen, het beëindigen van de studie, het huwelijk, gaan samenwonen en in het werk. De wens om eigenaar te worden komt uiteraard vooral in de huursector voor en opvallend ook bij diegenen die in de sociale huursector wonen. Respondenten die moeten verhuizen omwille van een echtscheiding waren doorgaans reeds eigenaar van hun woning. Ook het “te groot wonen” en gezondheids- en ouderdomsfactoren spelen het sterkst mee in deze categorie. Het zijn vooral de private huurders die gedwongen uit hun woning dienen te verhuizen. 124 COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN VERHUISMOTIEVEN IN EN UIT DE VIJF GROTE STEDEN VAN BELGIË BELGIË DE Tabel 99: Verhuismotivatie van zij die naar de stad zijn verhuisd volgens het bewonersstatuut op het oud adres Eigenaar Private huurder Sociale huurder 13,3% 22,3% 17,2% 35,3% 3,9% 3,0% 6,9% 24,7% 21,0% 4,8% 6,9% 4,3% Eigenaar worden 3,9% 16,7% 24,1% 1,7% Dichter bij voorzieningen - liefde voor de stad 6,1% 8,2% 6,9% 7,2% Samenwonen - Huwelijk 5,0% 3,3% Te groot/ouderdom/gezondheid 14,4% 3,3% Te kleine woning/tuin + kinderen/gezinsuitbreiding 5,5% 6,3% Job Zelfstandig - einde studies + aanvang studies (& blijven hangen) Echtscheiding Inwonend, Overige zonder huur 36,4% 24,1% 10,2% 9,1% 8,8% 9,1% 7,4% 8,7% 6,9% 13,6% 6,9% Totaal 0,0% 5,2% 1,7% 4,4% Uit de vorige woning (verplichte verhuis) 1,1% 7,1% 3,4% 1,3% Dichter bij familie 3,9% 4,5% 3,4% 1,3% Te hoge woonkosten + financiële redenen 1,1% 4,1% 3,4% Persoonlijke of familiale redenen 2,2% 1,9% 6,9% 2,1% 2,1% Opportuniteit (te koop (via familie) sociale woning) 3,3% 2,2% 1,3% 2,1% Geen reden - Toevalligheden - Onbekend 1,1% 2,2% 3,0% 1,9% Terug naar streek van herkomst 1,7% 2,2% 0,0% Betere ligging + omgeving + levenskwaliteit 0,6% 1,9% 3,4% Overlijden Groen en rust - stadshinder + Pro platteland -contra stad Samenlevingsproblemen (allochtonen) + onveiligheid 2,8% 1,5% 3,4% 2,8% 1,1% 2,2% 1,5% Slechte staat meer comfort 1,1% 1,1% Verkoop (financiële, familiale, ...) 2,2% 0,0% Einde carrière (job) 1,1% 0,7% 181 269 Totaal 9,1% 3,6% 3,2% 9,1% 27,3% 1,7% 2,1% 1,8% 1,5% 1,4% 1,2% 6,9% 0,4% 1,1% 0,4% 1,0% 0,7% 0,6% 29 235 11 725 Ook bij de verhuismotivatie volgens het bewonersstatuut op het nieuwe adres (Tabel 100) is het typisch dat de sociale huurders veel minder verhuisd zijn omwille van het werk. Deze respondenten zijn vaker verhuisd omwille van een echtscheiding (alleenstaande ouders), een overlijden of een te hoge woonkost. Ook in de private huursector is echtscheiding een belangrijke verhuisreden, de belangrijkste verhuisreden blijft wel “het werk”. Het is niet verwonderlijk dat de motivatie om eigenaar te worden heel sterk meespeelt voor zij die nu eigenaar zijn. De motivatie om zelfstandig te gaan wonen, speelt dan weer voornamelijk mee bij zij die in de huursector wonen (in het bijzonder de private huursector), en natuurlijk ook bij de “overige” waar ook de kamer- en studiowoningen zijn in vervat. Zij die moeten verhuizen omwille van gezondheids- en ouderdomsproblemen, zijn vaker inwonende zonder huur geworden (bij de kinderen), maar zitten ook in een de categorie “overige”, waar ook zorginstellingen toebehoren. COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE 125 ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN VERHUISMOTIEVEN IN EN UIT DE VIJF GROTE STEDEN VAN BELGIË BELGIË DE Tabel 100: Verhuismotivatie van zij die naar de stad zijn verhuisd volgens het bewonersstatuut op het huidig adres Eigenaar Private huurder Sociale huurder Inwonend, zonder huur Overige Totaal Job Zelfstandig - einde studies + aanvang studies (&blijven hangen) Echtscheiding 16,7% 29,9% 6,5% 6,7% 25,0% 24,1% 5,4% 12,8% 3,2% 6,7% 25,0% 10,2% 7,2% 9,2% 12,9% 20,0% Eigenaar worden 26,2% 1,1% Dichter bij voorzieningen - liefde voor de stad 7,2% 7,9% 6,5% Samenwonen - Huwelijk 3,6% 8,3% 6,5% 6,7% 8,8% 8,7% 7,4% 12,5% 6,9% Te groot/ouderdom/gezondheid 6,3% 3,8% 6,5% 26,7% 5,2% Te kleine woning/tuin + kinderen/gezinsuitbreiding 5,0% 4,0% 3,2% 6,7% 4,4% Uit de vorige woning (verplichte verhuis) 5,0% 2,9% 6,5% Dichter bij familie 2,7% 3,6% 0,0% Te hoge woonkosten + financiële redenen 0,9% 2,0% 12,9% Persoonlijke of familiale redenen 1,4% 2,5% Opportuniteit (te koop (via familie) sociale woning) 1,4% 1,6% 9,7% 6,7% Geen reden - Toevalligheden - Onbekend 0,9% 2,2% 3,2% 6,7% 12,5% 3,6% 6,7% 3,2% 6,7% 2,1% 2,1% 2,1% 12,5% 1,9% Terug naar streek van herkomst 1,4% 2,0% 3,2% 1,8% Betere ligging + omgeving + levenskwaliteit 0,9% 1,8% 3,2% 1,5% Overlijden Groen en rust - stadshinder + Pro platteland -contra stad Samenlevingsproblemen (allochtonen) + onveiligheid 1,4% 0,9% 12,9% 1,4% 1,8% 0,9% 1,2% 1,4% 1,3% 1,1% Slechte staat meer comfort 0,9% 0,7% Verkoop (financiële, familiale, ...) 0,9% 0,4% Einde carrière (job) 1,4% Totaal 221 3,2% 12,5% 1,0% 0,7% 0,4% 445 31 15 8 725 De stedelijke woningmarkt bestaat voor een veel groter deel uit huurwoningen dan de niet-stedelijke woningmarkt en dit is ook duidelijk af te leiden uit de veranderingen in het bewonersstatuut van de respondenten. De grootste veranderingen zijn er natuurlijk vooral voor zij die inwonend waren op het vorig adres. Zij gaan vooral op de private markt huren. Voor zij die vroeger inwonend waren, spelen vooral het werk en zelfstandig gaan wonen mee. Het valt verder op dat zij die vroeger eigenaar waren, minder verhuizen voor de job, en meer omwille van een echtscheiding alsook omwille van ouderdoms- & gezondheidsproblemen. Logischerwijze zijn vooral de respondenten die vroeger huurden (privaat of sociaal) verhuisd om eigenaar te worden. Voor zij die op het nieuwe adres eigenaar zijn, was dit de belangrijkste reden, in tweede instantie is dit “het werk”. De private huurders (op het nieuwe adres) hebben “het werk” ook als hoofdreden en verder het zelfstandig gaan wonen en echtscheiding. 126 COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN VERHUISMOTIEVEN IN EN UIT DE VIJF GROTE STEDEN VAN BELGIË BELGIË DE Bij zij die een sociale woning huren speelt “het werk” veel minder een rol, maar wel te hoge woonkosten, een echtscheiding of een overlijden. COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE 127 ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN VERHUISMOTIEVEN IN EN UIT DE VIJF GROTE STEDEN VAN BELGIË 4.3.3. VERHUISMOTIEVEN OM BUITEN DE STAD TE GAAN WONEN 4.3.3.1. De belangrijkste redenen om te verhuizen naar een woonplaats buiten de stad BELGIË DE De twee belangrijkste redenen voor een verhuisbeweging uit de stad zijn voornamelijk “de wens om eigenaar te worden” (17%) en “teveel aan stadshinder en het gebrek aan groen en rust” (17%). Twee andere belangrijke redenen zijn “het werk” (11%) en de behoefte aan meer ruimte (woning of tuin, kinderen of gezinsuitbreiding) (9%). Wat opvalt is dat hinderfactoren een belangrijke rol spelen en verder ook dat verhuizen omwille van het werk niet alleen een reden is om naar de stad te gaan wonen, maar dus ook een reden kan zijn om de stad te verlaten. Tabel 101: : De belangrijkste verhuisreden om buiten de stad te gaan wonen % N Eigenaar worden 17,4% 135 Groen en rust - stadshinder + Pro platteland -contra stad 17,0% 131 Job 10,6% 85 Te kleine woning/tuin + kinderen/gezinsuitbreiding 9,2% 72 Samenwonen – Huwelijk 5,8% 45 Samenlevingsproblemen (allochtonen) + onveiligheid 5,4% 41 Dichter bij familie 3,7% 28 Echtscheiding 3,5% 26 Te groot/ouderdom/gezondheid 3,4% 25 Betere ligging + omgeving + levenskwaliteit 3,0% 23 Terug naar streek van herkomst 2,8% 22 Geen reden - Toevalligheden – Onbekend 2,5% 19 Opportuniteit (te koop (via familie) sociale woning) 2,3% 18 Te hoge woonkosten + financiële redenen 2,3% 18 Slechte staat meer comfort 2,2% 17 Uit de vorige woning (verplichte verhuis) 1,9% 15 Belangrijkste verhuismotief Persoonlijke of familiale redenen 1,5% 12 Zelfstandig - einde studies + aanvang studies (&blijven hangen) 1,3% 10 Einde carrière (job) 1,3% 10 Dichter bij voorzieningen - liefde voor de stad 1,0% 8 Verkoop (financiële, familiale, ...) 1,0% 8 Overlijden Totaal 0,8% 6 100,0% 774 De hoofdredenen voor de staduitwaarste bewegingen zijn dus vooral motivaties die mensen min of meer dwingen om uit de stad weg te verhuizen. Men wil eigenaar worden of men wil groter gaan wonen of men wil het gezin gaan uitbreiden of men wil een tuin,... In de stad ontbreekt een voldoende kwalitatief aanbod om aan deze vraag te voldoen en zodoende verhuist men uit de stad. 128 COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN VERHUISMOTIEVEN IN EN UIT DE VIJF GROTE STEDEN VAN BELGIË BELGIË DE Indien men dan later weer kleiner wil gaan wonen of men verhuist omwille van zorgbehoevendheid of ouderdom dan maakt men vaak weer een verhuisbeweging in de andere richting. Opvallend is dat samenlevingsproblemen ook een belangrijke motivatie vormen om uit de stad te verhuizen. “Terug naar de streek van herkomst” en “het einde van de loopbaan” zijn doorgaans ook redenen om de stad te verlaten, maar deze komen vrij weinig voor. 4.3.3.2. De verhuisredenen uit de stad voor de 5 grote Belgische steden De verhuismotivatie om één van de steden te verlaten vertelt meer over de voornaamste pushfactoren per stad. Ook de redenen waarom men uit de stad verhuist kunnen sterk verschillen van stad tot stad. Globaal blijven “de wens om eigenaar te worden” en “het gebrek aan groen en rust & het teveel aan stadshinder” de belangrijkste redenen waarom men uit de stad verhuist. De wens om eigenaar te worden speelt evenwel in het bijzonder een grote rol in het Brusselse, terwijl deze reden dan weer bijzonder weinig meespeelt bij zij die uit Antwerpen suburbaniseerden. We zien ook duidelijk dat de hoge tewerkstellingsgraad in Brussel er voor zorgt dat bijna niemand uit Brussel verhuisd is omwille van het werk. Grafiek 44:Meest vermelde redenen om naar de stad te verhuizen voor de vijf grote steden van België Spontaan vermelde belangrijkste redenen om uit de stad te verhuizen (open vraag) 30,0% 25,0% 20,0% 15,0% 10,0% 5,0% 0,0% Antwerpen Eigenaar worden Brussel Fysische woonomgeving Charleroi Job Gezinsuitbreiding Gent Samenwonen - Huwelijk Luik Sociale woonomgeving COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE 129 ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN VERHUISMOTIEVEN IN EN UIT DE VIJF GROTE STEDEN VAN BELGIË BELGIË DE Tabel 102: Verhuismotivatie om buiten de stad te gaan wonen per stad Verhuismotieven Antwerpen Brussel Charleroi Gent Luik Totaal Eigenaar worden 7,2% 26,1% 17,2% 12,4% 21,9% 17,4% Groen en rust - stadshinder + Pro platteland -contra stad 15,8% 17,0% 17,2% 15,7% 19,4% 17,1% Job 10,8% 3,4% 9,9% 14,4% 15,5% 10,6% Te kleine woning/tuin + kinderen/gezinsuitbreiding 12,2% 8,5% 6,6% 11,1% 7,7% 9,2% Samenwonen - Huwelijk 10,1% 3,4% 6,0% 6,5% 3,2% 5,7% Samenlevingsproblemen (allochtonen) + onveiligheid 6,5% 11,4% 2,0% 3,9% 3,2% 5,6% Echtscheiding 5,0% 1,7% 7,9% 1,3% 1,9% 3,5% Dichter bij familie 5,0% 3,4% 5,3% 2,6% 1,3% 3,5% Te groot/ouderdom/gezondheid 5,0% 2,8% 2,6% 4,6% 2,6% 3,5% Betere ligging + omgeving + levenskwaliteit 2,9% 1,7% 5,3% 4,6% 0,6% 3,0% Terug naar streek van herkomst 2,2% 4,5% 3,3% 3,3% 0,6% 2,8% Geen reden - Toevalligheden - Onbekend 2,9% 0,6% 4,6% 4,6% 0,6% 2,6% Opportuniteit (te koop (via familie) sociale woning) 2,9% 1,7% 3,3% 3,9% 2,3% Te hoge woonkosten + financiële redenen 1,4% 5,1% 0,7% 1,3% 2,6% 2,3% Slechte staat meer comfort 2,9% 0,6% 3,3% 2,0% 2,6% 2,2% Uit de vorige woning (verplichte verhuis) 2,2% 2,3% 1,3% 1,3% 2,6% 1,9% 3,3% 2,0% 3,2% 1,7% 2,6% 1,3% Persoonlijke of familiale redenen Zelfstandig - einde studies + aanvang studies (&blijven hangen) 0,7% 1,1% 2,0% Einde carrière (job) 1,4% 2,3% 0,0% 1,3% 0,6% 1,2% Dichter bij voorzieningen - liefde voor de stad 0,7% 1,1% 0,7% 0,7% 1,9% 1,0% Verkoop (financiële, familiale, ...) 1,4% 0,7% 2,0% 0,6% 0,9% Overlijden 0,7% 1,1% 1,3% 0,6% 0,8% 139 177 154 152 774 Totaal 152 Het gebrek aan een tuin, het te klein wonen, de gezinsuitbreiding, in totaal een redelijk belangrijk motief om buiten de stad te gaan wonen, schijnt minder mee te spelen bij de beide Waalse steden. De respondenten die beweren uit de stad te zijn verhuisd omwille van samenlevingsproblemen (aanwezigheid van allochtonen, onveiligheidsgevoel, ...), concentreren zich in Antwerpen en opvallend in Brussel. Uit de stad gaan wonen om te gaan samenwonen of omwille van het huwelijk, komt veel minder voor in Luik en Brussel, maar hier lijkt er niet onmiddellijk een verklaring voor te zijn. Deze reden komt dan weer bijzonder veel voor bij zij die uit Antwerpen verhuisden. De vastgoedprijzen in Brussel lijken een rol te spelen, want hier komt “te hoge woonkost” het meest duidelijk naar voor. 130 COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN VERHUISMOTIEVEN IN EN UIT DE VIJF GROTE STEDEN VAN BELGIË 4.3.3.3. BELGIË DE Tevredenheid met de woning en de woonomgeving bij de uitwijkelingen De verschillen tussen de 5 steden voor wat betreft de mate waarin de nieuwe woning de verwachtingen heeft ingelost zijn opvallend klein. Dit is natuurlijk vooral afhankelijk van de kwaliteit van de woningen in de rand van deze steden. Voor het overgrote deel voldoet de woning aan de verwachtingen, de scores zijn evenwel opvallend beter dan bij de inwijkelingen. Tabel 103: In welke mate voldoet de nieuwe woning aan de verwachtingen bij de uitwijkelingen Antwerpen Brussel Charleroi Gent Luik Totaal Volledig 64,0% 59,1% 56,1% 64,5% 52,0% 59,1% Voor een groot deel 28,8% 30,1% 30,3% 27,7% 36,2% 30,6% Niet helemaal 5,0% 8,5% 9,7% 5,8% 7,9% 7,5% Helemaal niet 2,2% 2,3% 3,9% 1,9% 3,9% 2,8% 138 177 152 155 152 774 Totaal De grootste tevredenheid wordt opnieuw behaald bij Gent en Antwerpen. De laagste tevredenheid wordt behaald bij zij die uit Luik en Charleroi zijn verhuisd: daar voldoen de woningen dus het minst aan de verwachtingen. De tevredenheid over de vorige woning (Tabel 104) zou ons iets meer moeten kunnen leren over de motivatie om uit de stad weg te verhuizen; de woning kan immers een belangrijke pushfactor zijn. We zien dat de respondenten die uit de stad verhuisd zijn vaker tevreden zijn dan ontevreden, de tevredenheid ligt evenwel lager dan in de andere verhuisrichting. Tabel 104: In welke mate men tevreden was over de vorige woning? Antwerpen Brussel Charleroi Gent Luik Totaal Zeer ontevreden 3,6% 7,3% 9,9% 10,3% 5,9% 7,5% Eerder ontevreden 14,4% 9,0% 17,1% 16,1% 21,1% 15,4% Noch tevreden, noch ontevreden 13,7% 15,8% 17,1% 11,0% 19,1% 15,4% Eerder tevreden 33,1% 39,5% 27,6% 32,3% 27,6% 32,3% Zeer tevreden 35,3% 28,2% 28,3% 30,3% 26,3% 29,5% 138 177 152 155 152 774 Totaal Ditmaal zijn het Antwerpen en Brussel die de meeste respondenten-bewoners telden die tevreden waren over hun woning. Daarna volgen Gent en vervolgens Luik en Charleroi. De verschillen zijn hier venwel heel klein. Zoals ook reeds duidelijk was uit de inleiding is de tevredenheid over de huidige woning beduidend hoger voor zij die uit de stad weg verhuisd zijn. Opnieuw is de tevredenheid in Brussel het hoogst. De verschillen zijn evenwel dermate klein, dat hier heel weinig uit te concluderen valt. Dit heeft bovendien vooral te maken met de kwaliteit van de woningen buiten de stad COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE 131 ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN VERHUISMOTIEVEN IN EN UIT DE VIJF GROTE STEDEN VAN BELGIË BELGIË DE Tabel 105: In welke mate men tevreden is over de huidige woning? Antwerpen Brussel Charleroi Gent Luik Totaal Zeer ontevreden 6,5% 0,6% 2,6% 3,9% 3,3% 3,2% eerder ontevreden 1,4% 4,0% 4,6% 1,9% 0,7% 2,6% Noch tevreden, noch ontevreden 2,9% 1,7% 4,6% 8,4% 3,3% 4,2% eerder tevreden 36,2% 23,4% 22,9% 29,7% 36,0% 29,3% Zeer tevreden 52,9% 70,3% 65,4% 56,1% 56,7% 60,7% 138 177 152 155 152 774 Totaal De verschillen aangaande de mate waarin de nieuwe woonomgeving de verwachtingen inlost, zijn bij de respondenten die uit de stad zijn verhuisd heel miniem. Gemiddeld is de score evenwel beter dan bij een verhuisbeweging in de andere richting. Tabel 106: In welke mate de woonomgeving aan de verwachting voldoet? Antwerpen Brussel Charleroi Gent Luik Totaal Volledig 62,6% 57,4% 60,4% 64,1% 55,3% 59,8% Voor een groot deel 31,7% 30,1% 29,2% 26,3% 34,2% 30,2% Niet helemaal 5,0% 9,1% 7,1% 7,7% 7,9% 7,5% Helemaal niet 0,7% 3,4% 3,2% 1,9% 2,6% 2,4% 138 177 152 155 152 774 Totaal De graad van tevredenheid over de leefbaarheid van de woonbuurt (Tabel 107), zou een duidelijke indicator meten zijn als pushfactor uit de stad. Hier zijn er duidelijke verschillen tussen de Vlaamse en de Waalse steden, met vooral een negatieve beoordeling van de leefbaarheid van de stedelijke woonomgeving in de stad Charleroi. De leefbaarheid van het stedelijk leefmilieu in Brussel werd vrij gemiddeld geapprecieerd. Tabel 107: In welke mate men tevreden was over de leefbaarheid van de vorige buurt? Antwerpen Brussel Charleroi Gent Luik Totaal Zeer ontevreden 5,8% 10,2% 19,6% 9,0% 12,8% 11,6% eerder ontevreden 13,1% 12,5% 17,0% 9,0% 20,3% 14,3% Noch tevreden, noch ontevreden 10,9% 16,5% 17,6% 9,7% 16,9% 14,4% eerder tevreden 41,6% 34,7% 21,6% 36,1% 33,8% 33,4% Zeer tevreden 28,5% 26,1% 24,2% 36,1% 16,2% 26,3% 138 177 152 155 152 774 Totaal Tabel 108 leert ons dat de leefbaarheid van het niet-stedelijk leefmilieu door de respondenten die uit de stad zijn verhuisd duidelijk beter geapprecieerd wordt dan de leefbaarheid van het stedelijk leefmilieu. De vooruitgang is telkens groot, in het bijzonder natuurlijk bij Charleroi en Luik waar de scores van het stedelijk milieu heel laag waren. 132 COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN VERHUISMOTIEVEN IN EN UIT DE VIJF GROTE STEDEN VAN BELGIË BELGIË DE Tabel 108:In welke mate men tevreden is over de leefbaarheid van de huidige buurt? Antwerpen Brussel Charleroi Gent Luik Totaal Zeer ontevreden 1,4% 1,1% 2,6% 3,9% 2,0% 2,2% Eerder ontevreden Noch tevreden, noch ontevreden Eerder tevreden 0,7% 2,2% 28,8% 1,7% 2,9% 27,4% 5,9% 6,5% 21,6% 1,9% 3,9% 28,4% 3,9% 8,6% 30,9% 2,8% 4,8% 27,4% Zeer tevreden 66,9% 66,9% 63,4% 61,9% 54,6% 62,8% 138 177 152 155 152 774 Totaal Zowel voor wat betreft de woning alsook voor wat betreft de leefbaarheid van de woonomgeving scoren de niet-stedelijke respondenten beter. Voor wat betreft de tevredenheid over de leefbaarheid van de buurt scoren de Vlaamse Steden doorgaans beter dan de Waalse. Ook Brussel krijgt meestal een vrij hoge score. Deze verschillen zijn minder opvallend voor wat betreft de woning, dan voor de leefbaarheid van de woonomgeving. Het was reeds bekend dat de leefbaarheid van de woonomgeving in Vlaanderen veel beter werd beoordeeld dan in Wallonië, maar afgaande op onze steekproef zouden we dus kunnen besluiten dat dit vooral het geval is voor het stedelijk leefmilieu. 4.3.3.4. De verhuisredenen uit de stad naar leeftijd Tabel 109 zet de verhuisredenen om uit de stad te gaan uit ten opzichte van de verdeling per leeftijd. Het verhuizen omwille van het gebrek aan groen, rust en het teveel aan diverse hinderfactoren, is duidelijk een verhuismotivatie die voor alle leeftijdsklassen van toepassing is. Enkel de klasse van 80+ geeft deze reden niet aan, het aantal respondenten ligt hier evenwel bijzonder laag. COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE 133 ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN VERHUISMOTIEVEN IN EN UIT DE VIJF GROTE STEDEN VAN BELGIË BELGIË DE Tabel 109: Verhuismotivatie om uit de stad te gaan wonen per leeftijdsklasse Verhuismotief 18-24 25-34 35-49 50-64 65-79 80+ Totaal Eigenaar worden Groen en rust - stadshinder + Pro platteland -contra stad 13,5% 23,8% 18,7% 5,0% 1,7% 5,3% 17,4% 16,2% 12,8% 23,3% 26,0% 12,1% Job 8,1% 18,1% 9,9% 2,0% te kleine woning/tuin + kinderen/gezinsuitbreiding 10,8% 11,7% 11,5% 2,0% Samenwonen – Huwelijk 16,2% 8,4% 1,9% 1,0% 1,7% samenlevingsproblemen (allochtonen) + onveiligheid 2,7% 1,3% 6,9% 6,0% 15,5% 15,8% Dichter bij familie 8,1% 10,3% 10,5% Echtscheiding 2,0% 2,7% 4,0% 2,7% 5,3% 8,0% te groot/ouderdom/gezondheid betere ligging + omgeving + levenskwaliteit 2,7% Terug naar streek van herkomst 17,0% 10,6% 3,4% 9,2% 5,8% 5,4% 3,7% 3,5% 0,8% 10,0% 13,8% 31,6% 3,4% 2,3% 1,5% 1,0% 3,4% 10,5% 3,0% 4,0% 2,3% 3,0% 5,3% 2,8% Geen reden - Toevalligheden – Onbekend 5,4% 0,7% 2,7% 6,0% 5,2% 2,5% te hoge woonkosten + financiële redenen 2,7% 2,0% 1,5% 6,0% 3,4% 2,3% 3,0% 1,9% 1,0% 1,7% 0,7% 2,7% 4,0% 2,0% 1,9% 2,0% 1,3% 1,5% Opportuniteit (te koop (via familie) sociale woning) slechte staat meer comfort 2,7% Uit de vorige woning (verplichte verhuis) persoonlijke of familiale redenen Einde carrière (job) Zelfstandig - einde studies + aanvang studies (& blijven hangen) 2,7% 5,4% dichter bij voorzieningen - liefde voor de stad verkoop (financiële, familiale, ...) 1,7% 0,4% 10,3% 1,0% 3,4% 7,0% 3,4% 2,2% 1,9% 1,5% 5,3% 1,3% 1,3% 1,0% 1,5% 1,0% 1,7% 1,0% 2,7% 0,3% 0,8% 2,0% 3,4% 1,0% 0,4% 2,0% 5,2% 10,5% 0,8% 37 298 262 100 58 19 774 Overlijden Totaal 2,3% 5,3% Er is een evident verband tussen de leeftijd van de verhuizers en de verhuisreden. De motieven om te verhuizen hangen immers vaak samen met de levenscyclus. Het te klein wonen, het gebrek aan tuin, gezinsuitbreiding en de wens om eigenaar te worden, zijn verhuisredenen die duidelijk meespelen in de groep jonger dan 50. Ook het verhuizen uit de stad omwille van “het werk” komt vooral in deze groep voor, in het bijzonder in de leeftijdsklassen van 25 tot 34. Voor de oudere leeftijdsklassen spelen dan weer gans andere verhuisredenen mee. Logischerwijze zijn dit onder andere de typische gezondheids- en ouderdomsproblemen. Ook het dichter gaan wonen bij familie speelt een rol. Een aantal keer is hier ook het vereenzamen vermeld en ook een verplichte verhuisbeweging komt hier veel meer voor. Een verhuismotivatie die heel opvallend naar voor komt bij de oudste leeftijdsklassen is deze van de samenlevingsproblematiek. Hierin spelen de aanwezigheid van allochtonen en het onveiligheidsgevoel een belangrijke rol. In de groep van 25 tot 64 jaar speelt de terugkeer naar de streek van herkomst een rol, al was reeds duidelijk dat dit minder is dan verwacht. 134 COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN VERHUISMOTIEVEN IN EN UIT DE VIJF GROTE STEDEN VAN BELGIË BELGIË DE Bij de groep van 35 tot 64 jarigen is ook de slechte staat van de woning en het gebrek aan comfort een verhuisreden en bij de leeftijd van 50 tot 79 jarigen tenslotte ook de hoge woonkosten. 4.3.3.5. De verhuisredenen uit de stad naar gezinstypologie De analyse van de verhuismotivatie volgens de gezinstypologie op het vorig adres (Tabel 110) toont ons dat de twee belangrijkste verhuisredenen om zich uit de stad te vestigen, de wens om eigenaar te worden en “het gebrek aan groen en rust en het teveel aan stadshinder”, sterk meespelen voor quasi alle gezinstypes. Ook verhuizen omwille van het werk blijft een hele belangrijke verhuisreden en dit opnieuw bij quasi alle gezinstypes. Enkel de alleenstaande ouders met kinderen zijn niet verhuisd omwille van deze reden. Het is vrij logisch dat het vooral gezinnen met kinderen zijn (al dan niet alleenstaande ouders) die verhuizen omwille van het te klein wonen, het gebrek aan een tuin of gezinsuitbreiding. Al zal deze laatste reden ook wel meespelen in gezinnen “met partner” die de uitbreiding van het gezin gepland hebben. Zij die op het vorig adres bij hun ouders woonden, hebben opnieuw een heel uitgesproken verhuismotivatie. De hoofdreden hier is verhuis omwille van “het samen gaan wonen” en op de tweede plaats verhuizen omwille van “het werk”. De derde belangrijkste verhuisreden heeft te maken met het beëindigen van de studies en het zelfstandig gaan wonen. Verder merken we op dat “het samen gaan wonen” ook voor alleenstaanden een belangrijke reden was voor het verhuizen uit de stad, alsook het opzoeken van de nabijheid van familie. Samenlevingsproblemen, spelen hier ook sterker mee, alsook bij gezinnen met kinderen. COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE 135 ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN VERHUISMOTIEVEN IN EN UIT DE VIJF GROTE STEDEN VAN BELGIË BELGIË DE Tabel 110: Verhuismotivatie om uit de stad weg te gaan volgens de gezinstyplogie op het vorig adres met partner met met met en partner kinderen kinderen ouders Verhuismotief alleen Totaal Eigenaar worden 10,8% 24,2% 12,7% 21,6% 3,7% 17,4% Groen en rust - stadshinder + Pro platteland -contra stad 12,7% 16,3% 20,6% 23,4% 11,1% 17,0% job 10,8% 11,6% 10,0% 16,0% 10,6% te kleine woning/tuin + kinderen/gezinsuitbreiding 5,1% 8,4% 11,1% 14,3% 4,9% 9,2% Samenwonen - Huwelijk 7,6% 0,5% 3,2% 0,9% 35,8% 5,8% samenlevingsproblemen (allochtonen) + onveiligheid 7,0% 5,1% 7,9% 6,5% 1,2% 5,4% Dichter bij familie 5,7% 2,8% 7,9% 1,7% 3,7% 3,7% echtscheiding 1,9% 2,3% 6,3% 4,8% 1,2% 3,5% te groot/ouderdom/gezondheid 6,3% 4,7% 1,6% 1,3% 2,5% 3,4% betere ligging + omgeving + levenskwaliteit 1,9% 5,1% 1,6% 1,3% 3,7% 3,0% 2,5% terug naar herkomst 3,2% 3,7% 6,3% 0,9% Geen reden - Toevalligheden - Onbekend 2,5% 1,9% 6,3% 3,0% 3,2% te hoge woonkosten + financiële redenen 4,4% 0,9% Opportuniteit (te koop (via familie) sociale woning) 5,1% 1,4% 1,7% slechte staat meer comfort 5,1% 1,9% Uit de vorige woning (verplichte verhuis) 2,5% 2,8% persoonlijke of familiale redenen 3,8% 0,5% 2,2% Einde carrière (job) 1,3% 2,3% 0,0% dichter bij voorzieningen - liefde voor de stad 1,3% Overlijden Totaal 0,5% 2,5% 2,3% 1,7% 2,3% 3,2% 0,4% 2,2% 4,8% 1,3% 1,9% Zelfstandig - einde studies + aanvang studies (&blijven hang verkoop (financiële, familiale, ...) 2,8% 2,5% 1,6% 2,3% 1,2% 1,5% 9,9% 1,3% 1,3% 1,7% 1,0% 0,9% 1,0% 0,8% 1,3% 0,9% 1,6% 0,4% 158 215 63 231 81 774 De verdeling van de verhuismotivaties volgens de gezinstypologie op het huidig adres in Tabel 111 geeft grotendeels hetzelfde weer. De verdeling van de verhuisredenen is doorgaans dezelfde als volgens de gezinstypes op het oud adres. Er zijn dan ook minder respondenten die een gezinsverandering hebben gehad bij hun verhuisbeweging uit de stad Er blijven natuurlijk wel bepaalde verschillen. Zo is de verhuismotivatie “samen gaan wonen & huwelijk”, alsook de echtscheiding, duidelijk gelinkt aan een gezinsverandering. Bij de eerste groep woont men op het huidig adres logischerwijze met een partner en bij de tweede groep dan net weer niet. Daar waar bij een stadinwaartse verhuisbeweging omwille van een echtscheiding, de groep alleenstaanden, groter was, is nu de groep alleenstaande ouders met kinderen belangrijker. 136 COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN VERHUISMOTIEVEN IN EN UIT DE VIJF GROTE STEDEN VAN BELGIË BELGIË DE Tabel 111: Verhuismotivatie om uit de stad weg te gaan volgens de gezinstyplogie op het huidig adres met met partner en kinderen kinderen Verhuismotief alleen met partner Eigenaar worden 3,9% 20,1% 11,4% 24,9% 17,4% Groen en rust - stadshinder + Pro platteland -contra stad 9,7% 18,2% 20,0% 20,2% 17,0% job 16,2% 9,9% 11,7% 10,6% te kleine woning/tuin + kinderen/gezinsuitbreiding 1,9% 6,6% 11,4% 16,3% 9,3% Samenwonen - Huwelijk 0,6% 11,3% 1,4% 3,5% 5,8% samenlevingsproblemen (allochtonen) + onveiligheid 7,1% 3,3% 7,1% 6,2% 5,4% Dichter bij familie 7,1% 1,8% 7,1% 3,1% 3,7% echtscheiding 8,4% 1,5% 8,6% 1,2% 3,5% te groot/ouderdom/gezondheid 5,8% 4,0% 0,8% 3,4% terug naar streek van herkomst 5,2% 2,6% 5,7% 0,8% 3,0% betere ligging + omgeving + levenskwaliteit 1,9% 5,5% 1,4% 1,2% 2,8% Geen reden - Toevalligheden - Onbekend 3,2% 1,8% 5,7% 1,9% 2,5% te hoge woonkosten + financiële redenen 1,9% 3,3% 2,9% 1,6% 2,3% Opportuniteit (te koop (via familie) sociale woning) 3,9% 0,7% 2,7% 2,3% slechte staat meer comfort 4,5% 1,5% 2,9% 0,4% 2,2% Uit de vorige woning (verplichte verhuis) 2,6% 1,5% 5,7% 1,6% 1,9% persoonlijke of familiale redenen 5,2% 0,7% 1,4% 0,8% 1,5% Zelfstandig - einde studies + aanvang studies (&blijven hang 3,9% 1,5% dichter bij voorzieningen - liefde voor de stad 1,3% 0,7% 4,3% 0,8% 1,3% Einde carrière (job) 1,3% 1,8% verkoop (financiële, familiale, ...) 1,3% 1,8% 0,4% 1,0% Overlijden 2,6% Totaal 154 1,3% 1,0% 2,9% 274 Totaal 70 0,8% 257 773 Tot besluit kan gesteld worden dat een verhuisbeweging uit de stad minder gelinkt is aan een verandering in de gezinstypologie. Van de respondenten die uit de stad verhuisd zijn, was een veel kleiner aandeel op het vorig adres woonachtig bij hun ouders en van deze groep is een kleiner aandeel alleenstaand op het nieuw adres. Dit blijft evenwel nog steeds de groep met de meest uitgesproken verhuisredenen. Het zelfstandig gaan wonen is nu dus minder de enige verhuisreden, maar vooral het “samenwonen” en het huwelijk, alsook “het werk” en “het gebrek aan groen en rust en het teveel aan stadshinder”. De grootste groep van de respondenten met partner en kinderen hebben vrij duidelijke verhuisredenen, namelijk “eigenaar worden”, “gebrek aan groen & rust en te veel aan stadshinder”, een te kleine woning en ook opnieuw “het werk”. Wie op het oude adres enkel met de partner woonde, verhuist voornamelijk omwille van dezelfde redenen Alleenstaanden verhuizen behalve omwille van “het gebrek aan groen en rust” en “de wens om eigenaar te worden” ook omwille van “het werk” en “samenlevingsproblemen”. De eerste twee spelen vooral mee bij hen die op het nieuwe adres niet langer alleenstaand zijn, de andere bij hen die dit wel nog zijn. COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE 137 ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN VERHUISMOTIEVEN IN EN UIT DE VIJF GROTE STEDEN VAN BELGIË BELGIË DE Opnieuw valt het tenslotte op dat er weinig gezinsverandering is bij alleenstaande ouders en bij de verhuismotivaties is het opnieuw zo dat “het werk” hier geen rol speelt. 4.3.3.6. De verhuisredenen uit de stad naar onderwijsniveau “Het gebrek aan groen en rust en het teveel aan hinder” is voor alle opleidingscategorieën een belangrijke verhuismotivatie om uit de stad te gaan wonen. Voor de lager opgeleiden is dit zelfs de belangrijkste verhuismotivatie. Voor de hoger opgeleiden speelt “eigenaar worden” dan weer een veel belangrijkere rol en voor de universitairen is het werk opnieuw de belangrijkste reden om te verhuizen. Het zijn ook vooral hoger opgeleiden die uit de stad verhuizen omdat hun woning te klein is, al dan niet omwille van gezinsuitbreiding of men zou graag een tuin hebben. Tabel 112 toont verder aan dat het vooral de lager opgeleiden zijn die verhuizen omwille van samenlevingsproblemen. Het zijn natuurlijk ook vaak deze groepen die in deze wijken wonen waar de samenlevingsproblemen het sterkst meespelen. Verder spelen voor lager opgeleiden ook een te hoge woonkost, persoonlijke of familiale redenen, het verliezen van de vorige woning (verplichte verhuis) een significante rol, alsook het feit dat de woning te groot of te onaangepast is. Dit zijn quasi allemaal redenen die wijzen op een ongewenste verhuis, een verhuis door noodzaak. 138 COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN VERHUISMOTIEVEN IN EN UIT DE VIJF GROTE STEDEN VAN BELGIË BELGIË DE Tabel 112: Verhuismotivatie om uit de stad te gaan wonen volgens onderwijsniveau Verhuismotief Eigenaar worden hoger nietuniversitair universitair Totaal lager tso of bso aso 11,1% 11,9% 13,5% 24,0% 20,1% 17,4% 14,8% 16,3% 18,3% 18,0% 17,9% 17,0% 3,7% 7,4% 6,7% 9,5% 22,8% 10,6% 4,4% 11,1% 9,6% 10,0% 10,9% 9,2% Samenwonen - Huwelijk 4,4% 8,9% 2,9% 6,5% 5,4% 5,8% samenlevingsproblemen (allochtonen) + onveiligheid 10,4% 5,9% 7,7% 2,5% 3,3% 5,4% Dichter bij familie 5,9% 1,5% 9,6% 2,5% 2,2% 3,7% echtscheiding 3,0% 3,0% 2,9% 5,5% 1,6% 3,5% te groot/ouderdom/gezondheid 7,4% 2,2% 5,8% 2,0% 1,1% 3,4% betere ligging + omgeving + levenskwaliteit 6,7% 4,4% 1,9% 1,0% 2,2% 3,0% terug naar streek van herkomst 0,7% 3,0% 2,9% 3,5% 4,3% 2,8% Geen reden - Toevalligheden - Onbekend 2,2% 5,2% 1,9% 2,0% 1,6% 2,5% Opportuniteit (te koop (via familie) sociale woning) 2,2% 1,5% 2,9% 3,0% 2,2% 2,3% te hoge woonkosten + financiële redenen 3,0% 5,2% 1,0% 2,5% slechte staat meer comfort 3,0% 3,0% 1,0% 1,5% 1,6% 2,2% Uit de vorige woning (verplichte verhuis) 3,0% 1,5% 1,9% 1,5% 1,1% 1,9% persoonlijke of familiale redenen 4,4% 2,2% 1,9% 1,0% 2,2% 0,7% 2,9% 1,0% 1,5% Groen en rust - stadshinder + Pro platteland -contra stad job te kleine woning/tuin + kinderen/gezinsuitbreiding Zelfstandig - einde studies + aanvang studies (&blijven hang Einde carrière (job) 0,7% 0,0% 3,8% dichter bij voorzieningen - liefde voor de stad 3,7% 0,7% 1,0% verkoop (financiële, familiale, ...) 1,5% 3,0% Overlijden 1,5% 1,5% 0,0% 135 135 104 Totaal 4.3.3.7. 2,3% 1,5% 0,5% 1,3% 1,3% 1,1% 1,0% 1,0% 1,0% 0,8% 200 184 758 De verhuisredenen uit de stad naar woningtypologie Tabel 113 zet de verhuismotivatie van zij die uit de stad zijn verhuisd ten opzichte van het type woning op het oud adres. De wens om eigenaar te worden speelt vooral mee bij deze groep die uit een appartement is verhuisd. Dit is natuurlijk de sector waar het aandeel van de huurmarkt het hoogste ligt. Het teveel aan stadshinder en het gebrek aan groen en rust is vrij gelijkmatig verspreid over de verschillende huisvestingstypes, net alsook “het werk”. Het te klein wonen speelt natuurlijk vooral bij deze respondenten mee die op het oude adres op een appartement woonden. Opnieuw valt op dat men bij een echtscheiding vooral uit een eengezinswoning in open type bebouwing verhuist. men verhuist hier minder omwille van samenlevingsproblemen en het gebrek aan tuin en het te weinig ruim wonen speelt hier natuurlijk ook minder een rol. COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE 139 ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN VERHUISMOTIEVEN IN EN UIT DE VIJF GROTE STEDEN VAN BELGIË BELGIË DE Tabel 113: Verhuismotivatie van zij die uit de stad zijn verhuisd volgens het type woning het oud adres Eengezinsw. Eengezinsw. open gesloten Appartement Eigenaar worden Overige Totaal 13,8% 12,4% 23,0% 5,0% 17,4% Groen en rust - stadshinder + Pro platteland contra stad job 18,3% 20,7% 14,8% 12,5% 17,0% 10,1% 10,0% 9,0% 30,0% 10,6% te kleine woning/tuin + kinderen/gezinsuitbreiding 1,8% 7,2% 13,2% 7,5% 9,2% Samenwonen - Huwelijk 9,2% 7,6% 3,2% 10,0% 5,8% samenlevingsproblemen (allochtonen) + onveiligheid Dichter bij familie 3,7% 6,8% 5,5% 3,7% 4,4% 3,4% 2,5% 3,7% Echtscheiding 11,9% 4,0% 0,8% 2,5% 3,5% te groot/ouderdom/gezondheid 5,5% 4,8% 2,1% betere ligging + omgeving + levenskwaliteit 3,7% 2,0% 3,4% 2,5% 3,0% terug naar streek van herkomst 2,8% 3,2% 3,2% Geen reden - Toevalligheden - Onbekend 1,8% 3,6% 1,1% 10,0% 2,5% te hoge woonkosten + financiële redenen 0,9% 2,0% 3,2% 2,5% 2,3% Opportuniteit (te koop (via familie) sociale woning) slechte staat meer comfort 0,9% 0,4% 4,0% 4,6% 0,8% 1,6% 7,5% 2,2% Uit de vorige woning (verplichte verhuis) 0,0% 2,0% 2,4% 2,5% 1,9% persoonlijke of familiale redenen 0,9% 1,6% 2,1% 1,5% Zelfstandig - einde studies + aanvang studies (&blijven hang Einde carrière (job) 4,6% 1,2% 0,5% 1,3% 0,0% 2,4% 1,1% 1,3% dichter bij voorzieningen - liefde voor de stad 0,0% 1,2% 1,3% verkoop (financiële, familiale, ...) 1,8% 1,6% 0,0% Overlijden 0,0% 0,4% 1,3% 108 250 376 Totaal 5,4% 3,4% 2,8% 2,3% 1,0% 5,0% 1,0% 0,8% 40 774 Tabel 114 toont duidelijk aan dat er belangrijke verschillen zijn tussen de woningtypologie op het nieuwe adres en de verhuismotivatie. De twee belangrijkste verhuismotieven (de wens om eigenaar te worden en het te veel aan stadshinder, te weinig rust & groen) zijn blijkbaar vooral motieven geweest om een eengezinswoning te betrekken. Het percentage dat verhuisd is omwille van het werk is dan wel weer veel groter in de groep respondenten die een appartement heeft betrokken. We zien verder ook een aantal verhuismotieven die aanleiding kunnen geweest zijn voor het betrekken van een eengezinswoning in gesloten bebouwing, maar niet in open of halfopen bebouwing. Dit zijn telkens motieven die duiden op een minder sterke positie op de woningmarkt of op het feit dat men simpelweg nog niet sterk genoeg kan staan: huwelijk, samenwonen, verliezen van de vorige woning, echtscheiding, ... . Het karakter en daarmee samengaand ook het prijskaartje, zijn natuurlijk essentieel verschillend bij een eengezinswoning in open bebouwing en een eengezinswoning in gesloten bebouwing. 140 COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN VERHUISMOTIEVEN IN EN UIT DE VIJF GROTE STEDEN VAN BELGIË BELGIË DE Tabel 114: Verhuismotivatie van zij die uit de stad zijn verhuisd volgens het type woning het huidig adres Eengezinsw. Eengezinsw. open gesloten Appartement Eigenaar worden Groen en rust - stadshinder + Pro platteland contra stad job Overige Totaal 22,3% 26,7% 1,4% 2,9% 17,4% 23,7% 11,2% 11,5% 17,1% 17,0% 8,6% 9,6% 15,3% 17,1% 10,6% te kleine woning/tuin + kinderen/gezinsuitbreiding 14,0% 5,9% 4,8% 9,2% Samenwonen - Huwelijk 3,8% 8,0% 7,7% 5,8% 4,0% 3,7% 9,1% 14,3% 5,4% 11,4% 3,7% samenlevingsproblemen (allochtonen) + onveiligheid Dichter bij familie 1,6% 6,4% 3,3% echtscheiding 1,6% 4,3% 5,7% 8,6% 3,5% te groot/ouderdom/gezondheid 1,3% 0,5% 9,1% 11,4% 3,4% terug naar streek van herkomst 1,6% 2,7% 5,7% betere ligging + omgeving + levenskwaliteit 3,2% 2,7% 2,4% Geen reden - Toevalligheden - Onbekend 2,7% 2,7% 1,9% 2,9% 2,5% te hoge woonkosten + financiële redenen 2,2% 3,7% 1,0% 2,9% 2,3% 3,2% 0,5% 1,9% 2,3% Opportuniteit (te koop (via familie) sociale woning) slechte staat meer comfort 3,0% 2,8% 2,4% 2,1% 1,9% 2,2% Uit de vorige woning (verplichte verhuis) 0,8% 1,6% 4,3% 1,9% persoonlijke of familiale redenen 1,1% 2,1% 1,9% 1,5% 1,1% 0,5% 1,9% 2,9% 0,5% 3,8% 5,7% dichter bij voorzieningen - liefde voor de stad 0,3% 1,6% 1,9% 1,0% verkoop (financiële, familiale, ...) 0,5% 1,6% 1,4% 1,0% 1,1% 1,9% 2,9% 0,8% 187 34 774 Zelfstandig - einde studies + aanvang studies (&blijven hang Einde carrière (job) Overlijden Totaal 368 185 1,3% 1,3% Het teveel aan stadshinder en het gebrek aan rust en groen, alsook samenlevingsproblemen, spelen dus in mindere mate mee bij de respondenten die op het vorige adres in een eengezinswoning in open bebouwing woonden. Dit is natuurlijk vrij logisch omdat deze woningen vooral terug te vinden zijn in wijken waar deze problemen in mindere mate voorkomen. Echtscheidingen spelen in deze groep evenwel wel een opvallend grote rol. De wens om eigenaar te worden lijkt eerder mee te spelen bij deze respondenten die op het vorig adres een appartement betrokken, net als de motivering dat de woning te klein is, geen tuin heeft, ... . Al speelt deze laatste verhuisreden in mindere mate ook mee bij de respondenten die een eengezinswoning betrokken in gesloten type bebouwing. De respondenten die omwille van deze beide redenen verhuisd zijn, betrekken nu vooral een eengezinswoning, doorgaans in open type bebouwing. Respondenten die nu op een appartement wonen zijn vooral verhuisd omwille van “het werk”, ook dit is opnieuw vrij logisch. COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE 141 ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN VERHUISMOTIEVEN IN EN UIT DE VIJF GROTE STEDEN VAN BELGIË 4.3.3.8. BELGIË DE De verhuisredenen uit de stad naar bewonersstatuut Indien we de verhuismotivatie vanuit de bewonersstatus bekijken, dan zien we dat de twee belangrijkste verhuismotieven om uit de stad te verhuizen (eigenaar worden & het te veel aan stadshinder, te weinig rust & groen) minder meespelen voor zij die voorheen “inwonend” waren (Tabel 115). Het zijn vooral de wens om te gaan samenwonen of te trouwen en het werk die voor deze groep meespelen. De wil om zelfstandig te wonen is van veel minder belang voor zij die uit de stad verhuizen. Het spreekt voor zich dat zij die voorheen reeds eigenaar waren, niet hiervoor verhuisd zijn. Vooral het teveel aan stadshinder en het gebrek aan groen en rust heeft deze groep doen verhuizen, verder ook een te kleine woning, ouderdom- & gezondheidsredenen en samenlevingsproblemen. Huurders op de private markt wensen vooral eigenaar te worden, verder spelen ook nog andere redenen een rol, maar geen specifieke voor deze groep. Voor zij die vroeger huurden op de sociale huisvestingsmarkt, is het werk een minder belangrijke reden en is het teveel aan stadshinder en het gebrek aan groen en rust de belangrijkste verhuismotivatie, verder ook eigenaar worden en in mindere mate samenlevingsproblemen. 142 COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN VERHUISMOTIEVEN IN EN UIT DE VIJF GROTE STEDEN VAN BELGIË BELGIË DE Tabel 115: Verhuismotivatie van zij die uit de stad zijn verhuisd volgens het bewonersstatuut op het oud adres Eigenaar Private huurder Sociale huurder Inwonend, zonder huur Overige Totaal Eigenaar worden 7,9% 25,7% 13,0% 7,0% Groen en rust - stadshinder + Pro platteland -contra stad 23,1% 15,2% 15,2% 11,6% 14,3% 17,1% job 6,1% 12,0% 6,5% 15,1% 42,9% 10,6% te kleine woning/tuin + kinderen/gezinsuitbreiding 10,0% 9,6% 8,7% 5,8% Samenwonen - Huwelijk 3,1% 3,2% 2,2% 26,7% samenlevingsproblemen (allochtonen) + onveiligheid 7,9% 4,2% 8,7% 3,5% 5,4% echtscheiding 6,1% 2,0% 4,3% 4,7% 3,6% Dichter bij familie 4,8% 3,4% 2,2% 2,3% 3,6% te groot/ouderdom/gezondheid 8,3% 1,0% 6,5% betere ligging + omgeving + levenskwaliteit 4,4% 2,2% 2,2% 3,5% 3,0% terug naar streek van herkomst 1,3% 4,2% 2,2% 1,2% 2,8% Geen reden - Toevalligheden - Onbekend 3,1% 2,0% 4,3% 1,2% Opportuniteit (te koop (via familie) sociale woning) 1,3% 2,7% 8,7% te hoge woonkosten + financiële redenen 1,7% 2,5% 4,3% slechte staat meer comfort 2,2% 2,5% 4,3% Uit de vorige woning (verplichte verhuis) 0,9% 3,2% persoonlijke of familiale redenen 1,7% 1,5% 17,4% 9,1% 14,3% 5,8% 3,4% 14,3% 2,4% 2,3% 2,3% 2,3% 2,2% 1,9% 2,2% 2,3% 4,3% 8,1% 1,7% Zelfstandig - einde studies + aanvang studies (&blijven hangen) dichter bij voorzieningen - liefde voor de stad 0,9% 1,5% 1,2% 1,2% Einde carrière (job) 1,7% 0,7% 2,3% 1,2% verkoop (financiële, familiale, ...) 2,2% 0,5% Overlijden 1,3% 0,5% 1,2% 0,8% 229 407 Totaal 14,3% 1,3% 0,9% 46 86 7 775 Op het nieuwe adres maken eigenaars 56% en huurders 38 % van de respondenten uit. We zullen ons dan ook beperken tot deze twee categorieën. Het grote verschil tussen beide categorieën zit vooral in het feit dat zij die nu eigenaar is voor een groot deel verhuisd is om effectief eigenaar te worden en dat een groter deel van de respondenten die nu huurder is, verhuisd is omwille van het werk. Verder zijn er meer respondenten die nu huurder zijn, verhuisd omdat zij uit hun vorige woning werden gedwongen en tevens meer respondenten die verhuizen omwille van een echtscheiding. COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE 143 ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN VERHUISMOTIEVEN IN EN UIT DE VIJF GROTE STEDEN VAN BELGIË BELGIË DE Tabel 116: Verhuismotivatie van zij die uit de stad zijn verhuisd volgens het bewonersstatuut op het huidig adres Private Eigenaar huurder Sociale huurder Inwonend , zonder Overige huur Totaal Eigenaar worden 31,4% 0,6% Groen en rust - stadshinder + Pro platteland -contra stad 19,7% 15,7% 8,7% job 7,1% 15,1% 8,7% te kleine woning/tuin + kinderen/gezinsuitbreiding 9,2% 9,4% 13,0% Samenwonen - Huwelijk 4,1% 8,2% samenlevingsproblemen (allochtonen) + onveiligheid 4,4% 6,6% 8,7% 11,1% 5,4% Dichter bij familie 3,4% 4,1% 4,3% 11,1% 3,7% echtscheiding 1,2% 5,3% 8,7% 11,1% 3,5% te groot/ouderdom/gezondheid 1,9% 4,1% 13,0% 22,2% 3,4% betere ligging + omgeving + levenskwaliteit 3,6% 2,5% 3,0% terug naar streek van herkomst 2,2% 4,1% 2,8% Geen reden - Toevalligheden - Onbekend 2,2% 2,5% 4,3% te hoge woonkosten + financiële redenen 1,2% 3,8% 4,3% Opportuniteit (te koop (via familie) sociale woning) 1,7% 2,2% slechte staat meer comfort 1,5% 3,1% 4,3% 2,2% Uit de vorige woning (verplichte verhuis) 0,5% 3,8% 4,3% 1,9% persoonlijke of familiale redenen 0,5% 2,8% 8,7% 1,5% 0,5% 1,6% Zelfstandig - einde studies + aanvang studies (&blijven hangen) Einde carrière (job) 21,1% 17,0% 10,5% 11,1% 10,6% 11,1% 9,2% 10,5% 10,5% 5,8% 5,3% 2,5% 11,1% 21,1% 1,0% 1,9% 1,0% 1,3% verkoop (financiële, familiale, ...) 1,0% 0,9% Overlijden 0,7% 0,3% 4,3% 408 316 23 2,3% 2,3% 15,8% dichter bij voorzieningen - liefde voor de stad Totaal 17,4% 1,3% 1,3% 4,3% 1,0% 5,3% 19 1,0% 11,1% 0,8% 9 775 De opmerkelijkste verhuisredenen vinden we dus opnieuw terug bij zij die vroeger inwonend waren. Er zijn in deze groep opvallend veel respondenten die verhuisd zijn om te gaan samenwonen of omwille van het huwelijk. Voor zij die vroeger eigenaar waren speelt “het werk” en “eigenaar worden” een veel minder grote rol. “Eigenaar worden” is vooral belangrijk voor zij die vroeger op de huurmarkt woonden. Een groot deel van hen woont nu dus in zijn eigen woning. Een deel van hen is verhuisd omwille van het werk en huurt nu nog steeds een woning. 144 COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN VERHUISMOTIEVEN IN EN UIT DE VIJF GROTE STEDEN VAN BELGIË 4.4. BELGIË DE VERHUISREDENEN DIE EEN ROL SPELEN IN DE VERHUISBEWEGING VAN OF NAAR DE STAD 4.4.1. WELKE VERHUISREDENEN SPELEN EEN GROTE, EEN GEWONE OF GEEN ROL? 4.4.1.1. Inleiding Nadat er gevraagd werd welke de hoofdreden was van de verhuis naar de huidige woonplaats werden een aantal factoren voorgelegd die een rol kunnen spelen bij de beslissing om te verhuizen. Daarbij werd de vraag gesteld of deze factoren voor de betrokkene al dan niet een rol speelde bij de beslissing om te verhuizen. Vooreerst komen de verhuisredenen van de inwijkelingen aan bod en vervolgens deze van de uitwijkelingen. Telkens wordt ook ingezoomd op de verschillen tussen de vijf grote steden van België. Tabellen worden weergegeven in bijlage. 4.4.1.2. De verhuisredenen van de inwijkelingen naar de stad De belangrijkste factor (die bij 40% van de inwijkelingen een grote rol speelt) om in de stad te komen wonen is de wens om zelfstandig te gaan wonen. In Gent speelt deze factor voor bijna de helft (49%) mee in de verhuisbeslissing richting stad. In Charleroi (31%) speelt deze factor minder. Antwerpen, Brussel en Luik situeren zich rond het gemiddelde. Het zelfstandig willen gaan wonen is meestal de eerste stap in de verhuiscarrière en is dus sterk verbonden met de leeftijd. Aldus speelde bij 58% van de 18-24 jarigen en bij 45% van de 25-34 jarigen die richting stad verhuisden deze factor een grote rol en staat daarmee met voorsprong op de eerste plaats. Bij de andere leeftijdsgroepen speelde dit veel minder mee. Op de tweede plaats komt de te grote afstand tot het werk. Voor 32% speelt dit een grote rol om naar de stad te verhuizen. In Brussel is dit zelfs 42%. Hiermede hangt samen dat voor 22% het vinden van een nieuwe job een grote rol speelde in het verhuizen naar de stad (behoort tot dezelfde component). Deze reden komt in Antwerpen (9%) haast niet voor. Eveneens hiermee samenhangend is de slechte bereikbaarheid van de vroegere woonplaats, die volgens 20% een grote rol speelde. Ook de werkfactor speelt voornamelijk een rol bij de jongeren die een grote arbeidsmobiliteit hebben: voor 44% van de 18-24 jarigen speelde deze factor een grote rol en voor 36% van de 25-34 jarigen. Op de derde plaats komt het gaan samenwonen met de partner (dit speelt voor 28% een grote rol in de verhuisbeslissing). Dit is minder een reden in Charleroi (19%) dan in de andere steden. Ook hier is het duidelijk hoezeer dit verbonden is met de levenscyclus: het gaat om de tweede reden voor de 1824 jarigen (45%) en de derde voor de 25-34 jarigen (30%). Voor 25% speelde een grote rol de bewuste keuze in het centrum van de stad. Dit is vooral in Brussel (34%) en Gent (34%) het geval, maar helemaal niet in Charleroi (7%). Hierbij valt op dat in alle leeftijdsgroepen deze reden gelijkmatig aanwezig is. Voor de 50-64 jarigen die naar de stad verhuisden staat deze zelfs op nr. 2. COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE 145 ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN VERHUISMOTIEVEN IN EN UIT DE VIJF GROTE STEDEN VAN BELGIË BELGIË DE Tot dezelfde component hoort de volgende factor, namelijk gaan wonen in de nabijheid van vrienden. Dit speelt voor 23% een grote rol. Meer in Luik (31%) en Brussel (29%) dan in de andere steden. Ook deze is vrij gelijkmatig verdeeld over de leeftijdsgroepen. Het eigenaar willen worden blijft een belangrijke verhuisreden, ook in de richting van de stad (voor 21% speelt dit een belangrijke rol om in de stad te komen wonen). Vooral in Charleroi (32%) en haast niet in Gent (9%). Ook deze reden is sterk verbonden met de wooncarrière en wordt voornamelijk opgegeven door de 25-34 en de 35-49 jarigen (als vijfde en vierde reden). Voor de 35-49 jarigen is de belangrijkste factor voor de verhuizing naar de stad een scheiding. Voor 30% van deze leeftijdsgroep speelt dit een grote rol. Voor de oudere leeftijdsgroepen (vanaf 50 jaar is de belangrijkste verhuisreden richting stad, de wil om kleiner te gaan wonen (de vroegere woning was te groot), vaak gepaard met de te grote woonkosten. Voor de 65-pussers komt de verhuis naar de stad op de tweede plaats omwille van gezondheidsredenen. Voor de tachtig plussers tot slot valt ook nog de onveilige buurt op als bijkomende reden tot verhuis (op de vierde plaats). 4.4.1.3. De verhuisredenen van de uitwijkelingen uit de stad De reden die het meest genoemd wordt als factor die een grote rol speelde bij de verhuizing uit de stad is het meer rustig willen wonen (vermeld door 52% van de uitwijkelingen). Deze reden staat voor alle steden op de eerste of de tweede plaats, maar wordt opmerkelijk meer vermeld in Luik (64%), Charleroi (61%) en Brussel (57%) dan in Gent (39%) en Antwerpen (36%). Ook door alle leeftijdsgroepen komt deze reden bovenaan, weliswaar iets meer vermeld bij de 35-49 jarigen (60%) en de 50-64 jarigen (56%). Een factor die daar sterk bij aanleunt is de afwezigheid van een tuin of een te kleine tuin. Volgens 44% speelt deze factor een grote rol bij de verhuisbeslissing uit de stad. Deze factor speelt in alle steden, het meest in Brussel (54%), het minst in Antwerpen (34%). De andere drie steden zitten rond het gemiddelde. Het zijn vooral de gezinsvormers die deze reden aanhalen (57% bij de 25-34 jarigen en 45% bij de 35-49 jarigen). Ook de derde meest opgegeven reden behoort tot dezelfde component, namelijk het gebrek aan groen in de vroegere buurt (39%). Er zijn opvallende verschillen wat dit betreft tussen de steden: In Charleroi (55%) en Luik (52%) is dit de tweede meest vermelde reden, maar in Antwerpen en Gent (beiden 24%) ligt dit veel lager. Brussel scoort gemiddeld. Het gebrek aan groen wordt door alle leeftijdsgroepen die uitwaarts de stad verhuizen vermeld als reden. 37% verlaat de stad mede omwille van het feit dat de vorige woning te klein was. Deze reden wordt vooral aangehaald door de jongere leeftijdsgroepen (het meest door de 25-34 jarigen met 42%). Deze reden wordt het meest vermeld in Brussel (42%, het minst in Antwerpen (23%). De wens om eigenaar te worden komt op de vijfde plaats (33% verhuist mede om deze reden), het meest bij de 25-34 jarigen (46%). Een reden die bij de ouderen (65+) als derde reden voorkomt zijn gezondheidsfactoren. 146 COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN VERHUISMOTIEVEN IN EN UIT DE VIJF GROTE STEDEN VAN BELGIË 4.4.2. OP ZOEK NAAR DE LATENTE STRUCTUUR BINNEN DE VERHUISREDENEN 4.4.2.1. Inleiding BELGIË DE In wat volgt gaan we na of de 32 opgegeven verhuisredenen in de gesloten vraagstelling in een aantal latente eigenschappen of dimensies kunnen worden uiteengelegd. Dit doen we via een Principale Componentenanalyse (PCA) De 32 verhuisredenen worden gegroepeerd in deelgroepen. De verhuisredenen in zo’n groep correleren twee aan twee hoog en zij worden daarom geacht nagenoeg dezelfde dimensie te vertegenwoordigen2. De vraag die gesteld werd was of de vernoemde verhuisreden een grote rol, een gewone rol of geen rol speelde bij de beslissing om te verhuizen. We beschouwen deze indeling als zijnde interval meetniveau, wat veronderstelt dat de verschillen tussen de waarden kwantificeerbaar zijn. 4.4.2.2. Is een factoranalyse hier zinvol? Het Kaiser-Meyer-Olkin criterium (KMO) geeft hierop een antwoord. De waarde van KMO kan liggen tussen 0 en 1. Bij lage waarden van KMO (kleiner dan 0,50) moet factoranalyse niet toegepast worden, omdat de variabelen weinig of niets gemeenschappelijk hebben. Bij hoge waarden (groter dan 0,70) kan factoranalyse zonder bezwaar toegepast worden, bij waarden tussen 0,50 en 0,70 zal factoranalyse als beschrijvende en/of verklarende analysetechniek van beperkte betekenis zijn. Hier is KMO = 0.853 en dus is een factoranalyse zeker zinvol3. Tabel 117: KMO and Bartlett's Test Kaiser-Meyer-Olkin Measure of Sampling Adequacy. ,853 Bartlett's Test of Sphericity 4.4.2.3. Approx. Chi-Square 10523,919 df 496 Sig. ,000 Moeten er variabelen verwijderd worden? Variabelen die weinig of niets gemeenschappelijks hebben met andere variabelen kunnen bij de definitieve analyse het best worden verwijderd. Deze variabelen zijn herkenbaar aan de lage tot zeer lage beginwaarden van de communaliteit (in de Initial Statistics), als vuistregel: lager dan 0,10. De beginwaarde van de communaliteit van een variabele is niets anders dan de R2 die men krijgt indien de betreffende variabele uit de andere variabelen wordt voorspeld middels een multipele regressie. Een lage waarde van deze R2 betekent dat de variabele slecht voorspelbaar is uit de andere variabelen, en dus dat deze variabele weinig gemeenschappelijks heeft met de andere. Alle 2 Zie o.m. TACQ, J., Van probleem naar analyse. De keuze van een gepaste multivariate analysetechniek bij een sociaalwetenschappelijke probleemstelling, RISBO, De Lier, 1992 3 Ook uit de Bartlett's Test of Sphericity kan worden afgeleid dat een PCA in dit geval alleszins zinvol is. (sign. = 0.000) COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE 147 ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN VERHUISMOTIEVEN IN EN UIT DE VIJF GROTE STEDEN VAN BELGIË BELGIË DE variabelen hebben een initiële waarde van +0,1. De laagste is 0.358, de hoogste 0.667. Dus kunnen alle variabelen weerhouden worden. 4.4.2.4. Hoeveel componenten worden er weerhouden? Een eerste methode houdt rekening met het aantal componenten met een eigenwaarde groter dan 1 (d.i. het criterium van Kaiser). Volgens dit criterium worden uit de 32 indicatoren 9 componenten afgeleid. Samen zorgen zij voor 54,9% verklaarde variantie. Tabel 118: Total Variance Explained Component Extraction Sums of Squared Loadings Initial Eigenvalues 1 Total 5,468 % of Variance 17,086 Cumulative % 17,086 Total 5,468 % of Variance 17,086 Cumulative % 17,086 2 2,987 9,333 26,420 2,987 9,333 26,420 3 2,044 6,386 32,806 2,044 6,386 32,806 4 1,390 4,345 37,151 1,390 4,345 37,151 5 1,256 3,926 41,077 1,256 3,926 41,077 6 1,167 3,648 44,725 1,167 3,648 44,725 7 1,165 3,640 48,365 1,165 3,640 48,365 8 1,062 3,318 51,683 1,062 3,318 51,683 9 1,030 3,219 54,902 1,030 3,219 54,902 10 ,972 3,037 57,939 11 ,935 2,921 60,860 12 ,916 2,864 63,724 13 ,830 2,594 66,318 14 ,802 2,505 68,822 15 ,786 2,457 71,279 16 ,745 2,328 73,607 17 ,693 2,166 75,773 18 ,676 2,112 77,885 19 ,664 2,074 79,960 20 ,631 1,972 81,932 21 ,627 1,959 83,891 22 ,587 1,833 85,723 23 ,559 1,747 87,470 24 ,545 1,702 89,173 25 ,521 1,629 90,801 26 ,498 1,555 92,357 27 ,496 1,550 93,907 28 ,466 1,455 95,361 29 ,425 1,327 96,689 30 ,401 1,253 97,942 31 ,344 1,076 99,018 32 ,314 ,982 100,000 Extraction Method: Principal Component Analysis. 148 COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN VERHUISMOTIEVEN IN EN UIT DE VIJF GROTE STEDEN VAN BELGIË BELGIË DE Ook de Scree-test van Catell kan worden toegepast om het aantal componenten te reduceren. Zo zien we dat de knik in de elleboog aanwezig is vanaf 4 componenten. De vier componenten die aldus te voorschijn komen zijn echter inhoudelijk niet altijd duidelijk te interpreteren en laten onvoldoende nuance toe in het antwoordpatroon. Grafiek 45: Scree-test Scree Plot 6 5 4 3 Eigenvalue 2 1 0 1 5 3 9 7 13 11 17 15 21 19 25 23 29 27 31 Component Number Om voldoende nuancering en duidelijkheid mogelijk te maken werd beslist om 9 componenten op te nemen, mits toepassing van een Varimax-rotatie. Deze techniek is een vorm van orthogonale rotatie die als doel heeft de matrix A van factorladingen te herleiden tot een meer eenvoudige structuur. Het resultaat is als volgt. De totale verklaarde variantie van de negen componenten blijft 54,9%, maar deze verklaarde variantie is nu beter en eenduidiger verdeeld over de componenten. COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE 149 ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN VERHUISMOTIEVEN IN EN UIT DE VIJF GROTE STEDEN VAN BELGIË BELGIË DE Tabel 119: De verklaarde Variantie bij gebruik van 9 componenten en een Varimax-rotatie Compo nent 1 Initial Eigenvalues % of Varianc Cumulativ Total e e% 5,468 17,086 17,086 Extraction Sums of Squared Loadings % of Varianc Cumulativ Total e e% 5,468 17,086 17,086 Rotation Sums of Squared Loadings % of Varianc Cumulativ Total e e% 3,408 10,651 10,651 2 2,987 9,333 26,420 2,987 9,333 26,420 2,297 7,178 17,828 3 2,044 6,386 32,806 2,044 6,386 32,806 2,169 6,777 24,605 4 1,390 4,345 37,151 1,390 4,345 37,151 1,997 6,240 30,845 5 1,256 3,926 41,077 1,256 3,926 41,077 1,952 6,100 36,944 6 1,167 3,648 44,725 1,167 3,648 44,725 1,775 5,547 42,491 7 1,165 3,640 48,365 1,165 3,640 48,365 1,508 4,712 47,203 8 1,062 3,318 51,683 1,062 3,318 51,683 1,244 3,887 51,091 9 1,030 3,219 54,902 1,030 3,219 54,902 1,220 3,811 54,902 10 ,972 3,037 57,939 11 ,935 2,921 60,860 12 ,916 2,864 63,724 13 ,830 2,594 66,318 14 ,802 2,505 68,822 15 ,786 2,457 71,279 16 ,745 2,328 73,607 17 ,693 2,166 75,773 18 ,676 2,112 77,885 19 ,664 2,074 79,960 20 ,631 1,972 81,932 21 ,627 1,959 83,891 22 ,587 1,833 85,723 23 ,559 1,747 87,470 24 ,545 1,702 89,173 25 ,521 1,629 90,801 26 ,498 1,555 92,357 27 ,496 1,550 93,907 28 ,466 1,455 95,361 29 ,425 1,327 96,689 30 ,401 1,253 97,942 31 ,344 1,076 99,018 32 ,314 ,982 100,000 Extraction Method: Principal Component Analysis. In de onderstaande tabel worden de 32 indicatoren ingedeeld bij de negen hoofdcomponenten. Per indicator wordt aangegeven voor welke component de factorlading het hoogst is. In grijswaarden worden de indicatoren die samen een component vormen aangeduid. 150 COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN VERHUISMOTIEVEN IN EN UIT DE VIJF GROTE STEDEN VAN BELGIË BELGIË DE Tabel 120: De componentenmatrix volgens hoogste factorlading Component 1 2 8.9. Te grote verkeersdrukte ,748 ,171 8.8. Te veel lawaai ,740 ,326 8.26. Ik wilde meer rustig wonen ,691 ,320 ,138 8.12. Het gebrek aan groen in mijn vroegere buurt ,683 ,148 ,284 8.6. De afwezigheid van een tuin of een te kleine tuin ,530 ,520 -,103 8.7. Onvoldoende parkeermogelijkheid in de buurt ,526 ,259 ,187 ,102 ,127 8.5. De verloedering van mijn vroegere buurt ,350 ,115 ,126 ,146 8.15. Het racisme in mijn vroegere buurt ,106 ,656 ,143 ,316 ,637 8.13. Een onveilige buurt ,442 ,575 8.1. De vroegere woning was te klein ,190 8.18. Er was onvoldoende speelruimte voor kinderen ,362 8.19. Er gebeurde niet veel in mijn vorige woonplaats 8.30. Ik wilde bewust in het centrum van de stad gaan wonen 4 5 6 7 -,128 ,104 ,163 ,123 ,153 ,719 ,321 ,618 ,122 ,500 ,145 -,126 ,119 ,717 -,210 ,680 8.29. Ik wilde gaan wonen in de nabijheid van vrienden ,202 ,596 ,200 ,128 8.16. Ik woonde te ver van het werk 8.24. Ik vond een nieuwe job ,119 ,262 8.11. Een slechte bereikbaarheid van mijn vroegere woonplaats 8.27. Ik wilde een eigen woning bouwen ,115 8.20. Ik wilde eigenaar worden ,101 8.28. Wij wilden kinderen ,221 -,104 ,436 ,527 ,214 ,154 ,755 -,107 8.17. Ik woonde te ver van de school 9 ,141 ,127 8.10. Tekort aan basisvoorzieningen in de buurt (winkels, banken,…) 8 ,116 ,712 8.14. De sociale samenstelling van mijn vroegere buurt 8.3. De algemene woningkwaliteit was onvoldoende 3 ,128 ,344 ,754 ,160 ,467 ,375 ,467 ,101 ,122 ,321 ,731 ,267 ,694 ,375 ,477 ,108 COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE 151 ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN VERHUISMOTIEVEN IN EN UIT DE VIJF GROTE STEDEN VAN BELGIË 8.22. Ik wilde gaan samenwonen met mijn partner ,182 8.2. De vroegere woning was te groot ,162 ,335 -,113 ,153 ,145 ,106 -,199 -,249 ,133 ,586 -,148 ,466 ,175 ,124 -,241 ,794 ,185 8.23. Ik wilde gescheiden gaan wonen van mijn vroegere partner 8.21. Ik wilde zelfstandig gaan wonen -,201 DE ,735 ,191 8.31. Ik wilde terug naar mijn streek van herkomst 8.25. Ik kon over een bouwgrond of over een woning beschikken via financiële steun van familie of door erfenis ,416 -,157 8.32. Ik ben verhuisd omwille van gezondheidsredenen 8.4. Te hoge woonkosten van mijn vroegere woning ,248 BELGIË ,257 ,293 ,526 ,125 -,147 ,838 ,354 ,559 ,213 Extraction Method: Principal Component Analysis. Rotation Method: Varimax with Kaiser Normalization. Rotation converged in 10 iterations. Tot slot kunnen de componenten als volgt benoemd worden: 1. FYSOMG: Verhuis als gevolg van fysische woonomgevingsfactoren, zoals een gebrek aan rust, groen, tuin, parkeerplaatsen. 2. SOCOMG: Verhuis als gevolg van sociale omgevingsfactoren: verloedering, racisme, Onveiligheid, sociale samenstelling van de buurt. 3. WONKLEIN: Te kleine en onvoldoende kwaliteitsvolle woning. 4. CENTRUM: Bewust naar het centrum van de stad, omwille van voorzieningen en stedelijke sfeer. 5. WERK +BEREIKB: Een onvoldoende bereikbaarheid van werk, school, woning. 6. EIGENAAR: Eigen woningbezit, samen wonen en huwelijk, en kinderwens. 7. WNKOST: Een te grote en te dure woning en gezondheidsredenen. 8. TERUG: Terug naar de streek van herkomst en bouwgrond ter beschikking. 9. ZELFST: Gescheiden of zelfstandig gaan wonen. Deze negen componenten worden tevens als variabele in de databank opgenomen om verder correlaties te berekenen. Deze variabelen zijn bewaard onder de vorm van regressie factorscores (dit is de meest gebruikelijke methode voor het schatten van de factorscore). Het algemeen gemiddelde van de factorscores is 0 en de standaardafwijking is 1. Via de techniek Compare Means werd vervolgens voor de twee groepen (inwijkelingen en uitwijkelingen) nagegaan welke verschillen er zijn in verhuisreden tussen de vijf steden. 152 COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN VERHUISMOTIEVEN IN EN UIT DE VIJF GROTE STEDEN VAN BELGIË 4.4.2.5. BELGIË DE Bespreking van de hoofdcomponenten voor de verhuizers naar de stad De gegevens worden voorgesteld in een straaldiagram (radar), gebaseerd op de factorscores (Grafiek 46). Hoe kleiner deze zijn (en dus hoe meer naar het middelpunt toe van de cirkel) hoe meer dat deze factor meespeelt als verhuisreden. Grafiek 46: De verhuisredenen van de inwijkelingen naar de stad (factorscores van de negen hoofdcomponenten uit de PCA 1 FYSOMG 0,800 9 ZELFST 0,600 0,400 2 SOCOMG 0,200 0,000 -0,200 8 TERUG 3 WONKLEIN -0,400 -0,600 7 WONKOST 4 CENTRUM 6 EIGENAAR Antwerpen Brussel 5 WERK+BEREIKB Charleroi Gent Luik Totaal Er zijn twee clusters van redenen die in het algemeen voor de vijf steden samen worden opgegeven om in de stad te komen wonen. De eerste factor is het werk in combinatie met de bereikbaarheid (5 werk + bereikb). Men woonde te ver van het werk of men vond een nieuwe job in de stad. Ook een betere bereikbaarheid van de school voor de kinderen speelt hier mee en de slechte bereikbaarheid van de vroegere woonplaats (mobiliteits- en fileproblematiek). Deze reden geldt sterk in Brussel. In Antwerpen (reden nr. 3) en Charleroi (reden nr. 2) geldt ze minder. Gent (nr. 2) en Luik (nr. 1) zitten op het gemiddelde. De tweede factor die quasi even sterk scoort is de bewuste keuze voor de stad (4 centrum). Er gebeurde niet veel in de vorige woonplaats, men wil bewust in het centrum van de stad gaan wonen, met de nodige basisvoorzieningen in de onmiddellijke buurt en in de nabijheid van vrienden. In Antwerpen en Gent is dit reden nummer 1. In Brussel (zeer sterk) en Luik komt deze reden op de tweede plaats. Heel afwijkend is Charleroi waar deze reden slechts op de negende plaats komt. Zelfstandig of gescheiden gaan wonen van de vroegere partner is de derde groep van redenen om naar de stad te verhuizen. Deze reden geldt duidelijk meer in Antwerpen (reden nummer 2). De andere steden liggen dicht bij het gemiddelde (op nr. 3, 4 of 5). Opvallend is dat de eerste reden om naar Charleroi te verhuizen de woonkost is (voor de andere steden is dit slechts reden nr. 5 of 6). Het gaat o.m. over oudere volwassenen wiens woning te groot COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE 153 ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN VERHUISMOTIEVEN IN EN UIT DE VIJF GROTE STEDEN VAN BELGIË BELGIË DE was en die mede naar de stad verhuisden omwille van gezondheidsredenen en om mensen die te hoge woonkosten hadden. Deze reden speelt nog lichtjes mee om naar Luik te verhuizen, maar speelt quasi niet in Brussel en Antwerpen en helemaal niet in Gent (waar deze reden voornamelijk meespeelt om uit de stad te gaan wonen). In Antwerpen, Brussel en vooral in Gent is de factorscore zelfs groter dan nul, hetgeen wijst op het feit dat de woonkost eerder in de omgekeerde richting speelt, namelijk als factor om te verhuizen uit de stad. De prijzen van woningen in Gent, Antwerpen en Brussel in vergelijking met Luik en vooral Charleroi zijn hier zeker mede de oorzaak van. Verder kan nog gewezen worden op het feit dat de derde reden om naar Luik en Charleroi te komen wonen de terugkeer is naar de streek van herkomst, samen met het kunnen beschikken over een woning via financiële steun van familie of door erfenis (8 terugkeer), waar dit voor de Vlaamse steden daarentegen een duidelijke reden is om uit de stad te verhuizen. Dit bevestigt de totaal verschillende situatie op de woningmarkt in deze steden in vergelijking met de Vlaamse grote steden en in mindere mate Brussel. 4.4.2.6. De verhuisredenen uit de stad weg Duidelijk de meest vermelde groep van redenen om uit de stad weg te verhuizen zijn de fysische woonomgevingsfactoren, zoals te grote verkeersdrukte, te veel lawaai, rustiger willen gaan wonen, gebrek aan groen, afwezigheid van een tuin en onvoldoende parkeermogelijkheden in de buurt. In alle steden, met uitzondering van Antwerpen (derde reden) is dit de eerste reden die naar voor komt (1 FYSOMG). In vergelijking met het gemiddelde speelt deze reden vooral mee in Luik en vervolgens in Charleroi en Brussel. In Gent en vooral Antwerpen is dit minder. 154 COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN VERHUISMOTIEVEN IN EN UIT DE VIJF GROTE STEDEN VAN BELGIË BELGIË DE Grafiek 47: De verhuisredenen van de uitwijkelingen uit de stad (factorscores van de negen hoofdcomponenten uit de PCA 1 FYSOMG 0,400 0,300 9 ZELFST 0,200 2 SOCOMG 0,100 0,000 -0,100 -0,200 -0,300 -0,400 8 TERUG 3 WONKLEIN -0,500 -0,600 7 WONKOST 4 CENTRUM 6 EIGENAAR Antwerpen Brussel 5 WERK+BEREIKB Charleroi Gent Luik Totaal De tweede en de derde reden liggen zeer dicht bij elkaar, namelijk op nummer twee een te kleine of onvoldoende kwalitatieve woning, samen met onvoldoende speelmogelijkheden voor kinderen (3 WONKLEIN). Dit is uitgesproken het geval in Brussel en het minst in Charleroi. Op nummer drie staan de sociale leefomgevingsfactoren (2 SOCOMG) zoals de verloedering van de buurt, racisme, de sociale samenstelling en een onveilige buurt. Deze reden is het sterkst in Charleroi en Luik en veruit het zwakst in Gent (slechts reden nummer 8). In Antwerpen is dit reden nummer één. De vierde reden om de stad te verlaten is het verwerven van een eigen woning al dan niet samen met de kinderwens en het gaan samenwonen. Er is weinig verschil tussen de steden. Voor Gent kan nog vermeld worden dat de derde reden om uit de stad te verhuizen het terug gaan is naar de streek van herkomst. COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE 155 ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BESLUIT 156 COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE BELGIË ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGIË BESLUIT 5. BESLUIT 5.1. BESLUIT MET BETREKKING TOT HET BELGISCH MIGRATIEPATROON IN DE JAREN NEGENTIG In het eerste hoofdstuk van ons onderzoek hebben we op basis van een literatuurstudie het bestaand onderzoek over migraties bekeken en de belangrijkste kenmerken van het Belgisch migratiepatroon samengevat. In paragraaf 3.3 hebben we dan zelf een analyse gemaakt van de migratiebewegingen in België tijdens de jaren ’90. Enkele belangrijke hoofdkenmerken die reeds in eerder onderzoek werden besproken, zagen we hier bevestigd. - - - Er is een opvallend verschil in mobiliteit tussen Vlaanderen en Wallonië. In Wallonië is de verhuisintensiteit immers opvallend veel hoger. Vlamingen hebben de neiging om op relatief jonge leeftijd een eigen woning te kopen of te bouwen, waarna ze een langere tijd ruimtelijk stabiel zijn. De Waalse bevolking is veel minder gebonden aan een eigen woning waardoor ze ruimtelijk mobieler zijn en vaker verhuizen. Het Belgisch migratiepatroon wordt in sterke mate bepaald door de structuur van de stadsgewesten, waarbij men vooral de kernstad verlaat om zich te vestigen in de banlieue en de forensenwoonzone. Opvallend is daarbij de dominantie van het stadsgewest Brussel dat een relatief groot deel van België inneemt met zijn uitgestrekte banlieue en forensenwoonzone. Aan de kust en in een aantal gemeenten van de Ardennen is de mobiliteit relatief hoog door pensioensmigraties. Een aantal gebieden van aantrekking en afstoting zijn waarneembaar. Gebieden die opvallend veel inwoners aantrekken zijn de rand rond Brussel, het gebied ten zuidoosten van de hoofdstad, het oosten van Antwerpen, enkele gemeenten uit de Gentse banlieue en een gebied ten zuiden van Verviers. Gebieden die vooral inwoners verliezen zijn een groot deel van West-Vlaanderen en Oost-Limburg. Leeftijd is een belangrijke factor in de migratiedynamiek. Het migratiegedrag is immers sterk afhankelijk van de levensfase waarin men zich bevindt. Ook de ruimtelijke spreiding van verhuizingen is sterk leeftijdsgebonden. - - Jongvolwassenen ervaren een stedelijke levenswijze vaak als aantrekkelijk en verhuizen dan ook vaak naar de stad, waarbij ze uit de banlieue en de forensenwoonzone wegtrekken. De mobiliteit van twintigers is bijzonder hoog vermits deze leeftijd een levensfase markeert waarin een aantal gebeurtenissen voorvallen die gepaard gaan met verhuizingen: het ouderlijk huis verlaten, studeren, werken, trouwen of samenwonen… Opvallend is de bijzonder sterke aantrekkingskracht van de stad Gent tijdens de laatste jaren van de onderzoeksperiode. Deze stad heeft duidelijk aan populariteit gewonnen. Ook in de andere steden komen steeds meer jongeren toe, met uitzondering van het stadsgewest Charleroi. Deze stad verliest zelfs meer jongeren dan er toekomen, zowel in de kernstad en de volledige agglomeratie als de banlieue en forensenwoonzone Alle andere leeftijdscategorieën trekken eerder weg uit de stad. Dit geldt in het bijzonder voor de jonge gezinnen met kinderen. Zij willen een eigen woning kopen of bouwen in een rustige omgeving en verlaten daarom de kernsteden en de agglomeratie voor de banlieue of de forensenwoonzone. COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE 157 ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGIË BESLUIT Vermits ons onderzoek 10 jaren overspande (1992-2001) hebben we enkele veranderingen in het migratiepatroon kunnen optekenen. - - - - - In de Vlaamse steden is vanaf halverwege de jaren ’90 een duidelijke afname van de stadsvlucht merkbaar op 2 vlakken: de vertrekoverschotten in de agglomeraties nemen af, terwijl ook de vestigingsoverschotten in de banlieue en de forensenwoonzone verminderen. Ook in Brussel verlaten relatief minder mensen de stad. Hier is dit proces echter vroeger begonnen. In 1997 is de stadsvlucht met de helft verminderd tegenover het begin van de onderzoeksperiode, waarna de migratiesaldi zich gestabiliseerd hebben. De grote steden (Brussel, Antwerpen, Gent) verliezen aan het einde van de onderzoeksperiode nog steeds meer inwoners door binnenlandse migraties dan er toekomen. De totale migratiesaldi zijn echter wel positief omdat de binnenlandse vertrekoverschotten gecompenseerd worden door vestigingsoverschotten uit het buitenland. Het buitenlands migratiesaldo lag in 2001 dan nog eens extra hoog door de regularisatiecampagne waardoor een groot aantal personen die illegaal in België verbleven als inwijkingen uit het buitenland werden ingeschreven. In het Waals landsgedeelte is er geen afname van de stadsvlucht te noteren tegenover het begin van de onderzoeksperiode. Charleroi en Luik verliezen in de periode 1999-2001 zelfs meer inwoners dan in 1992-1994. Vanaf 1999 schijnt er wel een ommekeer op te treden en nemen de vertrekoverschotten weer af. Opvallend is wel dat Charleroi niet alleen bewoners uit de klassieke suburbaniserende groepen (zoals de jonge gezinnen met kinderen) verliest, maar dat ook de jongvolwassenen uit de agglomeratie van dit stadsgewest wegtrekken. Rond een aantal grote steden kunnen we een aantal fenomenen waarnemen die duiden op verzadigingsverschijnselen. In een aantal gebieden die bij het begin van de onderzoeksperiode de grootste migratiedruk kenden, zijn de verhuisintensiteit en de vestigingsoverschotten tijdens de onderzoeksperiode sterk afgenomen: de rand rond Brussel, het gebied ten zuidoosten van de hoofdstad, het gebied ten oosten van Antwerpen en de Kempen, enkele gemeenten in de banlieue van Gent, de gemeenten ten oosten van Leuven, de banlieue en forensenwoonzone van Luik. Een van de belangrijkste bepalende factoren van het Belgisch migratiepatroon in de jaren ’90 is nog steeds de stadsvlucht: men verlaat de kernsteden en de omliggende agglomeratiegemeenten voor de verder gelegen banlieue en forensenwoonzone. Deze stadsvlucht is bovendien sterk gelinkt aan de leeftijd. Het zijn vooral de jonge gezinnen met kinderen die uit de stad wegtrekken, terwijl de jongvolwassenen net worden aangetrokken door het stedelijk leven en dus in de andere richting verhuizen. Doorheen de tijd zijn een aantal cycli van meer of minder stadsvlucht waarneembaar die samenvallen met de economisch conjunctuur. Sinds midden jaren ’90 neemt de stadsvlucht echter af zonder dat er een gelijklopende economisch crisis plaatsvindt. Er moeten dus andere redenen gezocht worden voor de hernieuwe belangstelling voor de kernsteden en de afname van inwijkingen in de banlieue en forensenwoonzone. In een tweede deel van dit onderzoek zal aan de hand van een grootschalige verhuisenquête gepeild worden naar de achterliggende motivaties van de verhuizers, om zo een aantal verklaringen te kunnen geven voor het veranderende migratiepatroon. 5.2. BESLUIT M.B.T. DE VERHUISMOTIEVEN Voor het onderzoek naar de verhuismotieven van in- en uitwijkelingen in de vijf grote steden van België werd in het voorjaar van 2003 een telefonische bevraging gehouden bij circa 750 in- en 750 uitwijkelingen in Antwerpen, Brussel, Charleroi, Gent en Luik. De resultaten bevestigen een aantal 158 COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGIË BESLUIT algemene verhuisfactoren uit eerder verricht binnen- en buitenlands onderzoek, maar tonen ook enkele nieuwe accenten aan en gaan vooral in op de verschillen in verhuismotivatie tussen de vijf grote Belgische steden. 5.2.1. DE ALGEMENE VERHUISFACTOREN Uit ons onderzoek naar de verhuismotieven naar en uit de stad, komen de achterliggende factoren die de beslissing om te verhuizen beïnvloeden duidelijk naar voor. Dit is een bevestiging van hetgeen ook in eerdere studies reeds aan bod kwam. De belangrijkste factor daarbij is de levenscyclus, die sterk verbonden is met de leeftijd: jongeren verlaten het ouderlijk huis en verhuizen naar een kleine huurwoning die vaak gelegen is in de stad, waar ze alleen wonen of samen met de partner; de gezinsvormers verhuizen voornamelijk omwille van een te kleine woning en om eigenaar te worden, wat nog steeds een belangrijke reden is om de stad te verlaten; de gepensioneerden, wiens woning te groot geworden is en te kostelijk in onderhoud verhuizen naar een kleinere woning of gaan inwonen bij familie omwille van gezondheidsredenen of naar een aangepaste woonvorm in de stad. Deels verbonden met de levenscyclus speelt de gezinsvorming of –ontbinding. Iedere verandering in de gezinssituatie brengt bijna altijd een verhuisbeweging met zich mee. Huwen en samenwonen betekent vaak een verhuisbeweging die zowel naar of uit de stad kan leiden. Echtscheiding betekent meestal dat minstens één van de partners kleiner gaat wonen en dit vaak in de stad. Een derde factor is de sociaal-economische positie en daarmee gepaard gaande de positie op de woningmarkt. Zo blijkt uit ons, maar ook uit ander onderzoek, duidelijk dat hooggeschoolden veel meer verhuizen omwille van het werk en dat lager geschoolden en alleenstaande ouders vaker te maken hebben met een gedwongen verhuizing en meer aangewezen zijn op huren. Een volgende factor is de arbeidsmobiliteit die sterk gepaard gaat met het vinden van een nieuwe job (vooral jongeren verhuizen om deze reden, voornamelijk richting stad) en het dichter gaan wonen bij het werk (bereikbaarheidsfactor). Tot slot is er een toenemend belang van de woonomgeving als verhuisreden. Dit speelt in twee richtingen: enerzijds richting stad, door voornamelijk jongeren, die bewust kiezen voor een stedelijke leefwijze en cultuur (en daarbij ook de nabijheid van de voorzieningen appreciëren), anderzijds, door voornamelijk ouders met kinderen en ouderen, uit de stad omwille van de fysische en sociale woonomgevingsfactoren (lawaai, te weinig groen, geen tuin, onveiligheidsgevoelens,...). 5.2.2. DE VERHUISREDENEN RICHTING STAD Veruit de belangrijkste reden om naar de stad te komen wonen is het werk. Voor één vierde (24%) van de inwijkelingen is dit het geval. Voor 32% speelt de te grote afstand tot het werk een grote rol om in de stad te komen wonen, voor 22% speelde het vinden van een nieuwe job een grote rol en voor 20% speelde de slechte bereikbaarheid van de vroegere woonplaats een grote rol. In alle steden is werk de belangrijkste reden, maar er zijn wel verschillen. Deze reden speelt meer mee om naar Brussel (37%) en naar Gent (30%) te komen wonen, in Antwerpen (15%) en Luik (15%) wordt deze reden minder opgegeven en Charleroi (21%) zit rond het gemiddelde. COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE 159 ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGIË BESLUIT Verhuizen naar de stad omwille van het werk komt vooral voor bij de jongere leeftijdsgroepen en kan aangezien worden als een stap in de levenscyclus (28% voor de 18-24 jarigen en 32% voor de 25-34 jarigen, maar opvallend toch ook nog voor 18% bij de 35-49 jarigen). Dit hangt samen met de toegenomen mobiliteit en flexibiliteit van de arbeidsloopbaan. Voor de 50 jaar en ouderen speelt deze reden amper een rol om naar de stad te komen wonen. Enkele pas gepensioneerden (2 à 3 %) zegden wel verhuisd te zijn naar de stad omwille van eindeloopbaan. Ingedeeld naar gezinstypologie blijkt dat deze arbeidsflexibiliteit richting stad vooral aanwezig is bij de alleenstaanden, enerzijds de jongeren die nog thuis bij de ouders woonden (37%) en in de tweede plaats bij alleenstaanden (21%). Samenwonenden met partner (14%) en eventueel kinderen (11%) verhuizen opmerkelijk minder richting stad omwille van het werk. Verder is het zo dat hoe hoger de scholingsgraad hoe meer men omwille van het werk verhuist. Zo verhuisde 32% van de universitairen omwille van het werk richting stad, tegenover slechts 8% van diegenen met enkel een lager onderwijsdiploma. Wat te verwachten valt, is dat huurders of inwonenden zonder huur (bijna allemaal thuiswonende jongeren) gemakkelijker verhuizen omwille van het werk. Vervolgens zijn er drie hoofdredenen die dicht bij elkaar liggen. 10% van de ondervraagde inwijkelingen komt naar de stad om zelfstandig te kunnen wonen en voor liefst 40% van de inwijkelingen speelt dit een grote rol om naar de stad te verhuizen. Aangezien het vaak de eerste stap is in de wooncarrière is deze sterk verbonden met de leeftijd. Het gaat voornamelijk om jongeren (voor 22% van de 18-24 jarigen en 12% van de 25-34 jarigen is dit de belangrijkste reden en voor 58% van de 18-24 jarigen speelt dit een grote rol) uit alle onderwijsniveaus die omwille van de studies of na afstuderen zich officieel in de stad vestigen in een huurappartement. Dit komt veel meer voor in Gent (voor 16% de belangrijkste reden en voor 49% speelt dit een grote rol) en veel minder in Charleroi (zonder universiteit, 6%). Een derde spontaan opgegeven reden om naar de stad te komen wonen is echtscheiding (9% noemt dit spontaan de belangrijkste verhuisreden). Dat deze reden op de derde plaats staat heeft te maken met het toegenomen aantal echtscheidingen en de beschikbaarheid van kleinere en betaalbare woningen in de stad. Er zijn geen significante verschillen tussen de vijf grote steden. Het gaat vooral om de volwassenen groep tussen 35 en 49 jaar, waaruit maar liefst één vijfde (22%) naar de stad verhuisde omwille van echtscheiding en om ex-partners met kinderen die eigenaar waren van een eengezinswoning buiten de stad. Voor 30% van de 35-49 jarigen speelde echtscheiding een grote rol om naar de stad te verhuizen. Een op het eerste zicht minder verwachte reden om naar de stad te komen wonen is het kopen van een woning in de stad (9% geeft dit als belangrijkste reden op en voor 21% speelde dit een grote rol). Er zijn weinig verschillen tussen de vijf steden, met uitzondering van Charleroi waar deze reden door 14% als belangrijkste wordt aangegeven. Het is logisch dat deze reden meer wordt opgegeven door gezinnen met kinderen (18%). Men zou verwachten dat het eerder de hogere inkomensgroepen zijn die zich de aankoop van een woning in de stad kunnen veroorloven, maar dit is niet het geval in onze 160 COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGIË BESLUIT steekproef. De lagere inkomensgroepen (of onderwijsniveaus) zijn er zelfs lichtjes oververtegenwoordigd. Het gaat voornamelijk over gezinnen die eerder huurder waren van een appartement en die nu eigenaar worden van een woning of appartement in de stad. 7% verhuist op de eerste plaats naar de stad omwille van de stedelijkheid op zich en de stedelijke voorzieningen (basisvoorzieningen, dicht bij de onderwijs-, de culturele en recreatieve stedelijke voorzieningen). Voor 25% speelde de bewuste keuze om in het centrum van de stad te gaan wonen een grote rol. Deze reden komt in alle leeftijdscategorieën gelijkmatig voor. In Antwerpen is dit de tweede belangrijkste opgegeven reden (12%) en in Charleroi speelt deze reden amper een rol (3%). De drie andere steden scoren rond het gemiddelde. In Gent en Brussel speelde deze stedelijkheid voor telkens 34% een grote rol om in de stad te komen wonen. 7% verhuist in de eerste plaats naar de stad omwille van huwelijk of samenwonen en voor 28% speelde dit een grote rol. Het gaat meestal om jongeren die nog thuis of alleen woonden. Het gaat duidelijk om een fase in de levenscyclus, die vaak een eerste zelfstandige stap betekent in de wooncarrière. 5% is in de eerste plaats naar de stad verhuisd omwille van een te grote woning, gezondheidsredenen, ouderdom en handicap. Deze reden komt in alle steden vrij gelijkmatig voor. Circa één derde van de 65-plussers zegt dat het feit dat de vroegere woning te groot was, een grote rol speelde. Vaak gaat dit gepaard met te grote woonkosten. Voor de 65-plussers komt de verhuis naar de stad omwille van gezondheidsredenen op de tweede plaats. Het gaat vaak, doch niet uitsluitend om alleenstaande ouderen. En de nieuwe woning betreft vaak een collectieve woonvormen of het inwonen bij één van de kinderen. In het algemeen leidt gezinsuitbreiding en een te kleine woning (met een tuin) naar een zoektocht naar een nieuwe woning die men dan vaak buiten de stad vindt. Beleidsmatig interessant is toch dat 4% als eerste reden tot verhuis naar de stad opgeeft een geschikte woning gevonden te hebben die aan deze behoeften voldoet. Dit geldt echter enkel voor Luik (7%), Antwerpen (5%) en Charleroi (6%,) maar quasi niet voor Brussel (1%) en Gent (2%). Opvallend is dat 4% van alle ondervraagde inwijkelingen naar de stad kwam wonen omwille van een gedwongen verhuis als gevolg van een uit huis zetting, door problemen met de eigenaar of het einde van het huurcontract. Dit wordt wat meer vermeld in Charleroi, Luik en Antwerpen en minder in Brussel en Gent. Bovenstaande 9 redenen werden door 80% van de respondenten spontaan opgegeven als zijnde de belangrijkste om naar de stad te verhuizen. Daarnaast gaven 20% van de naar de stad ingeweken respondenten nog een andere reden op. Deze redenen werden in 13 categorieën onderverdeeld, waarvan geen enkele meer dan 2% vertegenwoordigt. 5.2.3. DE VERHUISREDENEN UIT DE STAD De twee meest vermelde redenen om uit de stad weg te verhuizen die beiden evenveel vermeld worden zijn enerzijds het eigenaar worden van een woning buiten de stad (17%) en anderzijds de fysische woonomgevingsfactoren (17%). COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE 161 ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGIË BESLUIT 17% zegt in de eerste plaats uit de stad weg te verhuizen om eigenaar te worden van een woning buiten de stad. Voor 33% speelde dit een grote rol. Deze reden komt meer voor in Brussel (26%) en Luik (21%) en minder in Gent (14%) en vooral Antwerpen (7%). Charleroi scoort gemiddeld (17%). Het zijn vooral de 25-34 jarigen (24%) en de 35-49 jarigen (19%) en quasi niet bij de oudere leeftijdsgroepen die omwille van de aankoop van een eigendom (woning of appartement) uit de stad verhuizen. Het gaat vooral over partnergezinnen die in de stad huurden met een hoog sociaaleconomisch niveau. Eveneens 17% van de respondenten zegt in de eerste plaats verhuisd te zijn naar een plaats buiten de stad omwille van de fysische woonomgeving: het gebrek aan rust en groen, het lawaai, het drukke verkeer en de vervuiling in de stad en in het algemeen ook door een “echte afkeer van de stad” en juist een “liefde voor het platteland”. Deze belangrijkste reden staat in alle steden op de eerste of de tweede plaats en er zijn weinig verschillen tussen de steden. Het zijn vooral de 50-64 jarigen (26%) en de 35-49 jarigen (23%) die omwille van deze redenen uit de stad verhuizen, evenals de gezinnen met kinderen. Naar onderwijsniveau is er geen verschil. Opvallend is wel dat er verhoudingsgewijze meer eigenaars die uit de stad weg verhuizen (23%) deze reden opgeven dan huurders (15%). Voor liefst 52% van de uitwijkelingen speelde het meer rustig willen wonen een grote rol om uit de stad weg te verhuizen. Deze reden komt meer voor in Luik (64%), Charleroi (61%) en Brussel (57%) dat in Gent (39%) en Antwerpen (36%). Voor 44% speelde de afwezigheid van een tuin of een te kleine tuin een grote rol (dit speelt in alle steden, maar het meest in Brussel (54%), het minst in Antwerpen (34%). Voor 39% speelde het gebrek aan groen in de vroegere buurt een grote rol. Ook hier zijn er opvallende verschillen tussen de steden: in Charleroi (55%) en Luik (52%) is dit de tweede meest vermelde reden, maar in Antwerpen en Gent (beiden 24%) ligt dit veel lager. Brussel scoort gemiddeld. Na de voorgaande twee hoofdredenen zijn er twee staduitwaartse verhuisredenen redenen die door telkens circa 10% worden opgegeven. De eerste heeft te maken met het werk. Ook hier gaat het voornamelijk om jongeren (het meest, 18%, bij de 25-34 jarigen), echter niet enkel alleenstaanden (16%), maar ook koppels (10% of koppels met kinderen (12%). Bij de universitairen wordt deze reden veel meer vermeld (23%) dan bij de andere onderwijsniveaus (minder dan 10%) en ook bij de private huurders (12%) komt deze reden meer voor dan bij de eigenaars (6%) en de sociale huurders (6%). Voor de gezinnen met kinderen geldt de kinderwens, gezinsuitbreiding, een te kleine woning en/of het ontbreken van een tuin als belangrijke reden om de stad te verlaten: 9% in totaal, 14% voor de koppels met kinderen. Er is geen verschil naar onderwijsniveau. Deze reden geldt meer voor appartementsbewoners (13%). Voor 37% speelde een te kleine woning een grote rol om uit de stad te verhuizen. 6% vermeldt als hoofdreden om de stad te verhuizen huwelijk of samenwonen. Het is evident dat dit vooral geldt voor de jongeren (16% bij de 18-24 jarigen) en voor de nog thuiswonenden (36%). 162 COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGIË BESLUIT 5% is uit de stad verhuisd omwille van de sociale omgevingsproblematiek zoals onveiligheidsgevoel of problemen met allochtonen. Dit geldt meer bij de oudere leeftijdsgroepen (16% bij de 65-79 jarigen en de 80plussers) en bij de lagere inkomensgroepen (10% bij diegenen met enkel lager onderwijs). Bovenstaande redenen zijn goed voor 65% van het totaal. 35% gaf nog een andere reden op. De belangrijkste daarvan zijn het om het dichter gaan wonen bij familie (4%), echtscheiding (3%), ouderdoms- en gezondheidsredenen (3%), de ligging van de nieuwe woning (3%), terug naar de streek van herkomst (3%). 5.2.4. DE VERHUISMOTIEVEN PER STAD 5.2.4.1. Antwerpen In vergelijking met het totale patroon van de vijf grote steden, speelt in Antwerpen het werk veel minder een rol om naar de stad te komen. Daarentegen verhuist men meer naar Antwerpen omwille van de aanwezige voorzieningen en omwille van een echtscheiding. De redenen om uit deze stad te verhuizen, sluiten vrij goed aan bij de andere steden. De sociale omgeving en in het bijzonder samenlevingsproblemen, alsook de fysische woonomgeving (het gebrek aan groen en rust en allerlei hinderfactoren), een te kleine woning, het ontbreken van een tuin en kinderwens zijn belangrijke redenen om uit Antwerpen te verhuizen. Eigenaar worden is in vergelijking met de andere steden evenwel veel minder een reden om uit Antwerpen te verhuizen. Voor wat betreft de tevredenheid over de woonomgeving en de woning scoort Antwerpen gemiddeld, maar wel beduidend beter dan in Charleroi en Luik. 5.2.4.2. Brussel In het Brussels Hoofdstedelijk Gewest speelt het hoge tewerkstellingsaanbod duidelijk een belangrijke rol als reden waarom men naar de stad verhuist. Het werk is hier immers veruit de belangrijkste verhuisreden. Verder vormen ook het hoge voorzieningenniveau en het grootstedelijk karakter een aantrekking naar deze stad. Brussel scoort ook goed voor zij die zelfstandig willen gaan wonen, al dan niet na echtscheiding. Het is duidelijk dat het hoge tewerkstellingsaanbod in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest er ook voor zorgt dat verhuizen omwille van het werk absoluut geen reden is om uit Brussel te verhuizen. Vooral de beperkte mogelijkheden om hier eigenaar te worden (de hoge vastgoedprijs) van een voldoende ruime gezinswoning en een aantal fysische maar ook sociale omgevingsfactoren (in het bijzonder samenlevingsproblemen) zijn de belangrijkste redenen om Brussel te verlaten. Het gaat dan voornamelijk koppels met kinderen. 5.2.4.3. Charleroi In Charleroi spelen het eigenaar worden en het werk zowel mee als reden om te gaan wonen in als uit de stad. Er worden in Charleroi ook bijzonder veel eengezinswoningen betrokken, zowel in open als in gesloten bebouwing. Het is dan ook weinig verwonderlijk dat de evolutie van de bewonersstatus en het woningtype bij een verhuisbeweging van en naar de stad Charleroi vrij verschillend is ten opzichte van de andere steden. COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE 163 ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGIË BESLUIT Charleroi heeft verder bij een verhuisbeweging naar de stad een laag percentage inwonenden op het oude adres, terwijl dit in de andere richting vrij hoog ligt. Dit kan aantonen dat Charleroi minder in de smaak valt bij jongere huishoudens als locatie voor een eerste vestiging. De stad heeft dan ook de jongste uitwijkelingen Daarentegen zijn er wel veel meer gezinnen met kinderen, in het bijzonder éénoudergezinnen, die naar Charleroi verhuizen. Het gaat om zwakkere groep op de woningmarkt met een hoog percentage gedwongen verhuisbewegingen. Tenslotte bemerken we ook dat Charleroi de laagst geschoolde inwijkelingen heeft van de 5 steden. De belangrijkste reden om naar Charleroi te verhuizen is het werk, evenwel niet zo belangrijk als bij de andere steden. Opvallend is het hoge aandeel gezinnen dat naar Charleroi komt wonen om eigenaar te worden. Een lager aandeel komt naar de stad om zelfstandig te gaan wonen en gemiddeld iets meer omwille van echtscheidingen. De stedelijke voorzieningen en het stedelijk milieu op zich spelen tenslotte een mindere rol om naar Charleroi te verhuizen. De belangrijkste reden om de stad Charleroi te verlaten zijn de fysische en sociale omgevingsfactoren. Dit wordt bevestigd door de lage tevredenheidsscores voor de woning, en vooral voor de leefbaarheid van de woonomgeving. 5.2.4.4. Gent In Gent is het werk de belangrijkste reden om naar de stad te komen wonen, maar het is vooral ook de stad bij uitstek waar men naartoe verhuist om zelfstandig te gaan wonen, vaak na het beëindigen van de studies. De aanwezigheid van de universiteit speelt in deze dynamiek een belangrijke rol. De inwijkelingen hebben gemiddeld een hogere opleiding genoten en bijgevolg ook een vrij hoog tewerkstellingsniveau. Verder is ook het aanbod aan voorzieningen en de stedelijkheid een belangrijke reden om naar de stad te verhuizen. Ook in Gent is de fysische woonomgeving de belangrijkste reden om uit de stad te verhuizen, de sociale woonomgeving speelt dan weer veel minder een rol. Gent is ook de stad waar de leefbaarheid van de stedelijke woonbuurt het best werd beoordeeld. Verder spelen ook hier de wens om eigenaar te worden en het beschikken over een te kleine woning, geen tuin en gezinsuitbreiding een rol om uit de stad te verhuizen. 5.2.4.5. Luik Luik tenslotte heeft weinig uitgesproken aantrekkingsfactoren, maar wel vrij uitgesproken afstotingsfactoren: gebrek aan groen en rust, teveel aan stadshinder, eigenaar worden en opvallend ook het werk. Deze laatste reden komt net als bij Charleroi vooral voor bij hen die het nest verlaten, ook bij Luik waren er immers een niet gering aantal respondenten dat de stad verliet om zelfstandig te gaan wonen. De verhuisredenen om naar Luik te komen wonen zijn min of meer dezelfde als bij de andere steden. Vooral het werk en het zelfstandig gaan wonen (onder andere ook echtscheiding) komen naar voor als reden. De verhuismotivaties zijn hier evenwel minder éénduidig en meer divers. 164 COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGIË BESLUIT De verhuismotieven om de stad te verlaten zijn vee uitgesprokener. De fysische omgevingsfactoren zijn duidelijk de belangrijkste pushfactor uit de stad Luik. Verder speelt ook de sociale woonomgeving een belangrijke rol in de motivatie om de stad te verlaten. Net als Charleroi heeft Luik dan ook de laagste tevredenheidscores voor de leefbaarheid van de woonbuurt. Bij de pull-factoren heeft de wens om eigenaar te worden ook duidelijk meegespeeld in het verlaten van de stad en tenslotte blijft ook “het werk” hier een grote verhuisreden. COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE 165 ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BIBLIOGRAFIE 166 COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE BELGIË ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGIË BIBLIOGRAFIE 6. BIBLIOGRAFIE Algemeen Andersson, S. (1992). ‘Living with style. On the impact of ‘life style’ on housing preferences and housing choice’, Paper prepared for the conference European Cities : Growth or decline, Den Haag, 13-16 april 1992. Baccaini, B. (1994). ‘Comportements migratoires et cycles de vie’, in Espaces, Populations, Sociétés, nr.1, pp. 61-74. Balchin, P. (1996). Housing Policy in Europe, Routledge, Londen. Blommaert, K., G. De Brabander, A. Gillé, L. Lezy, T. Maes, A. Verhetsel, F. Witlox (1992). Het grootstedelijk economisch en financieel draagvlak volume IV, Woonvoorkeuren en verhuismotieven van personen. SESO, Antwerpen Bonvalet, C., J. Carpenter, P. White (1995). ‘The residential mobility of ethnic minorities : a longitudinal analysis’, in Urban Studies, 32 (1), pp. 87-103. Bootsma, H.G. (1995). ‘The influence of a work-oriented life style on the residential choice of couples’, in Netherlands Journal of Housing and the Built Environment, vol. 10, nr. 1, pp.45-63. Bootsma, H.G. (1999). ‘Bouwen in de stad en de suburbane woonwens’, in Rooilijn 4, pp. 160-166. Bootsma, H.G. (1999). ‘The mythe of reurbanisation’, in Bevolking en Gezin nr 1 (1999), pp. 137-138. Börsch-Supan, A. (1990). ‘Education and its Double-Edged Impact on Mobility’, in Economics of Education Review, vol. 9, nr. 1, pp 39-53. Bouckaert, B. e.a. (1991). Stedelijk ruimtelijk beleid en oorzaken van stadsvlucht. Seminarie Algemene Rechtsleer, R.U.Gent Cabus, P., C. Kesteloot, H. Van Der Haegen (1989). Stads(v)lucht maakt vrij. Verslag van het colloquium stadsvlucht 18-2-1989. Brussel, 79 p. Clark, W. (1986). Human migration. Sage Publications, Londen. 96p. Clark, W., F. Dieleman (1996). Households and housing. Choices and outcomes in the housing market. Centre for Urban Research, New Jersey. x p. Clark, W.A.V., C.H. Mulder (2000). ‘Leaving home and entering the housing market’, in Environment and Planning A, 32, pp. 1657-1671. Clark, W.A.V., S. Davies Withers (1999). ‘Changing jobs and changing houses : mobility outcomes of employment transitions’, in Journal of Regional Science, 39(4), pp. 653-673. Courgeau, D. (1988). Méthodes de mesure de la mobilité spatiale, I.N.E.D., Parijs. COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE 167 ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGIË BIBLIOGRAFIE Courgeau, D. (1994), ‘Du groupe à l’individu : l’exemple des comportements migratoires’, in Population, 49 (1), pp. 7-25. Courgeau, D. (2000). ‘Jeunes: l’age des indépendances - Le départ de chez les parents : une analyse démographique sur le long terme’, in Economie et Statistique 337338, pp. 37-60. Courgeau, D., E. Lelièvre, O. Wolber (1998). ‘Echantillon Démographique Permanent - Reconstruire des trajectoires de mobilité résidentielles’. In Economie et Statistique 316317, pp.163-173. Courgeau, D., M. Meron (1995). ‘Mobilité résidentielle, activité et vie familiale des couples’ in Economie et Statistique, nr. 290, pp. 17-31. De Decker, P., P. Teerlinck, W. Vandendriessche(1995). ‘Stad uit, stad in. Motieven van verhuizers’, in Ruimtelijke Planning, Kluwer Editorial, jg. 3, katern 3, pp. 19-55. De Jong Gierveld, J., A.C. Liefbroer, E. Douleijn (2000). ‘Je bent jong en je wilt wat…’, in Bevolking en Gezin nr 1 (2000), pp. 91-115. De Jong Gierveld, J., A.C. Liefbroer, E. Dourleijn (2001). ‘ Je bent jong en je wilt wat. Patronen van uit huis gaan in 16 Europese landen en in de USA’, in Bevolking en gezin nr 1 (2001), pp. 77-100. Deboosere, P., R. Lesthaeghe, J. Surkyn, P. Boulanger, A. Lambert (1997). ‘Huishoudens en gezinnen’, Monografie nr. 4, Algemene Volks- en Woningtelling 1991. NIS, Brussel. Debuisson, M. e.a. (te verschijnen). ‘De evolutie van de bevolking: de bevolking naar leeftijd en geslacht’. Monografie Algemene Volks- en Woningtelling 1991. NIS, Brussel. Decroly J.M. (1989). ‘L’impact d’une frontière politique sur les comportements et les structures démographiques régionaux’, in Revue Belge de Géographie, nr. 2, pp. 81-118. De Decker, P., P. Teerlinck, W. Vandendriessche (1995). ‘ De stad in problemen ? Verhuispatronen in het Gentse’, in Ruimtelijke Planning 1. Deurloo, R., F. Dieleman (1995). ‘Verhuisbeleid en verhuisonderzoek’, in Rooilijn 4, pp.173-179. Dieleman, F. (2001). ‘Modelling residential mobility; a review of recent trends in research’, in Journal of Housing and the Built Environment, vol 16 (3), pp. 249-266. Dieleman, F., C. Wallet (2002). ‘Arme stad, rijk ommeland?’, in Geografie 11 (6), pp.32-35. Eggerickx, T. (1995), « Le recensement de la population et la comparabilité internationale des données de migrations internes et internationales », in : J. Duchêne et G. Wunsch (éd.), Collecte et comparabilité des données démo-sociales en Europe, Chaire Quetelet 1991, Academia/ L'Harmattan, Louvain-la-Neuve, pp. 527-552. Eggerickx, T. (1999). ‘Le mouvement de périurbanisation en Wallonie et à Bruxelles. Son impact sociodémographiques’, Chaire Quetelet 1991, Institut de Démographie, Population et défis urbains, Louvain-la-Neuve, 26-29 octobre 1999, 26p. 168 COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGIË BIBLIOGRAFIE Eggerickx, T. (1990). ‘Les soldes migratoires et leurs conséquences à l’échelon local : le cas de la Région bruxelloise et du centre de la Wallonie (1982-1987)’, in Revue Belge de la Géographie, pp. 133-151. EGGERICKX, T., BEGEOT, F. et MADINIER, C. (1995), ‘Les recensements de la population en Europe dans les années 1990’, in Courrier des Statistiques, INSEE, n° 73, pp. 21-27. Eggerickx, T., M. Poulain (1993). ‘Le rôle démographique de l'immigration et le nombre d'étrangers en Belgique à l'aube du XXIe siècle’, in Migrations et Espaces, Academia, Louvain-la-Neuve, n° 5, 55 p. Eggerickx, T., M. Poulain, B. Schoumaker (2000). ‘De ruimtelijke mobiliteit van de bevolking’. Monografie n° 2, Algemene Volks- en Woningtelling 1991, NIS, 129 p. Eggerickx, T., M. Poulain. (1995). ‘Les migrations internationales demain en Belgique’, in Y. Landry, J. A. Dickinson, S. Pasleau et C. Desama (éd.), Les chemins de la migration en Belgique et au Québec. XVIIe-XXe siècle, Academia-MNH, Louvain-la-Neuve/Montréal, pp. 259-274. Gilbert en Van de Voorde (1998). Bewonersvlucht uit de binnenstad realiteit of fictie, niet-gepubliceerd rapport, Brugge. Goossens, L., I. Thomas, D. Vanneste (1997). ‘Huisvesting in sociaal-economisch en geografisch perspectief, 1981-1991. Monografie nr 10, Algemene Volks- en Woningtelling 1991. NIS, Brussel. Grimmeau, J.-P. (1992). ‘Les migrations entre la Flandre et la Wallonie. Une analyse des flux 1989-91 au niveau communal’, Working Paper 1992-4, Steunpunt Demografie, SOCO, VUB, Brussel, x p. Grimmeau, J.-P. (1992). ‘Les migrations et la frontière linguistique en Belgique’, in Espace, Populations, Sociétés, nr. 2, pp.253-258. Grimmeau, J.-P. (1993). ‘De migratiegolven en de spreiding van de vreemdelingen in België’, in Morelli, A. (ed), ‘Geschiedenis van het Eigen Volk. De vreemdeling in België van de prehistorie tot nu’. Kritak, Leuven, pp. 115-125. Grimmeau, J.-P. (1995). ‘Les migrations entre la Flandre et la Wallonie’, in Bulletin du Crédit Communal, nr. 192, 2, pp. 23-41. Grimmeau, J.-P., M ; Van Criekinghen, M. Roelandts (1998). Les migrations d’émancipations en Belgique’, in Espace, Populations, Sociétés, nr.2, pp. 235-247. Knox, P. (1995). Urban Social Geograpy. An Introduction. Longman, Londen. x p. Kruythoff, H. (1991). ‘Migration as a factor in gentrification’, in Van Weesep, J., S. Musterd (eds.), Urban Housing for the Better-Off : Gentrification in Europe, pp.112-123. Lacoere, P. (1996). Een nieuw stedelijk wonen, ter beheersing van de ruimteconsumptie, Gent (onuitgegeven eindwerk). COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE 169 ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGIË BIBLIOGRAFIE Lacoere, P. (1997). ‘Nieuw stedelijk wonen over de verzoenbaarheid van de aspiraties van gezin en overheid’, in Planologisch Nieuws, jg.17, nr. 4, pp. 258-271. Lebrun, Doneux, Poulain, Debuisson (1994). Loop van de bevolking en migraties in 1993. Methoden en definities. NIS, Brussel. Leemans, S., M. Pattyn, S. Rousseau, H. Van Der Haegen (1990). ‘De Belgische stadsgewesten 1981’, in Statistische studieën, nr 89, x p. Lever, W. F. (1992). ‘Reurbanisation, the policy implications’, in Urban Studies, vol. 30, nr.2, pp. 267284. Lievens, J. (1996). ‘Kenmerken van gezinsvormende migratie’, in Bevolking en Gezin SPECI(1996), pp. 73-104. Long, I. (1991). ‘Residential mobility differences among developed countries’, in International Regional Science Review, 14(2), pp. 133-147. Lu, M. (1998). ‘Analyzing migration decisionmaking : relationships between residential satisfaction, mobility intensions, and moving behavior’, in Environment and planning A, 30, pp. 1473-1495. Meulemans, B., V. Geurts, P. De Decker (1996). Het onbereikbare dak. Eigendomsverwerving, wooncomfort, prijsontwikkelingen en betaalbaarheid in dynamisch en geografisch perspectief. CSBberichten, UFSIA centrum voor sociaal beleid, Antwerpen, 35 p. Meulemans, B., V. Geurts, P. De Decker (1996). Doelgroepen van het woonbeleid. Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, Departement Leefmilieu en Infrastructuur, Brussel. Molin, E.J.E., H. Oppewal , H.J.P. Timmermans (2001). ‘Analyzing heterogeneity in conjoint estimates of residential preferences’, in Journal of Housing and the Built Environment, vol 16 (3), pp. 267-284. Ministerie van de Vlaamse gemeenschap, VRIND 1999, Vlaamse regionale indicatoren, 2000 Mulder, C. H. (1996). ‘Housing choice : assumptions and approaches’, in Netherlands Journal of Housing and Built Environment, 11 (3, special issue), pp. 209-233. Mulder, C. H., M. Wagner (1998). ‘First-time home-ownership in the family life course : a WestGerman-Dutch comparison’, in Urban Studies, 35(4), pp. 687-713. Mulder, C. H., P. Hooijmeijer (1999). ‘Residential locations in the life course’, in Van Wissen, L.J.G., P.A. Dykstra (eds) Population Issues, an Interdisciplinary Focus, Kluwer Academic/Plenum Publishers, New York. Mulder, C.H. (1993). Migration dynamics : a life course approach. Amsterdam, Thesis Publishers. Mulder, C.H., P. Hooimeijer (1995). ‘Alleen of samenwonen: de veranderende bestemming bij het verlaten van het ouderlijke huis’, in Bevolking en Gezin nr 2 (1995), pp. 1-28. 170 COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGIË BIBLIOGRAFIE Peeters, L., P. De Decker (1997). Het woonbeleid in Vlaanderen op een tweesprong. EPO, Berchem. Phe, H.H, P. Wakely (2000). ‘Status, Quality and the Other Trade-Off : Towards a New Theory of Urban Residential Location’, in Urban Studies, 37, pp. 7-35. Poulain, M. ( ?). ‘La mesure des migrations internationales en Belgique’, Sybidi document 5, Academia, Louvain-la-Neuve, 58p. Poulain, M. (1981). ‘La mobilité d’une sous-population: quelques considérations d’ordre méthodologique’, Working Papers 109, Département de démographie, UCL, Louvain-la-Neuve, 7p. Poulain, M. (1984). ‘Urbanisation et migration en Belgique: une vue d’ensemble de 1800 à nos jours’, Working papers 120, Département de démographie, UCL, Louvain-la-Neuve, 28p. POULAIN, M. (1993). ‘Migrations en Belgique en 1991. Rapport SOPEMI’, in Migration et Espace, Academia, Louvain-la-Neuve, n° 4, 103 p. Poulain, M. (1994). ‘Migrations en Belgique : données demographiques’, Courrier hebdomadaire 1438-1439 du CRISP (Centre de Recherche et d’information socio-politique), Brussel, 71p. Poulain, M. (1995). Migrations internationales, migrants en Belgique en 1994 : rapport Sopemi 1995. UCL, Louvain-la-Neuve, 110p. Poulain, M. e.a. (te verschijnen). ‘Migraties in België’. Monografie Algemene Volks- en Woningtelling 1991. NIS, Brussel. Poulain, M., B. Krekels (1994). ‘La Belgique dans le concert des migrations européennes’, Migrations en Espace 6, Academia Louvain-la-Neuve, 35p. Poulain, M., M. Foulon, A. Degioanni, P. Darlu. ‘Flemish immigration in Wallonia and in France’, in History of the Family, vol 5, 2 (2000), pp. 227-242. Poulain, M., P. Laconte (1984). ‘Evolution des migration et de l’urbanisation en Belgique et plus spécifiquement par rapport à l’agglomeration bruxelloise’. Symposium International sur les migrations et l’urbanisation, Rouen, 13p. Poulain, M., T. Eggerickx. (1993). ‘Les conséquences indirectes de prises de décisions politiques sur la répartition spatiale de la population’, in Croissance démographique et urbanisation, AIDELF, n° 5, Paris, pp. 411-428. Schoumaker, B., L. Dal, M. Poulain (1999). ‘L’effet de barrière dans la migration interne : la frontière linguistique en Belgique’, in Colloque de l’AIDELF, PUF, Paris (sous presse). Skaburskis, A. (1999). ‘Modelling the choice of tenure and building type’, in Urban Studies, 36(13), pp.2199-2215. Strassmann, W.P. (1991). ‘Housing Market Interventions and Mobility : An International Comparison’, in Urban Studies, 28(5), pp. 759-771. COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE 171 ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGIË BIBLIOGRAFIE Surkyn, J., G. Reniers (1996). ‘Selecte gezelschappen. Over de migratiegeschiedenis en de interne dynamiek van migratieprocessen’, in Bevolking en Gezin SPECI(1996), pp. 41-72. Thomas I., D. Vanneste (1997). 'Ruimtelijke onevenwichten in de belgische huisvesting op intraregionale en intrastedelijke schaal', Bulletin de la Société Belge d'Etudes Géographiques, 1, pp.742. Thumerelle, P.J. (1986). ‘Peuples en mouvement: la mobilité spatiale des populations’. Dossiers des images économiques du monde, n° 9, C.D.U. et SEDES, Paris, x p. Tratsaert, K. (1999). ‘Stads(v)lucht maakt vrij. De verhuismotieven en woonwensen van jonge gezinnen in het Leuvense’, in Planologisch Nieuws, 19(2), pp. 138-151. Van Der Haegen, H., E. Van Hecke, G. Juchtmans (1996). ‘De Belgische stadsgewesten 1991’, Statistische studieën, nr 104, NIS x p. Van der Haegen, H., E. Van Hecke, S. Savenberg (2000). ‘Belgians on the move : distribution from a historical and a modern perspective’, Belgeo : Belgisch tijdschrift voor geografie, (2000)1-4 , pp 173188. Van Hecke, E. (1990). ‘Migraties naar leeftijd: een ruimtelijk-geografische analyse – België, 19701988’, in Acta Geographica Lovaniensia, vol. 30, KULeuven. Van Hecke, E. (1992). ‘De evolutie van de migratietendensen 1977-1990 in de Belgische ruimte’, in Bevolking en Gezin,nr. 2, pp.1-27. Van Hecke, E. (1992). ‘Ruimtelijke analyse van de migraties naar leeftijd’, in Bevolking en Gezin, nr.3, pp. 77-103. Van Hecke, R., S. Savenberg, B. Mérenne-Schoumaker, L. Brück, J.M. Halleux (2000). Motivaties voor een suburbane residentiële keuze. Belangrijkste resultaten van de enquête naar de verhuis- en vestigingsmotieven van de huishoudens. KULeuven en Université de Liège. Van Hecke, R., S. Savenberg, B. Mérenne-Schoumaker, L. Brück, J.M. Halleux : Project ‘De residentiële keuze van de huishoudens in het licht van de problematiek van duurzame ontwikkeling.’ SEGEFA-Ulg en ISEG-KULeuven Warnes, A.M. (1993). ‘Residential Mobility and Housing Strategies in Later Life’, in Aging and Society, 13, pp.97-105. Willaert, D. (1999). ‘ Migratieprofielen naar leeftijd voor de migratiebekkens en zones in de nieuwe ruimtelijke indeling’, Working Paper 1999-6, Steunpunt Demografie, SOCO, VUB, Brussel, x p. Willaert, D. (1999). ‘Een nieuwe ruimtelijke indeling voor de studie van interne migratiebewegingen’, Working Paper 1999-2, Steunpunt Demografie, SOCO, VUB, Brussel, x p. Willaert, D. (1999). ‘Stadvlucht of verstedelijking? Een analyse van migratiebewegingen in België’, Planologisch Nieuws, jg. 19, nr. 2: 109-126. 172 COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGIË BIBLIOGRAFIE Willaert, D. (2000). ‘Interne migraties naar LIPRO-huishoudenstypen. De stadsvlucht en de verstedelijking nader belicht’, Working Paper 2000-6, Steunpunt Demografie, SOCO, VUB, Brussel, x p. Willaert, D. (2000). ‘Migraties van huishoudens naar inkomensstructuur’, Working Paper 2000-6, Steunpunt Demografie, SOCO, VUB, Brussel x p. Willaert, D. (2000). ‘Migration in the Brussels Capital Region and its hinterland’, Interuniversity Working Paper 2000-4. Willaert, D., J. Surkyn, R. Lesthaeghe (2000). ‘Stadvlucht, verstedelijking en interne migraties in Vlaanderen en België’, Onderzoeksrapport t.a.v. de Vlaamse Gemeenschap en DWTC/NIS, Steunpunt Demografie, SOCO, VUB, Brussel. Willaert, D., J. Surkyn, R. Lesthaeghe (2002). Bevolkingsprojecties voor de Belgische migratiebekkens en hun zones, en voor de grote en regionale steden van België, 2000-2020, Working Paper 2002-1, Steunpunt Demografie, VUB, Brussel. Willaert, D., R. Lesthaeghe (2001). ‘Bevolkingsprojecties voor de migratiebekkens en hun zones in Vlaanderen en Brussel, 2000-2020’, Working Paper 2001-3, Steunpunt Demografie, SOCO, VUB, Brussel. Willaert, D., R. Lesthaeghe (2001). ‘Bevolkingsprojecties voor de grote en regionale steden van Vlaanderen en voor het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, 2000-2020’, Working Paper 2001-5, Steunpunt Demografie, SOCO, VUB, Brussel. Witlox, F. (1995). ‘Qualitative housing choice modelling: decision plan nets versus decision tables’, in Netherlands Journal of Housing and the Built Environment. Delft, Delft University Press, Vol. 10 (3), blz. 209-237. Europa Cribier F., F. Dieleman (1993). ‘La mobilité residentielle des retraités en Europe occidentale’, in Espace, Populations, Sociétés nr.3, pp. 445-449. Eggerickx, T., F. Begeot (1993). ‘Les recensements en Europe dans les années 1990. De la diversité des pratiques nationales à la comparabilité internationale des résultats’, in Population, n° 6, pp. 17051732. Poulain, M. (1994). ‘La mobilité interne en Europe. Quelles données de comparaison ?’, in Espace, Populations, Sociétés, nr. 1, pp. 13-30. Nederland Aizema, O, F. Van Dam (1997). ‘Binnenlandse migratie en regionale inkomensontwikkeling in Nederland’, in Bevolking en Gezin nr 2 (1997), pp. 19-52. COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE 173 ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGIË BIBLIOGRAFIE Van Oostrom, M. (2001). ‘'What people want, where people live': New housing policy in the Netherlands’ in Journal of Housing and the Built Environment, vol 16 (3), pp.307-318. Priemus, H. (2001). ‘A new housing policy for the Netherlands (2000-2010): A mixed bag’, in Journal of Housing and the Built Environment, vol 16 (3), pp.319-332. Bootsma, H.G. (1998). The myth of reurbanization. Location dynamics of households in the Netherlands, NethurD publications, Amsterdam. x p. Frankrijk Baccaini, B. (1997). ‘Modalités et causes de la croissance récente des communes périurbaines d'Ilede-France’ in Population vol 52,2, Paris, pp.291-326. Baccaini, B. (2001). ‘Migrations - Les migrations internes en France de 1990 à 1999 : l'appel de l'Ouest’ in Economie et Statistique 344, pp 39-80. Baccaini, B., D. Courgeau, G. Desplanques (1993). ‘Les migrations internes en France de 1982 à 1990. Comparaison avec les périodes antérieures.’, in Population, vol 48, 6, Parijs, pp. 1771-1790. Brun, J., J. Fagnini (1994). ‘Lifestyles and locational choices. Trade offs and compromises: a case study of middle-class couples living in the Ile-de-France region’, Urban Studies, 31 (6), pp. 921-934. Antwerpen Blommaert, K., G. De Brabander, Woonvoorkeuren en verhuismotieven van personen, Antwerpen, 1992 Brussel De Bruyn, R., W. De Lannoy (1991). ‘Migraties in het Brussels stadsgewest 1980-1990’, Dossier Brussel nr. 17, B.R.E.S.. Brussel, 65 p. De Corte, S, W. De Lannoy (1993). ‘Migraties in Brussel en zijn randgebied in de periode 1988-1992’, in Witte, E (ed.), ‘De Brusselse Rand’, Brusselse Thema’s, 1, pp. 88-108. De Lannoy, W. en S. De Corte (1994). ‘De migraties van Marokkanen en Turken binnen het Brusselse Gewest in de periode 1988-1992’, in Goossens, M. en E. Van Hecke (eds), ‘Van Brussel tot Siebenbürgen. Liber Amicorum Prof. Dr. Herman Van der Haeghen’, Acta Geographica Loveniensa, vol 34, pp. 63-69. De Lannoy, W., M. Lammens, R. Lesthaeghe, D. Willaert (1999). ‘Brussel in de jaren negentig en na 2000: een demografische doorlichting’. Working Paper 1999-1, Steunpunt Demografie, 26 p. Lesthaeghe, R., P. Deboosere, D. Willaert (2001). ‘The Brussels Capital Region: Demographic and Social Futures’. Working Paper 2001-3, Steunpunt Demografie, SOCO, VUB, Brussel, x p. 174 COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGIË BIBLIOGRAFIE Van Criekinghen, M. (1996). ‘Processus de gentrification à Bruxelles: le cas du quartier ‘DansaertSaint Géry’, Tijdschrift van de Belgische vereniging voor Aardrijkskundige Studies nr 2, pp. 205-233. Pootmans, J. (1993) ‘Een eigen woning in Vlaams-Brabant. Een geografische kijk op de markt van residentieel vastgoed’, in Meert, H. (ed), Vlaams-Brabant. Wonen en werken in de schaduw van Brussel, Leuvense geografische papers nr 6, pp. 37-49. Willaert, D. (2000). ‘Migration in the Brussels Capital Region and its hinterland’, Interface Demography IPD-WP 2000-4, Department of Social Research, VUB, Brussel. Eggerickx, T., M. Poulain (1994). ‘Jette. Profil démographique et problématique de la mobilité spatiale’, in Migrations et Espaces, Academia, Louvain-la-Neuve, n° 8, 66 p. Charleroi Poulain, M., Population, households and housing, 2001 Leuven Tratsaert, K. (1999). ‘Stads(v)lucht maakt vrij. De verhuismotieven en woonwensen van jonge gezinnen in het Leuvense’, in Planologisch nieuws, 19 (2), pp. 138-151. Tratsaert Katrien (1998). Stads(v)lucht maakt vrij. Analyse van de verhuisstromen en een bevraging vande verhuismotieven en woonwensen van jonge gezinnen in het Leuvense. HIVA, KULeuven, Leuven. 270p. Luik Mérenne-Schoumaker, B., J.M. Lambotte, E. Mérenne, A.M. Veithen (1999). Liége, ville et région. Documents cartographiques. 3de uitgave, Université de Liège, SEGEFA. Gent De Decker, P., W. Vandendriessche (1994). Verhuizen in, uit en naar Gent. Een onderzoek naar verhuispatronen en woonvoorkeuren. Stad Gent, Dienst Economische Ontwikkeling en Tewerkstelling, Gent, 122p. De Decker, P., Teerlinck P., W. Vandendriessche, Patronen en motieven van verhuizen: de resultaten van een onderzoek in Gent In : Planologisch Nieuws, Jg. 15 nr.2/1995 Andere Eggerickx, T. et Poulain, M. (1994) ‘De plus en plus d'habitants à Louvain-la-Neuve’, in Migrations et Espaces, Academia, Louvain-la-Neuve, n° 7, 33 p. Eggerickx, T. (2000). Louvain-la-Neuve, une population en développement : évolution démographique et sociologique, situation en 1999. Louvain-la-Neuve : Academia-Bruylant, 2000,76 p. COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE 175 ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BIJLAGEN 176 COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE BELGIË ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGIË BIJLAGEN 7. BIJLAGEN 7.1. VRAGENLIJST COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE 177 ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BIJLAGEN 178 COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE BELGIË TNS DIMARSO Avenue Rogierlaan 240 BRUSSEL 1030 BRUXELLES Tel. : +32 (0)2 215 19 30 Fax : +32 (0)2 216 13 96 VRAGENLIJST - CATI - Versie : 1 Referentie : SVra1969_Y317_D Studienummer : Y317 Datum : 25/02/2003 Goeiedag, u spreekt met ……. van het N.I.D. (Nationaal Instituut voor Dataverzameling) in Brussel. Zou ik even kunnen spreken met <NAAM BESTAND>? Wij doen momenteel een onderzoek in opdracht van het Ministerie van Sociale Zaken, bij de bevolking die in het jaar 2002 uit of naar de stad verhuisd is. Wij willen graag weten waarom mensen naar de stad of uit de stad verhuizen. Hebt u even de tijd om hierover enkele vragen te beantwoorden? De gegevens die u ons verstrekt blijven volledig vertrouwelijk. Nergens wordt uw naam vermeld. DEEL I : CONTROLE VERHUISBEWEGING *VRAAG 1 Vraag 1 Woont u momenteel in <TOON HUIDIGE GEMEENTE> ? 1: ja 2: nee 3: FILTER : STEL VRAAG 2 INDIEN CODE TWEE VRAAG 1 *VRAAG 2 Vraag Kan u me zeggen in welke gemeente u nu dan wel woont? (ENQ. NIETS SUGGEREREN – DRING AAN – NOTEER LETTERLIJK) (ENQ. VERIFIEER POSTCODE OF GEMEENTE O.B.V. LIJST) ……………………………………..………………. of ½___½___½___½___½ *VRAAG 3 Vraag 3 Bent u in het jaar 2002 verhuisd ? 1: ja 2: neen 3: *FILT: STEL VRAAG 4 INDIEN CODE 2 IN VRAAG 3 *VRAAG 4 Vraag 4 Bent u in 2001 verhuisd, maar bent u pas later officieel geregistreerd als verhuizer ? 1: ja 2: neen (STOP INTERVIEW) 50: PROGR: VOOR VRAAG 5 GEBRUIK LIJST POSTCODES, GEMEENTEN *VRAAG 5 Vraag 5 Kan u de postcode geven van de gemeente waar u woonde vóór de verhuis ? (of naam van de gemeente) (ENQ. NIETS SUGGEREREN – DRING AAN – NOTEER LETTERLIJK) (ENQ. VERIFIEER POSTCODE OF GEMEENTE O.B.V. LIJST) ……………………………………..………………. of ½___½___½___½___½ *VRAAG 6 Vraag 6 Bent u van uw oud adres naar uw nieuw adres alleen verhuisd of samen met anderen ? (ENQ. LEES ALLE ANTWOORDMOGELIJKHEDEN VOOR - 1 ENKEL ANTWOORD MOGELIJK) 1: alleen verhuisd 2: verhuisd met partner 3: verhuisd met partner en kinderen 4: verhuisd met kinderen 49: verhuisd met andere (ENQ. SPECIFIEER) 50: DEEL II : VERHUISREDEN *VRAAG 7 Vraag 7 Wat was de belangrijkste reden om te verhuizen naar uw huidig adres ? (ENQ. NIETS SUGGEREREN – DRING AAN – NOTEER LETTERLIJK) …………………………………. *VRAAG 8 Vraag 8 Ik ga u nu een aantal factoren voorlezen die een rol kunnen spelen bij de beslissing om te verhuizen. Kan u van elk van deze factoren zeggen of ze voor u al dan niet een rol speelden bij deze beslissing? U kan zeggen of deze factor een grote rol speelde, een gewone rol of geen rol. (ENQ. LEES ALLE ANTWOORDMOGELIJKHEDEN VOOR - 1 ENKEL ANTWOORD MOGELIJK PER ITEM) RANDOM - De vroegere woning was te klein - De vroegere woning was te groot - De algemene woningkwaliteit was onvoldoende - Te hoge woonkosten van mijn vroegere woning - De verloedering van mijn vroegere buurt - De afwezigheid van een tuin of een te kleine tuin - Onvoldoende parkeermogelijkheid in de buurt - Te veel lawaai - Te grote verkeersdrukte - Tekort aan basisvoorzieningen in de buurt (winkels, banken,…) - Een slechte bereikbaarheid van mijn vroeger woonplaats - Het gebrek aan groen in mijn vroegere buurt - Een onveilige buurt - De sociale samenstelling van mijn vroegere buurt - Het racisme in mijn vroegere buurt - Ik woonde te ver van het werk - Ik woonde te ver van de school/universiteit - Er was onvoldoende speelruimte voor kinderen - Er gebeurde niet veel in mijn vorige woonplaats - Ik wilde eigenaar worden - Ik wilde zelfstandig gaan wonen - Ik wilde gaan samenwonen met mijn partner - Ik wilde gescheiden gaan wonen van mijn vroegere partner - Ik vond een nieuwe job - Ik kon over een bouwgrond of over een woning beschikken via financiële steun van familie of door erfenis - Ik wilde meer rustig wonen - Ik wilde een eigen woning bouwen - Wij wilden kinderen - Ik wilde gaan wonen in de nabijheid van vrienden - Ik wilde bewust in het centrum van de stad gaan wonen - Ik wilde terug naar mijn streek van herkomst - Ik ben verhuisd omwille van gezondheidsredenen Speelde deze reden voor u … ? 1: een grote rol 2: een gewone rol 3: geen rol 4: *VRAAG 9 Vraag 9 Voldeed uw huidige woning aan de verwachtingen die u vooraf had? (ENQ. LEES ALLE ANTWOORDMOGELIJKHEDEN VOOR - 1 ENKEL ANTWOORD MOGELIJK) Zegt u …? 1: Ja, volledig 2: Ja,voor een groot deel 3: Neen, niet helemaal 4: Neen, helemaal niet 5: *VRAAG 9bis Vraag 9bis Voldeed uw huidige woonplaats aan de verwachtingen die u vooraf had? Zegt u ...? 1: Ja, volledig 2: Ja, voor een groot deel 3: Neen, niet helemaal 4: Neen, helemaal niet DEEL III: OUD ADRES GEGEVENS *SCREEN Nu volgen enkele vragen over uw oud adres . *VRAAG 10 Vraag 10 Met hoeveel personen woonde u samen op uw oud adres ? (ENQ. NOTEER HET JUISTE AANTAL) ½___½___½ *VRAAG 11 Vraag 11 Met wie woonde u samen op uw oud adres ? (ENQ. LEES EEN VOOR EEN VOOR - MEERDERE ANTWOORDEN MOGELIJK) 1: alleen, woonde met niemand samen 2: met mijn ouder(s) 3: met mijn partner 4: met kinderen 5: met vrienden 6: met broers of zussen 49: andere (ENQ. SPECIFIEER) 50: *VRAAG 12 Vraag 12 In welk type woning woonde u op uw oud adres? (ENQ. LEES ALLE ANTWOORDMOGELIJKHEDEN VOOR - 1 ENKEL ANTWOORD MOGELIJK) 1: Eengezinswoning open of halfopen bebouwing 2: Eengezinswoning gesloten bebouwing 3: Appartement in hoogbouw (meer dan 6 verdiepingen) 4: Appartement in laagbouw (maximaal 5 verdiepingen) 5: Kamer of studio 49: andere (ENQ. SPECIFIEER) 50: *VRAAG 13 Vraag 13 Was u op uw oud adres … ? (ENQ. LEES ALLE ANTWOORDMOGELIJKHEDEN VOOR - 1 ENKEL ANTWOORD MOGELIJK) 1: Eigenaar 2: Privé huurder 3: Sociale huurder 4: Inwonend, zonder huur te betalen 5: Vruchtgebruiker 49: andere (ENQ. SPECIFIEER) 50: *FILT: STEL VRAAG 14 INDIEN CODE 2, 3 OF 49 IN VRAAG 13 *VRAAG 14 Vraag 14 Indien u huurder was van uw vroegere woning, wat was dan de netto maandelijkse huurprijs (zonder kosten) ? (ENQ. NOTEER HET JUISTE BEDRAG) € ½___½___½___½___½ *VRAAG 15 Vraag 15 In welke mate was u tevreden over de algehele kwaliteit van uw vroegere woning ? (ENQ. LEES ALLE ANTWOORDMOGELIJKHEDEN VOOR - 1 ENKEL ANTWOORD MOGELIJK) Was u hierover …? 1: Zeer ontevreden 2: eerder ontevreden 3: Noch tevreden, noch ontevreden 4: eerder tevreden 5: Zeer tevreden 6: *VRAAG 16 Vraag 16 In welke mate was u tevreden over de leefbaarheid van de buurt waar u woonde? (ENQ. LEES ALLE ANTWOORDMOGELIJKHEDEN VOOR - 1 ENKEL ANTWOORD MOGELIJK) Was u hierover …? 1: Zeer ontevreden 2: eerder ontevreden 3: Noch tevreden, noch ontevreden 4: eerder tevreden 5: Zeer tevreden 6: DEEL IV: NIEUW ADRES GEGEVENS *SCREEN Nu volgen enkele vragen over uw nieuw adres, dus over uw huidige woonplaats *VRAAG 17 Vraag 17 Met wie woont u samen op uw nieuw adres? (ENQ. LEES EEN VOOR EEN VOOR - MEERDERE ANTWOORDEN MOGELIJK) 1: alleen 2: met mijn ouder(s) 3: met mijn partner 4: met kinderen 5: met vrienden 49: andere (ENQ. SPECIFIEER) 50: SAMENSTELLING PROGR: cfr. samenstelling lange socio-demo’s *VRAAG 18 Met hoeveel personen woont u momenteel samen? (= net na de verhuis) (uzelf inbegrepen) (ENQ. NOTEER HET JUISTE AANTAL) |__|__| personen *VRAAG 19 Kan u voor elke persoon met wie u samenwoont het geslacht en de leeftijd geven, te beginnen met uzelf? (ENQ. NOTEER LEEFTIJD IN JAREN) |__|__| jaar En het geslacht? 1: man 2: vrouw Wat is de leeftijd van het volgende gezinslid? (ENQ. NOTEER LEEFTIJD IN JAREN) |__|__| jaar En het geslacht? 1: man 2: vrouw *PROGR : HERHAAL VOOR ELK GEZINSLID *PROGR : VOLLEDIGE LIJST VAN GEZINSLEDEN TONEN OP SCHERM MET CODE *VRAAG 20 Kan u zichzelf op deze lijst situeren? (ENQ. OVERLOOP DE LIJST NOTEER DE JUISTE CODE OP is persoon nr. __ __ *VRAAG 21 Vraag 21 In welk type woning woont u op uw nieuw adres? (ENQ. LEES ALLE ANTWOORDMOGELIJKHEDEN VOOR - 1 ENKEL ANTWOORD MOGELIJK) 1: Eengezinswoning open of halfopen bebouwing 2: Eengezinswoning gesloten bebouwing 3: Appartement in hoogbouw (meer dan 6 verdiepingen) 4: Appartement in laagbouw (maximaal 5 verdiepingen) 5: Kamer of studio 49: andere (ENQ. SPECIFIEER) 50: *VRAAG 22 Vraag 22 Bent u momenteel … ? (ENQ. LEES ALLE ANTWOORDMOGELIJKHEDEN VOOR - 1 ENKEL ANTWOORD MOGELIJK) 1: Eigenaar 2: Privé huurder 3: Sociale huurder 4: Inwonend, zonder huur te betalen 5: Vruchtgebruiker 49: andere (ENQ. SPECIFIEER) 50: *FILT: STEL VRAAG 23 INDIEN CODE 2, 3 OF 49 IN VRAAG 22 *VRAAG 23 Vraag 23 Indien u huurder bent van uw nieuwe woning, wat is dan de netto maandelijkse huurprijs (zonder kosten)? (ENQ. NOTEER HET JUISTE BEDRAG) € ½___½___½___½___½ *VRAAG 24 Vraag 24 In welke mate bent u tevreden over de algehele kwaliteit van uw nieuwe woning ? (ENQ. LEES ALLE ANTWOORDMOGELIJKHEDEN VOOR - 1 ENKEL ANTWOORD MOGELIJK) Bent u hierover … ? 1: Zeer ontevreden 2: Eerder ontevreden 3: Noch tevreden, noch ontevreden 4: Eerder tevreden 5: Zeer tevreden 6: *VRAAG 25 Vraag 25 In welke mate bent u tevreden over de leefbaarheid van de buurt waar u momenteel woont? (ENQ. LEES ALLE ANTWOORDMOGELIJKHEDEN VOOR - 1 ENKEL ANTWOORD MOGELIJK) Bent u hierover … ? 1: Zeer ontevreden 2: Eerder ontevreden 3: Noch tevreden, noch ontevreden 4: Eerder tevreden 5: Zeer tevreden 6: Dan volgen nu nog enkele vragen voor de statistieken: *VRAAG 26 Vraag 26 Wat is uw nationaliteit ? 1: Belg 49: andere (ENQ. SPECIFIEER) *VRAAG 27 Vraag 27 Hoe oud bent u? (ENQ. NOTEER DE JUISTE LEEFTIJD) *VRAAG 28 Vraag 28 Is de OP een man of een vrouw? 1: man 2: vrouw *VRAAG 29 Vraag 29 Wat is uw hoogste opleidingsniveau ? (ENQ. LEES ALLE ANTWOORDMOGELIJKHEDEN VOOR - 1 ENKEL ANTWOORD MOGELIJK) 1: Lager onderwijs 2: Algemeen secundair, niet volledig afgewerkt 3: Technisch of beroeps secundair, niet volledig afgewerkt 4: Algemeen secundair, volledig afgewerkt 5: Technisch of beroeps secundair, volledig afgewerkt 6: Hoger niet-universitair onderwijs 7: Universitair onderwijs 50: *VRAAG 30 Vraag 30 Oefent u momenteel een beroepsactiviteit uit (als hoofdberoep?) 1: ja 2: neen 3: *FILT: STEL VRAAG 31 INDIEN CODE 1 OP VRAAG 30 *VRAAG 31 Vraag 31 Mag ik dan een paar vragen stellen over uw belangrijkste beroepsactiviteit (uw hoofdberoep) ? Is dit full-time of part-time? 1: full-time 2: part-time 3: *FILT: STEL VRAAG 32 INDIEN CODE 1 OP VRAAG 30 *VRAAG 32 Vraag 32 Bent u … ? (ENQ. LEES ALLE ANTWOORDMOGELIJKHEDEN VOOR - 1 ENKEL ANTWOORD MOGELIJK) 1: zelfstandige 2: bediende (openbare- of privé-sector) 3: arbeider 50: *FILT: STEL VRAAG 33 INDIEN CODE 1 OP VRAAG 32 *VRAAG 33 Vraag 33 Wat is uw hoofdberoep … ? (ENQ. LEES ALLE ANTWOORDMOGELIJKHEDEN VOOR - 1 ENKEL ANTWOORD MOGELIJK) 1: landbouwer 2: vakman, ondernemer, handelaar met 5 loontrekkenden of minder 3: industrieel, ondernemer, handelaar met 6 loontrekkenden of meer 4: vrij beroep, beroep met een specifiek diploma (arts, advocaat, expert, boekhouder, …) 5: andere zelfstandige 50: *FILT: STEL VRAAG 34 INDIEN CODE 2 OP VRAAG 32 *VRAAG 34 Vraag 34 Wat is uw hoofdberoep … ? (ENQ. LEES ALLE ANTWOORDMOGELIJKHEDEN VOOR - 1 ENKEL ANTWOORD MOGELIJK) 1: lid van de algemene directie, hoger kaderlid 2: lid van het middenkader (geen deel uitmakend van de algemene directie) 3: andere, hoofdzakelijk kantoorwerk 4: andere, geen kantoorwerk 50: *FILT: STEL VRAAG 35 INDIEN CODE 2 OP VRAAG 30 *VRAAG 35 Vraag 35 Bent u gepensioneerd, werkloos, student, doet u het huishouden of bent u om een andere reden niet beroepsactief ? (ENQ. LEES ALLE ANTWOORDMOGELIJKHEDEN VOOR - 1 ENKEL ANTWOORD MOGELIJK) 1: gepensioneerd 2: werkloos 3: student 4: doet het huishouden 5: andere (niet actief) 50: ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGIË BIJLAGEN 7.2. TECHNISCH RAPPORT TNS DIMARSO COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE 179 ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BIJLAGEN 180 COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE BELGIË Technisch rapport Onderzoek naar migraties in Belgische Steden Mens en Ruimte 14/07/2003 Mens en Ruimte - Technisch rapport nr. Y317 (JTec4807_Y317_D) Dimarso N.V., opererend onder de commerciële naam TNS DIMARSO en hierna TNS DIMARSO genoemd, beschikt exclusief over het auteursrecht van dit rapport. Niets uit dit rapport mag dan ook worden gebruikt en/of verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt, op welke wijze dan ook, zonder voorafgaandelijke toestemming van TNS DIMARSO. Mens en Ruimte – Technisch Rapport 1. ¾ UNIVERSUM EN STEEKPROEF Onderzoeksuniversum De doelgroep van de studie bestaat uit personen die in het jaar 2002 verhuisd zijn van of naar een van de grote vijf centra (Brussel, Antwerpen, Gent, Luik, Charleroi). ¾ Steekproefgrootte De beoogde steekproefgrootte bedroeg n = 1.500 De gerealiseerde steekproefgrootte bedraagt n = 1.549 ¾ Steekproefsamenstelling Verhuisbeweging Brussel In Brussel Out Antwerpen In Antwerpen Out Gent In Gent Out Luik In Luik Out Charleroi In Charleroi Out TOTAAL Objectief Resultaat 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 1.500 179 179 116 149 122 159 162 169 155 159 1.549 De bestanden waarvan vertrokken werd voor de bevraging waren bestanden van “verhuizers” van of naar een van de grote 5 Belgische centra. In totaal werden n = 14.491 adressengegevens in twee golven ter beschikking gesteld aan TNS Dimarso, van n = 4.456 adressen konden de telefoonnummers teruggevonden worden. (succesratio = 30,75%) Man Vrouw - 34 35-54 55+ Samenstelling bruto bestand waarvan telefoonnummer kon gevonden worden % n 66 2.963 34 1.493 43 1.912 37,5 1.674 19,5 870 100 4.456 Samenstelling gerealiseerde steekproef % 61 39 47,5 34,9 17,6 100 n 945 604 736 541 272 1.549 TNS DIMARSO – p. 4 Mens en Ruimte – Technisch Rapport 2. METHODOLOGIE 0HWKRGHYDQGDWDYHU]DPHOLQJ De interviews werden telefonisch afgenomen gebruik makend van CATI-technologie. 2.2. Steekproefmethode TNS beschikt over een eigen CATI (Computer Assisted Telephone Interviewing) netwerk met een 100-tal terminals. Het interviewen verloopt volledig computergestuurd zodat er zich geen enquêteursvergissingen (b.v. vergeten of verkeerd interpreteren van filtervragen) kunnen voordoen. TNS hanteert eveneens een systeem van permanente supervisie. Via een gesloten systeem van meeluisterapparatuur worden de telefonische interviews permanent meegevolgd (ook toegankelijk voor de opdrachtgever). De gegevens kunnen snel en zeer efficiënt verwerkt worden zodat de getabelleerde data zeer snel na het beëindigen van het veldwerk beschikbaar zijn. De kwaliteit van de steekproef wordt gegarandeerd door : • Lijst van telefoonnummers van personen Een lijst van gezinscoördinaten (naam van verhuizer en adres) werd aangeleverd door de opdrachtgever. TNS DIMARSO was verantwoordelijk voor het opzoeken van de telefoonnummers. • Selectie van de respondent binnen gecontacteerd gezin Bij contactname met het gezin wordt gevraagd naar – de persoon wiens naam men heeft uit het bestand Dit is de persoon die tot de individuele steekproef behoort en die moet ondervraagd worden. Indien deze geselecteerde persoon op dat ogenblik niet bereikbaar is, wordt een afspraak gemaakt om de persoon op een ander tijdstip terug te bellen en te ondervragen. • Permanente controle van het CATI-systeem op de samenstelling van de steekproef Teneinde de representativiteit van de steekproef te kunnen garanderen wordt vooraf een stratificatieplan gemaakt (bv. leeftijd x geslacht x verhuisbeweging). In elke cel van de stratificatie zal worden aangegeven hoeveel interviews moeten worden gerealiseerd. Permanent wordt bij elke contactname geverifieerd of de geselecteerde persoon nog in aanmerking komt om tot de steekproef te behoren; Indien niet wordt het gesprek afgesloten. • Bijkomende inspanningen om minder bereikbare groepen uit de onderzoekspopulatie toch te bereiken Het CATI-systeem laat toe om vooraf te bepalen hoeveel contactpogingen moeten ondernomen worden om een geselecteerd(e) telefoonnummer/persoon opnieuw trachten te TNS DIMARSO – p. 5 Mens en Ruimte – Technisch Rapport bereiken alvorens te worden vervangen en binnen welke tijdspanne dit moet gebeuren (om response-bias te voorkomen, te wijten aan niet bereikbaarheid). Een gelijkaardig principe geldt indien de te ondervragen persoon in het gezin afwezig is. In dit geval wordt een afspraak gemaakt. Deze afspraak wordt door het CATI-systeem gerealiseerd (datum - uur - naam O.P.). Op het ogenblik van de afspraak wordt het nummer aan een op dat ogenblik beschikbare interviewer gepresenteerd voor contactname. TNS DIMARSO – p. 6 Mens en Ruimte – Technisch Rapport Gent IN n Nummer gebruikt -- CONTACT ------NUTTIG CONTACT -----------ENQUETE -----------NGB-enquete ------NT-NUTTIG CONTACT -----------AFSPRAAK -----------PERSOON AFWEZIG -----------BEDRIJF\PART. -----------WEIGERING -----------WENST IN DE TOEKOMST NIET MEER MEE TE WERKEN -----------WEIGERING (in interview) -----------STRAT. BEREIKT -----------BUITEN DOELGROEP -----------REEDS ONDERVRAAGD -- GEEN CONTACT -- GEDRAAID ------GEEN ANTWOORD -----------Geen gehoor -----------Antwoordapparaat -----------Bezet ------FOUT NUMMER ------SYSTEEMFOUT -- NIET GEDRAAID STRATIFIKATIE Blacklist RESERVE TOTAL OUT % n % 240 181 124 122 2 57 22 8 1 15 1 100 75,4 51,7 50,8 0,8 23,8 9,2 3,3 0,4 6,3 0,4 303 213 160 160 0 53 0 9 0 28 1 100 70,3 52,8 52,8 0 17,5 0 3 0 9,2 0,3 5 0 4 1 59 59 37 18 18 1 19 3 0 0 0 0 2,1 0 1,7 0,4 24,6 24,6 15,4 7,5 7,5 0,4 7,9 1,3 0 0 0 0 3 1 8 3 90 21 0 0 0 0 17 4 69 69 0 0 1 0,3 2,6 1 29,7 6,9 0 0 0 0 5,6 1,3 22,8 22,8 0 0 240 240 303 303 TNS DIMARSO – p. 9 Mens en Ruimte – Technisch Rapport 3. ¾ VELDWERKRAPPORT Data Het veldwerk voor deze studie werd uitgevoerd van 13 mei tot 3 juli 2003. ¾ Controles De uitgevoerde controles zijn de volgende: 9 76 enquêteurs deden interviews voor deze studie 9 37 enquêteurs werden gecontroleerd 9 79 enquêtes werden volledig meegeluisterd en gecontroleerd Er werd gecontroleerd op de volgende criteria: 9 Taalvaardigheid 9 Argumentatie 9 Opvolgen van instructies 9 Correcte vraagstelling 9 Omgang met Non-respons 9 Correct maken en noteren van afspraken Na controle werden n= 1549 interviews weerhouden. ¾ Duurtijd De gemiddelde duurtijd van de vragenlijst bedraagt 8’48” minuten. ¾ Stimulus-materiaal Er werd voor deze studie geen stimulus-materiaal gebruikt. TNS DIMARSO – p. 7 Mens en Ruimte – Technisch Rapport 4. RESPONSVERSLAG Antwerpen IN n Nummer gebruikt -- CONTACT ------NUTTIG CONTACT -----------ENQUETE -----------NGB-enquête ------NT-NUTTIG CONTACT -----------AFSPRAAK -----------PERSOON AFWEZIG -----------BEDRIJF\PART. -----------WEIGERING -----------WENST IN DE TOEKOMST NIET MEER MEE TE WERKEN -----------WEIGERING (in interview) -----------STRAT. BEREIKT -----------BUITEN DOELGROEP -----------REEDS ONDERVRAAGD -- GEEN CONTACT -- GEDRAAID ------GEEN ANTWOORD -----------Geen gehoor -----------Antwoordapparaat -----------Bezet ------FOUT NUMMER ------SYSTEEMFOUT -- NIET GEDRAAID STRATIFIKATIE Blacklist RESERVE TOTAL OUT % n % 264 184 118 116 2 66 16 8 0 20 0 100 69,7 44,7 43,9 0,8 25 6,1 3 0 7,6 0 281 197 152 149 3 45 3 10 0 17 1 100 70,1 54,1 53 1,1 16 1,1 3,6 0 6 0,4 10 0 12 0 80 80 37 22 15 0 38 5 0 0 0 0 3,8 0 4,5 0 30,3 30,3 14 8,3 5,7 0 14,4 1,9 0 0 0 0 0 1 13 0 84 25 0 0 0 0 22 3 59 59 0 0 0 0,4 4,6 0 29,9 8,9 0 0 0 0 7,8 1,1 21 21 0 0 264 264 281 281 TNS DIMARSO – p. 8 Mens en Ruimte – Technisch Rapport Brussel IN n OUT % n % -- CONTACT ------NUTTIG CONTACT -----------ENQUETE -----------NGB-enquete ------NT-NUTTIG CONTACT -----------AFSPRAAK -----------PERSOON AFWEZIG -----------BEDRIJF\PART. -----------WEIGERING -----------WENST IN DE TOEKOMST NIET MEER MEE TE WERKEN -----------WEIGERING (in interview) -----------STRAT. BEREIKT -----------BUITEN DOELGROEP -----------REEDS ONDERVRAAGD -- GEEN CONTACT -- GEDRAAID ------GEEN ANTWOORD -----------Geen gehoor -----------Antwoordapparaat -----------Bezet ------FOUT NUMMER ------SYSTEEMFOUT -- NIET GEDRAAID STRATIFIKATIE Blacklist RESERVE 461 270 185 179 6 85 18 9 0 28 1 100 58,6 40,1 38,8 1,3 18,4 3,9 2 0 6,1 0,2 1320 293 184 179 5 109 6 17 1 36 3 100 22,2 13,9 13,6 0,4 8,3 0,5 1,3 0,1 2,7 0,2 4 0 23 2 190 190 145 71 69 5 32 13 0 0 0 0 0,9 0 5 0,4 41,2 41,2 31,5 15,4 15 1,1 6,9 2,8 0 0 0 0 10 0 30 6 1026 83 44 26 18 0 26 13 943 943 0 0 0,8 0 2,3 0,5 77,7 6,3 3,3 2 1,4 0 2 1 71,4 71,4 0 0 TOTAL 461 461 1320 1320 Nummer gebruikt TNS DIMARSO – p. 10 Mens en Ruimte – Technisch Rapport Luik IN n OUT % n % -- CONTACT ------NUTTIG CONTACT -----------ENQUETE -----------NGB-enquete ------NT-NUTTIG CONTACT -----------AFSPRAAK -----------PERSOON AFWEZIG -----------BEDRIJF\PART. -----------WEIGERING -----------WENST IN DE TOEKOMST NIET MEER MEE TE WERKEN -----------WEIGERING (in interview) -----------STRAT. BEREIKT -----------BUITEN DOELGROEP -----------REEDS ONDERVRAAGD -- GEEN CONTACT -- GEDRAAID ------GEEN ANTWOORD -----------Geen gehoor -----------Antwoordapparaat -----------Bezet ------FOUT NUMMER ------SYSTEEMFOUT -- NIET GEDRAAID STRATIFIKATIE Blacklist RESERVE 437 212 165 162 3 47 0 4 0 23 1 100 48,5 37,8 37,1 0,7 10,8 0 0,9 0 5,3 0,2 501 217 171 169 2 46 1 4 0 20 0 100 43,3 34,1 33,7 0,4 9,2 0,2 0,8 0 4 0 5 2 9 3 225 59 10 6 4 0 37 12 166 166 0 0 1,1 0,5 2,1 0,7 51,5 13,5 2,3 1,4 0,9 0 8,5 2,7 38 38 0 0 2 0 14 5 284 25 2 1 1 0 20 3 259 259 0 0 0,4 0 2,8 1 56,7 5 0,4 0,2 0,2 0 4 0,6 51,7 51,7 0 0 TOTAL 437 437 501 501 Nummer gebruikt TNS DIMARSO – p. 11 Mens en Ruimte – Technisch Rapport Charleroi IN n Nummer gebruikt -- CONTACT ------NUTTIG CONTACT -----------ENQUETE -----------NGB-enquete ------NT-NUTTIG CONTACT -----------AFSPRAAK -----------PERSOON AFWEZIG -----------BEDRIJF\PART. -----------WEIGERING -----------WENST IN DE TOEKOMST NIET MEER MEE TE WERKEN -----------WEIGERING (in interview) -----------STRAT. BEREIKT -----------BUITEN DOELGROEP -----------REEDS ONDERVRAAGD -- GEEN CONTACT -- GEDRAAID ------GEEN ANTWOORD -----------Geen gehoor -----------Antwoordapparaat -----------Bezet ------FOUT NUMMER ------SYSTEEMFOUT -- NIET GEDRAAID STRATIFIKATIE Blacklist RESERVE TOTAL OUT % n % 339 224 159 155 4 65 10 13 0 21 0 100 66,1 46,9 45,7 1,2 19,2 2,9 3,8 0 6,2 0 378 213 160 159 1 53 6 7 0 24 1 100 56,3 42,3 42,1 0,3 14 1,6 1,9 0 6,3 0,3 2 0 9 10 115 72 38 19 18 1 20 14 43 43 0 0 0,6 0 2,7 2,9 33,9 21,2 11,2 5,6 5,3 0,3 5,9 4,1 12,7 12,7 0 0 8 0 3 4 165 68 36 18 18 0 26 6 97 97 0 0 2,1 0 0,8 1,1 43,7 18 9,5 4,8 4,8 0 6,9 1,6 25,7 25,7 0 0 339 339 378 378 TNS DIMARSO – p. 12 ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGIË BIJLAGEN 7.3. BETROUWBAARHEIDSMARGES COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE 181 ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BIJLAGEN 182 COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE BELGIË Bijlage 3 Berekening nauwkeurigheidsgebied; 9-1-04;15:48 1 Berekening van het nauwkeurigheidsgebied van een onderzoeksresultaat p= µ= n= de procentuele verhouding van voorkomen van een verschijnsel in een steekproef de factor afhankelijk van de gewenste betrouwbaarheid = 1,96 de steekproefgrootte Antwerpen in n= p 50 55 60 65 70 75 80 85 90 95 113 Nauwkeurigheidsgebied Foutmarge 40,8 59,2 9,2 45,8 64,2 9,2 51,0 69,0 9,0 56,2 73,8 8,8 61,6 78,4 8,4 67,0 83,0 8,0 72,6 87,4 7,4 78,4 91,6 6,6 84,5 95,5 5,5 91,0 99,0 4,0 Gent in n= p 50 55 60 65 70 75 80 85 90 95 122 Nauwkeurigheidsgebied Foutmarge 41,1 58,9 8,9 46,2 63,8 8,8 51,3 68,7 8,7 56,5 73,5 8,5 61,9 78,1 8,1 67,3 82,7 7,7 72,9 87,1 7,1 78,7 91,3 6,3 84,7 95,3 5,3 91,1 98,9 3,9 Antwerpen uit n= p 50 55 60 65 70 75 80 85 90 95 139 Nauwkeurigheidsgebied Foutmarge 41,7 58,3 8,3 46,7 63,3 8,3 51,9 68,1 8,1 57,1 72,9 7,9 62,4 77,6 7,6 67,8 82,2 7,2 73,4 86,6 6,6 79,1 90,9 5,9 85,0 95,0 5,0 91,4 98,6 3,6 Gent in n= p 50 55 60 65 70 75 80 85 90 95 154 Nauwkeurigheidsgebied Foutmarge 42,1 57,9 7,9 47,1 62,9 7,9 52,3 67,7 7,7 57,5 72,5 7,5 62,8 77,2 7,2 68,2 81,8 6,8 73,7 86,3 6,3 79,4 90,6 5,6 85,3 94,7 4,7 91,6 98,4 3,4 Brussel in n= p 50 55 60 65 70 75 80 85 90 95 177 Nauwkeurigheidsgebied Foutmarge 42,6 57,4 7,4 47,7 62,3 7,3 52,8 67,2 7,2 58,0 72,0 7,0 63,2 76,8 6,8 68,6 81,4 6,4 74,1 85,9 5,9 79,7 90,3 5,3 85,6 94,4 4,4 91,8 98,2 3,2 Luik in n= p 50,0 55,0 60,0 65,0 70,0 75,0 80,0 85,0 90,0 95,0 159 Nauwkeurigheidsgebied Foutmarge 42,2 57,8 7,8 47,3 62,7 7,7 52,4 67,6 7,6 57,6 72,4 7,4 62,9 77,1 7,1 68,3 81,7 6,7 73,8 86,2 6,2 79,4 90,6 5,6 85,3 94,7 4,7 91,6 98,4 3,4 MENS EN RUIMTE NV Nauwkeurigheidsgebied Bijlage 3 Berekening nauwkeurigheidsgebied; 9-1-04;15:48 2 Brussel uit n= p 50 55 60 65 70 75 80 85 90 95 177 Nauwkeurigheidsgebied Foutmarge 42,6 57,4 7,4 47,7 62,3 7,3 52,8 67,2 7,2 58,0 72,0 7,0 63,2 76,8 6,8 68,6 81,4 6,4 74,1 85,9 5,9 79,7 90,3 5,3 85,6 94,4 4,4 91,8 98,2 3,2 Luik uit n= p 50 55 60 65 70 75 80 85 90 95 152 Nauwkeurigheidsgebied Foutmarge 7,9 42,1 57,9 7,9 47,1 62,9 7,8 52,2 67,8 7,6 57,4 72,6 7,3 62,7 77,3 6,9 68,1 81,9 6,4 73,6 86,4 5,7 79,3 90,7 4,8 85,2 94,8 3,5 91,5 98,5 Charleroi in n= p 50 55 60 65 70 75 80 85 90 95 154 Nauwkeurigheidsgebied Foutmarge 42,1 57,9 7,9 47,1 62,9 7,9 52,3 67,7 7,7 57,5 72,5 7,5 62,8 77,2 7,2 68,2 81,8 6,8 73,7 86,3 6,3 79,4 90,6 5,6 85,3 94,7 4,7 91,6 98,4 3,4 Totaal in n= p 50 55 60 65 70 75 80 85 90 95 725 Nauwkeurigheidsgebied Foutmarge 46,4 53,6 3,6 51,4 58,6 3,6 56,4 63,6 3,6 61,5 68,5 3,5 66,7 73,3 3,3 71,8 78,2 3,2 77,1 82,9 2,9 82,4 87,6 2,6 87,8 92,2 2,2 93,4 96,6 1,6 Charleroi uit n= p 50 55 60 65 70 75 80 85 90 95 152 Nauwkeurigheidsgebied Foutmarge 7,9 42,1 57,9 7,9 47,1 62,9 7,8 52,2 67,8 7,6 57,4 72,6 7,3 62,7 77,3 6,9 68,1 81,9 6,4 73,6 86,4 5,7 79,3 90,7 4,8 85,2 94,8 3,5 91,5 98,5 Totaal uit n= p 50 55 60 65 70 75 80 85 90 95 774 Nauwkeurigheidsgebied Foutmarge 46,5 53,5 3,5 51,5 58,5 3,5 56,5 63,5 3,5 61,6 68,4 3,4 66,8 73,2 3,2 71,9 78,1 3,1 77,2 82,8 2,8 82,5 87,5 2,5 87,9 92,1 2,1 93,5 96,5 1,5 MENS EN RUIMTE NV Nauwkeurigheidsgebied ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGIË BIJLAGEN 7.4. WEGINGSCOËFFICIENTEN Antwerpen IN N Steekproef Rijksregister -24 jaar 7 6,2 18,9 wegingscoëfficient 3,05 25-29 jaar 29 25,7 27,5 1,07 30-34 jaar 19 16,8 15,8 0,94 35-39 jaar 17 15,0 10,5 0,70 40-44 jaar 10 8,8 7,1 0,80 45-49 jaar 6 5,3 5,9 1,12 50-54 jaar 10 8,8 4,0 0,46 55-59 jaar 3 2,7 3,4 1,28 60-64 jaar 4 3,5 1,6 0,46 65-69 jaar 2 1,8 1,4 0,78 70-74 jaar 1 0,9 1,3 1,42 75-79 jaar 4 3,5 1,1 0,32 80+ jaar 1 0,9 1,5 1,71 Totaal 113 100% 100% Antwerpen OUT N Steekproef Rijksregister -24 jaar 5 3,6 11,4 wegingscoëfficient 3,17 25-29 jaar 23 16,5 17,0 1,03 30-34 jaar 24 17,3 18,0 1,04 35-39 jaar 25 18,0 14,0 0,78 40-44 jaar 16 11,5 9,2 0,80 45-49 jaar 10 7,2 6,1 0,84 50-54 jaar 7 5,0 4,9 0,97 55-59 jaar 5 3,6 4,3 1,20 60-64 jaar 5 3,6 2,7 0,76 65-69 jaar 7 5,0 2,6 0,52 70-74 jaar 4 2,9 1,7 0,60 75-79 jaar 4 2,9 2,3 0,80 80+ jaar 4 2,9 5,6 1,96 Totaal 139 100% 100% Brussel IN N Steekproef -24 jaar 16 9,0 Rijksregister 19,4 2,15 25-29 jaar 44 24,9 28,2 1,13 30-34 jaar 29 16,4 14,0 0,86 35-39 jaar 16 9,0 9,9 1,09 40-44 jaar 13 7,3 6,8 0,93 45-49 jaar 14 7,9 4,9 0,62 50-54 jaar 9 5,1 3,8 0,75 55-59 jaar 9 5,1 3,1 0,62 60-64 jaar 5 2,8 2,2 0,78 65-69 jaar 6 3,4 1,8 0,52 70-74 jaar 4 2,3 1,3 0,58 75-79 jaar 7 4,0 1,7 0,43 80+ jaar 5 2,8 2,9 1,02 Totaal 177 100% 100% COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE 183 ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BIJLAGEN Brussel OUT N Steekproef Rijksregister -24 jaar 7 3,9 8,6 wegingscoëfficient 2,20 25-29 jaar 19 10,6 17,5 1,65 30-34 jaar 39 21,8 18,7 0,86 35-39 jaar 31 17,3 14,8 0,85 40-44 jaar 20 11,2 10,5 0,94 45-49 jaar 16 8,9 7,3 0,82 50-54 jaar 13 7,3 5,3 0,73 55-59 jaar 10 5,6 4,4 0,79 60-64 jaar 5 2,8 3,2 1,13 65-69 jaar 1 0,6 2,4 4,31 70-74 jaar 7 3,9 2,3 0,58 75-79 jaar 3 1,7 1,6 0,96 80+ jaar 8 4,5 3,4 0,76 Totaal 179 100% 100% Charleroi IN N Steekproef Rijksregister -24 jaar 12 7,8 19,8 wegingscoëfficient 2,55 25-29 jaar 32 20,8 19,2 0,93 30-34 jaar 21 13,6 15,4 1,13 35-39 jaar 16 10,4 11,1 1,07 40-44 jaar 16 10,4 9,2 0,89 45-49 jaar 13 8,4 7,0 0,83 50-54 jaar 11 7,1 5,4 0,75 55-59 jaar 12 7,8 3,3 0,43 60-64 jaar 6 3,9 2,0 0,52 65-69 jaar 5 3,2 1,8 0,56 70-74 jaar 4 2,6 1,8 0,70 75-79 jaar 3 1,9 1,5 0,77 80+ jaar 3 1,9 2,2 1,13 Totaal 154 100% 100% Charleroi OUT N Steekproef Rijksregister -24 jaar 10 6,6 15,0 2,27 25-29 jaar 44 29,1 20,0 0,68 30-34 jaar 24 15,9 16,0 1,01 35-39 jaar 20 13,2 12,3 0,93 40-44 jaar 18 11,9 10,1 0,85 45-49 jaar 8 5,3 7,2 1,36 50-54 jaar 6 4,0 5,5 1,38 55-59 jaar 5 3,3 3,0 0,91 60-64 jaar 3 2,0 1,9 0,94 65-69 jaar 7 4,6 1,7 0,36 70-74 jaar 2 1,3 1,5 1,16 75-79 jaar 3 2,0 1,9 0,97 80+ jaar 1 0,7 3,9 5,95 Totaal 151 100% 100% 184 COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE wegingscoëfficient BELGIË ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGIË BIJLAGEN Gent IN N Steekproef Rijksregister -24 jaar 16 13,1 26,4 wegingscoëfficient 2,01 25-29 jaar 52 42,6 33,8 0,79 30-34 jaar 18 14,8 11,6 0,79 35-39 jaar 11 9,0 7,9 0,87 40-44 jaar 2 1,6 5,3 3,23 45-49 jaar 4 3,3 3,9 1,18 50-54 jaar 3 2,5 2,6 1,05 55-59 jaar 2 1,6 2,3 1,40 60-64 jaar 4 3,3 1,4 0,44 65-69 jaar 3 2,5 1,3 0,52 70-74 jaar 3 2,5 1,1 0,47 75-79 jaar 2 1,6 0,6 0,35 80+ jaar 2 1,6 1,9 1,14 Totaal 122 100% 100% N Steekproef Rijksregister -24 jaar 8 5,2 11,4 2,21 25-29 jaar 36 23,2 22,7 0,98 30-34 jaar 32 20,6 19,2 0,93 35-39 jaar 21 13,5 11,5 0,85 40-44 jaar 12 7,7 7,3 0,94 45-49 jaar 12 7,7 5,8 0,75 50-54 jaar 6 3,9 3,9 1,01 55-59 jaar 5 3,2 4,2 1,29 60-64 jaar 7 4,5 2,1 0,46 65-69 jaar 5 3,2 2,5 0,76 70-74 jaar 6 3,9 2,1 0,54 75-79 jaar 1 0,6 1,6 2,41 80+ jaar 4 2,6 5,8 2,26 Totaal 155 100% 100% N Steekproef Rijksregister -24 jaar 21 13,2 23,8 1,80 25-29 jaar 42 26,4 23,8 0,90 30-34 jaar 18 11,3 12,8 1,13 35-39 jaar 19 11,9 10,0 0,84 40-44 jaar 12 7,5 7,8 1,03 45-49 jaar 11 6,9 6,2 0,89 50-54 jaar 8 5,0 5,2 1,03 55-59 jaar 8 5,0 3,3 0,65 60-64 jaar 2 1,3 1,6 1,25 65-69 jaar 5 3,1 1,5 0,46 70-74 jaar 7 4,4 1,6 0,36 75-79 jaar 4 2,5 1,2 0,47 80+ jaar 2 1,3 1,4 1,11 Totaal 159 100% 100% Gent OUT wegingscoëfficient Luik IN wegingscoëfficient COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE 185 ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BIJLAGEN Luik OUT N Steekproef Rijksregister -24 jaar 7 4,6 12,8 2,76 25-29 jaar 32 21,2 21,8 1,03 30-34 jaar 25 16,6 17,5 1,06 35-39 jaar 15,2 13,0 0,86 40-44 jaar 23 19 12,6 9,3 0,74 45-49 jaar 11 7,3 6,5 0,89 50-54 jaar 11 7,3 4,3 0,59 55-59 jaar 5 3,3 3,3 1,01 60-64 jaar 8 5,3 1,8 0,34 65-69 jaar 4 2,6 1,6 0,62 70-74 jaar 1 0,7 2,0 3,03 75-79 jaar 3 2,0 1,8 0,89 80+ jaar 2 1,3 4,2 3,17 Totaal 151 100% 100% 186 COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE wegingscoëfficient BELGIË ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGIË BIJLAGEN 7.5. FACTOREN DIE EEN ROL SPELEN OM TE VERHUIZEN IN EN UIT DE STAD COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE 187 ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BIJLAGEN 188 COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE BELGIË Factoren die een rol spelen in het verhuizen naar de stad volgens leeftijd. Ordening op basis van totaal percentages voor grote rol IN N Ik wilde zelfstandig gaan wonen Ik woonde te ver van het werk Ik wilde gaan samenwonen met mijn partner Ik wilde bewust in het centrum van de stad gaan wonen Ik wilde gaan wonen in de nabijheid van vrienden Ik vond een nieuwe job Ik wilde eigenaar worden Een slechte bereikbaarheid van mijn vroegere woonplaats De algemene woningkwaliteit was onvoldoende Ik wilde meer rustig wonen Tekort aan basisvoorzieningen in de buurt De vroegere woning was te klein Te hoge woonkosten van mijn vroegere woning Er gebeurde niet veel in mijn vorige woonplaats De afwezigheid van een tuin of een te kleine tuin Een onveilige buurt Ik wilde een eigen woning bouwen Het gebrek aan groen in mijn vroegere buurt Te grote verkeersdrukte Ik wilde gescheiden gaan wonen van mijn vroegere partner Te veel lawaai Ik wilde terug naar mijn streek van herkomst Ik woonde te ver van de school|universiteit Onvoldoende parkeermogelijkheid in de buurt Wij wilden kinderen De vroegere woning was te groot De verloedering van mijn vroegere buurt De sociale samenstelling van mijn vroegere buurt Er was onvoldoende speelruimte voor kinderen Ik kon over een bouwgrond of over een woning be-schikken via financiële steun van familie of door erfenis Ik ben verhuisd omwille van gezondheidsredenen Het racisme in mijn vroegere buurt Grote Rol 18-24 25-34 35-49 50-64 65-79 156 290 166 67 31 58,0 44,7 29,3 19,6 12,9 43,8 36,0 25,4 17,9 3,5 45,2 30,3 15,8 13,1 15,3 26,6 27,4 19,9 23,6 26,3 25,5 25,2 20,0 16,4 17,2 33,4 26,2 15,0 6,3 1,8 12,0 27,3 23,7 16,2 3,4 24,4 18,2 18,4 23,5 19,3 25,3 16,8 19,7 17,6 10,0 22,6 14,7 18,5 18,9 21,8 17,5 15,2 18,2 19,3 29,8 19,8 19,0 17,8 9,6 1,5 17,3 13,9 18,7 23,6 16,1 17,5 18,0 13,2 12,4 7,3 12,8 17,4 15,4 11,9 14,3 22,1 11,0 10,4 18,3 8,0 21,4 11,7 13,8 7,5 1,7 11,5 13,4 14,1 11,3 15,5 14,9 10,8 15,1 15,7 7,1 1,2 10,9 29,6 14,6 3,9 17,0 10,6 11,7 15,6 7,1 6,2 11,5 13,4 17,0 24,9 14,0 11,4 13,5 7,0 1,2 13,5 10,8 7,9 7,4 2,3 11,5 13,7 7,6 3,4 0,0 5,6 3,1 8,5 25,9 31,5 11,8 7,8 6,2 12,4 11,5 10,5 8,3 7,6 6,4 6,8 12,3 6,8 10,3 5,5 0,0 80+ 15 30,1 0,0 6,9 22,4 44,4 0,0 15,4 14,6 7,8 15,4 7,7 7,7 0,0 0,0 15,2 43,7 29,9 22,9 14,6 0,0 14,6 29,3 0,0 14,6 0,0 54,6 15,4 29,1 0,0 Gewone Rol Tot 18-24 25-34 35-49 50-64 65-79 725 156 290 166 67 31 40,1 13,2 14,4 8,7 2,2 10,7 31,5 10,0 15,3 9,4 7,4 1,7 27,5 7,5 2,5 3,2 1,0 1,7 25,0 22,8 23,0 19,9 15,4 9,2 23,3 17,1 22,0 11,5 12,2 14,6 21,8 12,6 10,4 5,1 1,1 2,5 20,9 5,3 4,6 6,3 0,0 0,0 20,1 18,0 18,1 6,9 3,2 6,1 18,9 8,4 7,6 10,9 8,8 4,4 18,0 9,4 12,9 8,3 8,7 7,2 17,2 9,8 16,7 10,9 8,6 4,1 17,1 6,6 9,3 6,7 6,0 0,0 16,5 3,1 7,9 10,0 9,2 10,5 15,5 16,2 21,5 11,9 7,3 14,1 15,3 3,6 9,8 7,6 8,4 7,2 14,5 2,8 8,7 7,6 2,3 7,9 13,8 5,8 6,3 3,1 1,6 1,2 13,2 8,6 8,7 3,0 4,1 4,3 13,0 11,1 14,7 6,6 5,7 6,0 12,9 1,6 3,1 3,4 1,6 2,5 12,6 6,7 7,9 5,9 4,7 2,3 12,3 2,8 9,9 11,0 14,9 11,8 11,3 11,8 7,6 4,1 5,0 1,2 10,1 11,6 8,0 3,7 3,1 4,5 10,0 8,7 5,9 3,2 4,3 1,2 9,2 8,0 8,6 6,9 7,7 9,2 9,0 11,6 4,0 6,5 1,3 5,4 8,8 5,5 7,5 5,2 8,9 2,3 8,3 2,8 5,5 6,1 3,7 2,9 80+ 15 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 7,6 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 Rol Tot 18-24 25-34 35-49 50-64 65-79 725 156 290 166 67 31 11,3 71,2 59,1 38,0 21,8 23,6 11,2 53,8 51,3 34,9 25,3 5,2 3,5 52,7 32,8 19,1 14,0 16,9 20,5 49,4 50,4 39,8 39,0 35,5 16,8 42,6 47,2 31,5 28,6 31,8 8,2 46,0 36,5 20,1 7,4 4,3 4,4 17,3 31,9 30,0 16,2 3,4 13,3 42,4 36,4 25,3 26,7 25,4 8,4 33,7 24,4 30,7 26,4 14,4 10,4 32,0 27,6 26,9 27,7 29,1 12,3 27,4 31,9 29,1 27,9 33,9 7,2 26,4 28,4 24,5 15,6 1,5 7,4 20,4 21,9 28,6 32,8 26,5 16,1 33,7 39,5 25,1 19,8 21,4 7,5 16,4 27,2 23,0 20,3 21,5 6,4 24,9 19,6 18,0 20,6 15,8 4,7 27,2 18,0 16,8 9,1 2,8 6,6 20,2 22,1 17,0 15,3 19,8 10,6 26,0 25,4 21,8 21,4 13,1 2,6 2,8 14,0 33,0 16,2 6,5 6,5 23,7 18,4 17,6 20,3 9,5 9,0 9,0 21,4 24,4 32,0 36,8 7,1 25,8 19,0 17,6 12,0 2,4 7,0 25,1 18,8 11,5 10,5 6,7 5,4 20,2 19,6 10,8 7,7 1,2 7,8 13,6 11,7 15,4 33,6 40,7 5,9 23,4 11,8 12,6 13,8 16,9 6,3 16,1 15,8 12,7 15,3 9,1 4,7 15,1 12,3 16,4 9,2 2,9 80+ 15 30,1 0,0 6,9 22,4 44,4 0,0 15,4 14,6 7,8 15,4 7,7 7,7 0,0 0,0 15,2 43,7 29,9 22,9 14,6 0,0 14,6 36,8 0,0 14,6 0,0 54,6 15,4 29,1 0,0 Tot 725 51,3 42,7 31,0 45,5 40,2 30,0 25,3 33,3 27,3 28,4 29,5 24,3 23,9 31,6 22,8 20,8 18,5 19,8 23,6 15,5 19,1 21,2 18,4 17,2 15,5 17,1 15,0 15,1 12,9 7,8 8,7 8,0 7,6 4,7 0,0 7,9 5,1 7,9 0,9 9,1 1,0 7,6 5,4 12,9 16,6 8,9 16,7 5,7 7,6 13,3 8,5 8,2 2,0 3,3 4,1 4,9 9,5 6,3 31,0 3,5 52,4 7,7 6,8 5,1 5,2 3,9 2,7 4,9 2,2 4,5 4,6 3,7 13,8 2,8 5,9 0,0 3,9 4,3 13,7 12,1 4,7 8,2 6,3 9,4 14,2 10,0 44,8 6,4 58,4 7,7 10,7 9,4 Factoren die een rol spelen in het verhuizen uit de stad volgens leeftijd. UIT N Ik wilde meer rustig wonen De afwezigheid van een tuin of een te kleine tuin Het gebrek aan groen in mijn vroegere buurt De vroegere woning was te klein Ik wilde eigenaar worden Te veel lawaai Een onveilige buurt Te grote verkeersdrukte De algemene woningkwaliteit was onvoldoende De verloedering van mijn vroegere buurt Ik wilde gaan samenwonen met mijn partner Er was onvoldoende speelruimte voor kinderen Ik wilde zelfstandig gaan wonen Wij wilden kinderen Ik wilde een eigen woning bouwen Onvoldoende parkeermogelijkheid in de buurt De sociale samenstelling van mijn vroegere buurt Te hoge woonkosten van mijn vroegere woning Ik wilde terug naar mijn streek van herkomst Ik woonde te ver van het werk Ik wilde gaan wonen in de nabijheid van vrienden Ik vond een nieuwe job Een slechte bereikbaarheid van mijn vroegere woonplaats Het racisme in mijn vroegere buurt Ik ben verhuisd omwille van gezondsredenen De vroegere woning was te groot Ik kon over een bouwgrond of over een woning beschikken via financiële steun van familie of door erfenis Er gebeurde niet veel in mijn vorige woonplaats Tekort aan basisvoorzieningen in de buurt Ik wilde gescheiden gaan wonen van mijn vroegere partner Ik wilde bewust in het centrum van de stad gaan wonen Ik woonde te ver van de school/universiteit Grote Rol 18-24 25-34 35-49 50-64 65-79 91 301 226 85 46 46,5 46,8 60,2 56,4 47,8 41,1 56,7 44,6 30,5 16,2 44,2 43,0 38,4 36,2 28,1 36,5 41,9 35,5 18,4 13,8 37,8 46,4 30,3 11,5 13,3 27,7 24,5 41,1 44,4 31,5 28,3 25,4 35,8 28,5 55,7 27,4 26,5 34,1 27,6 23,4 24,5 26,1 24,3 16,8 30,5 20,9 17,9 27,4 26,4 22,6 42,0 28,3 16,3 9,7 3,7 17,3 24,4 29,8 2,9 4,1 34,3 17,6 17,1 23,3 18,1 28,3 30,7 14,2 0,5 0,0 17,1 21,8 21,2 14,1 6,6 12,9 17,1 21,1 21,1 21,1 13,4 15,3 21,1 19,3 19,6 14,8 15,8 13,7 25,9 10,1 5,0 17,0 14,9 13,2 13,7 8,4 19,1 10,3 5,1 0,0 18,8 9,1 6,5 16,7 26,2 23,3 10,4 7,9 6,0 0,0 5,5 8,2 10,9 4,3 22,2 8,0 5,4 10,8 7,6 23,3 7,4 3,4 6,7 10,7 34,0 0,0 2,2 8,7 17,1 28,6 80+ 35 45,6 5,6 21,0 0,0 0,0 4,3 30,1 9,9 5,9 44,7 16,9 0,0 6,4 0,0 2,2 13,3 5,6 5,6 18,3 0,0 16,3 0,0 5,6 14,6 37,3 19,7 Gewone Rol Tot 18-24 25-34 35-49 50-64 65-79 784 91 301 226 85 46 51,7 13,3 24,5 11,1 13,3 21,1 43,9 13,9 12,3 13,0 16,5 4,1 39,2 13,8 20,9 16,8 9,1 15,6 33,5 25,3 17,7 14,7 4,2 2,4 33,0 4,9 4,1 4,8 3,4 2,3 31,3 25,4 23,5 17,0 8,2 5,2 31,1 13,9 14,9 11,5 12,5 11,5 28,0 18,3 21,7 16,3 11,4 11,5 23,8 8,4 17,4 17,5 9,3 12,4 23,4 17,0 11,6 13,7 11,9 5,6 22,5 4,8 2,8 1,9 0,9 1,7 20,5 15,8 12,4 13,5 0,0 0,0 19,5 12,8 9,8 5,1 5,1 0,0 19,2 19,8 12,9 3,7 0,0 0,0 18,5 2,4 5,1 7,5 4,7 10,7 18,3 10,9 18,1 12,2 2,5 2,4 17,0 15,4 17,4 19,1 8,5 5,7 15,4 10,3 15,8 9,3 7,3 8,2 14,4 21,3 8,9 6,0 8,1 13,3 11,9 22,3 8,2 5,3 0,0 0,0 11,6 17,4 15,2 7,0 4,6 5,4 9,6 3,5 4,0 2,3 0,9 0,0 8,9 13,2 6,9 5,2 5,2 8,5 8,9 7,9 6,8 8,4 10,8 12,6 8,9 6,0 3,9 7,6 8,9 8,8 7,8 2,4 2,5 5,0 7,1 9,8 80+ 35 0,0 2,2 11,1 5,9 0,0 0,0 20,9 21,2 0,0 2,2 0,0 5,6 5,6 0,0 0,0 2,2 16,9 0,0 2,3 0,0 12,8 0,0 9,0 2,2 2,2 9,9 Rol Tot 18-24 25-34 35-49 50-64 65-79 784 91 301 226 85 46 16,8 59,8 71,3 71,3 69,6 68,9 12,2 55,0 69,0 57,6 47,0 20,4 16,8 58,0 63,8 55,2 45,3 43,7 14,8 61,8 59,6 50,2 22,6 16,2 4,1 42,7 50,6 35,1 15,0 15,6 18,1 53,1 48,0 58,1 52,6 36,7 13,6 42,2 40,4 47,4 41,0 67,2 18,0 45,8 48,3 50,5 39,0 34,9 14,5 33,0 43,5 41,8 26,2 42,9 12,1 37,9 29,5 41,1 38,4 28,2 2,4 46,9 31,1 18,2 10,6 5,4 10,7 33,1 36,8 43,3 2,9 4,1 7,5 47,1 27,4 22,2 28,4 18,1 8,3 48,1 43,5 17,9 0,5 0,0 5,5 19,5 26,9 28,6 18,9 17,3 12,2 23,8 35,2 33,4 23,5 23,6 16,0 28,8 32,7 40,2 27,8 25,3 11,2 25,1 31,6 23,0 33,2 18,4 9,4 26,3 25,9 20,8 21,2 27,0 7,3 30,7 27,3 15,7 5,1 0,0 11,2 36,1 24,3 13,5 21,3 31,6 2,7 26,8 14,3 10,2 6,9 0,0 7,2 18,8 15,1 16,1 9,5 30,7 8,0 15,9 12,2 19,1 18,3 35,9 6,0 13,4 7,3 14,3 19,6 42,8 4,5 2,4 4,7 13,7 24,2 38,4 80+ 35 45,6 7,7 32,1 5,9 0,0 4,3 51,1 31,1 5,9 46,9 16,9 5,6 12,0 0,0 2,2 15,4 22,4 5,6 20,6 0,0 29,1 0,0 14,6 16,7 39,5 29,6 Tot 784 68,5 56,1 56,1 48,3 37,0 49,4 44,7 46,0 38,3 35,5 24,9 31,2 27,1 27,5 24,0 30,5 33,0 26,6 23,8 19,1 22,9 12,3 16,1 16,9 14,9 12,2 3,0 10,3 3,5 10,6 3,3 2,3 7,1 6,3 8,5 7,2 11,4 6,7 2,5 7,5 19,5 0,0 26,1 31,9 7,4 7,1 7,0 8,5 17,4 9,7 7,2 10,8 5,8 2,3 10,9 5,5 1,1 5,6 3,8 1,2 8,3 0,0 0,0 0,0 0,0 4,6 10,4 5,3 11,5 27,7 13,2 17,9 14,0 8,0 9,4 17,3 14,0 8,3 16,9 10,5 3,7 15,8 19,5 0,0 26,1 31,9 12,0 17,5 12,4 0,0 3,1 9,6 10,6 1,3 5,6 5,4 7,3 3,6 1,5 1,5 0,0 0,0 2,8 7,3 6,7 11,1 12,2 1,3 5,6 8,3 2,5 4,9 4,8 3,4 6,1 8,4 0,9 2,0 14,0 0,0 8,6 0,0 5,2 4,5 7,3 8,4 6,4 3,2 4,2 5,0 1,7 0,7 0,8 0,0 7,7 0,0 5,1 3,7 9,8 13,3 11,2 6,6 10,3 13,4 2,6 2,7 14,8 0,0 16,3 0,0 10,3 8,2 ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGIË BIJLAGEN 7.6. REGRESSIEFACTORSCORES Regressie factorscores 5 1 FYSOMG 2 3 4 WERK+ 6 7 SOCOMG WONKLEIN CENTRUM BEREIKB EIGENAAR WONKOST 8 9 TERUG ZELFST IN Antwerpen R.G. Brussel 0,370 0,188 0,153 -0,312 0,002 0,149 0,070 0,129 -0,357 N 112 112 112 112 112 112 112 112 112 s 0,727 0,799 0,836 1,080 0,912 0,842 0,921 0,833 1,292 R.G. 0,386 0,115 0,255 -0,510 -0,427 0,076 -0,061 -0,023 -0,207 N 174 174 174 174 174 174 174 174 174 s 0,842 0,878 0,936 1,292 1,110 0,932 1,100 0,984 1,177 0,188 0,112 0,002 0,085 -0,107 -0,118 -0,311 -0,166 -0,075 Charleroi R.G. Gent Luik Totaal N 148 148 148 148 148 148 148 148 148 s 0,978 0,783 1,015 0,978 1,028 1,108 1,186 1,132 1,121 R.G. 0,640 0,239 0,394 -0,478 -0,268 0,175 0,248 0,270 -0,106 N 120 120 120 120 120 120 120 120 120 s 0,504 0,533 0,748 1,084 1,103 0,622 0,883 0,726 0,927 R.G. 0,404 0,034 -0,066 -0,289 -0,348 -0,022 -0,115 -0,245 -0,124 N 152 152 152 152 152 152 152 152 152 s 0,780 0,881 1,010 1,187 1,237 1,028 1,007 1,082 1,029 R.G. 0,389 0,130 0,140 -0,301 -0,248 0,043 -0,052 -0,027 -0,168 N 706 706 706 706 706 706 706 706 706 s 0,806 0,798 0,938 1,158 1,100 0,940 1,052 0,993 1,116 OUT Antwerpen R.G. Brussel -0,066 -0,136 -0,058 0,402 0,358 0,057 0,126 0,001 0,107 N 137 137 137 137 137 137 137 137 137 s 0,896 1,141 0,983 0,661 0,697 1,027 0,844 0,903 0,822 R.G. -0,465 -0,117 -0,337 0,310 0,368 -0,047 -0,042 0,139 0,212 N 170 170 170 170 170 170 170 170 170 s 1,011 1,254 1,067 0,711 0,630 1,025 0,938 0,903 0,769 -0,469 -0,365 0,048 0,115 0,132 -0,098 0,111 0,055 0,090 N 149 149 149 149 149 149 149 149 149 s 1,071 1,066 1,080 0,759 1,028 1,055 0,946 1,016 1,004 R.G. -0,182 0,234 -0,149 0,394 0,257 -0,042 0,053 -0,084 0,220 N 150 150 150 150 150 150 150 150 150 Charleroi R.G. Gent Luik Totaal s 1,052 0,973 0,947 0,653 0,713 1,086 0,932 1,078 0,731 R.G. -0,620 -0,233 -0,130 0,197 0,036 -0,064 0,014 -0,002 0,150 N 144 144 144 144 144 144 144 144 144 s 1,002 1,187 1,072 0,764 0,989 1,077 1,063 1,120 0,899 R.G. -0,366 -0,122 -0,132 0,283 0,233 -0,040 0,049 0,025 0,158 COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE 189 ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BIJLAGEN N 750 750 750 750 750 750 750 750 750 s 1,027 1,146 1,038 0,718 0,831 1,052 0,947 1,006 0,848 0,130 0,010 0,037 0,081 0,198 0,099 0,101 0,058 -0,102 N 249 249 249 249 249 249 249 249 249 s 0,851 1,013 0,924 0,943 0,819 0,947 0,878 0,873 1,082 R.G. -0,034 0,000 -0,038 -0,105 -0,034 0,015 -0,052 0,057 0,000 N 344 344 344 344 344 344 344 344 344 s 1,021 1,085 1,044 1,122 0,987 0,979 1,022 0,947 1,017 -0,142 -0,128 0,025 0,100 0,013 -0,108 -0,099 -0,055 0,008 N 297 297 297 297 297 297 297 297 297 s 1,075 0,964 1,047 0,874 1,033 1,080 1,091 1,079 1,065 R.G. 0,183 0,236 0,093 0,006 0,023 0,055 0,139 0,073 0,075 N 270 270 270 270 270 270 270 270 270 Totaal Antwerpen R.G. Brussel Charleroi R.G. Gent Luik Totaal s 0,945 0,806 0,904 0,971 0,942 0,915 0,914 0,953 0,839 R.G. -0,094 -0,096 -0,097 -0,053 -0,161 -0,042 -0,052 -0,127 0,009 N 296 296 296 296 296 296 296 296 296 s 1,030 1,048 1,039 1,031 1,138 1,051 1,035 1,106 0,976 R.G. 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 N 1456 1456 1456 1456 1456 1456 1456 1456 1456 s 1,000 1,000 1,000 1,000 1,000 1,000 1,000 1,000 1,000 190 COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE BELGIË De Belgische Stadsgewesten Antwerpen Oostende Brugge SintNiklaas Gent Mechelen Brussel- Leuven Bruxelles Kortrijk Hasselt Liège Tournai La Louvière Mons Charleroi N Agglomeratie 20 Verviers Namur Kernstad Agglomeratie Banlieue Forensenwoonzone 0 Genk 40 60 80 Km 100 Kilometers Geografisch Instituut - Cosmopolis - Vrije Universiteit Brussel Kaart 1: Binnenlandse mobiliteit in de periode 1992-1994 Gemiddeld jaarlijks aantal inwijkingen + uitwijkingen per 1000 inwoners 29 - 63 64 - 76 77 - 90 91 - 107 108 - 220 Agglomeratie N 0 20 40 60 80 100 Kilometers Cosmopolis - Geografisch Instituut - Vrije Universiteit Brussel Kaart 2: Binnenlandse mobiliteit in de periode 1999-2001 Gemiddeld jaarlijks aantal inwijkingen + uitwijkingen per 1000 inwoners 26 - 68 69 - 79 80 - 95 96 - 110 111 - 227 N Agglomeratie 0 20 40 60 80 100 Km Kilometers Cosmopolis - Geografisch Instituut - Vrije Universiteit Brussel Kaart 3: Evolutie van de binnenlandse mobiliteit tussen 1992-94 en 1999-2001 Verschil tussen de gemiddelde jaarlijkse mobiliteit tijdens periode '92-'94 en periode '99-'01 (mobiliteit = inwijking + uitwijking) -66 - -10 -9 - 0 1- 6 7 - 14 15 - 28 N Agglomeratie 0 20 40 60 80 100 Kilometers Cosmopolis - Geografisch Instituut - Vrije Universiteit Brussel Kaart 4: Binnenlands migratiesaldo in de periode 1992-1994 Gemiddeld jaarlijks migratiesaldo per 1000 inwoners -32.3 - -8.0 -7.9 - 0.0 0.1 - 5.0 5.1 - 10.0 10.1 - 38.2 N Agglomeratie 0 20 40 60 80 100 Kilometers Cosmopolis - Geografisch Instituut - Vrije Universiteit Brussel Kaart 5: Binnenlands migratiesaldo in de periode 1999-2001 Gemiddeld jaarlijks migratiesaldo per 1000 inwoners -37.7 - - 8.0 -7.9 - 0.0 0.1 - 5.0 5.1 - 10.0 10.1 - 19.4 N Agglomeratie 0 20 40 60 80 Km 100 Kilometers Cosmopolis - Geografisch Instituut - Vrije Universiteit Brussel Kaart 6: Evolutie van het binnenlands migratiesaldo tussen 1992-94 en 1999-2001 Verschil tussen het jaarlijks gemiddeld migratiesaldo per 1000 inwoners tijdens periode 1992-94 en periode 1999-2001 -25.9 - -8.8 -8.7 - - 3.0 -2.9 - 0.0 0.1 - 7.2 7.3 - 17.2 N Agglomeratie 0 20 40 60 80 100 Km Kilometers Cosmopolis - Geografisch Instituut - Vrije Universiteit Brussel Kaart 7: Buitenlandse mobiliteit in de periode 1999-2001 Gemiddeld jaarlijks aantal inwijkingen + uitwijkingen per 1000 inwoners 0- 6 7 - 12 13 - 23 24 - 38 39 - 70 N Agglomeratie 0 20 40 60 80 100 Kilometers Cosmopolis - Geografisch Instituut - Vrije Universiteit Brussel Kaart 8: Buitenlands migratiesaldo in de periode 1999-2001 Gemiddeld jaarlijks migratiesaldo per 1000 inwoners -11.4 - -2.4 -2.3 - 0.0 0.1 - 2.1 2.2 - 7.2 7.3 - 26.4 N Agglomeratie 0 20 40 60 80 100 Kilometers Cosmopolis - Geografisch Instituut - Vrije Universiteit Brussel Kaart 9: Binnenlands migratiesaldo van de 19-27 jarigen (1999-2001) Gemiddeld jaarlijks migratiesaldo per 1000 inwoners -59.5 - -27.6 -27.5 - -12.9 -12.8 - 0.0 0.1 - 16.1 16.2 - 61.1 N Agglomeratie 0 20 40 60 80 100 Kilometers Cosmopolis - Geografisch Instituut - Vrije Universiteit Brussel Kaart 10: Binnenlands migratiesaldo van de 28-40 jarigen (1999-2001) Gemiddeld jaarlijks migratiesaldo per 1000 inwoners -51.3 - -21.6 -21.5 - 0.0 0.1 - 9.8 9.9 - 23.0 23.1 - 51.6 N Agglomeratie 0 20 40 60 80 100 Kilometers Cosmopolis - Geografisch Instituut - Vrije Universiteit Brussel Kaart 11: Binnenlands migratiesaldo van de 41-60 jarigen (1999-2001) Gemiddeld jaarlijks migratiesaldo per 1000 inwoners -29.2 - - 4.7 -4.6 - 0.0 0.1 - 8.0 8.1 - 19.4 19.5 - 39.9 N Agglomeratie 0 20 40 60 80 100 Kilometers Cosmopolis - Geografisch Instituut - Vrije Universiteit Brussel Kaart 12: Binnenlands migratiesaldo van 60-plussers (1999-2001) Gemiddeld jaarlijks migratiesaldo per 1000 inwoners -23.4 - -7.6 -7.5 - 0.0 0.1 - 5.0 5.1 - 13.1 13.2 - 25.5 N Agglomeratie 0 20 40 60 80 100 Kilometers Cosmopolis - Geografisch Instituut - Vrije Universiteit Brussel
