Rapportage Cognitieve test Vragenlijst FORUM

Rapportage
Cognitieve test
Vragenlijst
FORUM / Motivaction
Arabische Herfst
Auteurs:
Leen Sterckx, PhD
Derk Berends, MSc
Drs. Nathan Rozema
Dit rapport is geschreven voor de Directie Integratie en Samenleving van het Ministerie van Sociale
Zaken & Werkgelegenheid:
© 2015, Labyrinth Onderzoek & Advies
Bezoekadres:
Archimedeslaan 16
3584 BA UTRECHT
Postbus 2496
3500 GL Utrecht
T: (030) 2627191
E: [email protected]
W: http://www.labyrinthonderzoek.nl
Alle rechten voorbehouden
Niets uit deze uitgave mag - door iemand anders dan de opdrachtgever - worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd
gegevensbestand en/of openbaar gemaakt in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of
op enige andere manier zonder voorafgaande schriftelijke toestemming.
2
Cognitieve test vragenlijst FORUM / Motivaction Arabische Herfst
Inhoud
SAMENVATTING EN CONCLUSIES ..................................................................................................................... 5
AANLEIDING .................................................................................................................................................................5
ONDERZOEKSVRAGEN ....................................................................................................................................................5
METHODE ...................................................................................................................................................................5
RESULTATEN EN CONCLUSIES ...........................................................................................................................................6
INLEIDING .................................................................................................................................................... 11
AANLEIDING ...............................................................................................................................................................11
ONDERZOEKSVRAGEN ..................................................................................................................................................11
ONDERZOEKSOPZET EN VERANTWOORDING ......................................................................................................................12
ANALYSE ...................................................................................................................................................................17
KANTTEKENINGEN BIJ HET VELDWERK COGNITIEVE TEST.......................................................................................................17
DEEL 1: TECHNISCHE ANALYSE VAN DE VRAGENLIJST ..................................................................................... 19
ANALYSE VAN DE ONDERZOEKSOPZET ..............................................................................................................................19
STEEKPROEF EN REPRESENTATIVITEIT ...............................................................................................................................20
ANALYSE VAN DE VRAGENLIJST .......................................................................................................................................24
VELDWERKMETHODE ...................................................................................................................................................28
RAPPORTAGE .............................................................................................................................................................29
CONCLUSIES TECHNISCHE ANALYSE .................................................................................................................................30
DEEL 2: PRAKTIJKTOETS .................................................................................................................................. 31
DE CONTEXT WAARIN JONGEREN DEELNEMEN AAN HET ONDERZOEK ......................................................................................31
HOE KRIJGEN JONGEREN HUN INFORMATIE OVER DE ARABISCHE WERELD EN HET MIDDEN-OOSTEN?...........................................34
DE POLITIEKE SITUATIE IN TURKIJE ..................................................................................................................................40
DE OPKOMST VAN IS....................................................................................................................................................42
HET KALIFAAT ............................................................................................................................................................46
JIHAD........................................................................................................................................................................47
HET CONFLICT IN ISRAËL/PALESTINA ...............................................................................................................................52
DE INTERVENTIE VAN DE VS TEGEN IS .............................................................................................................................54
DE GEWAPENDE STRIJD IN SYRIË TEGEN DE REGERING VAN PRESIDENT ASSAD ..........................................................................55
DEMOCRATIE .............................................................................................................................................................57
REACTIES OP DE STELLINGEN TEN AANZIEN VAN DEMOCRATIE ...............................................................................................60
STEUN VOOR GROEPEN DIE STRIJDEN IN NAAM VAN DE JIHAD ...............................................................................................68
SYRIËGANGERS ...........................................................................................................................................................74
VERHOUDINGEN TUSSEN GROEPEN IN NEDERLAND ............................................................................................................80
CONCLUSIES PRAKTIJKTOETS ..........................................................................................................................................81
BIJLAGE 1: REACTIE MOTIVACTION ................................................................................................................ 84
BIJLAGE 2: LIJST VAN GECONSULTEERDE WETENSCHAPPELIJKE EN CULTURELE EXPERTS ............................... 99
3
Cognitieve test vragenlijst FORUM / Motivaction Arabische Herfst
WETENSCHAPPELIJKE EXPERTS .......................................................................................................................................99
CULTURELE EXPERTS ....................................................................................................................................................99
BIJLAGE 3: TOPICLIJST COGNITIEVE INTERVIEWS .......................................................................................... 101
BIJLAGE 4: UITEENZETTING JELKE BETHLEHEM ............................................................................................. 108
DE REPRESENTATIVITEIT VAN DE PEILING VAN MOTIVACTION .............................................................................................108
LITERATUUR .............................................................................................................................................................109
BIJLAGE 5: VRAGENLIJST FORUM / MOTIVACTION ....................................................................................... 110
BIJLAGE 6: TOPICLIJST FOCUSGROEPEN ........................................................................................................ 122
TOPICLIJST ...............................................................................................................................................................122
BIJLAGE 7: GESPREKSVERSLAG MOTIVACTION ............................................................................................. 123
TOTSTANDKOMING VRAGENLIJST ..................................................................................................................................123
UITVOERING VAN HET VELDWERK .................................................................................................................................124
RESULTATEN ............................................................................................................................................................125
4
Cognitieve test vragenlijst FORUM / Motivaction Arabische Herfst
Samenvatting en conclusies
Aanleiding
In november 2014 publiceerde FORUM een factsheet met de titel ‘Nederlandse moslimjongeren en de
Arabische herfst’, dat was gebaseerd op een door Motivaction uitgevoerde peiling onder 300 Turkse en 404
Marokkaanse jongeren van 18 t/m 34 jaar oud. Deze factsheet schetste een verontrustend beeld over vooral de
Turkse jongeren die aan de peiling hadden meegewerkt: er was onder deze groep brede steun voor
jihadistische strijdgroepen en voor IS. Er kwamen veel kritische reacties van wetenschappelijk experts en van
vertegenwoordigers van belangenorganisaties van Nederlanders van Turkse herkomst: de kwaliteit van het
Motivaction onderzoek werd in in twijfel getrokken. De directie Integratie en Samenleving van het Ministerie
van Sociale Zaken en Werkgelegenheid gaf daarom aan Labyrinth Onderzoek & Advies de opdracht een
cognitieve test uit te voeren naar het onderzoek van FORUM/Motivaction.
Onderzoeksvragen
De cognitieve test van het FORUM/Motivaction onderzoek valt uiteen in een technische analyse van de
veldwerkstrategie en de vragenlijst gehanteerd door Motivaction enerzijds en anderzijds een kwalitatieve
praktijktoets van de vragenlijst. De cognitieve test moest antwoord geven op de volgende onderzoeksvragen:
1.
Wat is de kwaliteit van de door Motivaction gehanteerde vragenlijst in termen van validiteit en
betrouwbaarheid van de vraagstelling?
2.
Wat betekent dit voor de inzichten die met deze vragenlijst zijn verzameld?
3.
Kunnen de uitkomsten van het onderzoek geacht worden representatief te zijn voor de hele
populatie? Is generalisatie mogelijk?
4.
Wat zijn de implicaties van de bij onderzoeksvraag 1, 2 en 3 gevonden resultaten voor uitkomsten
zoals die door FORUM/Motivaction zijn gerapporteerd in het factsheet ‘Nederlandse moslimjongeren
en de Arabische herfst’?
Methode
Technische analyse
Voor het analyseren van de onderzoeksopzet van het Motivaction onderzoek: de veldwerkstrategie en de
vragenlijst, consulteerde Labyrinth experts die verbonden zijn aan verschillende universitaire faculteiten en
instellingen van wetenschappelijk onderzoek. De experts hebben jarenlange ervaring en expertise op het
gebied van onderzoeksmethoden en onderzoek onder migrantengroepen in Nederland. Hen werd gevraagd
afzonderlijk van elkaar de vragenlijst te analyseren en hun feedback te geven. In het eerste deel van dit rapport
wordt verslag gedaan van hun analyse.
Praktijktoets
Het tweede deel van de cognitieve test van het onderzoek van FORUM/Motivaction bestond uit een
praktijktoets die als doel had enerzijds, het testen van de vragenlijst onder de doelgroep van het onderzoek en
anderzijds, het bieden van meer context bij de antwoorden van jongeren uit de doelgroepen op de vragen in de
vragenlijst. Meer context bij de bevindingen van het Motivaction onderzoek en inzicht over de manier waarop
jongeren van Turkse en Marokkaanse herkomst denken over de thema’s die daarin aan de orde worden
gesteld, verkregen we om te beginnen door het voeren van gesprekken en interviews met culturele en
inhoudelijke experts. Culturele experts zijn vertegenwoordigers van belangenorganisaties van Turkse en
5
Cognitieve test vragenlijst FORUM / Motivaction Arabische Herfst
Marokkaanse Nederlanders, die veel in contact komen met de doelgroep van jongeren. Inhoudelijke experts
zijn (wetenschappelijk) onderzoekers die veel onderzoekservaring hebben onder de doelgroep van
Nederlandse moslimjongeren. Daarnaast organiseerden we cognitieve interviews en focusgroepen met
jongeren van Turkse en Marokkaanse herkomst. In de cognitieve interviews werd in een face-to-face,
kwalitatief interview met een jonge man of vrouw van Turkse of Marokkaanse herkomst, de vragenlijst van
Motivaction afgenomen en de respondent verder bevraagd om ook de achtergronden van antwoorden te
achterhalen. In de focusgroepen werden de verschillende thema’s uit de vragenlijst van Motivaction
besproken.
Resultaten en conclusies
Wij stellen vast dat er fundamentele tekortkomingen zijn in de opzet en de uitvoering van het onderzoek van
FORUM/Motivaction: de betrouwbaarheid en validiteit van de meting is onvoldoende en vanwege de
onduidelijke externe validiteit van het onderzoek zijn de gevonden resultaten niet generaliseerbaar. De
bevindingen zoals gerapporteerd in het Factsheet “Nederlandse moslimjongeren en de Arabische herfst”
kunnen daarom geen representatief beeld schetsen van de opvattingen die leven onder jongeren van Turkse en
Marokkaanse herkomst.
Bij de technische analyse van de vragenlijst door experts uit het wetenschappelijk onderzoek kwamen
verschillende methodologische problemen bij het FORUM/Motivaction onderzoek aan het licht. De experts
wijzen op een onduidelijke externe validiteit van het onderzoek als gevolg van de gekozen steekproefmethode
en op een gebrekkige validiteit en betrouwbaarheid vanwege mankementen in de gebruikte vragenlijst. Door
de praktijktoets werden de bevindingen van wetenschappelijke experts met betrekking tot de vragenlijst die
door Motivaction is gebruikt, grotendeels bevestigd.
Op basis van de inzichten verzameld bij de technische analyse en de praktijktoets concluderen we het
volgende:
1.
Wat is de kwaliteit van de door Motivaction gehanteerde vragenlijst in termen van validiteit en
betrouwbaarheid van de vraagstelling?
De kwaliteit van de door Motivaction gehanteerde vragenlijst in termen van validiteit en betrouwbaarheid van
de vraagstelling is onvoldoende.
De door Motivaction opgestelde en gebruikte vragenlijst werd door de experts erg complex bevonden. Er
worden vragen gesteld over veel verschillende situaties, op verschillende niveaus, meer of minder recent. Er
wordt veel parate kennis voorondersteld bij de deelnemers. Dat de vragenlijst een te hoge moeilijkheidsgraad
heeft wordt bevestigd door de praktijktoets. Respondenten – vooral de laag/middelbaar opgeleiden maar ook
hoogopgeleiden - geven regelmatig aan te weinig te weten over een bepaalde situatie om vragen er over te
beantwoorden. Toch geven ze antwoord. Dat betekent dat de validiteit en de betrouwbaarheid van de
resultaten in het geding is.
De vragenlijst vertoont klassieke fouten uit het survey onderzoek als 'dubbelloops' - vragen. De formuleringen
van vragen, inleidende teksten en stellingen worden soms als 'sturend' beoordeeld. Van een aantal veel
gebruikte termen – bijvoorbeeld ‘jihad’ en ‘kalifaat’ – stellen de experts dat ze voor de doelgroep van het
onderzoek een andere betekenis en lading hebben dan die in de vragenlijst wordt gebruikt. Deze factoren
wijzen op een wankele validiteit van dit onderzoek: men moet zich bij teveel vragen en stellingen de vraag
stellen, of zij wel de attitude meet die zij beoogt te meten. We kunnen niet uitsluiten dat met deze vragenlijst
niet de daadwerkelijke attitudes van jongeren van Turkse en Marokkaanse herkomst zijn gemeten, maar dat
hun antwoorden het resultaat zijn van onduidelijk, sturend of multi-interpretabel geformuleerde vragen en
stellingen.
6
Cognitieve test vragenlijst FORUM / Motivaction Arabische Herfst
De moeilijkheidsgraad van de vragenlijst roept vragen op over de rol die de interviewers hebben gespeeld en
mogelijke interviewereffecten. Hoewel Motivaction de interviewers instrueert om geen extra uitleg te geven
constateren wij dat respondenten in de praktijk vaak steun zoeken. Uit de onderzoeksverantwoording van
Motivaction wordt niet duidelijk of en op welke wijze interviewers extra uitleg hebben gegeven bij de vragen,
en of dit op een gestandaardiseerde manier is gebeurd. Ook is sprake van een vertaling van de vragenlijst in de
taal van de respondent, ‘wanneer dit nodig was’. Er was echter geen gestandaardiseerde vertalingen van de
complete vragenlijst. De betrouwbaarheid van de meting is daardoor onduidelijk.
2.
Wat betekent dit voor de inzichten die met deze vragenlijst zijn verzameld?
Wij concluderen dat bij een groot aantal stellingen niet duidelijk is vanuit welke attitude de jongeren er op
hebben gereageerd, of in andere woorden: het is onduidelijk welk inzicht daadwerkelijk is verkregen met de
vragenlijst.
We stellen vast dat de jongeren die nieuws en actualiteit volgen (vooral hoogopgeleiden) anders – eerder
cognitief - op de stellingen reageren en degenen die nauwelijks nieuws of actualiteit volgen (vooral
laagopgeleiden) – eerder affectief. Tijdens de cognitieve interviews zagen we de effecten van te complexe
vragen of stellingen, van double- of zelfs triple-barreled stellingen, van het gebruik van begrippen (jihad,
kalifaat) op een manier die niet aansluit bij de belevingswereld van de jongeren en van sturende
formuleringen. In combinatie met de onduidelijke rol van de interviewers - we merkten tijdens onze interviews
dat respondenten steun zoeken bij de interviewer voor de interpretatie van vragen en stellingen - maakt dat de
vragenlijst niet in alle interviews hetzelfde heeft gemeten.
Uit de praktijktoets bleken met name problemen te bestaan met:
-
de stellingen over specifieke politieke gebeurtenissen in de Arabische wereld en Turkije: over veel van
deze situaties geven de respondenten aan te weinig te weten om een goed antwoord te geven.
Mogelijk hebben hun reacties meer te maken met de formulering van de stelling en de lading van de
gekozen begrippen dan met de inhoud.
-
de stellingen die betrekking hadden op democratie in de Arabische landen. Deze stellingen bleken
vaak te complex om een eenduidig antwoord op te geven. Van verschillende gebruikte begrippen is de
betekenis bij de respondenten niet bekend (bijvoorbeeld kalifaat en Arabische Liga).
-
De stellingen die peilen naar de sympathie voor jihadistische strijdgroepen. De toevoeging (zoals IS) bij
een aantal van deze stellingen maakte ze dubbelloops: veel respondenten maken een onderscheid
tussen IS en andere strijdgroepen. De term ‘jihad’ roept niet per definitie negatieve associaties op bij
de jongeren. De formulering van deze stellingen wordt vaak als ‘positief’ ervaren waardoor men de
neiging heeft bevestigend te antwoorden.
Deze stellingen hebben betrekking op de kern van het onderzoek en op de meest saillante bevindingen. De
problemen met de vragen en stellingen betekenen echter dat we eigenlijk niet weten wat er met de vragenlijst
precies is gemeten. We weten niet of de resultaten van het onderzoek de werkelijke attitudes van de
respondenten weergeeft of het effect van de formulering van de stellingen. Uit de interviews met cultureel
experts, met jongeren van Turkse en Marokkaanse herkomst en uit de focusgroepen vangen we signalen op
van attitudes die zoal leven bij jongeren van verschillende achtergronden.
Uit de interviews en focusgroepen kwam naar voren dat de jongeren een andere invulling geven aan het begrip
‘jihad’ dan die is gebruikt in de vragenlijst. In de vragenlijst wordt ‘jihad’ gezien als de ’heilige strijd voor de
normen en waarden van de islam’ en wordt als uitleg toegevoegd aan een vraag over ‘de gewapende opstand
in Libië van groepen die vechten in naam van de Jihad’ en stellingen over ‘groepen die in naam van de Jihad
7
Cognitieve test vragenlijst FORUM / Motivaction Arabische Herfst
strijden in de Arabische landen (zoals Syrië en Irak)’. Voor de moslimjongeren heeft ‘jihad’ meer betekenissen,
maar in principe is het een positief begrip: ze associëren het met een innerlijke strijd. De gewapende strijd kan
ook onderdeel zijn van de jihad, maar voor een groot aantal jongeren is dat niet meer van deze tijd: ze keuren
geweld principieel af. ‘Jihad’ als gewapende strijd is aan strikte regels gebonden, waaronder bijvoorbeeld de
humane behandeling van gevangenen. Doordat het woord jihad bij islamitische jongeren veel bredere
associaties oproept dan de uitleg van de term en het gebruik daarvan in de vragenlijst in eerste instantie
suggereert, is niet duidelijk of jongeren de definitie van Motivaction hanteren of antwoorden vanuit hun eigen
invulling van dit begrip.
In de rapportage van FORUM/Motivaction staat dat jongeren ondanks hun vermeende steun voor IS geen
voorstander zijn van een kalifaat. Echter, uit de praktijktoets blijkt dat het begrip ‘kalifaat’ veel jongeren
onbekend is. De zoals door Motivaction geformuleerde ‘neutrale uitleg’ “een kalifaat is een staat die geregeerd
wordt door een kalief” helpt hen ook niet verder op weg. Degenen die het wel kennen, plaatsen het kalifaat in
de geschiedenis (bijvoorbeeld het Ottomaanse Rijk). Door de onbekendheid met de term kalifaat zijn vragen
waarin dit begrip wordt gebruikt niet valide en de antwoorden onbetrouwbaar.
Democratie is voor de jongeren in de praktijktoets, net als voor de respondenten van het Motivaction
onderzoek, een uitgesproken positieve notie. Ze geven er echter uiteenlopende definities aan. De meeste
daarvan hebben betrekking op (de democratische) vrijheden, maar ze associëren ook vrouwenrechten, de
rechten van minderheden en zelfs de welvaartsstaat met democratie. Dat maakt ‘democratie’ tot een wel erg
complex en abstract begrip om te gebruiken in een vragenlijst. Zeker in combinatie met andere complexe
begrippen en stellingen maakte dit de moeilijkheidsgraad van dit vragenblok erg hoog.
Door de hiervoor geschetste gebrekkige betrouwbaarheid en validiteit van het FORUM/Motivaction onderzoek
kunnen we er niet van uitgaan dat de bevindingen weergeven wat de jongeren werkelijk vinden met betrekking
tot de opkomst van IS, de strijd in Syrië en de steun aan jihadistische groeperingen vanuit Nederland. De
vragenlijst gebruikt in het Motivaction onderzoek heeft mogelijk geraakt aan een aantal van de breder
gedeelde attitudes onder jongeren van Turkse en Marokkaanse herkomst, zoals het onderschrijven van
democratische waarden, het feit dat ‘jihad’ niet per definitie iets negatiefs betekent, of de grote steun voor
Tayyip Erdoğan onder jongeren van Turkse herkomst. Door de onvoldoende betrouwbaarheid en validiteit
kunnen we op basis van deze vragenlijst echter niet meer zeggen dan dat: toevalstreffers zijn mogelijk. We
weten op basis van deze vragenlijst echter niet wat jongeren van verschillende achtergronden werkelijk denken
over IS, over andere strijdgroepen van Islamitische signatuur, over Syriëgangers of over democratie in de
Arabische landen. Ook op basis van het beperkte aantal respondenten dat wij interviewden zijn hierover geen
uitspraken te doen. Om daar beter inzicht in te krijgen is verder onderzoek geboden: middels systematischer
uitgevoerd kwalitatief onderzoek kan meer licht worden geworpen op de opvattingen en denkbeelden van de
jongeren. Gedegen kwantitatief onderzoek dat gebruik maakt van eenduidige stellingen die rekening houden
met de belevingswereld van die jongeren, kan een beter idee geven van de spreiding van deze opvattingen
onder de populatie als geheel.
3.
Kunnen de uitkomsten van het onderzoek geacht worden representatief te zijn voor de hele
populatie? Is generalisatie mogelijk?
Generalisatie van de bevindingen uit het onderzoek naar de volledige populatie van jongeren van Turkse en
Marokkaanse herkomst is niet mogelijk.
Voor het onderzoek is gebruik gemaakt van een combinatie van een quotasteekproef en een convenience
steekproef. De onderzoekers hebben daarbij gestreefd naar een representatieve afspiegeling van de populatie
door quota in te stellen voor leeftijd, geslacht, etniciteit en opleidingsniveau. Ook is er een weging uitgevoerd
om de representativiteit te verbeteren. De selectie van respondenten binnen de quota is echter niet gebaseerd
op toeval (aselect) maar op het oordeel en de inschatting van de interviewers (valt een persoon op basis van
8
Cognitieve test vragenlijst FORUM / Motivaction Arabische Herfst
uiterlijk kenmerken mogelijk in de doelgroep?). Daardoor weten we niet zeker of de onderzoeksgroep
daadwerkelijk een representatieve afspiegeling vormt van de populatie. Het is goed mogelijk dat dit niet het
geval is inzake twee voor dit thema belangrijke variabelen: generatie en vooral ook religieuze stroming binnen
de Islam (en in het bijzonder voor respondenten van Turkse herkomst, de religieuze beweging waartoe ze
behoren). Er is met andere woorden een probleem met de externe validiteit van het onderzoek: er kan niet
worden vastgesteld dat de in de onderzochte groep gevonden resultaten overeenkomen met die in de bredere
populatie van jongeren van Turkse en Marokkaanse herkomst. De bevindingen uit het onderzoek mogen
daarom niet zomaar worden gegeneraliseerd naar de hele populatie van jongeren van Turkse en Marokkaanse
herkomst.
4.
Wat zijn de implicaties van de bij onderzoeksvraag 1, 2 en 3 gevonden resultaten voor uitkomsten
zoals die door FORUM/Motivation zijn gerapporteerd in het factsheet ‘Nederlandse moslimjongeren
en de Arabische herfst’?
De beperkte validiteit van de vragenlijst maakt het onmogelijk te concluderen dat de bevindingen de
daadwerkelijke mening van de respondenten weergeven. De gebruikte vragenlijst is te complex, bevat
dubbelloopsvragen, sturende formuleringen en gebruikt begrippen op een manier die niet aansluit bij de
belevingswereld van de jongeren. Als gevolg daarvan is de betrouwbaarheid en validiteit van het onderzoek in
het geding.
De resultaten van het onderzoek van FORUM/Motivaction zijn niet generaliseerbaar naar de complete
doelgroep. De steekproefmethode houdt intrinsiek een probleem in wat betreft de representativiteit. De
externe validiteit van het onderzoek valt niet vast te stellen: daardoor kunnen de uitkomsten van het
onderzoek niet worden gegeneraliseerd naar de hele populatie van jongeren van Turkse en Marokkaanse
herkomst.
De meest opzienbarende uitkomsten uit het FORUM/Motivaction onderzoek die gerapporteerd zijn in het
factsheet ‘Nederlandse moslimjongeren en de Arabische herfst’ waren:
“Wat vooral opvalt is het verschil tussen de houding van Turks-Nederlandse en Marokkaans-Nederlandse
jongeren ten opzichte van de ontwikkelingen in Syrië en Irak. Beide groepen beoordelen het uitroepen van het
kalifaat door Islamitische Staat (IS) als negatief, maar verschillen in hun beoordeling van jihadistische
strijdgroepen in de regio en de deelname van Nederlandse moslims aan de strijd aldaar. Zo zijn Marokkaanse
Nederlanders uitgesproken negatief over IS en het geweld dat zij gebruikt, en keuren zij het vertrek van
Nederlandse jongeren naar Syrië af.
Daarentegen vinden Turkse Nederlanders dat jihadistische strijdgroepen voor verandering kunnen zorgen in
Arabische landen, en denken zij positief over IS en de deelname van Nederlandse moslims aan de gewapende
strijd in Syrië en Irak. Tegelijkertijd hebben zij de meest uitgesproken pro-democratische opvattingen, en
vinden zij net als Marokkaanse Nederlanders dat democratie essentieel is voor de vooruitgang van een land.
Als Assad verdreven zou worden, dan dient Syrië dus wel een democratie te worden en geen kalifaat.”
Deze conclusies uit het onderzoek van FORUM/Motivaction hebben beperkte ‘ecologische validiteit’: de
onderzoeksbevindingen komen niet overeen met de ervaringen van Nederlanders van Turkse herkomst in de
dagelijkse praktijk. Ecologische validiteit is geen sterke maatstaf voor de waarde van onderzoeksbevindingen,
maar het is wel een teken aan de wand. Het feit dat de vertegenwoordigers van organisaties van Nederlanders
van Turkse herkomst zichzelf en jongeren van Turkse herkomst uit hun achterban niet herkennen in de
gepresenteerde uitkomsten riep vragen op over de manier waarop het onderzoek is uitgevoerd.
De rapportage kampt met een gebrek aan een goede en volledige onderzoeksverantwoording. Daardoor laat
de transparantie van dit onderzoek veel te wensen over. Dit schept ook een probleem voor de juiste duiding
van de bevindingen. Er worden in deze duiding verbanden gelegd die op zijn minst wankel te noemen zijn op
9
Cognitieve test vragenlijst FORUM / Motivaction Arabische Herfst
basis van de eigen onderzoeksbevindingen. Ze worden bovendien ook niet onderbouwd of aangevuld met
verwijzingen naar de literatuur waarin het bestaan van die verbanden aannemelijk wordt gemaakt. Dat maakt
dat er gerede twijfel is over de conclusies van het rapport, zeker wanneer men daarbij de methodologische
tekortkomingen in acht neemt.
Een betere en volledigere onderzoeksverantwoording en reflectie op de uitkomsten in het licht van de
problemen met de methodologie, had mogelijk een aantal twijfels weggenomen en had de transparantie van
het onderzoeksproces vergroot. Dan hadden experts en publiek een betere inschatting kunnen maken van de
waarde van de onderzoeksbevindingen. Dat er zoveel twijfels waren over de kwaliteit van het onderzoek heeft
het debat afgeleid van waar het eigenlijk over zou moeten gaan: de inhoud. Dit heeft het imago van onderzoek
onder deze doelgroepen geen goed gedaan.
10
Cognitieve test vragenlijst FORUM / Motivaction Arabische Herfst
Inleiding
Aanleiding
In november 2014 publiceerde FORUM een factsheet met de titel ‘Nederlandse moslimjongeren en de
Arabische herfst’, dat was gebaseerd op een door Motivaction uitgevoerde peiling onder 300 Turkse en 404
Marokkaanse jongeren van 18 t/m 34 jaar oud. Deze factsheet schetste een verontrustend beeld over vooral de
Turkse jongeren die aan de peiling hadden meegewerkt: er leefde onder deze groep brede steun voor
jihadistische strijdgroepen en voor IS.
De publicaties maakten veel reacties los in de media en ook in het politieke halfrond. Al snel rezen echter
twijfels over de waarde van de door FORUM gepresenteerde bevindingen: verschillende wetenschappers en
deskundigen met zicht op de doelgroep stelden vragen bij de door Motivaction gehanteerde veldwerkstrategie
en de opzet van de vragenlijst en de formulering van de vragen. Een aantal woordvoerders van
belangenorganisaties van Turkse Nederlanders, in het bijzonder het Turks Nederlands Tegengeluid (TNT)
stelden openlijk, zichzelf en hun achterban niet te herkennen in het door FORUM geschetste beeld.
Deze kanttekeningen laten evenwel onverlet dat de bevindingen van dien aard zijn dat dit nadere analyses
rechtvaardigt. Want, indien ze ook maar enige mate van robuustheid zouden bezitten, verdient dit de volle
aandacht van het kabinet. Het ministerie van SZW heeft daarom als reactie op de Motivaction-uitkomsten een
onderzoeksprogramma uitgewerkt. Een van de elementen van dit programma is een nadere analyse van de
waarde van de bevindingen van FORUM/Motivaction middels het uitvoeren van een cognitieve test. Deze werd
in handen gegeven van Labyrinth Onderzoek en Advies. Dit rapport is de weerslag van de resultaten hiervan.
Onderzoeksvragen
De onderzoeksvraag die ten grondslag ligt aan deze cognitieve test, is drieledig en luidt:
1.
Wat is de kwaliteit van de door Motivaction gehanteerde vragenlijst in termen van validiteit en
betrouwbaarheid van de vraagstelling?
2.
Wat betekent dit voor de inzichten die met deze vragenlijst zijn verzameld?
3.
Kunnen de uitkomsten van het onderzoek geacht worden representatief te zijn voor de hele
populatie? Is generalisatie mogelijk?
4.
Wat zijn de implicaties van de bij onderzoeksvraag 1, 2 en 3 gevonden resultaten voor uitkomsten
zoals die door FORUM/Motivation zijn gerapporteerd in het factsheet ‘Nederlandse moslimjongeren
en de Arabische herfst’?
Bij vraag 1 gaat het niet alleen om de feitelijke formulering van de vragen, maar bijvoorbeeld ook om de
context waarbinnen de vragen zijn geformuleerd en gesteld.
11
Cognitieve test vragenlijst FORUM / Motivaction Arabische Herfst
Onderzoeksopzet en verantwoording
De cognitieve test van het FORUM/Motivaction onderzoek valt uiteen in een technische analyse van de
veldwerkstrategie en de vragenlijst gehanteerd door Motivaction enerzijds en anderzijds een praktische toets
van de origineel gehanteerde vragenlijst.
Technische Analyse
Voor het analyseren van de veldwerkstrategie, de operationalisatie en de opbouw van de vragenlijst
consulteerde Labyrinth experts die verbonden zijn aan verschillende universitaire faculteiten en instellingen
van wetenschappelijk onderzoek. De experts hebben allen jarenlange ervaring en expertise op het gebied
onderzoeksmethoden en –technieken, alsmede onderzoek onder migrantengroepen in Nederland. Hen werd
gevraagd afzonderlijk van elkaar de vragenlijst te analyseren en hun feedback te geven.
Tijdens de technische analyse wordt specifiek aandacht besteed aan de volgende punten:
1) Operationalisatie: de manier waarop een kenmerk wordt gemeten
a) eenduidigheid van vragen en stellingen
b) eenduidigheid van antwoordcategorieën
c) gehanteerde meetniveaus
2) Opbouw van de vragenlijst
a) volgorde van vragen en stellingen
b) groepering van vragen en stellingen
3) Inhoudelijke component
a) cultuurgevoelige elementen
b) sturing
4) steekproef en representativiteit
Bij de technische analyse focussen we primair op formuleringen en vraagstelling die in verband kunnen worden
gebracht met steun voor jihadistische strijdgroepen en IS. Dit doen wij tevens voor vragen die ten grondslag
kunnen liggen aan de reeds door verschillende partijen geconstateerde paradoxale uitkomsten.
Inleidende teksten, stellingen, vragen en antwoordcategorieën kunnen door bepaald woordgebruik mogelijk
sturend zijn voor de antwoorden die respondenten geven. Daarbij denken wij aan woorden die sterke
negatieve of positieve associaties kunnen oproepen. Hierbij is het dan ook mogelijk dat deze associaties sterker
zijn bij bepaalde culturen of subculturen. Om dit soort triggers te identificeren volgde Labyrinth haar
gebruikelijke procedure, waarbij, naast eigen expertise en wetenschappelijke experts ook culturele experts,
afkomstig uit specifieke culturele groepen worden ingezet. Hen werd gevraagd naar de kwaliteit van
formuleringen in inleidende teksten, stellingen, vragen en antwoordcategorieën en de manier waarop volgens
hen de vragen en stellingen resoneren bij jongeren uit de doelgroep.
Een overzicht van de door Labyrinth geconsulteerde wetenschappelijke en culturele experts is opgenomen als
Bijlage 2.
Praktijktoets
Het tweede onderdeel van deze cognitieve test omvat een kwalitatieve veldwerkfase waarin we middels
cognitieve face-to-face (f-t-f) interviews en focusgroepen, beide met jongeren uit de doelgroepen de door
FORUM/Motivaction gehanteerde vragenlijst en stellingen bespreken. Gezien het gevoelige onderwerp en het
belang van het blootleggen van interpretatie, associatie en intenties vonden we een spreiding van de methodes
12
Cognitieve test vragenlijst FORUM / Motivaction Arabische Herfst
van belang: bij de cognitieve interviews wordt 1 op 1 met respondenten gesproken. De mogelijk verschillende
interpretaties, associaties en intenties worden vervolgens verder uitgediept tijdens de groepsgesprekken.
Klankbordgroep
Gezien de gevoeligheid van het onderzoek en het belang van een juiste methodologische aanpak is vanuit het
Ministerie van SZW de wens geuit tot kwaliteitsborging. Labyrinth heeft daarop een klankbordgroep
samengesteld waarmee de opzet en uitvoering van het onderzoek kon worden afgestemd. De klankbordgroep
heeft, individueel, onder andere gekeken naar het plan van aanpak, topiclijsten (van zowel de cognitieve
interviews als focusgroepen) en het conceptrapport.
De klankbordgroep bestaat uit de volgende leden:
prof. dr. Jaco Dagevos, Hoofd afdeling Onderwijs, Minderheden en Methodologie, Sociaal Cultureel
Planbureau. Hoogleraar Integratie en Migratie bij de Faculteit Sociale Wetenschappen van de Erasmus
Universiteit Rotterdam;
prof. dr. Jelke Betlehem, voormalig onderzoeker op het gebied van survey-methodologie bij het
Centraal Bureau voor de Statistiek. Hoogleraar bij de Faculteit Sociale Wetenschappen van de
Universiteit Leiden;
dr. Martijn de Koning, antropoloog, onderzoeker en docent aan de Universiteit van Amsterdam en de
Radboud Universiteit Nijmegen;
prof. dr. Richard Staring, criminoloog, hoogleraar aan de Erasmus Universiteit Rotterdam;
drs. Paolo de Mas, voormalig directeur Nederlands Instituut in Marokko (NIMAR) en thans directeur
Marokko Instituut te Den Haag.
Voorbereiding praktijktoets
Bij de selectie van respondenten voor de interviews en focusgroepen werd rekening gehouden met een
evenwichtige verdeling van de deelnemers naar etnische achtergrond (Turks, (Turks) Koerdisch, Marokkaans,
Berbersprekend) geslacht, leeftijd, opleidingsniveau en religieuze/culturele achtergrond. We verwachten
immers dat jonge mannen en vrouwen, ‘jongere’ en ‘oudere’ – die misschien al getrouwd zijn en kinderen
hebben- , ‘laag’ en ‘hoogopgeleide’ jongeren verschillende opvattingen hebben over jihad en de situatie in het
Midden-Oosten. Zo vermoeden we een verschil tussen laag- en hoogopgeleide jongeren wat betreft het volgen
van de actualiteit en gebruik van verschillende informatiebronnen. Van Nederlandse moslims van Turkse
herkomst is bekend dat ze verdeeld zijn in verschillende etnische groepen en verschillende religieuze
(islamitische) stromingen die ieder hun eigen institutioneel kader hebben in Nederland, dat correspondeert
met organisaties en politieke facties in Turkije. We verwachten dat de ideologische en religieuze families
waarbij de jongeren zijn aangesloten leiden tot verschillende (politieke) opvattingen met betrekking tot het
Midden-Oosten. Daarom zoeken we informanten uit de verschillende groepen: Koerdische, alevitische,
seculiere, en soennitische jongeren van Diyanet, Millî Görüş, Fethullah Gülen en Süleymancı. De MarokkaansNederlandse jongeren zijn cultureel-taalkundig verder onderverdeeld in Berbers en Arabieren, hetgeen
gevolgen kan hebben voor hun competenties wat betreft. het volgen van Arabische en Marokkaanse media.
Ook verwachten we een verschil in opvatting tussen salafistische jongeren en niet-salafisten.
Labyrinth zette voor de werving van respondenten haar Etnoteam in, dat bestaat uit hoogopgeleide en
meertalige veldwerkassistenten met voor dit project een Turkse of Marokkaanse achtergrond. Daarnaast werd
via de sneeuwbalmethode geworven door aan de geconsulteerde cultureel experts te vragen of zij ons in
contact konden brengen met potentiële respondenten uit hun achterban.
13
Cognitieve test vragenlijst FORUM / Motivaction Arabische Herfst
Zowel de cognitieve interviews als de groepsgesprekken werden, met toestemming van de deelnemers,
opgenomen en (letterlijk) uitgetypt (getranscribeerd). Na digitalisering van de gesprekken worden deze
ingelezen in de kwalitatieve tekstanalyse software MaxQDA. De interviewverslagen zijn volledig
geanonimiseerd.
Cognitieve interviews
Om de eenduidigheid, begrijpelijkheid en invulbaarheid van de vragenlijst te testen werd de vragenlijst
voorgelegd aan jongeren van Turkse en Marokkaanse herkomst. De cognitieve interviews werden face-to-face
uitgevoerd middels de ‘think aloud’ methode. De respondenten beantwoorden daarbij geselecteerde
onderdelen van de vragenlijst nadat ze hardop de vragen hebben voorgelezen. Daarnaast wordt hen gevraagd
hardop na te denken over specifieke begrippen en termen (‘think aloud’ methode) en hun antwoorden te
motiveren. Hiermee wordt getest of:
respondenten de woorden, vragen, stellingen en antwoordcategorieën begrijpen,
1
de vraagstelling en begrippen eenduidig geïnterpreteerd worden ,
zij wel redelijkerwijs antwoord kunnen geven op de vragen,
de antwoordcategorieën duidelijk en volledig zijn,
vraag en antwoord goed op elkaar aansluiten (dekt de antwoordcategorie het antwoord dat de
respondent wil geven),
welke associaties respondenten hebben bij specifieke begrippen in de inleiding, vragen, stellingen en
antwoordcategorieën.
De interviewer stelde bovendien verdiepende vragen om de antwoorden van de respondent waar nodig te
verduidelijken (probing questions). De door ons gebruikte topiclijst is bijgevoegd als Bijlage 3.
De individuele interviews vonden op een rustige locatie of bij mensen thuis plaats. Alle gesprekken werden in
het Nederlands gevoerd en de respondenten waren zonder uitzondering deze taal goed machtig. De
respondenten ontvangen een incentive van 30,- euro voor deelname aan een cognitief interview.
Overzicht van de respondenten
Totaal
13
Turks
6
Marokkaans
6
Man
2
Man
1
Vrouw
4
Vrouw
5
Jong (18 t/m 25)
4
Jong (18 t/m 25)
4
Oud (26 t/m 35)
2
Oud (26 t/m 35)
2
Hoog opgeleid
2
Hoog opgeleid
3
Midden/laag opgeleid
4
Midden/laag
opgeleid
3
Koerdisch
1
Man, hoogopgeleid, 26
2
t/m 35 jaar
1
1
Idealiter wordt hier een variantie-analyse toegepast. De doorlooptijd en de beperkte omvang van de aanbesteding maken
het echter niet mogelijk om in korte tijd voldoende respons te generen binnen de beoogde doelgroep.
2
Deze persoon is geworven als Koerd afkomstig uit Turkije. Tijdens het gesprek bleek echter dat de respondent afkomstig
was uit het noorden van Irak. Vanwege zijn Koerdische achtergrond is alsnog een interview afgenomen.
14
Cognitieve test vragenlijst FORUM / Motivaction Arabische Herfst
We hebben gestreefd respondenten te interviewen van zo divers mogelijke achtergrond. Naast de in de tabel
genoemde kenmerken zijn de jongeren divers naar religieuze overtuiging of affiliatie. De jongeren van
Marokkaanse herkomst zijn meer of minder expliciet moslim. Het varieert van mensen die een islamitische
opvoeding hebben gehad tot mensen die zoveel mogelijk volgens de leefregels van de Islam leven. Ze zijn op
een respondente na in Nederland geboren en getogen. De ene uitzondering is in België opgegroeid en als
huwelijksmigrant naar Nederland gekomen. Onder de respondenten van Turkse herkomst zijn er drie van
(deels) Koerdische achtergrond, twee zijn Alevitisch, een is een koranist, de overige zijn meer of minder
praktiserende, soennitische moslims. Een van hen rekent zich tot de Millî Görüş stroming, een heeft na
omzwervingen langs de vier grote families van de Turkse Islam (Diyanet, Süleymancı, Millî Görüş, Fethullah
Gülen) gekozen voor een Diyanet moskee. De overige beschouwen zich niet als aanhanger van een specifieke
stroming maar zeggen dat hun ouders tot de Diyanet behoren.
De spreiding van de respondenten naar opleidingsniveau was moeilijker te realiseren: we hebben relatief veel
hoogopgeleiden gesproken. Degenen die we als midden/laag opgeleid beschouwen hebben mbo 4 of 3 niveau.
Om toch ook laagopgeleiden te spreken, is een extra focusgroep georganiseerd met vier laagopgeleide jonge
mannen (vmbo tot mbo 3). We merkten tijdens het interviewen dat hoogopgeleiden (WO, HBO) zich meer voor
dit onderwerp interesseren, meer parate kennis hebben over de politieke situatie in het Midden-Oosten,
actiever de actualiteit volgen op dit terrein en ook op een ander niveau de vragen en stellingen analyseren en
kritisch beoordelen (meer meta-niveau) alvorens ze te beantwoorden. De respondenten met MBO niveau
geven vaker aan zich niet voor actualiteit in het algemeen te interesseren en minder tot weinig van de
onderwerpen van de vragenlijst af te weten. Ze hebben ook minder dan de hoogopgeleiden de neiging de
vragen en stellingen te analyseren, maar geven ‘spontaner’ hun antwoord. Dit doet vermoeden dat
laagopgeleiden de vragenlijst (gezien de moeilijkheidsgraad en de vooronderstelde achtergrondkennis – zie het
verslag van de technische analyse) op een andere manier beantwoorden. Om enigszins te compenseren voor
het feit dat we geen cognitieve interviews hebben afgenomen van laagopgeleide jongeren, organiseerden we
een extra focusgroep.
Hoewel we tevreden zijn over de spreiding van de respondenten over de vooropgestelde kenmerken en we
kunnen stellen dat er een zekere saturatie is bereikt wat betreft de hoogopgeleide respondenten, zijn we van
3
mening dat de saturatie nog niet volledig is. Bij een langere veldwerkperiode zou intensiever kunnen worden
geworven onder laagopgeleiden, niet actieve jongeren, eerste generatie jongeren en jongeren die behoren tot
een salafistische groep of bijvoorbeeld de Hizb-ut-Tahrir.
We kunnen op basis van de wel bereikte respondenten wel concluderen dat de vragenlijst op belangrijke
punten niet aansluit bij de belevingswereld van de doelgroep, formuleringen bevat die cultureel gevoelig zijn
en (te) veel parate kennis vooronderstelt, hetgeen de validiteit en betrouwbaarheid ervan compromitteert.
Indien we meer te weten willen komen over de werkelijke opvattingen die leven onder jongeren van Turkse en
Marokkaanse herkomst, moet meer werk worden gemaakt van de moeilijker bereikbare categorieën, maar niet
per definitie (of bij voorkeur niet) met deze vragenlijst als instrument. Dit is een punt van aandacht voor het
vervolgonderzoek.
Focusgroepen
Voor het tweede deel van de praktijktoets koos Labyrinth voor de focusgroepmethode. Focusgroepen zijn bij
uitstek geschikt om breed gedragen opvattingen van een groep te onderzoeken. De eerder geformuleerde
3
Saturatie: het punt waarop nieuwe interviews geen nieuwe inzichten meer opleveren. Dit wil zeggen dat het coderen en
analyseren geen nieuwe inzichten meer voortbrengt. De analyse bevestigt alleen wat reeds naar voren is gekomen. Het
afnemen van extra interviews heeft hierdoor geen toegevoegde waarde meer.
15
Cognitieve test vragenlijst FORUM / Motivaction Arabische Herfst
onderzoeksonderwerpen (interpretatie van de begrippen en onderwerpen uit de vragenlijst, associaties daarbij
en motivatie van de eigen positie) waren hierbij leidend.
Door de onderlinge interactie van de deelnemers worden verschillende lagen en nuances van een attitude aan
het licht gebracht. We organiseerden vijf focusgroepen. Voorafgaand kregen respondenten een korte topiclijst,
een lijst van thema’s die in het gesprek aan bod zouden komen, gebaseerd op de eerste analyse van de
cognitieve interviews. De keuze om deelnemers vooraf een korte topiclijst te sturen telt twee redenen:
de gevoeligheid van het onderwerp vereist dat mensen enigszins zijn voorbereid op de onderwerpen
die in het groepsgesprek ter sprake komen,
door het vooraf opsturen van de topiclijst hebben respondenten een eigen mening kunnen vormen
aangaande het onderwerp, daarmee wordt voorkomen dat zij tijdens het groepsgesprek te veel
worden beïnvloed door de mening van anderen
Wij hebben overwogen de gesprekken te laten leiden door een persoon afkomstig uit de zelfde
etnische/culturele groep als de respondenten. Dit zou kunnen zorgen voor vertrouwen en begrip waardoor
men opener is bij gevoelige onderwerpen. Wegens de beperkte omvang en doorlooptijd van het onderzoek
was het niet haalbaar heel homogene groepen samen te stellen. Wanneer het groepsgesprek dan wordt geleid
door een persoon afkomstig uit een specifieke etnische/culturele of religieuze groep bestaat het gevaar dat
respondenten zich niet herkennen in de groepsleider. Daarom hebben we gekozen voor een groepsleider die
niet van Turkse of Marokkaanse herkomst is, maar die wel bekend is met deze groep en ervaring heeft in het
kwalitatief onderzoek onder deze groepen. Alle gesprekken zijn in het Nederlands gevoerd. Deelnemers aan
het groepsgesprek ontvingen een incentive van 35,- euro.
Bij de focusgroepen hebben we niet met de vragenlijst als instrument gewerkt, omdat het laten beantwoorden
van alle vragen door een groep mensen te tijdrovend zou zijn. Wel hebben we de vragenlijst opgedeeld in
thema’s die we systematisch aan de orde hebben gebracht tijdens de groepsgesprekken. De topiclijst voor de
focusgroepen is toegevoegd als bijlage 6. Er hebben vijf focusgroepen met in totaal 20 deelnemers
plaatsgevonden:
1 met 7 jongeren van Marokkaanse herkomst, 18 – 25 jaar oud
1 met 6 jonge vrouwen van Marokkaanse herkomst, 25 – 35 jaar oud
1 met 5 jongeren van Turkse herkomst, 18 – 25 jaar oud
1 met 2 jonge mannen van Turkse herkomst, 25 – 35 jaar oud
1 met 4 jonge mannen van Turkse (1) en Marokkaanse (3) herkomst, laagopgeleid, 25 – 35 jaar oud
De achtergronden van de deelnemers aan de focusgroepen zijn verder divers naar geloofspraktijk. Bij de Turkse
jongeren hebben we wel geselecteerd op hun soennitische achtergrond. We hebben Koerdische en Alevitische
jongeren gesproken voor een cognitief interview en culturele experts uit deze groepen geïnterviewd. De
soennitische jongeren behoren wel tot verschillende religieuze families, genoemd zijn Diyanet, Millî Görüş,
Fethullah Gülen en geen. Een respondente was eerste generatie migrant, pas na haar twintigste in Nederland
woonachtig. De overige respondenten behoorden tot de tweede of derde generatie.
Omdat we aan het eind van de veldwerkperiode oordeelden dat we niet genoeg laagopgeleide, mannelijke
informanten hadden bereikt, organiseerden we nog een focusgroep met vier laagopgeleide jonge mannen. Hun
leefwereld bleek er inderdaad anders uit te zien dan die van de overige jongeren in ons onderzoek. Waar de
laatste vrijwel allemaal bezig zijn met studie en/of werk, waren drie van de laagopgeleide jonge mannen
werkloos. Hun wereld is erg klein geworden: ze hebben weinig doel en structuur in hun leven, wonen nog thuis,
hebben geen perspectief op werk of een huwelijk. “Je bent 25 en je leven is voorbij”, merkte een van hen op. Ze
zeggen dan ook geen belangstelling te hebben voor de situatie in het Midden-Oosten en volgen geen media. Ze
hebben zelfs geen Facebook, al kijken ze wel eens Youtube filmpjes via de telefoon. Ze stellen het al moeilijk
16
Cognitieve test vragenlijst FORUM / Motivaction Arabische Herfst
genoeg te hebben zelf het hoofd boven water te houden, om zich bezig te houden met politiek ver weg. Deze
jongeren kennen andere jongens uit de moskee die ze bezoeken, die naar Syrië zijn afgereisd om te vechten en
weer terug zijn gekomen. Het is in hun wereld dat ronselaars actief zijn en jongens een perspectief voor
houden om iets van hun leven te maken door in het Midden-Oosten te gaan vechten.
De focusgroepen zijn getranscribeerd en gecodeerd aan de hand van dezelfde codeboom als de cognitieve
interviews.
Analyse
Coderen en analyse groepsgesprekken en cognitieve interviews
De betrokken onderzoekers noemen voorafgaande aan de codering onafhankelijk van elkaar de aspecten die in
de cognitieve interviews en groepsgesprekken naar voren zijn gekomen. Op basis hiervan wordt in MaxQDA
een voorlopige codeboom opgesteld. Na het opstellen van de codeboom worden de tekstfragmenten op basis
van deze voorlopige codeboom gecodeerd in MaxQDA. Dat wil zeggen dat losse tekstfragmenten met een
bepaalde ‘code’ aangemerkt worden. Gedurende de codering van de tekstfragmenten wordt de codeboom
verder uitgebreid, zodat uiteindelijk de definitieve labels toegekend worden. In het geval dat uitspraken
meerdere aspecten bevatten, krijgen deze meerdere labels toegekend. Hiermee wordt duidelijk welke
interpretaties, associaties en intenties respondenten hebben bij het invullen van de door FORUM en
Motivaction opgestelde vragenlijst.
Implicaties resultaten
Om antwoord te kunnen geven op de onderzoeksvragen moeten de resultaten van de technische analyse en de
praktijktoets worden afgezet tegen de resultaten van FORUM en Motivaction. Hierbij gaan we in eerste
instantie in op de in de aanleiding geformuleerde steun voor jihadistische strijdgroepen en IS. Daarnaast kijken
we naar de tegenstrijdigheid van dit gegeven met de hoge steun voor democratie en democratische waarden.
Er wordt antwoord gegeven op de vraag in welke mate deze ogenschijnlijke steun en tegenstrijdigheid
voortkomt uit kenmerken van de gehanteerde vragenlijst. Vervolgens gaan we in op andere eventuele
onregelmatigheden die wij aantreffen naar aanleiding van de technische analyse en de praktijktoets.
Kanttekeningen bij het veldwerk cognitieve test
Een belangrijke belemmering bij deze cognitieve test is dat hij op dit tijdstip, een goed half jaar na de enquête
van Motivaction in augustus/september, minder goed uit te voeren is vanwege ontwikkelingen in de situaties in
de Arabische wereld, waarover vragen worden gesteld. Het beste moment voor een cognitieve test was
voorafgaand aan de enquêtering geweest. Zowel de situatie in het Midden-Oosten als de doelgroep zijn in
maart 2015 niet meer dezelfde als ten tijde van het Motivaction onderzoek. Desalniettemin leverde het
bespreken van de vragenlijst genoeg informatie op om de bevindingen van de technische analyse te kunnen
verifiëren.
In de periode van augustus tot maart 2015 zijn er veel ontwikkelingen geweest in de gebieden waarop het
onderzoek van Motivaction betrekking heeft. Met name rond IS zijn dingen gebeurd die de beeldvorming over
deze groep onder jongeren van Turkse en Marokkaanse herkomst (alsook onder andere groepen) hebben
beïnvloed: er zijn nog veel meer onthoofdingen gevolgd, er was de terechtstelling van de krijgsgevangen
Jordanese piloot die levend werd verbrand, er was de strijd rond Kobani aan de Turkse grens en de
betrokkenheid daarbij van (Turkse) Koerden, overwinningen van de Koerdische Pesh Merga en Erdoğan heeft
zich uitdrukkelijk tegen IS gekeerd waar hij zijn positie lang vaag hield. Het is mogelijk dat de attitudes van de
jongeren met betrekking tot IS in deze periode eveneens is geëvolueerd en dat de betekenis die ze aan dit
begrip toekennen, anders is dan ten tijde van het Motivaction onderzoek. Om er achter te komen of dit het
17
Cognitieve test vragenlijst FORUM / Motivaction Arabische Herfst
geval is en om in te schatten wat voor effect dit heeft op hun interpretatie van de stellingen die gaan over IS
hebben we hen daarom in de interviews en focusgroepen gevraagd te reconstrueren hoe hun opvattingen en
gevoelens met betrekking tot IS zich in de loop der tijd hebben ontwikkeld en welke gebeurtenissen met name
hun mening hebben gevormd. Anderzijds is het conflict tussen Israël en Palestina, in vergelijking tot de
nazomer van 2014, meer naar de achtergrond verdwenen. Het is nog steeds een thema dat heftige gevoelens
losmaakt bij veel respondenten, maar afgelopen zomer was duidelijk het brandpunt in hun herinnering. Wat
betreft radicalisering in Nederland en Syriëgangers waren er ook ontwikkelingen: meer jongeren zijn afgereisd
en ook gesneuveld. Spijtoptanten vertelden hun verhaal in de media. In België werd het proces tegen Sharia-4Belgium gevoerd waarin hoge straffen werden uitgesproken tegen Syriëgangers en ronselaars. In januari werd
een aanslag gepleegd op de redactie van het blad Charlie Hebdo. Hoewel er geen rechtstreeks verband is met
de situatie in het Midden-Oosten, kwam dit gebeuren in verschillende interviews spontaan ter sprake. Het is
duidelijk van invloed als de respondenten het klimaat ‘tegen’ moslims duiden dat ze in Nederland waarnemen
en dat ze in verband brengen met motieven tot radicaliseren en afreizen naar Syrië. Kortom: de actualiteit is
niet dezelfde als een half jaar geleden en in een onderzoek dat rond actualiteit draait, is dit een hindernis.
Tijdens het veldwerk bleek dat veel van onze respondenten op een of andere manier hebben gehoord over het
onderzoek van Motivaction en het factsheet van FORUM. Sommigen hebben de mediadiscussie er over
intensief gevolgd, andere hebben er wel eens iets over opgevangen: “Wilders zei nog dat uit onderzoek blijkt
dat 90% van de Turken zegt dat jihadstrijders helden zijn” … verschillende door ons benaderde jongeren gaven
aan kritisch te zijn over het FORUM rapport of wat ze er over gelezen of gehoord hebben in de media. De
onderzoeksgroep, kortom, is niet (meer zo) onbevangen. Hoewel we bij het benaderen van respondenten in
eerste instantie niet meldden dat we een onderzoek uitvoerden naar specifiek het FORUM/Motivaction
onderzoek (maar zeiden dat we ‘een vragenlijst’ wilden testen) kregen we regelmatig te maken met enig
wantrouwen. Ook op andere momenten tijdens de interviews en focusgroepen kregen we aanwijzingen dat de
jongeren erg behoedzaam zijn geworden, onder andere door de berichtgeving over dit soort onderzoeken in de
media. Daarbij hadden wij de indruk dat ze vooral bang zijn dat de verschillende lagen en nuances in hun
standpunten door de ‘westerse’ interviewer over het hoofd zouden worden gezien, vooral bij vragen en
stellingen waarvoor ze vooronderstellen dat ‘westerlingen’ er gevoelig voor zijn of een erg eenzijdige kijk er op
hebben. De aarzeling kon meestal worden ondervangen door aan te geven dat we niet zozeer geïnteresseerd
waren in hun persoonlijke antwoord op de vraag of stelling, maar in die aarzeling en hun redeneringen daarbij.
Maar het geeft aan dat deze doelgroepen inmiddels (deels maar niet alleen door de ophef rond het factsheet
van FORUM en de reacties daarop) erg op hun hoede zijn voor en soms uitgesproken wantrouwend tegenover
onderzoekers. In een aantal gevallen leidde dit bij het werven van respondenten zelfs tot een weigering om
deel te nemen aan dit onderzoek.
18
Cognitieve test vragenlijst FORUM / Motivaction Arabische Herfst
Deel 1: Technische analyse van de
vragenlijst
Voor het eerste deel van dit rapport legden we de vragenlijst, de onderzoeksverantwoording en het verslag van
het onderzoek van FORUM/Motivaction voor aan methodologische en inhoudelijke experts uit het
wetenschappelijk onderzoek. Ook hadden we een gesprek met de onderzoekers van Motivaction die
verantwoordelijk waren voor dit onderzoeksproject. Zij konden ons nadere toelichting geven bij een aantal
vragen die zijn opgeworpen door de experts. De toelichting van Motivaction is verwerkt in dit hoofdstuk. Waar
hun reactie is toegevoegd, wordt dit duidelijk genoemd. Ook wordt er een aantal keer gebruik gemaakt van
herkenbare quotes [Mot]. Een overzicht van de deskundigen die we hebben ingeschakeld is te vinden in Bijlage
2.
De experts kwamen los van elkaar tot de vaststelling dat er om diverse redenen ernstig getwijfeld mag worden
aan de betrouwbaarheid en de validiteit van het FORUM/Motivaction onderzoek. De argumenten hiervoor
geven we hier onder weer. Er is gekeken naar de steekproef en de representativiteit, naar de
veldwerkmethode, naar de vragenlijst en naar de interpretatie en rapportage van de bevindingen. De
geraadpleegde hoogleraren zijn door de extra toelichting door de onderzoekers van Motivaction bij het
onderzoek niet overtuigd. De zorgen over de kwaliteit van dit onderzoek worden door de toelichting niet
weggenomen maar bevestigd of zelfs versterkt.
Analyse van de onderzoeksopzet
Het onderzoek uitgevoerd door Motivaction behelst een kwantitatief onderzoek onder jongeren van Turkse en
Marokkaanse herkomst. Er is gebruik gemaakt van een quota steekproef waarbij de onderzoekers hebben
gestreefd naar een representatieve afspiegeling van de doelgroep. Prof. Dr. Richard Staring merkt op dat de
keuze voor een kwantitatieve onderzoeksopzet met een representatieve steekproef van Turks-Nederlandse en
Marokkaans-Nederlandse jongeren, gezien de aanleiding van het onderzoek – het achterhalen van de
opvattingen van deze jongeren over politieke situatie in de Arabische wereld en de betrokkenheid van
Nederlandse moslimjongeren bij deze ontwikkelingen - een logische is. “Het probleem met het onderhavige
onderzoek is dat het met enkele ogenschijnlijk tegenstrijdige uitkomsten meer vragen lijkt op te roepen dan het
antwoorden biedt. In het licht van de gevoeligheid van actuele thema’s als radicalisering, jihadisme en de
directe betrokkenheid van Nederlandse moslims met de strijd in Syrië zou de discussie over de inhoud moeten
gaan zonder dat hierbij de resultaten op voorhand ter discussie staan. Het had dan ook voor de hand gelegen
om deze kwantitatieve studie te vergezellen van een kwalitatieve studie waarbij semigestructureerde interviews
de mogelijkheid bieden om door te vragen en ogenschijnlijke tegenstrijdigheden helder te krijgen,”.
19
Cognitieve test vragenlijst FORUM / Motivaction Arabische Herfst
Steekproef en representativiteit
De onderzoekers van Motivaction geven aan gebruik te hebben gemaakt van een quota steekproef waarbij
gestreefd is naar een representatieve afspiegeling van de populatie (jongeren van Turkse en Marokkaanse
herkomst) naar de variabelen etniciteit, geslacht, leeftijd, opleidingsniveau en woonplaats.
“Voor dit onderzoek is, net als het onderzoek dat in 2011 is uitgevoerd, een mixed-mode veldwerkmethode
gehanteerd. Dit is een combinatie van online onderzoek en face-to-face onderzoek met het doel een
representatieve steekproef te verkrijgen. Door middel van quota lijsten werden de respondenten
representatief geworven naar leeftijd, opleiding, geslacht en etniciteit. Op het gebied van geografische ligging
is ervoor gekozen om de respondenten uit de agglomeraties waar de meeste Nieuwe Nederlanders wonen te
enquêteren. Dit zijn Amsterdam, Rotterdam, Den Haag, Utrecht, Eindhoven en Twente.
Het veldwerk is uitgevoerd onder 300 Turkse en 404 Marokkaanse Nederlanders van 18 tot en met 34 jaar oud
in de periode van maandag 25 augustus tot en met vrijdag 19 september 2014” (Motivaction)
De wijze van steekproeftrekking door Motivaction komt neer op een combinatie van een quotasteekproef en
een convenience steekproef. De respondenten zijn niet geworven op basis van een aselecte steekproef. De
populatie is verdeeld in groepen met bepaalde kenmerken. Vervolgens wordt uit elk van die groepen een
specifiek aantal respondenten geworven dat een afspiegeling vormt van de aanwezigheid van personen met dit
kenmerk in de populatie. Die selectie gebeurt niet at random, maar de interviewers selecteren in elke groep de
respondenten. De interviewers hebben potentiële deelnemers aangesproken in moskeeën, supermarkten,
winkelstraten, theehuizen, buurthuizen, onderwijsinstellingen, sportverenigingen en bij respondenten thuis.
Het wordt uit de onderzoeksverantwoording, gepubliceerd op de website van Motivaction, niet meteen
duidelijk hoe het selectieproces in zijn werk is gegaan: op welke gronden hebben de interviewers gedacht met
een potentiële deelnemer te maken te hebben?
De vraag omtrent de selectie van respondenten is tijdens het gesprek voorgelegd aan Motivaction. Daarbij
legden zij uit hoe hun interviewers in het veld te werk gaan. Hun interviewers spreken op straat potentiële
respondenten aan die ogenschijnlijk binnen de doelgroep vallen; mannen en vrouwen van 18 tot 35 jaar met
een Turks of Marokkaans uiterlijk. De interviewers zijn geïnstrueerd om bij twijfel te checken of respondenten
binnen de doelgroep vallen. Zo werd gepoogd een selectiebias uit te sluiten. Dit kan op deze wijze echter niet
voor 100% worden uitgesloten.
Motivaction benadrukt dat er zoveel mogelijk gepoogd is een doorsnee van de populatie te bevragen. Er is
bijvoorbeeld niet alleen gesproken met jongeren die veel kennis of een sterke mening ten aanzien van het
onderwerp hebben. Wanneer respondenten aangaven weinig van het onderwerp te weten, zijn zij er door de
interviewers op gewezen dat dit geen probleem is. Hen is gezegd dat het belangrijk is dat ook de mening van
mensen met weinig kennis van belang is voor dit soort onderzoek. Motivaction geeft aan er nadrukkelijk op te
letten dat niet alleen vriendelijke mensen worden bevraagd. Zo geven zij de interviewers ook mee dat elke
zoveelste persoon moet worden aangesproken, ook als iemand nors voor zich uitkijkt of haastig is. Dit doen zij
om te voorkomen dat een groep wordt uitgesloten die anders op een andere manier wel in het onderzoek
betrokken zou worden.
Quota en convenience steekproef
De methodologische experts geven aan dat met de methode van de quotasteekproef het risico bestaat op
‘schijnrepresentativiteit’: de onderzoeksgroep lijkt in de kenmerken die de basis vormden van de quota wel op
de populatie, maar mogelijk op andere relevante kenmerken niet. Omdat de selectie van deelnemers niet
aselect gebeurde, kan men daar niet zeker van zijn (zie de uiteenzetting door prof. dr. Jelke Bethlehem in
bijlage 4). Door de experts wordt gewezen op een aantal variabelen die gezien deze thematiek waarschijnlijk
wel relevant zijn, waar door Motivaction niet op is geselecteerd en waarover verder ook geen reflectie is terug
20
Cognitieve test vragenlijst FORUM / Motivaction Arabische Herfst
te vinden in het rapport. Staring wijst op generatie en religieuze achtergrond als relevante variabelen: “Uit de
wetenschappelijke literatuur komt naar voren dat 1e, 2e en 3e generaties jongeren zich verschillend oriënteren
op Nederland en een andere verbondenheid met Nederland, de Nederlandse samenleving en haar waarden en
normen voelen. Jongeren die tot de 2e en 3e generatie behoren, voelen zich in vergelijking met de 1e generatie
jongeren (zelf in het buitenland geboren en tenminste één van de ouders) op allerlei manieren meer verwant
en verbonden met Nederland dan het land van hun (groot)ouders. Ten tweede, de religieuze achtergrond van
de jongeren is niet meegenomen bij de samenstelling van de onderzoeksgroep. Het ligt voor de hand dat
afhankelijk van de religieuze groepering waartoe de jongeren zich rekenen zij zich meer of minder verwant
voelen met de jihad, Islamitische Staat en het kalifaat. Het is in het onderhavige onderzoek onduidelijk hoe de
Turks-Nederlandse jongeren die deel uit maken van de onderzoeksgroep zich verhouden tot de verschillende
religieuze stromingen (Soenni/Alevi) en binnen deze stromingen tot de verschillende bewegingen
(Diyanet/Millî Görüş/Gülen/etc.) Afhankelijk van hoe de jongeren zich verhouden tot een dergelijke religieuze
groep zullen hun oordelen over de kwesties ook uiteenlopen.”
Totstandkoming quota
Met Motivaction is gesproken over de totstandkoming van de quota en de keuze voor het gebruik van de
Gouden Standaard. Het is voor Motivaction niet mogelijk om te werken met een a-selecte steekproef omdat zij
geen toegang hebben tot het GBA, zij kunnen dus geen a-selecte steekproef trekken. De keuze voor de
variabelen om de quota te bepalen komt voort uit de beschikbaarheid van ijkingsdata (geslacht, leeftijd,
etniciteit en opleidingsniveau naar regio) afkomstig van het CBS. Dit wordt ook voorgeschreven door de
4
Gouden Standaard van MOA volgens welke Motivaction de quota vaststelt voor het selecteren van
respondenten.
Het gebruik van de Gouden Standaard sluit dus ook uit dat er quota konden worden opgesteld ten aanzien van
bijvoorbeeld verschillende religieuze stromingen onder de Turkse doelgroep. Daarvan ontbreken immers
ijkingsdata.
Het gebruik van de Gouden Standaard pleit onderzoekers niet vrij om voor elk nieuw onderzoek vast te stellen
hoe de representativiteit kan worden verbeterd.
Prof. Dr. Jelke Bethlehem: “Motivaction zegt de Gouden Standaard te gebruiken voor ijkingsdoeleinden. Merk
op dat het gebruik van de Gouden Standaard een afspraak is van de bureaus onderling. Doel is het bevorderen
van de vergelijkbaarheid van de uitkomsten van de verschillende onderzoeken. Er is echter geen enkele garantie
dat daarmee allerlei representativiteitproblemen worden opgelost. De effectiviteit van een ijking hangt af van
de correlatie tussen responsgedrag en de ijkvariabelen en de correlatie tussen de onderzoeksvariabelen en de
ijkvariabelen. En die correlaties kunnen voor elk onderzoek anders zijn. Niets weerhoudt de onderzoeker om
extra ijkvariabelen te gebruiken als die nodig zijn. Helaas is dit hier niet gebeurd.”
Prof Dr. Richard Staring: “Motivaction geeft aan dat de Gouden Standaard geen informatie bevat over de
verschillende religieuze stromingen onder de Turkse doelgroep, daarom is daarmee geen rekening gehouden bij
de selectie. De vraag blijft of hier naar gekeken is of dat hier enigszins rekening mee is gehouden en hoe dat
heeft uitgepakt.”
Selectie locaties
Verschillende methodologische experts wijzen op de mogelijke extra vertekening door de selectie van een
beperkt aantal steden waar het onderzoek is uitgevoerd en de werving op specifieke locaties binnen een
relatief beperkt tijdskader. Jongeren die zich niet op deze plaatsen begeven zijn hierdoor uitgesloten van de
selectie. Er wordt bovendien in de onderzoeksverantwoording geen duidelijkheid gegeven over hoeveel
4
http://www.moaweb.nl/Services/gouden-standaard
21
Cognitieve test vragenlijst FORUM / Motivaction Arabische Herfst
jongeren op de verschillende locaties zijn geworven en hoe zich dat verhoudt tot de resultaten. Het valt te
verwachten dat jongeren die in de moskee zijn geworven andere opvattingen hebben dan die niet in de
moskee zijn geworven en dat bovendien ook de naam of stroming van de moskee zelf een invloed heeft. Zoals
de Koning opmerkt: “Het maakt nogal wat uit of ze bij de Hizb-ut-Tahrir [moskee die bekend staat om haar
relatief radicale aanhang van vooral moslims van Turkse herkomst] hebben gestaan of bij een andere moskee.”
Motivaction geeft aan dat de selectie van locaties voor het werven van respondenten tot stand is gekomen
vanuit de verwachting dat respondenten uit de doelgroep op bepaalde plaatsen makkelijk te werven zijn
vanwege een hoge verwachte aanwezigheid. Het onderzoek vond zoals afgesproken met de opdrachtgever
plaats in de G4, Eindhoven en omgeving Twente, steden met een relatief grote populatie binnen de doelgroep.
Binnen deze steden zijn vervolgens locaties gekozen waar deze doelgroep, naar verwachting, wordt getroffen,
waarbij een spreiding wordt aangebracht in de wervingslocaties. Zo is er onder andere geworven bij
supermarkten, winkelstraten, onderwijsinstellingen, moskeeën, sportverenigingen, theehuizen, stations en
door aan te bellen bij adressen met een ogenschijnlijk Turks of Marokkaans naambordje.
Prof. Dr. Richard Staring over de selectie van de locaties: “Motivaction geeft nog steeds niet veel informatie
over welke locaties precies zijn gekozen. De vraag is wat voor soort moskeeën en wat voor soort wijken:
achterstandswijken of veel breder? Relatief veel moslim gezinnen zijn de laatste jaren uit de achterstandswijken
vertrokken. Dit kan gevolgen hebben voor de representativiteit.” Motivaction benadrukt dat er zoveel mogelijk
gepoogd is een doorsnee van de populatie te bevragen. “Deze toelichting lezende krijg ik nog steeds niet het
beeld dat ze daarin geslaagd zijn. Het bevestigt juist het beeld van een selectieve groep. Daar is op zich niets mis
mee, maar dat moet je dan ook wel als zodanig duiden,”.
Weging
Motivaction heeft gebruik gemaakt van de RIM-weging om een representatieve afspiegeling te verkrijgen voor
de sociodemografische kenmerken leeftijd, geslacht, opleiding en etniciteit. Een weging wordt in de
onderzoekspraktijk toegepast om te corrigeren dat een steekproef mogelijk geen goede afspiegeling vormt van
de totale populatie. Een aantal experts heeft twijfels bij de weging: ze hebben niet het idee dat de uitgevoerde
weging de vertekening en daarmee het probleem van de representativiteit verbetert. Dr. Joost Kappelhof: “Het
onderzoek maakt melding van een weging waarbij o.a. gebruik gemaakt wordt van de variabele opleiding. Dat
verbaast mij nogal omdat er helemaal geen populatiegegevens zijn voor opleiding en al helemaal niet voor deze
specifieke groep. Daarnaast is het nog maar de vraag wat een 'weging' doet op een zodanig selectieve groep,”.
Kappelhof refereert hier aan het feit dat de gegevens over opleidingsniveau waar Motivaction gebruik van
maakt (en andere partijen die gebruik maken van de Gouden Standaard) geen populatiegegevens betreffen. De
gegevens over opleidingsniveau naar herkomstgroep komen voort uit de Enquête Beroepsbevolking (EBB)
waarbij, aldus onder andere Kappelhof, juist voor deze groepen problemen ontstaan vanwege
ondervertegenwoordiging. Prof. dr. Jelke Bethlehem: “Motivaction heeft een weging uitgevoerd om te
corrigeren voor een mogelijke selectiviteit. Zo’n weging heeft alleen maar zin als de weegvariabelen voldoende
sterk correleren met de verschijnselen die worden onderzocht. Ik twijfel zeer of dit het geval is voor leeftijd,
geslacht, opleiding en etniciteit,”.
Non-respons
De methodologisch experts zijn unaniem in hun oordeel dat Motivaction te weinig informatie geeft over de
non-respons. Omdat bij de methode van de quotasteekproef wordt geworven tot de quota zijn ‘gevuld’, lijkt
het alsof er geen non-respons is. Maar die zal er wel zijn geweest: die bestaat uit de mensen die deelname
weigerden of de enquête niet volledig beantwoordden. In de onderzoeksverantwoording is geen informatie
terug te vinden over hoeveel mensen deelname hebben geweigerd of tijdens het interview hebben afgehaakt
en waarom. Als de non-respons groot is, bestaat er een ernstig risico op vertekening van de uitkomsten. Het is
daarnaast goed mogelijk dat de non-respons personen betreft met specifieke opvattingen over de onderzochte
22
Cognitieve test vragenlijst FORUM / Motivaction Arabische Herfst
thema’s, bijvoorbeeld die jongeren die zich willen distantiëren van discussies rondom IS enz. Die blijven
mogelijk systematisch buiten beeld. Een betere verantwoording van de non-respons is onontbeerlijk om meer
inzicht te krijgen in de representativiteit van het onderzoek.
Het een en ander heeft gevolgen voor de externe validiteit van het onderzoek: het is heel goed denkbaar dat
de groep onderzochte personen niet representatief is. Daardoor is het veralgemenen van de bevindingen naar
de ruimere groepen van jongeren van Turkse en Marokkaanse herkomst riskant. Het is, met andere woorden,
niet zeker dat de attitudes gemeten in de onderzoeksgroep daadwerkelijk bestaan onder Turks-Nederlandse en
Marokkaans-Nederlandse jongeren in dezelfde verhoudingen als in het onderzoek. Dit is een probleem dat
inherent is aan de gekozen methode van de quotasteekproef. De onderzoekers hadden deze kanttekeningen bij
de representativiteit beter moeten aangeven en verantwoorden. Met een uitgebreidere reflectie op de selectie
van deelnemers door de enquêteurs hadden ze meer duidelijkheid kunnen verschaffen over de precieze
samenstelling van de onderzoeksgroep. Ook was het door informatie verkregen uit de vragenlijst misschien
mogelijk meer inzicht te geven over de precieze samenstelling van de onderzoeksgroep op kenmerken die niet
als quotum zijn gebruikt. Aangezien echter geen vraag is gesteld naar de religieuze stroming waartoe de
respondenten behoren – althans niet op het niveau van verfijning dat de experts voorstaan – is het niet
mogelijk om via een aanvulling uit de data meer zicht te krijgen op de samenstelling van de onderzochte groep.
Motivaction stelt dat bij een toevalssteekproef uit de GBA, de non-respons bij onderzoek onder dit soort
groepen juist heel hoog is. Los van de hogere non-respons onder Turkse en Marokkaanse Nederlanders bij
steekproeven getrokken uit het GBA, krijgt Motivaction van het CBS ook niet de beschikking over GBAgegevens naar etniciteit, waardoor het per definitie voor Motivaction niet mogelijk is om dergelijke
steekproeven te trekken (deze worden niet aan commerciële partijen beschikbaar gesteld). Daarom kiezen ze
ook voor de aanpak die ook in dit onderzoek is gevolgd. Het nadeel van het aanspreken van mensen op straat
voor een face-to-face interview, in vergelijking tot bij een steekproef uit de GBA, is dat men verder niets weet
over de mensen die niet willen meedoen en gewoon doorlopen. Gemiddeld worden 5 mensen aangesproken
om 1 deelnemer te werven. Dat is niet anders dan in andere onderzoeken die Motivaction doet. Het onderzoek
werd heel neutraal geïntroduceerd om potentiële deelnemers niet af te schrikken: “In opdracht van FORUM,
Multicultureel kennisinstituut, voeren wij een onderzoek uit naar hoe de Nederlandse bevolking aankijkt tegen
een aantal internationale ontwikkelingen” .
[Mot] Waar wij verder heel erg op sturen is de mensen mee te laten doen, die in eerste instantie aangeven niet
te weten of zij geschikt zijn voor het onderzoek en om die reden overwegen niet deel te nemen aan het
onderzoek. Het gaat dan om personen die bij de introductie van het onderzoek aangeven ‘ daar weet ik niet veel
vanaf’ of ‘de thema’s spreken me niet aan’ *…+ Als zou blijken dat er veel uitval is, of dat mensen problemen
hebben met bepaalde onderdelen, dan krijgen we daar signalen van. Nu is er niets abnormaals gebeurd, anders
zouden we van onze interviewers signalen gekregen hebben *…+ Als je eenmaal in de vragenlijst zit en later
afhaakt, wordt je gemonitord. Dan vinden wij dat terug in onze data. We hebben geen abnormale afwijkingen
gevonden.
Motivaction stelt dat er geen opvallende dingen zijn gebeurd wat betreft weigeringen of afhaken van
deelnemers. De non-respons op dit onderzoek was hetzelfde als die bij andere onderzoeken van Motivaction.
Daarom vonden ze het ook niet nodig om er over te reflecteren in de onderzoeksverantwoording.
De hoogleraren prof. dr. Betlehem en prof. dr. Staring geven aan dat er grote problemen zijn met de
representativiteit van het onderzoek door de selectiviteit van de steekproef. Die problemen komen juist
duidelijker aan het licht door de extra toelichting door de Motivaction onderzoekers.
Prof. Dr. Jelke Bethlehem: “Motivaction geeft aan geen aselecte steekproef te hebben kunnen trekken omdat
het geen toegang had tot het GBA. Misschien had het bureau dan wel moeten concluderen dit onderzoek dan
23
Cognitieve test vragenlijst FORUM / Motivaction Arabische Herfst
niet uit te kunnen voeren. In ieder geval had in het onderzoeksverslag moeten worden aangegeven dat de
gebruikte selectieprocedure geen enkele garantie biedt op een representatieve steekproef.”
Verder stellen de hoogleraren over de selectie van respondenten door de interviewers zelf:
Prof. Dr. Jelke Bethlehem: “Het zwakke punt van de quotasteekproef is dat de respondenten niet worden geloot
uit de verschillende groepen (quota), maar op het oog door de interviewers worden geselecteerd. De
beschrijving in de toelichting van Motivaction maakt dat schrijnend duidelijk. Er worden jonge mensen
aangesproken die zo op het oog een Turks of Marokkaans uiterlijk hebben. Daarbij kan van alles misgaan. Zo
zou dit er bijvoorbeeld toe kunnen leiden dat bepaalde groepen niet worden onderzocht. Er is maar op een
beperkt aantal locaties geïnterviewd. Motivaction heeft die locaties niet gekozen vanuit een streven naar
representativiteit, maar omdat daar veel leden van de doelpopulatie aanwezig zijn. Dit werkt averechts op de
representativiteit.”
De hoogleraren vinden de keuze van Motivaction om in het rapport niet te reflecteren over de non-respons
‘uitermate vreemd’.
Prof. Dr. Jelke Bethlehem: “Motivaction kan kennelijk geen exacte responspercentages geven. Er wordt
aangegeven dat 1 op de 5 aangesproken mensen tot respons leidt. Dat zou betekenen dat de respons 20% is.
Dat is erg laag. Dat kan makkelijk tot substantiële vertekeningen leiden in de uitkomsten. Het is onwaarschijnlijk
dat de toegepaste ijking dit probleem kan oplossen. Het is uitermate vreemd dat Motivaction niet reflecteert
over de non-respons omdat die niet afwijkt van andere Motivaction onderzoeken. Non-respons kan in elke
onderzoek weer een ander effect hebben. Vanwege de dreiging van vertekeningen moet je daarom steeds weer
de non-respons goed analyseren en daarvoor corrigeren.”
Analyse van de vragenlijst
De wetenschappelijke experts wijzen op basis van een technische analyse van de vragenlijst op grote
problemen met de validiteit en betrouwbaarheid van het onderzoek: heeft de vragenlijst wel gemeten wat de
onderzoekers beoogden te meten? Hieronder volgen een aantal algemene opmerkingen met betrekking tot de
door Motivaction gebruikte vragenlijst. De volledige vragenlijst, die door de experts is geanalyseerd, is
opgenomen als bijlage 5.
Keuze voor onderwerpen
In gesprek met Motivaction is gevraagd naar de keuze voor de onderwerpen in de vragenlijst. Het onderzoek
van FORUM/Motivaction is een vervolg van eerder onderzoek uit 2011. Het onderzoek in 2011 richtte zich op
het blootleggen van eventuele veranderingen in denken over democratie van islamitische jongeren als gevolg
van de Arabische Lente en andere politieke ontwikkelingen in de Arabische wereld. Omdat het huidige
onderzoek een vervolgstudie is volgen de vragen en onderwerpen voor een groot deel de eerdere vragenlijst.
Echter, door de grote veranderingen in het gebied (zoals de situatie in Syrië en de opkomst van IS) is een aantal
thema’s toegevoegd.
Tijdens een interview ligt de volgorde van de onderwerpen en vragen vast. Zo ook bij dit onderzoek. Om
volgorde effecten te voorkomen worden op bepaalde plaatsen in de vragenlijst stellingen gerandomiseerd
aangeboden.
Te grote complexiteit van vragen en stellingen
Verschillende experts wijzen op de complexiteit van de vragen en stellingen opgenomen in de vragenlijst. Deze
vooronderstellen veel parate kennis over de politieke situatie in diverse onderdelen van de Arabische wereld
en Turkije. De vragen zijn vaak ingewikkeld: er worden veel abstracte begrippen gebruikt (democratie,
24
Cognitieve test vragenlijst FORUM / Motivaction Arabische Herfst
Arabische Liga, kalifaat) en gaan over complexe onderwerpen die zich moeizaam in eenduidige stellingen laten
vangen. Er worden vragen gesteld over verschillende gebeurtenissen in verschillende landen op verschillende
niveaus, meer of minder recent. Slechts bij enkele begrippen – jihad, kalifaat en Arabische Liga – wordt nadere
informatie gegeven over de betekenis ervan (die in het geval van de duiding bij het woord ‘kalifaat: een staat
die geregeerd wordt door een kalief’ niet afdoende is voor wie het begrip niet kent). Laag en middelbaar
opgeleide jongeren in de cognitieve test zeggen regelmatig al bij aanvang van het interview dat ze weinig tot
niet op de hoogte zijn van politieke gebeurtenissen in de Arabische wereld en nauwelijks het nieuws daarover
te volgen. Ook hoogopgeleide jongeren die wel de actualiteit volgen zeggen regelmatig te weinig af te weten
van een situatie om de stellingen er over te beantwoorden. Op één hoogopgeleide respondent na, die bij het
blok vragen over democratie aangaf dat ze 'normaal gesproken' op dat punt zou afhaken van de enquête
(omdat ze het gevoel had op teveel stellingen geen goed antwoord te kunnen geven), voltooiden echter alle
respondenten de hele vragenlijst. Prof. dr. Joop Van Holsteyn: “Ik kan me niet voorstellen dat, als je deze
vragenlijst bedoeld hebt voor jongeren, zij allemaal begrepen hebben waarover het gaat en zinvolle
antwoorden hebben kunnen geven. Ze geven antwoorden, dat weten we uit allerlei onderzoek: als je een vraag
stelt dan geven mensen antwoord, maar je meet dan in hoge mate non-attitudes. Ik denk dat dat hier in sterke
mate het geval is geweest, ”.
De complexiteit van de stellingen en de hoeveelheid kennis over (politieke) gebeurtenissen in de Arabische
wereld en Turkije die voorondersteld wordt, roept vragen op over de rol van de interviewer in dit onderzoek.
We weten van een aantal respondenten dat de enquête online is ingevuld. Van Holsteyn en Kappelhof wijzen
er op dat een vragenlijst lezen en invullen moeilijker is dan een enquête beantwoorden in een face-to-face
interview omdat bij een online vragenlijst, de respondent voor de interpretatie van de vragen op zichzelf is
aangewezen. Bij face-to-face interviews is vervolgens de rol van de interviewer cruciaal: mogelijke
interviewereffecten gaan dan spelen. De interviewer kan de respondent bijvoorbeeld steun bieden bij het
beantwoorden van de vragen. Onduidelijk is of en op welke wijze interviewers extra uitleg of verduidelijking
heeft gegeven bij de moeilijkere vragen en of dat in alle interviews op een eenduidige manier is gebeurd. In de
onderzoeksverantwoording is daarover geen informatie terug te vinden. Motivaction stelt dat de interviewers
de instructie krijgen om tijdens het veldwerk geen extra uitleg te geven.
In deel twee van dit rapport dat verslag doet van de praktijktoets, zijn voorbeelden terug te vinden van de
gevolgen van de hoge moeilijkheidsgraad van sommige vragen en stellingen. Er zijn een aantal stellingen
waarbij een opvallend aantal respondenten aarzelt. Hun antwoordstrategie weerspiegelt die aarzeling: ‘weet
niet/geen mening’ (indien dit tot de antwoordmogelijkheden behoort) maar ook vaak de categorieën ‘niet
eens, niet oneens’ of ‘niet positief, niet negatief’, waarbij men dan volgens de ‘think aloud’ methode aangeeft
dat men niet genoeg afweet van het onderwerp van de stelling en daarom het antwoord ‘neutraal’ houdt.
Soms geven de respondenten echter wel een duidelijk antwoord, terwijl ze tegelijkertijd aangeven bepaalde
termen in de vraag of stelling niet te kennen of er te weinig van af te weten. Dan verwijzen ze naar een ander
woord in de vraagstelling dat hun aandacht heeft getrokken en waarbij ze duidelijke associaties hebben die hun
antwoord sturen. Een concreet voorbeeld is stelling 6.5, hoe beoordeelt u de gebeurtenis ‘de gewapende
opstand in Libië door groepen die strijden in naam van de jihad’ (voor de analyse, zie pagina 47). Ook is onze
ervaring bij de cognitieve test dat de respondenten om nadere uitleg vragen wanneer ze (onderdelen) uit de
stelling niet begrijpen, of dat ze bij de interviewer ‘steun’ zoeken bij hun interpretatie daarvan. Dat maakt dat
de vraag belangrijk hoe de enquêteurs van Motivaction op die momenten hebben gereageerd.
Double-barreled questions
Er worden in de vragenlijst nogal wat constructies gebruikt die in handboeken als ‘double-barreled of
dubbelloops’ worden aangeduid. Een 'dubbelloopsvraag' is een vraag met twee onderwerpen, ofwel: ze
bestaat eigenlijk uit twee vragen, terwijl er maar één antwoord kan gegeven worden. In het enquête onderzoek
geldt als regel dat dubbelloopsvragen moeten worden gemeden, omdat daarin twee dingen aan de orde
worden gesteld: daardoor weet de onderzoeker eigenlijk niet op welke van de twee vragen het antwoord van
25
Cognitieve test vragenlijst FORUM / Motivaction Arabische Herfst
de respondent precies betrekking heeft. Van Holsteyn: “Zo gaat het bijvoorbeeld in een aantal vragen over ‘de
Arabische wereld en/of Turkije’. Gaat het dan over de Arabische landen, over Turkije, over allebei of wisselt het
per vraag wat daarmee wordt bedoeld…?". Een ander voorbeeld is de stelling "De EU en/of NAVO moeten een
bijdrage leveren aan een goede overgang naar democratie in de Arabische landen". De EU en de NAVO zijn
twee heel verschillende instanties die mogelijk een verschillende reactie uitlokken bij de respondent. Heeft het
antwoord betrekking op de EU of op de NAVO? Het gebruik van 'en/of' wijst in veel gevallen op een
dubbelloops constructie. Maar soms zijn dubbelloopsvragen of stellingen moeilijker te detecteren. Een
voorbeeld daarvan is het eerder reeds aangehaalde "De gewapende opstand in Libië van groepen die strijden in
naam van de Jihad": vraagt deze naar attitudes ten aanzien van de gewapende opstand in Libië of ten aanzien
van specifiek de groepen daarin die strijden in naam van de Jihad?
Antwoordcategorieën sluiten niet aan
Bij nogal wat vragen sluiten de antwoordcategorieën niet aan bij de vraag zoals die gesteld wordt. Het zijn vaak
vragen met als antwoordcategorieën zogenaamde ‘Likert items’, de vijfdeling zeer eens-eens-niet eens, niet
oneens-oneens-zeer oneens. Bij veel stellingen die worden voorgelegd gaat het om een feitelijke situatie. Veel
stellingen beginnen met ‘Ik ben’, ‘ik vind’ of ‘ik denk’: daar ben je het uiteraard mee eens. Daar zijn de
passende antwoordcategorieën: Het is zo of het is niet zo. Er is bij verschillende vragen een mismatch tussen de
vraag zoals die is voorgelegd en de antwoorden die geboden worden. Dat heeft mogelijk tot verwarring geleid
bij de respondenten. Ook ontbreekt in een aantal gevallen de antwoordcategorie: ik weet niet/geen mening,
waarbij die wel op zijn plaats zou zijn geweest.
Gekozen terminologie suggestief
De terminologie waarvoor is gekozen bij het opstellen van de vragen is alles behalve neutraal. Er wordt
gesproken over ‘gewapende opstand’ en ‘gewapende strijd’ van groepen in Libië of het Midden-Oosten en van
‘ militaire interventie’ van de VS en de ‘militaire acties’ van Israël, waarbij ‘gewapende strijd veel harder klinkt
dan militaire acties. In een vraag over Egypte is sprake van ‘het aantreden van (voormalig generaal) Al-Sisi’
waarbij de toevoeging tussen haakjes de suggestie wordt gedaan dat het hier om een militair bewind gaat, wat
over het algemeen eerder negatieve associaties oproept. De term ‘jihad’ die voor moslims vaak eerder een
positieve lading heeft, wordt consequent gebruikt in associatie met ‘strijdende groepen’, dat een eerder
negatieve lading heeft. Uit de praktijktoets blijkt ook dat sommige stellingen de respondenten in verwarring
brengen omdat er bijvoorbeeld woorden in worden gebruikt met een voor hen eerder positieve lading, terwijl
ze cognitief redenerend een negatief antwoord zouden geven. Door de positieve formulering voelen ze de
neiging een positief of bevestigend antwoord te geven. Voorbeelden daarvan is stelling (8.2) "Ik vind het goed
dat dergelijke groepen zorgen voor verandering"; hoewel de meeste respondenten in de cognitieve test het
niet eens zijn met deze stelling, botst dat voor hun gevoel met de positieve termen 'goed' en 'verandering':
verschillende zeggen hierdoor in verwarring te worden gebracht. Hetzelfde geldt voor de stelling (8.4) 'Ik vind
het goed dat er steun is van Nederlandse moslims voor groepen als IS', met 'goed' en 'steun' en mogelijk ook
'Nederlandse moslims' als woorden die positieve associaties oproepen. Dit is mogelijk een reden dat opvallend
veel respondenten van het Motivaction onderzoek, deze stelling positief of bevestigend beantwoorden. Het is
niet uit te sluiten dat de antwoorden de positieve formulering van de stelling weerspiegelen in plaats van de
onderliggende attitude van de respondenten.
Slechte aansluiting bij de belevingswereld van de doelgroep
Verschillende methodologische en inhoudelijke experts hebben opgemerkt dat deze vragenlijst ‘op de
tekentafel’ lijkt te zijn opgesteld, door iemand die weinig kennis heeft van de doelgroep. Er worden termen
gebruikt die weinig aansluiten bij de belevingswereld van de respondenten, of die in de belevingswereld van de
respondenten een andere weerklank hebben dan zoals gebruikt in de vragenlijst. Een voorbeeld is de term
'jihad': deze wordt in de vragenlijst gekoppeld aan gewapende opstand en strijdgroepen en uitgelegd als 'de
26
Cognitieve test vragenlijst FORUM / Motivaction Arabische Herfst
heilige strijd voor normen en waarden van de Islam'. Voor jonge Nederlandse moslims echter is 'gewapende
opstand' slechts één van de mogelijke verschijningsvormen van jihad; jihad betekent voor hen ook: proberen te
leven volgens de regels van het geloof, je eigen lusten overwinnen of je best doen om je doel te bereiken. Jihad
is een veel voorkomende meisjesnaam in de Arabische wereld. De term 'jihad' kortom heeft voor hen niet
dezelfde negatieve lading als in de Nederlandse media en is in principe zelfs een positief begrip. Voor een
uitgebreide analyse van de reacties van de jongeren op de term Jihad, zie pagina 47.
Een opmerking van de culturele experts die hierbij aansluit is dat in de Turkse media, Islamitische Staat ISIT
wordt genoemd, in plaats van IS of ISIS. In de Arabische en Marokkaanse media wordt dan weer gesproken van
'Dawish'. Als het zo is dat met name jongeren van Turkse herkomst hun informatie over het Midden-Oosten in
belangrijke mate betrekken bij de Turkse media, dan kan deze discrepantie tussen het in de vragenlijst
gebruikte woord en het in de Turkse media gebruikte woord consequenties hebben. Zeker als - zoals we op
basis van de interviews met de jongeren en met de culturele experts vermoeden - in augustus en september
2014 veel jongeren nog weinig van IS/ISIT hadden gehoord en dat ze dit fenomeen in het begin het voordeel
van de twijfel gaven. Culturele experts van Turkse herkomst geven bovendien aan dat er aanvankelijk helemaal
niet veel berichtgeving was over ISIT in de Turkse media, die trok pas aan toen ISIT ook Turkse posities ging
bedreigen in het najaar van 2014.
De experts schatten in dat de vragenlijst niet vooraf is getest op een kleine groep respondenten uit de
doelgroep. Een cognitieve test voorafgaand aan het uitvoeren van de enquête zou de hoge moeilijkheidsgraad
van de vragenlijst aan het licht hebben gebracht en ook de termen waar jongeren over struikelen, hetzij omdat
ze voor hen een andere betekenis hebben dan die in de vragenlijst wordt weergegeven (bijvoorbeeld jihad) of
omdat veel jongeren niet weten wat het begrip betekent (bijvoorbeeld kalifaat).
Testen vragenlijst
Aangezien er vraagtekens worden gezet bij de totstandkoming van de vragenlijst is hier met Motivaction over
gesproken. Motivaction geeft aan de vragenlijst vooraf getest te hebben. Er is een pilot gehouden onder 7
personen. Daarbij is op een aantal zaken gelet. Er is gekeken naar de ‘flow’ van de vragenlijst (zitten er geen
abrupte overgangen in, sluiten vraagblokken logisch op elkaar aan) en er is gecontroleerd of de vragen helder
zijn en op zichzelf te begrijpen. Naar aanleiding van de pilot is een aantal veranderingen doorgevoerd in de
vragenlijst. Zo kwam naar voren dat een aantal termen niet direct helder waren. Als gevolg daarvan is er voor
gekozen om de vragenlijst aan te passen en een aantal termen zo neutraal mogelijk toe te lichten in de
vragenlijst.
[Lab] Is de vragenlijst vooraf getest?
[Mot] Wat wij eigenlijk doen, bij al onze veldwerkprojecten, is dat wij een pilotperiode inplannen. In dit geval
heeft dit ook plaatsgevonden. Waarbij inderdaad wordt nagegaan of de vragenlijst goed wordt begrepen. De
vragenlijst wordt op zodanige wijze afgenomen zodat echt de situatie van het veldwerk nabootst. Mensen
worden benaderd waarbij wordt gezegd dat het een inderdaad pilot is. Dat het belangrijk is te weten of de
vragen helder zijn, dingen anders moeten en vervolgens wordt de vragenlijst afgenomen. Dat is ook bij dit
onderzoek gebeurd.
[Lab] Is de vragenlijst nog aangepast, zijn er nog veranderingen geweest en wat waren de grootste
veranderingen?
[Mot] Wat vooral naar voren kwam is dat een aantal van de termen die wij gebruikten niet heel erg duidelijk
waren of niet bekend zijn. Antisemitisme is één van de woorden die naar voren kwam als te weinig bekend. Dat
zijn van die woorden die je in eerste instantie gebruikt en die dan uiteindelijk niet helemaal geschikt blijken.
Daarnaast wat aspecten in de routing en overlap tussen vragen. Dat soort dingen kwamen naar voren en zijn
voor het definitieve onderzoek aangepast. Bij een pilot kijk je naar de flow van de vragenlijst en de content van
27
Cognitieve test vragenlijst FORUM / Motivaction Arabische Herfst
de vragen. Dat is standaard bij Motivaction en wordt bij alle onderzoeken van te voren gedaan. Om te
voorkomen dat mensen de vragen anders begrijpen dan dat wij bedoelen.
Veldwerkmethode
In het onderzoek van Motivaction zijn verschillende methoden van data verzamelen ingezet. Enerzijds is er
sprake van een online enquete, onder leden van het Mixxit panel van Motivaction (N=59) anderzijds van faceto-face interviews (N=645). Bij de face-to-face interviews is waar nodig het interview in het Turks, MarokkaansArabisch of Berbers afgenomen.
In de onderzoeksverantwoording is geen informatie opgenomen over het controleren van eventuele modeeffecten. Vooral het al dan niet aanwezig zijn van een interviewer is hier relevant, stellen Van Holsteyn en
Kappelhof, omwille van de moeilijkheidsgraad van de vragen en stellingen die werden voorgelegd. Kappelhof:
“Ook is de etniciteit van de interviewer van invloed op de antwoorden die een respondent verstrekt. Onderzoek
toont aan dat wanneer men wordt geïnterviewd door iemand uit de eigen groep, men sneller geneigd is om
antwoorden te geven waarvan verwacht wordt dat deze als sociaal wenselijk worden gezien in de groep. Ik heb
in het gehele stuk ook geen enkele melding gezien over het controleren op eventuele interviewer-effecten
(sturing, vertaalfouten, etc) en/of antwoordstijlen, zoals acquiesence (ja zeggen ongeacht de vraag). Dit zal hier
zeer zeker hebben plaatsgevonden. Het is aannemelijk dat a) er een hoge samenhang is tussen de antwoorden
van respondenten die zijn geïnterviewd door dezelfde interviewer en b) dat er sprake is van acquiesence bij
lange opsommingen van items zoals bijvoorbeeld bij vragen nw 9 en nw 11.”
Vertaling van de vragenlijst
Van Holsteyn en Kappelhof wijzen beide ook op mogelijke vertekening door het vertalen van de vragenlijst. Uit
de onderzoeksverantwoording is niet op te maken of gebruik is gemaakt van vertaalde vragenlijsten of dat de
interviewer ad hoc de vragenlijst heeft geïnterpreteerd en vertaald. Op zich is er niets mis met het vertalen van
een vragenlijst, hoewel dat mogelijk vertekenend werkt: in veel onderzoek onder minderheden is het
onvermijdelijk dat gewerkt wordt met mogelijk onvolkomen vertalingen van de vragenlijst. In het onderhavige
onderzoek zijn er echter twee redenen aan te wijzen waardoor het wenselijk zou zijn dat er met een
gestandaardiseerde vertaling van de vragenlijst wordt gewerkt. De eerste reden is dat culturele experts
aangeven dat in het Turks en Arabisch, kernbegrippen uit de vragenlijst heel anders worden besproken. Zo
wijzen Turkssprekende culturele experts er op dat er in het Turks geen uitdrukkingswijze bestaat voor het idee
'extremistische of radicale moslim' - een woord dat weliswaar niet voorkomt in de vragenlijst maar wel past in
de context van de onderwerpen die erin aan bod komen - in het Turks is men moslim of men is het niet. De
tweede reden is het feit dat vermoedelijk de respondenten meer toelichting bij de vragen hebben gezocht bij
de interviewers en dat de interviewers daarmee in potentie veel invloed hadden op de manier waarop vragen
worden beantwoord. Motivaction stelt tijdens het gesprek dat Interviewers nadrukkelijk zijn geïnstrueerd om
respondenten niet op weg te helpen wanneer zij vragen hadden. Hierbij wijst Motivaction ook op de
mogelijkheid om ‘weet ik niet/geen mening’ te kunnen antwoorden bij diverse vragen en stellingen. Het
werken met een vertaalde vragenlijst op zich is niet verkeerd en in het minderheden onderzoek vaak
aangewezen. Maar de onderzoekers hadden beter kunnen verantwoorden of en hoe dat is gebeurd en hadden
bovendien moeten reflecteren op de mogelijke consequenties daarvan. “Het werken met vragenlijsten in
verschillende talen is notoir moeilijk” , aldus van Holsteyn, “en is extra problematisch in dit onderzoek omdat er
een groep is die de Nederlandstalige vragenlijst kan gebruiken en een groep die dat niet kan. Die groepen
wijken waarschijnlijk niet alleen van elkaar af door de taal waarin ze de vragen hebben beantwoord maar ook
in een aantal andere kenmerken, waaronder opvattingen. Als het meetinstrument, de vragenlijst, in
verschillende talen is gebruikt en we meten verschillen, dan weten we niet wat we eigenlijk aan het meten zijn:
is het een effect van de vertaling van de vragenlijst of zijn die mensen toch een andere mening toegedaan? Een
van die twee kan je niet uitsluiten.”
28
Cognitieve test vragenlijst FORUM / Motivaction Arabische Herfst
Toepassing van vertalingen tijdens het veldwerk
In gesprek met Motivaction wordt aangegeven dat voor het onderzoek dat zij uitvoerden een interview 49 keer
in een andere taal dan het Nederlands is afgenomen. Daarvoor is geen letterlijke vertaling van de vragenlijst
geprogrammeerd. Dat heeft te maken met het feit dat Motivaction voor deze vragenlijst onder de doelgroep
18 – 35 jaar vooraf weinig taalproblemen verwachtte. Bij oudere doelgroepen worden wel volledige vertalingen
geprogrammeerd. Omdat het in sommige gevallen voorkomt dat respondenten een interview liever in het
Turks, Arabisch of Berbers doen (bijvoorbeeld bij sommige huwelijksmigranten), wordt die mogelijkheid wel
geboden. Om te voorkomen dat vragen op verschillende manier worden geïnterpreteerd zijn interviewers
vooraf geïnstrueerd. Hierbij zijn ook passende vertalingen van vragen en begrippen aan de orde gekomen.
Rapportage
De rapportage kampt – zoals duidelijk wordt in de analyse hiervoor – met een gebrek aan een goede en
volledige onderzoeksverantwoording. Daardoor laat de transparantie van dit onderzoek zoals gerapporteerd,
veel te wensen over. Dit schept ook een probleem voor de juiste duiding van de bevindingen.
Een van de onduidelijkheden waar een aantal experts over struikelde is de periode waarover wordt
gerapporteerd. Er is sprake van een eerdere periode van dataverzameling, in 2011, naast de meest recente van
augustus/september 2014. De experts wijzen er op dat het in de rapportage niet altijd duidelijk is op welke
periode de bevindingen en uitspraken die er over worden gedaan, betrekking hebben. De politieke situatie in
de landen waar vragen over wordt gesteld was wezenlijk anders in 2011 dan in 2014. Ook in 2014 volgen de
ontwikkelingen elkaar snel op, zodat het moment van bevragen waarschijnlijk grote gevolgen heeft voor de
gemeten antwoorden. De onderzoekers van Motivaction reflecteren volgens de experts onvoldoende op dit
temporele effect: ze maken onvoldoende duidelijk dat de context van het moment waarop de vragenlijst is
afgenomen zeer sterk van invloed is op de antwoorden van de respondenten.
Staring en De Koning wijzen ten slotte op een aantal gebreken in de duiding van de onderzoeksresultaten. Er is
om te beginnen erg weinig aan duiding gedaan. De resultaten worden zonder veel uitleg of context beschreven.
De vraag is of je dat wel kan doen met een dergelijk politiek gevoelige problematiek. In de duiding die wel
wordt gegeven worden verbanden gelegd die op zijn minst gechargeerd te noemen zijn, met enkel de eigen
onderzoeksbevindingen als basis. Een voorbeeld zijn de uitspraken:
“ …als Assad verdreven zou worden, dan dient Syrië dus wel een democratie te worden en geen kalifaat.”
(FORUM/Motivaction factsheet p. 1)
Duidingen als deze worden bijvoorbeeld ook niet onderbouwd of aangevuld met verwijzingen naar de
literatuur waarin het bestaan van die verbanden aannemelijk wordt gemaakt. Dat maakt dat er gerede twijfel is
over de conclusies van het rapport, zeker wanneer men daarbij de methodologische tekortkomingen in acht
neemt.
We hebben contact gehad met Motivaction over de resultaten en zij stelleen dat de resultaten van het
onderzoek hen ook hebben verrast. Motivaction geeft wel aan achter hun methode van dataverzameling en de
resultaten te staan. Wel waren zij ervan overtuigd, en zijn ze nog steeds van mening, dat de resultaten meer
duiding behoeven. Er is daarom bij FORUM aangedrongen op verdiepend onderzoek. FORUM heeft er echter
voor gekozen om deze resultaten naar buiten te brengen zonder extra duiding.
Motivaction stelt, naar aanleiding van de resultaten en de ontstane ophef, de data uitvoerig te hebben
gecontroleerd. Ook zijn alle analyses opnieuw gedaan, met de zelfde resultaten. Motivaction stelt de data
desgewenst beschikbaar aan collega onderzoekers.
29
Cognitieve test vragenlijst FORUM / Motivaction Arabische Herfst
In eerste instantie was het niet het plan om verschillen tussen Turkse en Marokkaanse Nederlanders te duiden.
Het doel was een beeld te schetsen van jonge moslims als groep. Op basis van de uitgevoerde analyses
kwamen echter duidelijke verschillen naar voren tussen de twee groepen.
Conclusies technische analyse
Bij de technische analyse van de vragenlijst door experts uit het wetenschappelijk onderzoek kwamen
verschillende methodologische problemen bij het FORUM/Motivaction onderzoek aan het licht. De experts
wijzen op een onduidelijke externe validiteit van het onderzoek omwille van de gekozen steekproefmethode en
op een gebrekkige validiteit en betrouwbaarheid vanwege mankementen in de gebruikte vragenlijst.
Complexe vragenlijst
De door Motivaction opgestelde en gebruikte vragenlijst werd door de experts erg complex bevonden. Er
worden vragen gesteld over veel verschillende situaties, op verschillende niveaus, meer of minder recent. Er
wordt veel parate kennis voorondersteld bij de deelnemers. Dat de vragenlijst een te hoge moeilijkheidsgraad
heeft wordt bevestigd door de praktijktoets. Respondenten – vooral de laag/middelbaar opgeleiden maar ook
hoogopgeleiden - geven regelmatig aan te weinig te weten over een bepaalde situatie om vragen er over te
beantwoorden. Toch geven ze antwoord. Dat betekent dat de validiteit en de betrouwbaarheid van de
resultaten in het geding is.
Dubbelloopse vragen, sturende vragen, multi-interpretabele begrippen
De vragenlijst vertoont klassieke fouten uit het survey onderzoek als 'dubbelloops' - vragen. De formuleringen
van vragen, inleidende teksten en stellingen worden soms als 'sturend' beoordeeld. Van een aantal veel
gebruikte termen – bijvoorbeeld ‘jihad’ en ‘kalifaat’ – stellen de experts dat ze voor de doelgroep van het
onderzoek een andere betekenis en lading hebben dan die in de vragenlijst wordt gebruikt. Deze factoren
wijzen op een wankele validiteit van dit onderzoek: men moet zich bij teveel vragen en stellingen de vraag
stellen, of zij wel de attitude meet die zij beoogt te meten. We kunnen niet uitsluiten dat met deze vragenlijst
niet de daadwerkelijke attitudes van jongeren van Turkse en Marokkaanse herkomst zijn gemeten, maar
effecten van de vragenlijst op zich.
De moeilijkheidsgraad van de vragenlijst roept vragen op over de rol die de interviewers hebben gespeeld en
mogelijke interviewereffecten. Uit de onderzoeksverantwoording van Motivaction wordt niet duidelijk of en op
welke wijze interviewers extra uitleg hebben gegeven bij de vragen, en of dit op een gestandaardiseerde
manier is gebeurd. Motivaction stelt in het aanvullende gesprek dat er tijdens interviews geen extra uitleg
wordt gegeven. Ook is sprake van een vertaling van de vragenlijst in de taal van de respondent, ‘wanneer dit
nodig was’: er wordt niet duidelijk gemaakt of er gewerkt is met gestandaardiseerde vertalingen van de
vragenlijst. In gesprek met Motivaction blijkt dat er wel vertalingen zijn besproken met interviewers. Dit heeft
gevolgen voor de betrouwbaarheid van het onderzoek.
De geraadpleegde hoogleraren zijn door de extra toelichting door de onderzoekers van Motivaction bij het
onderzoek niet overtuigd. De zorgen over de kwaliteit van dit onderzoek worden door de toelichting niet
weggenomen maar bevestigd of zelfs versterkt.
30
Cognitieve test vragenlijst FORUM / Motivaction Arabische Herfst
Deel 2: Praktijktoets
Het tweede deel van de cognitieve test van het onderzoek van FORUM/Motivaction bestaat uit een
praktijktoets die als doel heeft enerzijds, het testen van de vragenlijst onder de doelgroep van het onderzoek
en anderzijds, het bieden van meer context bij de antwoorden van jongeren uit de doelgroepen op de vragen in
de vragenlijst.
Meer context bij de bevindingen van het Motivaction onderzoek en inzicht over de manier waarop jongeren
van Turkse en Marokkaanse herkomst denken over de thema’s die daarin aan de orde worden gesteld,
verkregen we om te beginnen door het voeren van gesprekken en interviews met culturele en inhoudelijke
experts. Culturele experts zijn vertegenwoordigers van belangenorganisaties van Turkse en Marokkaanse
Nederlanders, die veel in contact komen met de doelgroep van jongeren. Inhoudelijke experts zijn
(wetenschappelijk) onderzoekers die veel onderzoekservaring hebben onder de doelgroep van Nederlandse
moslimjongeren. In de paragraaf ‘de context waarin jongeren deelnemen aan het onderzoek’ vatten we samen
wat de experts te zeggen hadden over met name de belevingswereld van jongeren van Turkse herkomst en hun
attitudes ten aanzien van de onderwerpen van het FORUM/Motivaction onderzoek.
Het laatste deel van dit rapport bestaat uit een analyse van de vragenlijst die door Motivaction werd gebruikt
op basis van cognitieve interviews en focusgroepen met jongeren van Turkse en Marokkaanse herkomst. In de
cognitieve interviews werd in een face-to-face, kwalitatief interview met een jonge man of vrouw van Turkse of
Marokkaanse herkomst, de vragenlijst van Motivaction afgenomen en de respondent verder bevraagd om ook
de achtergronden van antwoorden te achterhalen. In de focusgroepen werden de verschillende thema’s uit de
vragenlijst van Motivaction besproken.
In de tekst worden citaten uit de interviews cursief weergegeven. Elementen uit de vragenlijst gebruikt in het
onderzoek worden in de tekst in tekstvakken geplaatst.
Citaten in de tekst zijn als volgt te herkennen:
I
interviewer
R
respondent
MJ
fragment uit focusgroep met Marokkaanse jongeren (18 – 25 jaar)
MV
fragment uit focusgroep met Marokkaanse vrouwen (25 – 35 jaar)
TJ
fragment uit focusgroep met Turkse jongeren (18 – 25 jaar)
TO
fragment uit focusgroep met Turkse mannen (25 – 35 jaar)
MT
fragment uit focusgroep met laagopgeleide Turkse (1) en Marokkaanse (3) mannen (25 – 35 jaar)
De context waarin jongeren deelnemen aan het onderzoek
Naast methodologische experts, consulteerde Labyrinth verschillende deskundigen die hun sporen hebben
verdiend in het wetenschappelijk en beleidsonderzoek naar jongeren van Turkse en Marokkaanse herkomst,
vooral in relatie tot onderwerpen als Islam en radicalisering. Daarnaast interviewden we ook
vertegenwoordigers uit de doelgroep, veelal betrokken bij een vereniging of organisatie van jongeren van
Turkse en Marokkaanse herkomst in Nederland. In dit hoofdstuk van het rapport schetsen we – op basis van
deze gesprekken met inhoudelijke en culturele experts – de achtergronden waartegen de bevindingen van het
FORUM/Motivaction onderzoek moeten worden geïnterpreteerd.
Omdat vooral de bevindingen onder jongeren van Turkse herkomst opzien baarden in de ogen van de
zelforganisaties van Nederlanders van Turkse herkomst en van de wetenschappelijke experts met zicht op
31
Cognitieve test vragenlijst FORUM / Motivaction Arabische Herfst
migranten van Turkse herkomst en hun nakomelingen, ligt het zwaartepunt van deze paragraaf bij de Turkse
groep.
Sterkere oriëntatie op de Islam onder Turkse jongeren, maar een rem op radicalisering
In hun zoektocht naar een identiteit, wenden steeds meer Turkse Nederlanders en vooral jongeren zich tot de
Islam als belangrijkste referentiekader, zo is de breed gedragen mening van de experts. Staring et al. (2014)
spreken in hun rapport van medio 2014 van een ‘heropleving’ van het geloof onder jonge Nederlanders van
Turkse origine. Ook geven, volgens dit rapport, jongeren een individualistischere invulling aan hun geloof (in
vergelijking tot eerdere generaties). Tot zover zijn ze te vergelijken met jongeren van Marokkaanse herkomst,
bij wie een zelfde hang naar een individualistische, moderne versie van de Islam is geconstateerd (vgl. De
Koning 2008). Jongeren van Turkse herkomst echter beginnen hun zoektocht meestal bij een van de vier grote
Turks-Islamitische bewegingen, die in Nederland gevestigd zijn en die bestaan uit netwerken van moskeeën,
socio-religieuze organisaties, vrouwen- en jongerenorganisaties: Diyanet, Millî Görüş, Süleymanci en Fethullah
Gülen. Daar krijgen ze antwoorden op hun vragen van Imams en rolmodellen die tot het kader van deze
gematigde stromingen (van de Turkse seculiere Islam) behoren. De deskundigen en ook een aantal jongeren
die ons over hun eigen zoektocht vertelden tijdens de focusgroepen, zijn er van overtuigd dat dit bescherming
biedt tegen de lokroep van radicalere predikers en ronselaars. Een aantal experts stelt dat het vooral de
jongeren zijn die in hun identiteitscrisis ‘afdwalen’ van de moskee organisaties, die vatbaar zijn voor de
prediking van radicale figuren.
“Jongeren in een bepaalde leeftijdsfase hebben altijd rare ideeën, die kunnen heel radicale
opvattingen hebben. Het is een tijdelijke toevlucht voor een identiteitscrisis denk ik. Het gebeurt
juist bij jongeren die hier zijn geboren en getogen. Degenen die later hier naartoe zijn gekomen
uit Turkije en Marokko, die hebben een sterker persoonlijkheidsbesef… De jongens die onder
invloed komen van de salafisten, dan gaat het om onzekere jongens die houvast zoeken. Als je je
identiteit goed kent, heb je dat niet nodig. Dan ben je trots op wie je bent. Dat hebben zij niet.
Voelen zich altijd gekleineerd. Hebben geen voorbeelden gehad. Bij onze (Islamitische) scholen
en in de moskee, in de jongerenorganisatie krijgen ze een islamitische identiteit mee, ze krijgen
rolmodellen mee, maar als je dat niet meegeeft en thuis is ook heel gefragmenteerd, dan heb je
de media… dan ontwikkel je een ongezonde identiteit. Als je dan iemand tegenkomt die zijn
verhaal heel goed weet te verpakken en je bent zestien, zeventien jaar… dan zijn ze vatbaar
daarvoor. En als je geen opleiding hebt, geen werk, dan denk je misschien: wat heb ik te
verliezen?”
In de bredere groep migranten van Turkse herkomst in Nederland en hun nakomelingen is er historisch gezien
sprake van twee belangrijke referentiekaders - enerzijds het Turkse nationalisme en anderzijds de Islam - die
elkaar in evenwicht houden. De laatste jaren wordt Islam echter steeds belangrijker: een groeiende groep
profileert zich in eerste instantie als moslim en dan pas als Turks. Dat is een denkwijze die volgens Thijl Sunier is
ontstaan bij Millî Görüş: door te focussen op het gedeelde geloof vinden mensen overeenkomsten en
verwantschap met een grotere groep mensen. Ze voelen ook meer solidariteit met (soennitische) moslims
wereldwijd, ook in het Midden-Oosten en Noord-Afrika. Volgens een – zelf seculiere - culturele expert hebben
de streng gelovigen de ‘moral highground’, elke discussie of debat beslechten zij met een verwijzing naar de
religieuze leefregels. Andere moslims hebben daar weinig tegenin te brengen.
Met betrekking tot de opkomst van IS en andere groepen die handelen ‘in naam van de Islam’, stellen experts
dat deze groepen aanvankelijk het voordeel van de twijfel krijgen, omwille van de redenering: als ze in naam
van de Islam handelen, kan het toch niet slecht zijn wat ze doen? Uit onze interviews komt inderdaad naar
voren dat gewapende strijd in naam van de Islam door een aantal jongeren van Turkse herkomst niet
onmiddellijk wordt veroordeeld, maar dat men kijkt naar het doel waarvoor (voert men een rechtvaardige
strijd?) en de manier waarop (zonder excessieve wreedheid) wordt gevochten. Ze veroordelen wel eenduidig
32
Cognitieve test vragenlijst FORUM / Motivaction Arabische Herfst
IS, dat zich door zijn extreme wreedheid ‘hors categorie’ heeft geplaatst: die zijn niet Islamitisch. Deze signalen
komen voort uit een beperkt aantal interviews met jongeren uit de doelgroep en is het waard om systematisch
te worden onderzocht in vervolgonderzoek.
Het is dus mogelijk dat ten tijde van het FORUM/Motivaction onderzoek, waarin een aantal gebeurtenissen die
de mening over IS sterk kleuren (bijvoorbeeld het levend verbranden van de Jordaanse piloot) nog niet hadden
plaatsgevonden, dit ‘voordeel van de twijfel’ gevoel bij sommigen nog aanwezig was. Daarom hebben wij in
onze vraagstelling tijdens de interviews en focusgroepen geprobeerd hun veranderende gevoelens met
betrekking tot de opkomst van IS proberen te reconstrueren in de tijd.
De heropleving van de Islam in Turks Nederlandse kringen vormt volgens de experts wel een van de
belangrijkste verklaringen voor de grote populariteit van president Tayyip Erdoğan onder Nederlanders van
Turkse origine, die ook werd teruggevonden in het onderzoek van FORUM/Motivaction. Steun voor Erdoğan is
te vinden onder jong en oud, van hoog tot laagopgeleid en door de verschillende religieuze gemeenschappen
heen. Erdoğan wordt bewonderd omdat hij een succesvol bewind voert dat Turkije welvaart en ontwikkeling
brengt, en dat hij de Islam ‘uit het verdomhoekje’ haalt. Ook geldt hij als een charismatisch leider, die de taal
van het volk spreekt. Dat spreekt Turken heel erg aan.
Veel Turkse Nederlanders volgen de Turkse media (eerder dan de Nederlandse). Jongeren volgen minder dan
hun ouders de Turkse media en combineren die meer met Nederlandse (vgl. Staring et al. 2014), maar doordat
thuis bijvoorbeeld wel de hele dag de Turkse TV aanstaat, krijgen ze daar toch veel van mee. De Turkse media is
gekleurd, zeggen alle experts: die is grotendeels op de hand van de AK partij, in combinatie met de toch al
grote populariteit van Erdoğan is het niet verwonderlijk dat het perspectief dat ze hebben op de
gebeurtenissen in lijn is met zijn beleid. Met betrekking tot de onderwerpen die aan bod komen in het
FORUM/Motivaction onderzoek gaven de experts ons een beeld van hoe daar in de Turkse mainstream media
over wordt bericht. Het is ten eerste opvallend dat onderwerpen leven in de mate waarin en de manier waarop
Turkije is geïnvolveerd in de situatie.
IS(IS) – wordt in de Turkse media ISIT genoemd (en in de Arabische Dawish). Aanvankelijk was er niet zoveel
bekend over ISIT en werd er in de Turkse media ook niet veel aandacht aan besteed. Later was de houding ook
nog sterk afwachtend. Omdat IS vooral in strijd was met de Koerden, werd door veel Turken gedacht: ‘de vijand
van mijn vijand is mijn vriend’, ‘laat ze elkaar maar afmaken, dan heeft Turkije de handen vrij’. Pas toen ISIT
echt de Turkse grens ging bedreigen, was de aandacht en de bezorgdheid van Turken in Turkije maar ook in
Nederland gewekt. Toch was eerst de houding afwachtend: men zag het aanvankelijk niet zitten dat de PKK zou
worden bewapend voor de strijd tegen ISIT. Ook was er wantrouwen naar het Westen toe: wanneer kwam de
interventie? Waarom werden de Koerden van terroristen plots bondgenoten en vrijheidsstrijders? Erdoğan
heeft zich pas laat uitgesproken tegen IS. Volgens de cultureel experts, laat een deel van de Erdoğan aanhang
hier in Nederland zich ook daardoor leiden. In Turkije zien we nu ook dat de verhoudingen tussen Turken en
Koerden vooruit gaan onder invloed van de strijd tegen IS.
Met betrekking tot de oorlog in Syrië stellen de experts dat de situatie complex is. President Assad van Syrië –
eerst een bondgenoot – viel uit de gratie van de Turkse overheid. Verschillende groepen die ook in Turkije
leven: Koerden, Nusayri, soennieten, raakten in Syrië slaags en geen enkele leider in de Arabische wereld,
Turkije of het Westen stelde een duidelijke lijn. Daardoor ontstonden er spanningen tussen de groepen in
Turkije en van weeromstuit ook tussen deze groepen in Nederland.
Met betrekking tot het conflict in Israël/Palestina stellen de experts, dat Erdoğan de Palestijnen steunt. De
Palestijnse autoriteit doet steeds meer beroep op de Turkse overheid voor steun. De Palestijnen komen in de
Turkse media naar voren als het (religieuze) broedervolk dat zich moet verdedigen tegen de onderdrukking
door Israël. De actie met de vloot een paar jaar geleden, die uit Turkije vertrok en waarbij ook Turken zijn
omgekomen, heeft de Turken nog meer op de Palestijnse kwestie betrokken.
33
Cognitieve test vragenlijst FORUM / Motivaction Arabische Herfst
Literatuur
Koning, de M. (2008) “De ‘zuivere’ islam. Geloofsbeleving, identiteitsvorming en radicalisering van jonge
Marokkaanse moslims”, Amsterdam: Bert Bakker.
Staring, R. H. J. M., Geelhoed, F., Asanoglu, G., Hiah, J.W. & Kox, M.H. (2014) “Ontwikkelingen in de
maatschappelijke positiek van Turkse Nederlanders. Risico’s op criminaliteit en radicalisering?” Den Haag:
Boom/Lemma .
Hoe krijgen jongeren hun informatie over de Arabische wereld en het Midden-Oosten?
In wat volgt doen we verslag van de cognitieve interviews en focusgroepen met jongeren van Turkse en
Marokkaanse herkomst met als onderwerp de vragenlijst die door Motivaction is gebruikt. In een eerste deel
bundelen we de reacties van de jongeren op vragen die te maken hebben met de manier waarop zij informatie
krijgen over politieke gebeurtenissen in de Arabische wereld en Turkije
De vragen uit de vragenlijst van Motivaction die hierop betrekking hebben zijn:
1.
o
o
o
o
In hoeverre heeft u de recente politieke gebeurtenissen in de Arabische wereld en/of Turkije
gevolgd?
Ik heb deze een beetje gevolgd
Ik heb deze goed gevolgd
Ik heb deze intensief gevolgd
Ik weet nergens van
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
Op welke wijze volgt u of heeft u de gebeurtenissen in de Arabische wereld gevolgd? (meerdere
antwoorden mogelijk)
Via Nederlandse nieuws(web)sites
Via Turkse nieuws(web)sites
Via Arabische nieuws(web)sites
Via Twitter
Via Facebook
Via Nederlandse tv
Via Turkse tv
Via Marokkaanse tv, zoals RTM, 2m, Almaghribia
Via Arabische tv, zoals Aljazeera en Alarabiya
Via BBC World
Via CNN
Via Nederlandse kranten
Via Turkse kranten
Via Arabische kranten
Via Vrienden/familie/kennissen in Nederland
Telefonisch met vrienden/familie/kennissen in de Arabische landen en/of Turkije
Via e-mail met vrienden/familie/kennissen in de Arabische landen en/of Turkije
Anders, namelijk:………..
2.
34
Cognitieve test vragenlijst FORUM / Motivaction Arabische Herfst
3.Kunt u aangeven in welke mate u de politieke situatie in onderstaande landen volgt of heeft gevolgd?
nooit
zelden
af en toe
vaak
Marokko
0
0
0
0
Egypte
0
0
0
0
Turkije
0
0
0
0
Tunesië
0
0
0
0
Libië
0
0
0
0
Syrië
0
0
0
0
Gazastrook/Palestina
0
0
0
0
Irak
0
0
0
0
Bij deze vraag hebben we in de eerste plaats gevraagd welke landen de jongeren voor ogen hebben bij ‘De
Arabische wereld’ en we hebben gevraagd aan welke ‘recente politieke gebeurtenissen’ ze denken.
Als definities van de Arabische wereld wordt onder andere gegeven:
‘alle landen rond de Middellandse zee, aan de kant van het Midden-Oosten en Noord-Afrika’
‘Noord-Afrika en het Midden-Oosten tot en met Irak’
‘alle landen waar de Islam als wet geldt’
‘De landen waar Arabisch wordt gesproken’
‘De olielandjes’
‘Landen waar geen vrijheid is: bijvoorbeeld waar vrouwen niet met de auto mogen rijden of
waar geen alcohol mag worden verkocht’
Landen die vanzelfsprekend tot de Arabische wereld worden gerekend: Saoedi-Arabië, Syrië, Irak, Egypte,
Israël/Palestina. Er wordt getwijfeld aan Iran, Turkije en Marokko als uiterste grenzen. Daarbij wordt Marokko
meestal wel en Iran soms tot de Arabische wereld gerekend. Turkije wordt op twee uitzonderingen na door
niemand tot de Arabische wereld gerekend. Wel wordt gesteld door een aantal informanten en cultureel
experts van Turkse herkomst, dat de Arabische wereld vroeger, ten tijde van het Ottomaanse Rijk, Turks gebied
was.
De jongeren denken bij ‘recente politieke gebeurtenissen’ vooral aan Israël/Palestina, IS en de burgeroorlog in
Syrië. Ook degenen die nauwelijks de actualiteit volgen, hebben hier wel eens iets over gehoord. Uitzonderlijk
worden andere landen genoemd die een rol speelden in de Arabische lente, zoals Libië en Tunesië. Egypte
wordt in dat verband nog het vaakst genoemd en dan vooral het afzetten van president Morsi.
Volgens de culturele en methodologische experts zouden met name de woorden ‘De Arabische wereld en/of
Turkije’ en ‘recente’ verwarring op kunnen leveren, omdat dit vage aanduidingen zijn van plaats en tijd. We
vonden bij de cognitieve test niet terug dat ‘recente’ verwarring teweegbrengt bij de respondenten. Wel zien
we uit de voorbeelden hiervoor dat de ‘Arabische wereld’ door de respondenten op verschillende manieren
wordt afgebakend. In ieder geval wordt door bijna iedereen ‘Turkije’ duidelijk onderscheiden van ‘de Arabische
wereld’. Dat maakt de vraag ‘dubbelloops’: we weten niet op welk gebied het antwoord van de respondenten
betrekking heeft. Vervolgens interpreteren en beantwoorden veel jongeren van Turkse herkomst, vragen 1 en
2 alsof ze betrekking hebben op Turkije. Jongeren van Marokkaanse herkomst denken bij het beantwoorden
van vragen 1 en 2 juist niet aan Turkije. De onduidelijkheid van de plaatsaanduiding ‘Arabische wereld en/of
35
Cognitieve test vragenlijst FORUM / Motivaction Arabische Herfst
Turkije’ levert voor de rest van de vragenlijst niet zoveel problemen op omdat – te beginnen in vraag 3 – verder
wel redelijk goed wordt aangegeven op welke regio of op welk land een specifieke stelling betrekking heeft.
Bewust niet kijken
In deze paragraaf geven we iets uitgebreider de antwoorden van de geïnterviewden over hun mediagebruik
weer. De bronnen waaruit zij hun informatie over de Arabische wereld betrekken zijn divers en bepalen mee
het referentiekader van waaruit zij de situaties en begrippen gebruikt in de vragenlijst interpreteren.
De mate waarin de jongeren het nieuws volgen over de gebeurtenissen in de Arabische wereld en/of Turkije, is
wisselend. Zoals valt te verwachten volgen sommige informanten het nieuws over gebeurtenissen in dit gebied
op de voet, andere volgen het goed of een beetje en sommigen helemaal niet. Vooral de laag- tot middelbaar
opgeleide jongeren zeggen dat het nieuws, en met name het nieuws over politieke gebeurtenissen in het
Midden-Oosten, hen niet interesseren. De Arabische wereld is voor hen letterlijk en figuurlijk heel ver weg en
ze hebben niet het gevoel dat het iets met hun leven te maken heeft.
R:
Ja, kijk ik eigenlijk ook niet echt naar, maar goed... [Lacht beetje beschaamd] Ja
grotendeels, mijn interesse ligt er ook niet. Ik denk dat dat misschien ook een stukje
meespeelt. Ik ben eigenlijk meer met andere dingen bezig, meisjesdingen weet je,
lifestyle en ook met mijn opleiding, bijvoorbeeld, met het ontwerpen van dingen, dat
vind ik hartstikke interessant... en lekker creatief bezig zijn. Er zijn genoeg andere
dingen, zeg maar, ja, make-up, nageltjes, dat soort dingen. (Jonge vrouw van Turkse
herkomst)
Ook degenen die zeggen weinig van politieke gebeurtenissen in de Arabische wereld en/of Turkije af te
weten en nauwelijks het nieuws er over te volgen, beantwoorden echter de vragen in de vragenlijst. We
moeten ons dan wel de vraag stellen wat hun antwoorden eigenlijk weerspiegelen.
Net als uit het onderzoek van Motivaction blijkt ook uit de cognitieve test, dat niet alle situaties of landen altijd
in dezelfde mate worden gevolgd. De actualiteit dicteert waar de belangstelling naar uitgaat en hoe goed men
op de hoogte is. Ten tijde van ons veldwerk (maart 2015) krijgen de informanten het nieuws mee over Syrië,
Irak en in mindere mate Israël/Palestina, waarbij ze aangeven dat het laatste vooral in de zomermaanden van
2014 (ten tijde van het Motivaction onderzoek) aan de orde was en nu wat meer naar de achtergrond is
verdwenen. De meeste informanten geven aan op dit moment niet bezig te zijn met Egypte, Tunesië of Libië,
maar wel ten tijde van het oproer daar. In de week na ons veldwerk vond de aanslag in Tunesië plaats, hetgeen
mogelijk betekent dat men daar nu wel wat aandachtiger naar kijkt, maar de meeste informanten hadden ten
tijde van de interviews moeite om zich voor de geest te halen wat daar in de afgelopen jaren kon zijn gebeurd.
Turkije en Marokko vormen een uitzondering, omdat dit de herkomstlanden zijn van onze informanten.
Jongeren lijken de actualiteit in hun eigen land van herkomst, als zij daar belangstelling voor hebben,
regelmatiger te volgen dan het nieuws over andere delen van de Arabische wereld/Turkije. Jongeren van
Turkse herkomst zeggen relatief vaak wel aandacht te hebben voor politieke en andere gebeurtenissen in
Turkije. Jongeren van Marokkaanse herkomst zeggen vaak niet bijzonder geïnteresseerd te zijn in nieuws uit
Marokko. Degenen die zelf niet bezig zijn met nieuws of actualiteit uit hun land van herkomst geven aan dat
hun ouders wel intensief de gebeurtenissen in de herkomstlanden volgen. Vooral vaders hebben thuis de hele
dag de televisie met nieuws- en praatprogramma’s uit het land van herkomst opstaan en zo krijgen de nog
thuis wonende jongeren hier ook wel het een en ander van mee.
Een aantal jongeren, vooral jonge vrouwen, geeft aan het nieuws over deze regio bewust niet (meer) te volgen,
niet op zoek te gaan naar extra informatie en zelfs discussies hierover met vrienden (al dan niet online) te
mijden. Een Alevitisch Turks/Koerdische geeft aan dat ze de ervaring heeft dat praten over politieke
gebeurtenissen leidt tot ruzie, daarom houdt zij zich daar verre van.
36
Cognitieve test vragenlijst FORUM / Motivaction Arabische Herfst
I:
R:
I:
R:
I:
R:
Volg je een beetje de actualiteit, eh...?
Nee...
...nieuws of kranten of zo?
...helemaal niks. Dat doe ik expres niet. *…+ Omdat, politiek kan heel veel dingen
verpesten, zoals vriendschap of ook in de familie zeg maar...en dat vind ik het niet
waard. En ik heb ook zoiets van, ik leef hier, het interesseert me niet wat buiten, ja,
Nederland om gebeurt eigenlijk.
Nee, dus je bedoelt: je volgt niet de Turkse media en politiek?
Nee, echt helemaal, nee... (Jonge vrouw van Alevitische Turks/Koerdische herkomst)
Andere jonge vrouwen zeggen dat vooral het nieuws over de Gazastrook (in de zomer) en uit Syrië hen te zeer
aangreep. Om zichzelf te beschermen gaan ze het momenteel uit de weg.
I:
R:
I:
R:
En wat is een beetje ‘too much’? Wat bedoel je daarmee, als je dat zegt?
Het is dan, dan is het zeg maar te veel informatie, te veel negativiteit en dat trekt mij
niet zo heel erg, persoonlijk *…+ in de trant van, dat je te veel ziet wat voor onrecht er
allemaal gebeurt...En… heel veel mensen zijn daar wel immuun voor geworden. Dus dat
het eigenlijk gewoon heel normaal is om te zien. Maar dat doet mij eigenlijk nog wel
wat.
En ze tonen meer dingen...?
Veel bloed en live beelden, dat is natuurlijk, in de huidige generatie is dat steeds meer
acceptabel. Maar ik weet niet zozeer of dat wel...ethisch is. (Jonge vrouw van
Marokkaanse herkomst)
Ten slotte geven deze vrouwen (en ook, opvallend genoeg, de laagopgeleide jonge mannen) aan dat er in de
media veel negatieve berichtgeving is over moslims. Dit botst zo met hun eigen beleving van de Islam, die een
positief aspect is in hun leven, dat ze er gedeprimeerd en moedeloos van worden.
I:
TJ1:
I:
TJ1:
MJ2:
TJ1:
MJ3:
TJ1:
I:
MJ2:
I:
MJ2:
MJ3:
MJ2:
MJ3:
Volg jij het nieuws in het Midden-Oosten?
Als het toevallig op tv is, maar het is niet zo dat ik het ga opzoeken en zo. Als ik het hoor van
iemand, dan wel. Maar het is niet zo dat ik me erin ga verdiepen.
Dat vind je niet zo interessant?
Nee, voor mij is het niet echt interessant. Omdat ik denk ...
... dat de helft een leugen is.
Omdat je denkt dat de oorlog ver weg van je is. Begrijp je? Soms lees je het wel, als het af en
toe langskomt.
Dan komt het wat dichterbij.
Dan denk je: “Als het maar niet dichterbij gaat komen.” Voor de rest denk je, ja, wat kan je er
aan doen? Je hebt er geen invloed op en je hebt er niks over te zeggen.
Jij zei: “De helft is leugens.” En wat is dan ...?
Er worden zoveel verhalen gemaakt. De ene zegt dit en dat en ...
Kun je een voorbeeld noemen van iets wat volgens jou een leugen is?
Ja, ik kan het niet bevestigen, maar het is meer dat je het niet gelooft. Dat het niet
geloofwaardig overkomt.
Met alles wat er gebeurt, zijn we meteen terrorist.
Met laatst.
Dat is gelijk ‘moslims’. Terwijl ook met dat Charlie Hebdo, dat filmpje, dan zie je dat dat echt
geen terrorist is. Een terrorist behandelt zijn wapen echt met macht. Die man die daar stond te
slingeren met z’n ... Tegen de grond, losse flodders, dat zijn toch geen ...
37
Cognitieve test vragenlijst FORUM / Motivaction Arabische Herfst
MJ2:
Net als het vliegtuig wat laatst is neergestort, staat er op het nieuws: verwarde man. Als het
een moslim was, was het gelijk een terrorist geweest. (focusgroep met laagopgeleide mannen
van Turkse en Marokkaanse herkomst)
Sociale media betrouwbaarder
Het stuk dat volgt heeft voornamelijk betrekking op jongeren die wel regelmatig het nieuws of de actualiteit
over de Arabische wereld of Turkije volgen.
Turks-Nederlandse en Marokkaans-Nederlandse jongeren volgen het nieuws over de Arabische wereld en/of
Turkije vooral via Nederlandse media: nieuwswebsites, TV en kranten en via sociale media als Facebook,
Youtube en Instagram. Jongeren van Turkse herkomst geven daarnaast aan dat ze ook kijken naar Turkse
nieuwssites, Turkse televisie en in Turkse online kranten. Een enkeling onder de jongeren (van beide
herkomstgroepen) kijkt wel eens naar Al Jazeera Engels. De jongeren van Marokkaanse herkomst zeggen
zelden of nooit Marokkaanse of Arabische media te volgen. Dat heeft vooral te maken met een taalbarrière: ze
zijn het Arabisch dat daar wordt gesproken niet (voldoende) machtig. Veel jongeren stellen wel dat hun ouders
(en vooral vaders) veel tv kijken uit het land van herkomst (en vaders van Marokkaanse herkomst ook wel naar
Al Jazeera).
Jongeren van Turkse herkomst ondervinden meestal (op een enkeling) na geen taalbarrière als het gaat om
informatieconsumptie via Turkse media. Wel zijn ze er zich van bewust dat het Turkse nieuws politiek gekleurd
is. De meeste media zijn onder controle van de overheid, dus van de partij van Erdoğan. Ze kennen ook
alternatieve sites waarop nieuws wordt gebracht vanuit een andere invalshoek en sommigen zoeken en
vergelijken bewust verschillende bronnen.
De opvatting wordt breed gedeeld, dat je pas echt te weten komt wat er in de Arabische wereld en/of Turkije
gebeurt, via sociale media.
MJ1:
MJ2:
MJ1:
Ja, weet je wat het is? Op Facebook worden de echte beelden gepost en die laten ze
dus niet zien.
Die worden [niet] door een filter gehaald. Dat is bij de media wel zo.
Dan hebben bijvoorbeeld personen, die dan familieleden in Palestina hebben en die
krijgt het beeld ... Eh die krijgt de beelden van zijn familie en die posten het dus op
Facebook. Dat is, dat is gewoon de waarheid. Dat is wat je niet op televisie te zien
krijgt. (focusgroep met Marokkaanse jongeren 18 – 25 jaar)
Informatie over met name het Israëlisch-Palestijns conflict en in mindere mate ook over de burgeroorlog in
Syrië circuleert via de sociale media onder vrienden en bekenden uit verschillende landen, ook uit de
conflictgebieden. De jongeren hebben het gevoel dat informatie geplaatst door ‘gewone’ mensen ter plaatse,
een authentieker beeld geeft van de situatie dan dat van westerse of niet-westerse media. Vooral nieuws van
personen in Gaza maakt indruk: die vertellen over gebeurtenissen en laten dingen zien die je in de media niet
meekrijgt. We hebben het idee dat ze er nauwelijks rekening mee houden, dat ook de informatie die op sociale
media wordt geplaatst ‘gemanipuleerd’ kan zijn. Als ze al manipulatie zien, is die van de hand van niet nader
gedefinieerde ‘ instanties’. Maar wanneer die informatie gecensureerd wordt blijkt voor de jongeren de kracht
van de social media: ze wordt dan door iemand anders op een andere plaats opnieuw aangeboden.
I:
MJ1:
MJ2:
Want je zei ook: dingetjes op Facebook. Facebook is dus die filmpjes, dat is ander soort
nieuws. Waar komen die filmpjes vandaan?
De meeste zijn zelf gefilmd.
Individueel.
38
Cognitieve test vragenlijst FORUM / Motivaction Arabische Herfst
MJ1:
En ze gooien hem ook op Facebook. Maar je ziet ook dat ie na een dag of twee meteen
verwijderd is van Facebook. Waarom? Je ziet de waarheid. En de waarheid willen ze daar niet
hebben, dat halen ze meteen weg. Er zijn genoeg mensen die ze er elke keer vanaf halen en
overal publiceren. Dat ie steeds terugkomt. (focusgroep met laagopgeleide mannen van
Turkse en Marokkaanse herkomst)
Nederlandse (westerse) media
Vrijwel al onze respondenten en verschillende van de culturele experts geven aan een verschil te zien tussen de
berichtgeving over de verschillende conflicten in de Arabische wereld in de Nederlandse of – in de manier
waarop er wordt gesproken synoniem daarmee – westerse media en die uit het land van herkomst en/of de
Arabische (Al Jazeera).
De Nederlandse media zijn ‘terughoudender’ met het tonen van bloed en slachtoffers enerzijds en de emoties
van slachtoffers en hun familieleden anderzijds. In de plaats daarvan tonen zij ‘koele’ cijfers. Daardoor, vinden
de jongeren, lijkt het allemaal minder erg wat er gebeurt. Heel vaak valt de zinsnede “Als u zou weten wat er
echt gebeurt daar (in Gaza, in Syrië)…” waarmee bedoeld wordt: “Als u de beelden zou zien die ik onder ogen
krijg (via media uit het gebied en via sociale media)…” De Nederlandse media is sterieler en dat op zich wordt al
beschouwd als een vorm van partijdigheid. Met name waar het gaat om de berichtgeving over de
bombardementen op de Gazastrook afgelopen zomer: de Nederlandse media tonen geen kinderlijkjes,
jammerende moeders, hun andere nieuwsbronnen wel.
Het algemene beeld is dat moslims in de berichtgeving worden benadeeld. Moslim slachtoffers krijgen minder
aandacht, moslim daders juist teveel, of er wordt teveel nadruk gelegd op de Islamitische achtergrond van
daders. Een sprekend voorbeeld waar regelmatig naar wordt verwezen is dat van de berichtgeving over de
aanslag op Charlie Hebdo enerzijds, en anderzijds de moord op drie moslimstudenten uit de VS in februari 2015
door een dader (de Chapel Hill Shooting, volgens de moslimgemeenschap met racistisch of islamofobisch
motief). In de Nederlandse media is dit tweede incident niet verslagen, in de Turkse media wel en op de sociale
media is het uitvoerig besproken. Dit incident is symbool geworden voor het ‘meten met twee maten’ door de
Nederlandse media. Veel jongeren geven aan dat ze zichzelf en hun standpunten niet vertegenwoordigd voelen
in de Nederlandse media. Dat is voor een aantal van hen reden om zich ervan af te keren, of het geboden
nieuws met de nodige scepsis te benaderen.
Gevolgen voor het Motivaction onderzoek
Het feit dat veel jongeren zich tot andere media wenden dan de Nederlandse televisie en kranten om aan
informatie te komen, vooral over gebeurtenissen in het Midden-Oosten, werkt in de hand dat zij een andere
interpretatie en betekenis geven aan een aantal situaties en begrippen die in de stellingen worden
omschreven, dan die in de Nederlandse media gebruikelijk is en die ook in de vragenlijst zelf wordt gehanteerd.
Bij de interpretatie zou die context moeten worden aangegeven alsook de implicaties hiervan voor de
interpretatie van de antwoorden van de jongeren. Dit is door Motivaction deels gebeurd, waar zij wijzen op het
feit dat jongeren van Turkse herkomst veel informatie krijgen via Turkse media en dat dit mogelijk hun
antwoorden heeft beïnvloed. Op welke manier dit gebeurt is op basis van de antwoorden op de vragen in het
kwantitatieve onderzoek van FORUM/Motivaction niet te achterhalen. Daarnaast bleek uit de praktijktoets dat
ook jongeren van Marokkaanse herkomst sceptisch zijn over de Nederlandse media. Zij wenden zich weliswaar
minder tot media uit het land van herkomst maar eerder tot sociale media. Dat laatste doen ook de Turkse
jongeren. Een aanvulling uit de literatuur en verder (kwalitatief) onderzoek zou meer inzicht kunnen bieden in
welke informatie het dan is die de jongeren krijgen over politieke gebeurtenissen, op welke manier die verschilt
van de informatie in de Nederlandse media en hoe dit verband houdt met hun attitudes ten aanzien van
verschillende van die gebeurtenissen.
39
Cognitieve test vragenlijst FORUM / Motivaction Arabische Herfst
De politieke situatie in Turkije
In vraag 6 komen verschillende stellingen aan bod waarop de respondenten kunnen antwoorden met zeer
positief, positief, niet positief / niet negatief, negatief, zeer negatief, weet niet / geen mening. Omdat deze
stellingen tot de kern van de geteste attitudes behoren, besteden we aan elk van de stellingen een
afzonderlijke paragraaf. (of twee stellingen in 1 paragraaf, die beide betrekking hebben op de politieke situatie
in Turkije).
De eerste twee stellingen bij vraag 6 hebben betrekking op de politieke situatie in Turkije. Ze luiden als volgt:
6. Hoe beoordeelt u de volgende gebeurtenissen?
6.1 De protesten in Turkije tegen het beleid van de Turkse regering
6.2 De winst van Erdoğan bij de recente presidentsverkiezingen in Turkije
We hebben deze stellingen voorgelegd aan alle deelnemers van de cognitieve interviews. In de focusgroepen
hebben we ze enkel besproken met de deelnemers van Turkse herkomst.
In de rapportage van FORUM/Motivaction valt het grote aantal respondenten (93% van de respondenten van
Turkse herkomst) op dat (zeer) positief is over de overwinning van Erdoğan bij de recente
presidentsverkiezingen. Een vergelijkbaar groot aantal is zeer negatief over de protesten in Turkije tegen het
beleid van de Turkse regering.
We hebben om te beginnen de informanten gevraagd of ze wisten welke protesten werden bedoeld in stelling
6.1. Een informante vond het niet handig dat dit niet nader gespecificeerd wordt.
R:
Ik moest wel echt even graven: welke protesten. Dat was me dan wel vrij snel duidelijk,
dat was van vorig jaar. Als ik denk aan de protesten, dan denk ik aan Taksim Square,
omdat hij daar het een en ander wilde bouwen, dat er een heel grote ophef was over
zijn beleid en toen opeens begon het balletje te rollen van: jongens, waarom
accepteren wij eigenlijk zo iemand in ons land. Dus daar dacht ik aan als ik aan die
protesten dacht. Maar inderdaad, de protesten in Turkije en dan kan het misschien wel
even gespecialiseerd worden: welke protesten eigenlijk. Zet er in ieder geval een jaartal
of een maand bij en waar dan. Misschien denken mensen heel ergens anders over.
(vrouw van Turkse herkomst, hoogopgeleid)
Alle informanten van Turkse herkomst en ook een enkeling van Marokkaanse herkomst denken bij deze stelling
spontaan aan de protesten rond Gezi Park en het Taksimplein. De meeste Nederlands-Marokkaanse
informanten zeggen weinig van de Turkse politieke situatie af te weten en geven met name bij stelling 6.1 er te
weinig van af te weten om hun mening te kunnen geven. Apart is dat een aantal van de respondenten van
Marokkaanse herkomst wel gehoord heeft van de overwinning van Erdoğan bij de presidentsverkiezingen en
dat ze dit (in eerste instantie) positief vonden omdat hij opkomt voor de Islam in Turkije.
R:
Ja, dat hij heel positief staat, ja, positief denkt over de islam, en zo. En hij is tegen Israël
en wat daar gebeurt, zeg maar, dus daarom. (vrouw van Marokkaanse herkomst,
middelbaar opgeleid)
Ook bij de meeste van onze informanten van Turkse herkomst, vindt president Erdoğan veel bijval. Vooral
degenen die meer uitgesproken (soennitisch) moslim zijn, zijn positief over zijn beleid. Hun beoordeling is dat
Turkije onder Erdoğan er op is vooruitgegaan: economisch doet Turkije het goed, de welvaart is groter
geworden, de infrastructuur verbeterd. De minderheden hebben volgens de Erdoğan-sympathisanten meer
40
Cognitieve test vragenlijst FORUM / Motivaction Arabische Herfst
rechten gekregen. Moslims, die in de seculiere Turkse staat onderdrukt werden, of een achtergestelde positie
hadden volgens deze jongeren, nemen dank zij Erdoğan en zijn partij weer deel aan de macht en krijgen meer
ruimte om in het openbare leven hun geloof uit te dragen. Erdoğan voert een conservatief beleid dat deze
conservatieve jongeren wel aanspreekt. Sommige bewonderen Erdoğan om zijn standvastigheid in zijn relatie
met de oppositie in Turkije en ook met andere wereldleiders: Erdoğan geeft Turkse moslims hun trots terug,
dat ze Turk zijn èn dat ze moslim zijn.
R:
Ik vind hem wel een leidinggever. Charismatisch ook. En hij staat waar hij voor staat.
Buigt niet snel om [naar] andere grote regeringsleiders, wel wat strategisch, maar ik
vind wel, bijvoorbeeld, afgezien daarvan, want je moet ook een doener zijn, niet alleen
een prater, je moet ook wat doen voor het land. Ik woon er zelf niet, maar als ik daar
kom, het is wel veranderd. Het gaat wel beter, qua infrastructuur gaat het ook beter,
de leefomstandigheden van mensen, als ik gewoon met mijn eigen familie praat. Heel
veel mensen zijn er ook tegen, maar dan zijn ze of persoonlijk geraakt heel vaak,
waardoor ze ertegen zijn. Maar ik vind dat hij heel veel heeft bereikt in de tijd dat hij
president is en nog steeds. (man van Turkse herkomst)
Negatieve gevoelens beluisterden we bij jongeren die zichzelf als eerder seculier benoemen en die jongeren die
behoren tot minderheidsgroepen in Turkije; Koerdische en Alevitische jongeren.
R:
Nu is het, dat heeft Erdoğan wel gedaan, ik ben wel van het eerlijk zeggen wat ze wel
hebben gedaan en dat is, deze partij heeft er wel voor gezorgd dat het economisch veel
beter gaat dan tien jaar geleden. En omdat het economisch veel beter gaat is, heeft
Turkije zelfvertrouwen gekregen. Mensen hebben hun zelfvertrouwen teruggekregen
en de mensen krijgen, ja, hebben zoiets van: “We weten nu, we zijn een land, samen
gaan we ervoor.” En dat is op zich een positieve ontwikkeling *…+ Maar van de andere
kant, *…+ het staat voor mij wel symbool voor… Een bepaalde groepering, een
bepaalde… Handelen vanuit een bepaald geloof. Zij noemen dat de islam maar het is
een eigen verzonnen geloof naar mijn idee. Waar er dus mensen mee kunnen
mobiliseren. En ehh… Ik zie het daarom ook als een soort totalitair regime… Waar
mensen gewoon een beetje blind worden gehouden door het gebruik van de
godsdienst. (vrouw van Turkse herkomst)
Wat betreft de protesten tegen het beleid van Erdoğan (stelling 6.1.) zijn de meeste van onze informanten
negatief, ook degenen die zich kritisch uitlaten over Erdoğan. Maar de redenen waarom lopen uiteen. De
meest uitgesproken voorstanders van Erdoğan zijn negatief over de protesten omdat ze vinden dat deze Turkije
proberen te destabiliseren en de regering Erdoğan omver werpen. De meeste jongeren vinden, los van de vraag
of ze zich ideologisch kunnen identificeren met de demonstranten in Gezi Park of niet, dat het protest is
‘gekaapt’ door relschoppers en onruststokers die in sommige gevallen werden betaald om amok te maken. Ze
veroordelen het feit dat het protest uit de hand is gelopen en dat aan beide zijden geweld is gebruikt. Ze stellen
dat ze in principe protesten goed vinden: het is iets dat hoort bij democratie. Maar als er oproer, vernielingen
en geweld van komt keuren ze dit af.
R:
Ja, ik moet zeggen, bij Taksim, het is wel grappig, je had mensen die echt ervoor gingen
alleen om te protesteren zodat de bomen niet gekapt werden. Dat waren maar 1.000
mensen. En als er al 1.000 mensen zijn en als het dan zo erg opgefokt is, komen er nog
miljoenen mensen die alleen maar om ruzie te maken, om het zwart te maken of die
waren betaald om daarheen te geen. Ze waren ook letterlijk betaald die daarheen
gaan, die mensen. En de 1.000 mensen waren direct die dag weer naar huis, want het
was daar gewoon een rel geworden. Ik moet ook wel zeggen, wel idioot in Turkije die
41
Cognitieve test vragenlijst FORUM / Motivaction Arabische Herfst
I:
R:
I:
R:
zich Moslim noemt, gaat met bierflessen en schoenen in een Moskee lopen? Dan gaan
ze daar helemaal naar de, alles even kapot maken, helemaal stuk, dat doen ze niet, dat
hoort niet.
En jij vindt het slecht dat ze probeerden om de Turkse regering omver te werpen?
Ja, dat is gewoon anti-democratisch. Dat gaat niet om de huidige of de nieuwe of de
vorige regering, het is gewoon niet democratisch. Je dient gewoon respect te hebben
voor de stem van de volk, de gekozen president of de…
Jij vindt dat als je gaat protesteren, heb je geen respect voor de stem van het…?
Nee, je kan protesteren inderdaad, maar dat was geen protesten meer, hè? Het waren,
het waren slagvelden en de hele…er zijn straten afgezet. Er zijn heel veel van die bussen
vernield en…Kijk als het op protesten waren gebleven dan zou dat wel kunnen. Dat is
geen probleem. Iedereen kan protesteren. (man van Turkse herkomst)
Het een en ander wijst er op dat achter een ogenschijnlijk eenduidige stelling en een eenduidig antwoord heel
veel verschillende afwegingen schuilgaan. Dat maakt het moeilijk om zonder meer informatie deze uitkomsten
te duiden. Het is onduidelijk welke attitude met deze stellingen is gemeten en wat zegt dat over de attitudes
van Nederlandse moslimjongeren over de politieke situatie in Turkije, over democratie in de Arabische wereld
en Turkije of over de Arabische Lente.
De opkomst van IS
De mening van jongeren met betrekking tot Islamitische Staat (IS) (voorheen ISIS/ISIL) werd in het onderzoek
van FORUM / Motivaction als volgt gevraagd:
Hoe beoordeelt u de volgende gebeurtenissen?
6.3 De opmars van IS (voorheen ISIS/ISIL) in Syrië en Irak
Ook zijn in de vragenlijst een aantal stellingen opgenomen waarin het oordeel wordt gevraagd over
‘strijdgroepen zoals IS’ die iets kunnen zeggen over de houding van de jongeren ten opzichte van IS. Omdat wij
bij de cognitieve test merkten dat de jongeren een scherp onderscheid maken tussen IS en andere groepen die
in het Midden-Oosten deelnemen aan de strijd, behandelen we de vragen die daar over gaan (vragen 8 en 9)
op een andere plaats in dit rapport.
Volgens de bevindingen van Motivaction stond in augustus/september 2014, 72% van de respondenten van
Turkse origine positief tegenover de opmars van IS. Wat opvalt is het grote contrast met de respondenten van
Marokkaanse herkomst, waarvan 68% negatief staat tegenover de opmars van IS (pp. 9 – 12 Factsheet).
In contrast tot deze uitkomsten, beoordelen de deelnemers aan de cognitieve test zonder uitzondering de
opmars van IS als zeer negatief. Dit komt door het buitensporige geweld en de wreedheid waarmee IS tewerk
gaat. Ook bezorgen de strijders van IS die zeggen te handelen in naam van de Islam, moslims een slechte naam.
Wat zij doen echter, is volgens de jongeren die wij interviewden, op geen enkele manier te rijmen met de
Islam.
MJ4:
Die afschuwelijke onthoofdingen. Die je dan op internet zag voorbij schieten, waar je
dan zo snel mogelijk weg ging scrollen natuurlijk. Maar zodra je erover leest, denk je:
“Dit gaat nergens over. Dit is geen moslimgroep of iets eh ... Die vrede willen
meebrengen jegens anderen ... Dat doen ze gewoon niet.” Het is gewoon een
verschrikkelijke groep die zich dan moslims noemen. En wij, als moslims, wij zijn op de
hoogte van die groep, want in ons heilige boek de Koran, wij zijn eerder gewaarschuwd
over deze groep. Het zegt dan letterlijk dat het een teken is, er zal een groep komen, in
42
Cognitieve test vragenlijst FORUM / Motivaction Arabische Herfst
zwart gekleed, die hun gezichten niet willen laten zien en die dan zeggen: “Wij komen
namens God en wij handelen namens God. En terwijl zij... Zover mogelijk van Mij
afstaan, het zijn totaal geen mensen die Mij aanbidden of gehoorzaam zijn.” Dat klopt
ook. Dat is geen ... Het is geen groep die gehoorzaam is, het is een groep die mensen
martelt en afslacht. (uit de focusgroep met jongeren van Marokkaanse herkomst 18 –
25 jaar)
MV3:
MV5:
I:
TJ6:
I:
TJ4:
TJ5:
R:
Ik schaam mezelf dat IS [Islamitische Staat] wordt genoemd. In Marokko noemen we
het gewoon: ‘Dawish’ . Het is gewoon een andere, totaal andere term dan hoe het
gewoon hier wordt genoemd. *…+ In Marokko of in Arabische zenders [hoor] je geen
‘IS’. Het is niet Islamitisch.
Ja, ik geloof ook niet dat het Islamieten zijn, moet ik eerlijk zeggen. (focusgroep met
vrouwen van Marokkaanse herkomst 25 – 35 jaar)
Je zegt dat het niet hoort – wat hoort niet?
Ja, hoe zij handelen [met] mensen. En hoe hun gedachtegang is zeg maar.
Van IS bedoel je?
Ook die video’s heeft u misschien ook wel gezien, wat ze hebben uitgezonden. Mensen
levend verbranden en zo, dat heeft niks met Islam te maken. Je gaat niet iemand
zomaar levend verbranden, of met een shotgun door z’n hoofd schieten. Omdat hij niet
Moslim is. Dat is gewoon niet oké.
Islam die legt het ook niet op. Die geeft jij de vrijheid om te geloven en om niet te
geloven. Als een Moslim een niet-Moslim dwingt om Moslim te worden, dat mag
gewoon niet. Want ieder mens is vrij. Ieder mens heeft z’n eigen ideologie, heeft z’n
eigen manier van denken, z’n eigen visies. Die moet een Moslim gewoon respecteren.
(uit de focusgroep met jongeren van Turkse herkomst 18 – 25 jaar)
Als je het zo bekijkt, ze slachten mensen af, ze onthoofden mensen, ze verbranden
mensen en …Kijk, ten eerste als je moslim bent dan mag je geen onschuldige mens
doden. Er staat ook in de Koran van als je een onschuldige mens doodt, dan is het alsof
je de hele mensheid hebt gedood. Dus dat staat er gewoon echt letterlijk in. En zij
handelen in tegenstrijd daarmee. Dus ze zijn gewoon een terroristische groepering die
de islam gebruikt om aanhangers te werven. (man van Turkse herkomst)
De jongeren vinden het extreme geweld van IS zo moeilijk te rijmen met de Islam zoals zij die beleven, dat ze
naarstig op zoek gaan naar verklaringen voor het bestaan van IS. Een paar informanten denken dat het gaat om
bevolkingsgroepen uit Irak die daar jarenlang onderdrukt zijn door het regime. Deze jongeren stellen dat je niet
weet wat er allemaal in je omgaat als je familie is vermoord of bedreigd en je de kans hebt je te wreken. Ze
kunnen zich voorstellen dat de IS aanhangers denken dat wat zij doen wel in lijn is met hun interpretatie van de
Islam. Ze keuren IS niet goed, maar proberen te begrijpen waar het vandaan komt.
MJ1:
Laten we ook niet vergeten dat we realistisch moeten denken. En ik keur het absoluut
niet goed, dat hoor je mij niet zeggen, maar wat ik wel wil zeggen: alles heeft wel zijn
reden gehad. En, en, los van het feit dat als precies hetzelfde hier gaande was en de
Russen kwamen en alle families uit elkaar gerukt en weet ik het allemaal niet. En er
komt een groep die jou de kans biedt om wraak te nemen, dan doe je dat als mens. Dan
ben je ook wel blind voor wat goed of fout is, dat maakt niet uit, je hebt alles verloren.
Ja, en als dat gepaard gaat met religie, dan kan je daar nog meer boost uit halen en,
en, en dan kan je verschillende mensen op het verkeerde been zetten. Dan wordt het
43
Cognitieve test vragenlijst FORUM / Motivaction Arabische Herfst
geloof helaas wel op de verkeerde manier gebruikt, ja. (respondent van Marokkaanse
herkomst, uit de focusgroep 18 – 25 jaar)
Maar veel meer informanten vinden de kloof tussen de praktijken van IS en hun geloof niet te overbruggen. De
theorieën dat IS eigenlijk een uitvinding is van Israël en de VS met als een van de doelen, het zwartmaken van
de Islam en de moslims, tieren welig.
MJ1:
Ja, er was wel op de media heel veel meningsverschil over eh het feit of ze wel of niet
moslim zijn. Er waren heel veel foto’s onderschept over, ja, of die groep, of ze dan ...
Dan zag je ze, ja, onder die zwarte kleden, dingen, die ze aan hadden, dat hun armen
vol zaten met tattoos bijvoorbeeld. Dat hoort niet bij een moslim. (respondent van
Marokkaanse herkomst uit de focusgroep 18 – 25 jaar)
MJ6:
... Ja, er zijn heel veel journalisten ontvoerd door ze en er zijn ook heel veel journalisten
ook vrijgelaten door ze. Maar er was dus één journalist die dus vrijgelaten werd, ik
weet nog, een Engelsman was het, of zo. En hij zei ook zo van: “Ik heb geen één Koran
bij hun zien liggen.”
Ja, dat kan toch niet? Dat is toch raar. (uit de focusgroep van vrouwen van
Marokkaanse herkomst 25 – 35 jaar)
MJ4:
R:
De opmars van IS, voorheen ISIS/ISIL in Syrië en Irak. Zal ik eerlijk zeggen, ik denk dat
die IS gewoon, ze waren net uitgekomen toen Israël Gaza aan het aanvallen was, dat
het al bijna zou ophouden en toen kwam ISIS tevoorschijn en om dat moment was
Amerika in samenwerking met Israël en ze steunden de aanvallen tegen Gaza, dus ik
denk, naar mijn mening heeft Israël een groep IS mensen gesticht van jongens, ga maar
plunderen, ga maar aanvallen. Daarna vallen ze aan, je hoorde ze nooit, maar opeens
zijn ze in Irak. Hoe snel ze ook zo rijk en zo groot zijn geworden? Dat kon haast niet
anders, want alle ogen waren gericht naar Gaza op dat moment. En we waren eigenlijk
zo ver van, om Israël in de meeste landen als een terroristische staat te benoemen. En
op dat moment komt ISIS uit en die verkondigt en die doet van alles, die gaat mensen
onthoofden, zo erg mogelijk maken. Daar geloof ik niks van. En altijd midden in een
woestijn. Geen enkel vliegtuig die ze kan vinden. Tegenwoordig is het ook zo makkelijke
met een green screen in je achtergrond de woestijn na te schetsen en 2 acteurs even
doen of je iemand gaat onthoofden. Ik geloof er niets van. Ik denk dat ISIS gewoon
opgesticht is door Israël en Amerika samen. (man van Turkse herkomst)
We vinden in de interviews wel aanwijzingen van een mogelijke evolutie in de tijd van het denken over IS onder
de jongeren, zoals ook de culturele experts aangaven. Dat zou kunnen betekenen dat ten tijde van het
onderzoek van Motivaction, de mening van de jongeren (van Turkse herkomst) nog weinig gevormd waren
(omdat ze nog weinig van IS hadden gehoord) en zeker nog niet zo negatief waren als nu. We hebben de
informanten gevraagd wanneer ze voor het eerst hoorden over IS, wat ze hoorden en wat ze daar destijds over
dachten. Ook vroegen we naar gebeurtenissen die hen zijn bijgebleven en die hen ervan overtuigden dat IS niet
goed was.
Voor de meesten waren de onthoofdingen het eerste wat ze hoorden over IS en dat vonden ze van meet af aan
negatief. Een aantal anderen, zowel van Turkse als Marokkaanse herkomst, geeft aan dat ze IS eerst zagen als
één van de groepen die streden tegen president Assad van Syrië. Omdat ze positief staan tegenover het
verdrijven van Assad en IS successen leek te boeken op dat gebied, vonden ze de opmars van IS aanvankelijk
wel een interessante ontwikkeling. Het varieert nogal wanneer het beeld precies kantelde, maar de
gebeurtenissen waaraan ze dit verbinden hebben over het algemeen wel plaatsgevonden voor de enquête van
Motivaction in de zomer van 2014. De jongeren geven ook aan dat dankzij het label dat IS zou strijden in naam
44
Cognitieve test vragenlijst FORUM / Motivaction Arabische Herfst
van de Islam, de groep aanvankelijk voor veel mensen het voordeel van de twijfel genoot. Dit zou een
verklaring kunnen zijn voor het grote aantal jongeren dat destijds aangaf de opmars van IS een positieve
ontwikkeling te vinden. We vinden deze reflecties terug bij jongeren van beide herkomstgroepen, het geeft
daarom nog geen verklaring voor het grote verschil in antwoorden van respondenten van Turkse en
Marokkaanse herkomst in het Motivaction onderzoek. Die verklaring moet wellicht worden gezocht in hetzij
steekproefeffecten, hetzij in de bemerking van een aantal experts dat in de Turkse media weinig bericht werd
over IS voor het conflict de Turkse grens bereikte en dat Erdoğan lang niet duidelijk stelling nam tegen IS. Als
Turkse Nederlanders hun informatie vooral krijgen via Turkse media, zou ook hier kunnen hebben gespeeld,
dat de groep aanvankelijk het voordeel van de twijfel kreeg door het Islamitische karakter en de strijd tegen
Assad. Nogmaals: in maart 2015 zijn alle geïnterviewde jongeren zonder aarzelen en zonder uitzondering zeer
negatief over IS.
R:
I:
R:
I:
R:
I:
R:
I:
R:
I:
R:
Nee, dat is wel gaan groeien. Ik wist eigenlijk nooit zo goed wie IS was en ik sprak altijd
met mijn nichtje. Mijn nichtje is Arabiste, en ik weet nog dat ik toen tegen haar zei van
dat ik IS helemaal niet zo een negatieve beweging vond. Toen vertelde ze van je weet
helemaal niet wat IS allemaal doet? Ze doen dit en ze doen dat en ze vermoorden
mensen en ook hun eigen mensen, soennieten. Ik zei van dat weet ik niet, zover ben ik
er nog niet ingedoken. Maar toen was het nog vrij onbekend wie IS was, maar ik dacht
wel, waar ik heel erg voor ben, is dat er een beweging ontstaat uit de eigen groep. Ik
ben niet zo voor interventies vanuit buiten. Weet je zo een VS of Europa die daar gaat
ingrijpen, daar ben ik niet zo voor. Ik denk dat het vanuit de mensen zelf moet komen.
Dus in eerste instantie had je ze ingeschat als een beweging die vanuit de mensen zelf
kwam.
Ja, een beweging vanuit de mensen zelf en later werd pas bekend wie ze werkelijk
waren. *…+ Zo krijgsgevangenen levend verbranden dat is zo on-islamitisch. Het
verkrachten van vrouwen, zo on-islamitisch. Ik denk dat de Islam daar heel duidelijk is.
Ook krijgsgevangenen, dat is oorlogsrecht. Krijgsgevangenen dienen met respect
behandeld te worden. Die mag je niet eens doden en laat staan verbranden of
verkrachten.
Weet je dat wanneer dat bij jou is beginnen kantelen of door wat voor gebeurtenissen
zodat we een beetje kunnen reconstrueren wanneer dat dat ongeveer was.
Dat weet ik nog wel, dat was toen ik beelden had gezien, ik denk ook ergens vorig jaar,
dat ze geboeide mannen, krijgsgevangenen, effe neerknalden. Weet je nog hoe
weergaloos dat is gebeurd? Dat vond ik zo gruwelijk. Toen dacht ik van wie zijn deze
mensen? (man van Marokkaanse herkomst)
Je zei net, had je het erover van algemeen idee, dat ISIS, in het begin toen ze daar toe
kwamen, dat ze misschien tegen…
Assad?
Assad gingen strijden, later is dat gebleken dat ze misschien een toch iets andere
agenda hebben. Wat is jouw evolutie over, de evolutie in jouw denken over ISIS? Wat ze
in het begin minder negatief dan dat je nu bent?
Nee, want eerst had je geen ISIS. Eerst had je wel de Syrische tegenstand. Daar tegen
over ben ik nog steeds volop positief, dat zijn gewoon de Syriërs, maar zodra het echt
gaat verschuiven naar de kant van het extremisme, dan sta ik daar zeker, zeker erg
negatief tegen over.
Wat is volgens jou extremisme?
Mensen dwingen om mee te doen met de eigen mening. Met de eigen
geloofsovertuiging. Met de eigen dingen. Dus de vrijheid van de anderen beperken.
(man van Koerdische herkomst)
45
Cognitieve test vragenlijst FORUM / Motivaction Arabische Herfst
Uit de interviewfragmenten is ook op te maken dat een deel van de jongeren niet per definitie afkeurend staat
tegenover de gewapende opstand tegen Assad, of tegenover groepen met een Islamitische signatuur die
betrokken zijn bij die opstand. IS gaat echter veel grenzen over (die verderop nader worden besproken) en
heeft hierdoor voor de jongeren een aparte status, waar de westerse publieke opinie weinig onderscheid
maakt tussen de verschillende Islamitische strijdende groepen. Het feit dat de jongeren een andere lading
toekennen aan IS dan aan andere (islamitische) strijdgroepen die betrokken zijn bij de oorlog in Syrië en Irak,
maakt dat de andere vragen in de vragenlijst die betrekking hebben op IS (vragen 8 en 9), vanuit het
perspectief van de jongeren, dubbelloops zijn: in die vragen is namelijk sprake van ‘groepen die strijden in
naam van de jihad ‘zoals IS’’. Voor de jongeren zijn ‘groepen die gewapende strijd voeren (tegen een dictator,
tegen Israël)’, ‘jihad’ en ‘IS’ echter heel verschillende dingen. We weten dus niet op welk onderdeel van deze
stellingen, hun antwoord betrekking heeft. De toevoeging ‘zoals IS’ aan een vraag of stelling kan het antwoord
op de stelling helemaal doen kantelen. Dat kan betekenen dat als de houding van jongeren ten opzichte van IS
veel meer uitgesproken negatief is geworden, de resultaten van de enquête indien deze op dit moment zou
worden afgenomen, op vele punten heel anders zouden zijn.
Het Kalifaat
De eerste vraag in de vragenlijst van Motivaction waarin het idee van een Kalifaat ter sprake komt, is in de
volgende stelling:
Hoe beoordeelt u de volgende gebeurtenissen?
6.4. Het uitroepen van het kalifaat (i) door IS (voorheen ISIS/ISIL) (i)Een staat die geregeerd wordt door een
kalief
De toevoeging van IS zorgt er bij de meeste informanten meteen voor dat deze gebeurtenis als ‘(zeer) negatief’
wordt beoordeeld. Een aanzienlijk aantal echter, van vooral laag- tot middelbaar opgeleiden, geeft aan niet te
weten wat een ‘kalifaat’ is. De definitie die wordt ‘bijgeleverd’: een staat die geregeerd wordt door een kalief,
schept voor deze jongeren geen helderheid; ze weten ook niet wat een ‘kalief’ is. Dat roept de vraag op, op
welk aspect van de stelling de jongeren reageren wanneer ze hun antwoord geven. Hetzelfde geldt voor de
stelling in het blok over democratie.
12.10 Een kalifaat (i)Een staat die geregeerd wordt door een kalief is beter dan een democratie voor de
Arabische landen
Ook hier geven veel informanten aan niet genoeg te weten over een kalifaat om de stelling te beoordelen.
Anderen reageren met ‘negatief’ omdat ze een hoge positieve waarde toekennen aan democratie en het
kalifaat hiertegen wordt afgezet.
De hoger opgeleiden hebben meestal wel eerder van een ‘kalief’ en een ‘kalifaat’ gehoord. Voor hen is het
kalifaat iets uit de geschiedenis van de Islam en heeft als zodanig positieve connotaties. Het kalifaat, volgens de
definitie van de jongeren, is dat alle moslims verenigd zijn onder een leider en in een land leven waar ze
allemaal de Islamitische wet naleven. Er is per definitie tolerantie en ruimte voor anders gelovigen. Het
Ottomaanse Rijk was volgens veel informanten het laatste kalifaat. Het is een utopie. Vandaag de dag is een
kalifaat onmogelijk omdat er teveel verschillende stromingen zijn onder de moslims. Het gebied waar moslims
leven is ook teveel versnipperd. Volgens de jongeren kan je de moslims niet meer onder één leider
samenbrengen en de meesten vinden dat ook niet wenselijk. Wat IS een kalifaat noemt is dit per definitie niet,
vanwege het feit dat ze andersdenkenden vervolgen. Ook zou het accepteren van het kalifaat van IS
betekenen, dat men IS en Kalief Al Baghdadi erkent als de geestelijk leiders van alle moslims. Dat zien de
jongeren helemaal niet zitten. Deze dubbelheid maakt de vraag op zich moeilijk te beantwoorden.
46
Cognitieve test vragenlijst FORUM / Motivaction Arabische Herfst
R:
Ik denk dat het een beetje een dubbele vraag is. Iedereen kan het anders interpreteren.
Hoe ik dan het kalifaat ken, of hoe het eigenlijk hoort, dat is niet zoals zij het uitvoeren.
Je hebt een actie en je hebt ook een theorie, dat klopt dan niet met elkaar. Dus hoe wil
je dan die vraag beantwoorden. Want hoe zij het doen is het niet goed, dus eigenlijk
zou je dan aankruisen “nee, is niet goed”, maar een kalifaat op zich is niet slecht. Dus.
Ja… (vrouw van Turkse herkomst)
TO4:
Nee, nee, ik vind het heel lastig. Waarom? Omdat het laatste kalifaat opgehouden is
met het Ottomaanse Rijk *…+ Ik denk, en dat is juist het grootste probleem, dat er
sindsdien een vacuüm is ontstaan over het begrip wat het kalifaat überhaupt is.
Ik denk dat bijna geen enkele Nederlander weet wat kalifaat betekent. Wat is het? Een
staat?
Moslims weten het zelf dus ook niet.
Nee, ik weet het ook niet. Ik zie een kalifaat als, kalifaat daar denk ik van ok, het is nog
van het ouderwetse. *…+
Het punt is, mensen die dus lezen over het kalifaat, die lezen dan over het Ottomaanse
Rijk en de rijken ervoor. Dus hun beeld van wat kalifaat is, is ook dan weer eigenlijk
historisch, het is eigenlijk ouderwets. Want zij denken aan die monarchieën en
dergelijke. Het is daarom ook dat ISIS aansluit bij de gedachtenis van de mensen van
dat is ook….
Dus dat is dus iets dat eigenlijk in hun beleving dan, refererend aan die geschiedenis,
iets glorieus.
Ja, iets utopisch. Het is eigenlijk een utopie en toen was alles altijd beter. (focusgroep
met Turkse jongeren 25 – 35 jaar)
I:
TO4:
TO3:
TO4:
I:
TO4:
Het feit dat het begrip ‘kalifaat’ weinig bekend is onder in ieder geval een deel van de jongeren en dat zij
er wisselende betekenissen aan toekennen maakt het gebruik van dit begrip in de vragenlijst
problematisch.
Jihad
De eerste stelling in onze topiclijst waarin het begrip ‘Jihad’ voorkomt is stelling 6.5.
Hoe beoordeelt u de volgende gebeurtenissen?
6.5 De gewapende opstand in Libië van groepen die vechten in naam van de Jihad (i) (Jihad is de heilige strijd
voor de normen en waarden van de Islam)
Deze stelling is een voorbeeld van de vragen of stellingen die eigenlijk te moeilijk zijn om een helder antwoord
op te geven. Dat merken we aan het feit dat in de cognitieve interviews veel wordt geaarzeld bij deze stelling.
(Om dat te laten zien, hebben we de interviewfragmenten hier onder weergegeven met alle aarzelingen,
stiltes, twijfel en herhalingen)
Er zijn drie componenten in de stelling waarop de informanten kunnen reageren: ‘de gewapende opstand’,
‘Libië’ en ‘groepen die vechten in naam van de Jihad’. De ‘gewapende opstand’ en ‘vechten’ wordt vaak als
negatief beoordeeld: de meeste jongeren keuren het gebruik van geweld af. Over ‘Libië’ weten ze meestal niet
zoveel, het is al een tijd geleden dat Libië regelmatig in het nieuws kwam. Na een poosje graven in het
geheugen denken een aantal jongeren aan de opstand tegen en het omverwerpen van Khadafi. Bij de
formulering ‘groepen die vechten in naam van de Jihad’ gaan de meesten uitleggen wat voor hen ‘Jihad’ is en
dat dit op gespannen voet staat met ‘gewapende opstand’ en ‘vechten’. Het een en ander heeft ten gevolg, dat
we met deze stelling niet weten welke attitude wordt gemeten.
47
Cognitieve test vragenlijst FORUM / Motivaction Arabische Herfst
R:
I:
R:
I:
R:
I:
R:
I:
R:
I:
R:
I:
R:
I:
R:
I:
R:
I:
R:
I:
R:
I:
R:
I:
R:
I:
R:
I:
R:
I:
R:
I:
R:
I:
R:
I:
R:
I:
De gewapende opstand in Libië van groepen die vechten in naam van de Jihad. (Jihad is
de heilig strijd van de normen en waarden van de Islam). Die heb ik inderdaad wel
meegekregen.
Mm-hm.
[Mompelt] Gewapende opstand... [Lange stilte] Ja... [Lange stilte] Even kijken wat ik
daarbij eh... Zeer negatief, negatief, niet negatief/niet positief, positief of zeer positief.
[Korte stilte] Ja, dat vind ik wel negatief inderdaad.
Waarom?
Ja, de Islam, dat is toch wel iets wat bij mijn geloof hoort.....en, ehm, ja, dat ze daar
inderdaad tegen vechten.
Of voor vechten? Ehm, dat ze eigenlijk vechten in naam van, eh...
Ja, van de Jihad.
...van de Islam?
Ja….Hm... *Valt stil+
Is Jihad in deze zin een, eh, moeilijk begrip?
Nee, nee, nee, dat niet…Die, eh...
Dat is wel wat, dat betekent wel wat voor je?
Ja, ja.
En, eh, en wat is dat voor jou een Jihad?
Ja...
Is dat wat ze hier zeggen, is dat, is dat goed, goed uitgelegd: Jihad is de heilige strijd
voor de normen en waarden van de Islam?
Nee, ik denk niet dat, ik denk dat het wel goed uitgelegd is in die zin.
Mm-hm.
Ja, op zich, op zich kun je er ook geen negatief erop neerzetten. Op beoordelen dan.
Omdat ze er natuurlijk voor vechten. Dat vind ik in ieder geval positief, ja.
Ja. Dus, ja, ze vinde...je vindt het wel groepen zijn die vechten voor, voor de Islam?
Ja.
En, eh, weet je iets over specifieke, de, die toestand in Libië waar dat betrekking op
heeft volgens jou?
Eh, even kijken... Nee, van Libië weet ik inderdaad ook helemaal niet, eh, niet veel van.
Nee. Dus dan meer in het algemeen zeg maar dat je zegt van, nou ja...
Meer in het algemeen dat...
...groepen die vechten, eh...
...voor de Islam...
..voor de Islam dat is positief?
...is wel positief, ja.
Ja?
Ja.
Ja. En, ze hebben, ze hebben het hier over een gewapende opstand, dus dat is echt, ja
dat is, eh, vechten voor, vechten met wapens, hè, eh... Ss..ja... Anders kan ik het niet
zeggen… in een oorlog, hè? Verandert dat nog iets aan je...?
[Korte stilte] Ja, dat vind ik dan wel minder inderdaad... Dat vind ik wel minder. Ja. Tot
zover dat, eh, dat vind ik dan ook weer niet positief om het zo te zeggen.
Nee.
Nee. Terwijl aan de ene kant is het wel positief, maar aan de andere kant is het
eigenlijk ook weer, eh, eh, negatief dat het op die manier moet van, van gewapend zijn.
Mm-hm. Ja, dus, eh, meer in actie komen voor je geloof, dat is, dat is positief...
Dat is wel positief, dat is wel goed...
Maar daarvoor de wapens opnemen, dat, ehm...
48
Cognitieve test vragenlijst FORUM / Motivaction Arabische Herfst
R:
Ja, ik denk dat er best wel een alter, alternatief was om, eh, om er voor te, om er voor
te gaan inderdaad. Dus je hoeft niet denk ik gewapend te zijn. (vrouw van
Marokkaanse herkomst)
R:
6.5 De gewapende opstand in Libië van groepen die vechten in naam van de Jihad. Hm,
hoe beoordeel ik het? [stilte] Niet negatief, niet positief. Jihad is de heilige strijd voor de
normen en waarden van de Islam. Ja, dat klopt. Maar Jihad heeft ook een andere
betekenis, een innerlijke strijd. En ja, Jihad heeft meestal wel een negatieve, een imago,
zeg maar, maar van origine heeft het ook een mooie betekenis, zeg maar. Het is ook
een, geeft ook aan de ontwikkeling die je meemaakt als moslim. En ja, maar goed,
helaas heeft het wel tegenwoordig wel een negatieve, ja, imago gekregen, dus los van
de gewapende opstand is het wel een beetje negatief, maar als ik kijk naar de
gewapende opstand, dan denk ik: niet negatief, niet positief.
Ja.
Dus…
Ja, doe maar, zeg maar.
Dan denk ik inderdaad, misschien dat het een opstand was tussen de extreme
islamieten of ik weet niet, en tegen het leger. Dan denk ik dat dat het is. Ja, als ik dat op
het nieuws zie, dan denk ik van hm, ok, maar ja, dan heb ik niet echt negatieve of
positieve gevoelens erbij. Ja, misschien ligt het er ook aan omdat Libië niet mijn land
van herkomst is. (vrouw van Turkse herkomst)
I:
R:
I:
R:
In de interviews en focusgroepen gingen we vervolgens uitvoerig in op de verschillende betekenissen van het
woord Jihad. De interpretatie van het woord ‘Jihad’ heeft ook weer gevolgen voor de antwoorden op de
stellingen die nog volgen, met name in vragen 8 en 9 over jihadistische groepen in Syrië.
De informanten in de interviews en focusgroepen doen hun best om aan de interviewer(s) duidelijk te maken
dat ‘Jihad’ voor hen meerdere betekenissen heeft, waarvan de meeste niet stroken met de manier waarop de
term gebruikt wordt in westerse media en in deze vragenlijst in verband wordt gebracht met ‘gewapende
opstand’.
I1:
TJ6:
TJ1:
TJ6:
TJ1:
TJ6:
TJ4:
I2:
Wat betekent dat voor jullie, jihad?
Van Islamitisch oogpunt heb je [de grote en de kleine jihad] – jihad betekent eigenlijk
“iets voor God willen doen”, toch?
Ja, alles wat je doet om te zorgen dat God tevreden is over jou.
Ja. Maar in de media – vooral Westerse media dan zeg maar – als het gaat over jihad
dan is het altijd vechten en wapens en baarden en weet ik veel wat. En of je het nou
wilt of niet, wordt een beeld zo geschetst. Dus als jij denkt aan het woordje jihad, dan
zie je dat voor je. En heel veel geweld en onschuldige mensen worden doodgemaakt.
Het woord jihad is eigenlijk heel rijk. Het betekent ook wel vechten in naam van God,
dat is een van de meerdere betekenissen. Maar de algemeen betekenis is gewoon: alles
wat jij doet, al jouw daden om ervoor te zorgen dat God tevreden is over jou. Niet je
medemensen slecht doen, geen slechte daden uitvoeren, niet slecht praten over je
buurman of je buurvrouw. Het is gewoon eigenlijk –
Heel algemeen.
Ja, dat je gewoon een goeie leven leidt. Dat je niet je medemens stoort met je acties en
je woorden. Dus dat betekent het eigenlijk.
Maar het is eigenlijk, los van wat ze er in de Westerse media van hebben gemaakt, is
jihad ook weer iets positiefs. Is iets goed.
49
Cognitieve test vragenlijst FORUM / Motivaction Arabische Herfst
TJ1:
I2:
TJ1:
TJ3:
I1:
TJ?:
TJ3:
Maar de meeste mensen hebben ook een vooroordeel over bepaalde woorden,
bijvoorbeeld jihad. Als ze het in een vraag zien dan zeggen ze gelijk “Oh, da’s negatief.”
Ik denk als een gemiddelde Nederlander die er niet veel van afweet, dan zegt die
zonder twijfel “zeer negatief”, want “jihad is gevaarlijk”.
Maar ik heb ook zo’n hekel aan het woord jihadist. Jihadisten. Dat klinkt zo negatief.
Maar dat komt omdat er momenteel in de media heel negatief wordt gedaan.
Maar wat is een jihadist? Jij zegt een strijd en je hebt een grote strijd en een kleine
strijd, maar, dan is eigenlijk iedereen dan toch… want iedereen voert dan zo’n interne
strijd -iedereen is dan toch een jihadist?
Als ik voor de Moslims moet spreken, elke Moslim is wel een jihadist. Maar is dan
iedereen een terrorist of zo? Is dan iedereen een potentieel gevaar voor het land?
Maar er is een heel groot verschil tussen jihad en terror. (Focusgroep van jongeren van
Turkse herkomst, 18 – 25 jaar)
TO4:
Mijn persoonlijke invulling is Jihad is een opheffing van een gordijn tussen jou en je
schepper. Een gordijn, tenminste een opheffing van een hindernis. Dus wegen zoeken
om jezelf tot je schepper dichterbij te brengen en een hele welbekende overleveren en
zo zal je dat waarschijnlijk ook wel kennen, is dat Moslims werden aangevallen, er werd
strijd geleverd. De strijd werd gewonnen, iedereen gewond, vermoeid, komt terug en
toen zei de profeet van “wat jullie net hebben meegemaakt, dat is de kleine Jihad, nu
gaan we over tot de grote Jihad”, toen waren ze verbaasd. Is er nog een grotere Jihad
dan dit? “Ja”, zei hij, “dat is de strijd die je tegen je nefs”, nefs is ego/lust. Dus tegen je
eigen ego moet voeren, dat is de grote Jihad. Dat is een hele bekende overlevering. Dit
is voor mij altijd wel cruciaal geweest in mijn inkadering van de term Jihad. (focusgroep
met jongeren van Turkse herkomst, 25-35)
MJ1:
Als je kijkt naar het Arabische woord daarvan, dan betekent het eigenlijk letterlijk: je
spant je in eh je hoopt of je streeft naar iets. Dat hoeft niet altijd te zijn op het gebied
van bijvoorbeeld religie. Als klein kind heb ik wel eens meegekregen van mijn vader van
... “Streef naar het beste.” En dan zei hij ook: “Jihad.” Van, zet je in, span je in, ga
ervoor. En nu is het echt heel simpel. Als je dat – weet ik veel – in welke zoekmachine je
dat intikt of vraagt aan iemand, ja, dan is het meteen: de heilige oorlog. Dat zijn de
moslims. (uit de focusgroep met jongeren van Marokkaanse herkomst, 18-25)
Voor vrijwel alle informanten is ‘Jihad’ in eerste instantie een positief begrip, dat zoveel betekent als ‘strijden
tegen jezelf’ om het pad van het geloof te bewandelen, of ‘streven naar het goede’. Maar het kan ook
gewapende strijd betekenen, of vechten in een oorlog. De overlevering van de Profeet die het heeft over ‘de
kleine Jihad’ en ‘de grote Jihad’ wordt door meerdere informanten aangehaald, waarbij de ‘kleine’ (of minder
belangrijke) Jihad staat voor de gewapende strijd om het geloof te verdedigen en de ‘grote’ (of belangrijkste)
Jihad staat voor de innerlijke strijd tegen het eigen ego. Voor de meeste jongeren is de ‘kleine’ Jihad iets van
vroeger: politieke strijd moet tegenwoordig ‘met de pen, niet met het zwaard’ worden gevoerd. Er zijn, met
andere woorden, andere en betere middelen om op het wereldtoneel de strijd aan te gaan. Veel jongeren
keuren op basis van dit principe, alle vormen van gewapende strijd of geweld af.
Toch zijn er in de ogen van een aanzienlijk deel van onze informanten, ook situaties waarin je wel naar de
wapens mag grijpen en je gewapende strijd een vorm van ‘Jihad’ is. Gewapende strijd en oorlog voeren is dan
echter aan een aantal strikte principes gebonden: bijvoorbeeld het moet zijn ter verdediging, niet om aan te
vallen, je verzetten tegen onrecht en onderdrukking is ook geoorloofd, maar je moet de vijand ten allen tijde
netjes behandelen. Daarom vindt een aantal van de jongeren dat wat bijvoorbeeld Hamas doet in de
Palestijnse gebieden, wel een vorm is van Jihad, maar wat IS doet niet omdat die niet ‘volgens de spelregels’
50
Cognitieve test vragenlijst FORUM / Motivaction Arabische Herfst
strijden. Deze jongeren, vooral jonge mannen van beide herkomstgroepen, vinden dus gewapende strijd onder
bepaalde omstandigheden een vorm van Jihad, ze vinden het in die gevallen geoorloofd en staan er eerder
positief tegenover. Ze weten tegelijkertijd, dat ze voorzichtig moeten zijn in het uitspreken daarvan. Ze
vooronderstellen (wellicht terecht) dat de doorsnee westerse luisteraar geen oog zal hebben voor het verfijnde
onderscheid dat ze maken tussen groepen, daden en doelen die ze wel en niet als ‘geoorloofd’ geweld,
behorende tot de Jihad, beschouwen.
R:
I:
R:
I:
R:
Als ik nu zou zeggen dat ik ook bezig ben met Jihad, dan zou de politie mij gelijk
arresteren. Dan zouden ze denken dat is een terrorist, terwijl ik bezig ben met [mijn
opleiding] en dat is mijn Jihad. En ik ben bezig om voor mijn gezin te zorgen, voor mijn
kinderen en zo, dat er brood op de plank komt, dat is ook mijn Jihad. Je kan het ook zo
omschrijven, eigenlijk is dat de betekenis.
Dus als jij dit ziet staan, in naam van de Jihad, zeg je dan zeer negatief omdat je vindt
dat dat woord hier verkeerd gebruikt wordt?
Ja.
Maar op zich, Jihad, zoals wat het voor jou betekent, is het wel iets positief? Want het
is wat je doet?
Ja, zoals ik het heb omschreven, is Jihad wel een positieve zin. Maar zoals het hier
staat, de heilige strijd. De heilige strijd, dat bestaat wel, maar dat gaat niet door in
opstand te komen, je geweer en alles pakken en zomaar mensen uitroeien. Dat gaat
niet. De Islamitische regels in een oorlog heb je ook nog. Je raakt geen vrouw aan, je
raakt geen kinderen aan en je raakt geen mannen aan zonder een geweer of als ze niet
aanvallen, dan ga je ze ook niet aanvallen. Dat zijn gewoon dingen. Het is gewoon man
tegen man vechten. Je moet eerst de oorlog verklaren voordat je ook gaat vechten *…+
Ik zeg het heel vaak, maar dan word ik heel snel uitgemaakt voor extremist. Heel snel.
Want als ik, als ze iets over IS zeggen, dan zeg van ‘ dat zijn geen Moslims’, of dat
Hamas vecht tegen Israël, ‘ doen ze goed’ , als ik dat zeg, dan word ik heel snel
uitgemaakt voor een extremist. (man van Turkse herkomst)
Verschillende jongeren beoordelen strijdende groepen en (oorlogs)daden aan de hand van de Islamitische
regels voor de strijd. Daarbij baseren ze zich op wat ze hier over weten of menen te weten op basis van de
media via welke ze hun informatie krijgen. We hebben de indruk dat daarbij wel eens aan ‘information
tailoring’ wordt gedaan, dat feiten over het hoofd worden gezien of voorondersteld als dit beter bij hun
definitie van de situatie past. De mening over IS is wederom duidelijk: wat die ook doen, ze hebben belangrijke
regels overschreden, zijn niet Islamitisch, dus wat zij doen is geen Jihad. Hamas, daarentegen, is een ander
verhaal. Over het algemeen zijn deze jongeren geneigd om de acties van Hamas wel als ‘goed’ en ‘volgens de
regels’ te beschouwen. We horen regelmatig ook dat Hamas alleen verdedigt, niet aanvalt, geen onschuldige
burgers doodt en ook vooraf waarschuwt dat ze zullen toeslaan.
I:
R:
Want die groepen die jij noemt, gelijk Hamas en die andere Palestijnse groepen die je
noemde. Vechten die, ze doen Jihad zeg jij, maar vechten ze voor de Jihad? Kan je dat
zo noemen of vechten ze tegen het onrecht dat ze wordt aangedaan daar?
Ze vechten tegen het onrecht. Ik heb nog nooit Hamas, ik heb nog nooit gehoord dat
Hamas een land probeert te veroveren. Dat ze een plek aanvallen om te veroveren, dat
heb ik nog nooit gehoord. Ik heb altijd gehoord dat Hamas het land verdedigt waar ze
staan of waar de Moslims leven en die geen hulp krijgen. Ik heb altijd gehoord dat
Hamas precies op dat moment op de juiste plek is om te verdedigen. Ze zijn altijd in
verdediging, nooit in aanval. En tijdens de verdediging sneuvelen er heel veel soldaten
van Hamas, maar nog nooit gehoord dat ze zijn gaan aanvallen. Nog nooit een aanval
gepleegd in een gebouw waar mensen onschuldig rondlopen, ook als is het Joden of de
51
Cognitieve test vragenlijst FORUM / Motivaction Arabische Herfst
Christenen of de vijand. Nog nooit gehoord een bom zomaar ergens neergegooid dat er
duizenden kinderen dood van zijn gegaan. Nog nooit een land zomaar binnen gerend
met wapen en alles om daar even te veroveren. Heeft u dat gehoord ooit? (man van
Turkse herkomst)
Uit de verschillende interpretaties die worden gegeven aan het begrip ‘jihad’, moeten we concluderen
dat vragen en stellingen die gaan over ‘groepen die strijden in naam van de jihad’ niet valide zijn. Uit het
beperkte aantal interviews dat wij hielden onder moslimjongeren komt naar voren dat ze een veel
verfijnder onderscheid maken tussen verschillende vormen van ‘jihad’, maar ook tussen verschillende
groepen die gewapende strijd leveren. Afhankelijk van het doel van de strijd waarin ze betrokken zijn
maar ook de manieren waarop ze (volgens de jongeren) te werk gaan is hun strijd al dan niet een vorm
van ‘jihad’. Als de jongeren de stellingen beoordelen, weten we niet aan welke interpretatie van jihad in
combinatie met andere begrippen in de stelling, ze precies hun oordeel hechten.
Het conflict in Israël/Palestina
Zoals al een aantal keer naar voren is gekomen in dit rapport, houdt het conflict in Israël/Palestina de
gemoederen van de jongeren heel erg bezig. Deze kwestie speelt op de achtergrond mee in hun antwoorden
en reacties op verschillende vragen en stellingen in dit onderzoek, niet alleen die letterlijk betrekking hebben
op dit conflict. Dat zijn er twee:
Hoe beoordeelt u de volgende gebeurtenissen?
6.8. De gewapende strijd van Hamas tegen Israël
6.9. De militaire acties van Israël in de Gazastrook/Palestina
Vooraf hadden de methodologische experts gewaarschuwd voor een mogelijke vertekening in de antwoorden,
vanwege de gekozen terminologie die niet neutraal is: ‘gewapende strijd’ heeft een heel andere lading dan
‘militaire acties’. De jongeren die wij interviewden, lieten zich door deze formulering echter niet verleiden om
op stelling 6.8 ‘negatief’ te antwoorden en op stelling 6.9 ‘positief’. Ze zijn zo uitgesproken in hun beoordeling
van dit conflict, dat de bewoordingen waarin de stellingen zijn geformuleerd, weinig tot geen invloed hebben.
Met één uitzondering:
I:
R:
I:
R:
I:
R:
De gewapende strijd van Hamas tegen Israël?
De gewapende strijd van Hamas tegen Israël: gewapende strijd ben ik sowieso
negatief. *…+ Ik vind het gewoon geen oplossing, de gewapende strijd van Hamas tegen
Israël. Misschien konden ze ook wel erbij zeggen: welke gewapende strijd dan, overall
de hele gewapende strijd tegen Israël, ja, ik denk wel dat ze dat bedoelen. Ik vind het
ook wel een hele algemene vraag.
Ook hier zou je kunnen zeggen de rebellie van de Palestijnen tegen Israël of de opstand
van de Palestijnen tegen Israël.
Dan had ik wel wat anders geantwoord.
Hamas is hier ook heel specifiek, want het is één specifieke partij. Zo zijn er ook nog wel
meer.
Misschien denken sommige mensen wel van Hamas: dat zijn alle islamitische mensen
daar, dus daar ben ik het wel mee eens dan. Als islamieten tegen Israël vechten, dan
ben ik het er wel mee eens. Misschien denken sommige mensen zo en mensen die tegen
Israël zijn, ik denk misschien ook wel veel jongere Turken, die zijn het dan wel daarmee
eens, met 6.8. Dat zou kunnen, maar daar kan ik verder niets over zeggen.
52
Cognitieve test vragenlijst FORUM / Motivaction Arabische Herfst
Stelling 6.8 lijkt op het eerste zicht eenduidig, maar valt bij nader inzien uiteen in meerdere stellingen.
Zoals eerder gezegd maakt het Israëlisch/Palestijnse conflict heel veel los bij de jongeren. Het speelt ook
in antwoorden op vragen of stellingen die niet specifiek over dit onderwerp gaan, toch een rol.
Uiteraard is dat ook het geval bij deze stelling. Sommige respondenten interpreteren deze stelling als
een vraag naar hun oordeel over de (bredere) strijd van de Palestijnen in de Gazastrook.
MV 5:
Ik vind het een soort van David en Goliath verhaal. Waarbij Goliath Israël is. Wat heel
krom is, want zij, zij ... Zij zijn in mijn ogen Goliath. En Hamas en de Palestijnen in mijn
ogen David. *…+ Nou ja, onder andere het onrecht wat de Palestijnen wordt aangedaan.
Zeg maar, de regering van Israël vind ik één van de grote kwaden hier in de wereld,
maar ja, het Westen denkt er anders over. Of eh misschien denken ze het wel, maar ze
doen niks. Ze laten het maar gewoon toe. (focusgroep met Marokkaanse vrouwen van
25 – 35 jaar)
De meningen over specifiek de groep ‘Hamas’ zijn meer verdeeld. Eerder gaven we al aan dat de meeste
jongeren Hamas niet per definitie als ‘negatief’ beoordelen. Hamas wordt eerder gezien als de strijdmacht – bij
gebrek aan een officieel leger – die het Palestijns grondgebied verdedigt. Je moet ze volgens de jongeren dus
eerder zien als ‘soldaten’ en dat legitimeert volgens hen ook voor een groot deel hun acties. Een enkeling wijst
er op dat Hamas niet de enige groep is die actief is in Palestina, maar dat er andere partijen zijn die hun verzet
tegen Israel op een andere manier kenbaar maken, waar ze meer mee op hebben.
SP(M): Het lijkt omdat Hamas de enige is die wat terugdoet, fysiek gezien. Maar als jij heel Palestina
zou ondervragen, dan is iedereen er eigenlijk tegen.
I:
O ja, nee, ik bedoel ook niet dat alleen Hamas er tegen strijdt, maar dat is de strijdende macht
van Palestina?
SP(M): De macht is Hamas, want ze hebben geen leger, of iets dergelijks. Dan worden ze ook
bestempeld als een terroristische organisatie.
SP(M) Niks te maken met terroristen.
Mix
Nee.
SP(M) Dat is net als dat er bijvoorbeeld bepaalde mensen opkomen voor het recht van hun volk, dat
is wat groter geworden. Ze hebben geen eigen leger, geen tanks, geen helikopters, niks. Ze
doen het met wat ze hebben. Dat is normaal toch, als je wordt aangevallen? Als je wordt
verdreven? De Tweede Wereldoorlog, de Duitsers komen binnen en nemen je land over en
zeggen: “Je hebt hier niks meer voor het zeggen.” Dan heb je die verzetsstrijders, daarmee kan
je Hamas mee vergelijken. (focusgroep met laagopgeleide mannen van Turkse en
Marokkaanse herkomst)
R:
Maar je had ook de [naam groep] van Gaza. Kijk, dat was ook een gewapende opstand.
Dat was ook een groepering. Dat is eigenlijk anders omdat Palestina geen legermacht
heeft en de [naam groep] ook in Gaza is, gingen ze Gaza beschermen. Dat kan je
eigenlijk ook het leger van Palestina noemen omdat ze voor die mensen of voor de
eigen bevolking probeert te verdedigen tegenover Israël. (man van Turkse herkomst)
R:
Ja, ja, kijk, voor mij is ISIS gewoon echt, echt een terroristische organisatie. Vooral ze
gaan vreselijke dingen doen met mensen. Allemaal omdat ze vinden dat het niet
voldoet aan hun eigenheid. Maar in Israël is dat heel anders. Daar is een probleem over
het grondgebied. Dus dan vind ik wel dat je eigenlijk twee regeringen hebt. Maar ik
vind wel dat Hamas wel in zijn opvattingen wat extreem is. Ik vind, ik ben zelf meer
voor Abbas. Die heeft…
Wie, van welke partij is hij en welke groep is hij Abbas?
I:
53
Cognitieve test vragenlijst FORUM / Motivaction Arabische Herfst
R:
I:
R:
I:
R:
Van de Fatah… Dus ik vind dat hij, dat die man, meer kan bereiken dan Hamas die dan
gewapende strijd willen leveren met Israël, die veel sterker is en eigenlijk uiteindelijk
geen [?] heeft en wat ertoe leidt tot een oorlog en burgers zijn ook de slachtoffers.
Jij bent meer voor een…
Ik kies altijd voor een scheiding van staat en kerk.
Dus je vindt Hamas te extreem.
Hamas te extreem, maar ik [vind] ook Netanyahu te extreem. (man van Koerdische
herkomst)
Het reduceren, in de stelling, van het conflict in Israel/Palestina tot de acties van Hamas, ondermijnt de
validiteit van deze stelling. Wellicht heeft Motivaction niet tot doel gehad het Israël/Palestina conflict
terug te brengen tot twee stellingen maar uit de praktijk blijkt dat deze vragen zoveel losmaken bij de
respondenten dat niet meer met zekerheid kan worden gesteld dat er daadwerkelijk enkel op de vraag
wordt ingegaan of dat een veel diepgaander onderwerp wordt aangesneden.
Over stelling 6.9 ‘de militaire acties van Israël in de Gazastrook / Palestina‘ is geen twijfel, iedereen is daar
negatief tot zeer negatief over.
R:
En wat mij toen heel erg opviel, wat nu bij me is blijven hangen is volgens mij ook
beelden, het waren beelden in ieder geval van dat Israëliërs op een soort van heuvel
zaten te kijken naar de verschrikkelijke toestand waarin de Palestijnen eigenlijk
verkeerden en daar eigenlijk een soort van genot uit kregen. (vrouw van Marokkaanse
herkomst)
In de ogen van de jongeren is de strijd van de Palestijnen tegen Israël een strijd van David tegen Goliath, de
verhouding is zo scheef dat je in hun ogen niet anders kan dan sympathie hebben voor de ‘underdog’. Ze geven
aan dat in hun omgeving deze mening breed wordt gedeeld. Ze zien deze mening echter niet terug in de
Nederlandse media en politiek. Daar zijn ze erg teleurgesteld over.
I:
R:
I:
R:
Dat is actie reactie. Ehh… Wat vind je ervan? Het wordt ook anders genoemd hè? Het is
de gewapende strijd van de Hamas en de militaire acties, het wordt voorgesteld als
twee verschillende dingen. Zijn het twee verschillende dingen volgens jou, of…?
Nee, kijk. Dat is alweer zo hypocriet. Dat is ook precies hetzelfde, wat ik dus bedoel wat
continu in de media ook gebeurt. Als Israël het doet, dan zijn het militaire acties, dus
het wordt eigenlijk van tevoren al benoemd. Het is macht, het is OK, het is normaal.
Maar bij Hamas is het een gewapende strijd, dus dan is het meteen een
terreurorganisatie. Onrechtvaardig of onrechtmatig. Gewapende strijd tegen het
heilige land Israël. Dus er is al bij voorbaat al een oordeel.
Ja. Ook in deze vraag bedoel je?
In deze vraag. Hoe het opgeschreven is, snap je? (vrouw van Turkse herkomst)
Een aantal van de respondenten merkt op dat in deze vragenlijst, verschillende situaties zoals ook het
conflict tussen Israël en Palestina geïnterpreteerd zijn op de manier die gebruikelijk is in de Nederlandse
media. Omdat dit niet strookt met hun eigen beleving van dit conflict, wekken stellingen 6.8 en 6.9
wrevel op. Wederom is niet duidelijk welke attitude precies is gemeten met deze stellingen.
De interventie van de VS tegen IS
Deze stelling is als volgt geformuleerd
Hoe beoordeelt u de volgende gebeurtenissen?
54
Cognitieve test vragenlijst FORUM / Motivaction Arabische Herfst
De recente militaire interventie van de VS in Irak tegen IS (voorheen ISIS/ISIL)
Op deze stelling wordt in de interviews vaak gereageerd met ‘niet negatief, niet positief’. Dat komt voor een
deel van de informanten omdat ze weinig of niets weten van de interventie van de VS tegen IS. Anderen vinden
het positief omdat er iets gedaan moet worden tegen IS. Ze vinden het tegelijkertijd ook negatief, omdat ze
over het algemeen geen positief beeld hebben van westers en specifiek Amerikaans militair ingrijpen in deze
regio.
I:
R:
De recente militaire interventie van de VS in Irak tegen IS. Daar heb je op geantwoord
niet negatief, niet positief. Daar moest je ook wel een poosje over nadenken.
Ja, ik ben tegen IS, maar ik ben ook tegen interventie. Zeker van de VS. Ik geloof niet zo
in de VS. Ik vind het nog steeds een lastige. Ik had liever gewild dat er een interventie
was vanuit Islamitische landen tegen de IS. Dat Amerika zich vooral niet moet
bemoeien met wat er zich daar afspeelt. Want ik vind dat de VS ook wel één van de
grootste oorzaken is van wat zich daar afspeelt nu. Van al die conflicten heeft de VS,
maar ook Europa een hele grote bijdrage aan geleverd. (man van Marokkaanse
herkomst, hoog opgeleid)
Door de complexe afwegingen die deze stelling oproept, omwille van de combinatie van ‘militaire
interventie van de VS’ met ‘tegen IS’ kunnen we deze vraag als dubbelloops beschouwen.
De gewapende strijd in Syrië tegen de regering van president Assad
De eerste stelling in de vragenlijst die betrekking heeft op de burgeroorlog in Syrië is stelling 6.7
Hoe beoordeelt u de volgende gebeurtenissen?
6.7 De gewapende strijd in Syrië tegen de regering van president Assad
Opvallend veel van onze informanten zeggen te weinig van de situatie in Syrië af te weten om deze stelling te
kunnen beantwoorden.
R:
6.7 De gewapende strijd in Syrië tegen de regering van president Assad. Ja, niet
negatief, niet positief, omdat ik niet echt weet hoe de politieke situatie in Syrië is. Wat
ik heb begrepen is, je hebt christelijke Arabieren, islamitische Arabieren, je hebt
Koerden en je hebt ook sjiieten heb je daar. Dus waarschijnlijk is het wel wat
ingewikkelder dan wij weten of een gemiddelde persoon, maar ja. [stilte] Nee, daar heb
ik niet echt een mening over. Of nou ja, wat me dan wel opviel is dat de profilering van
president Assad, dat werd als een monster genoemd, de duivel, een mens zonder
emoties, geen geweten, in de Turkse media in ieder geval, en dat was wel grappig.
Sommige kritieken zeiden ook van eens was Assad Erdoğan’s grote vriend, maar nu het
Westen tegen Syrië is gekeerd is Erdoğan ook bijgedraaid, zeg maar, en nu is hij opeens
de duivel en is niet meer de beste vriend, dus ja, dan denk ik ja, dat is eigenlijk wel
typisch politiek eigenlijk. En ja, maar de gewapende strijd, dat heeft ook natuurlijk
gevolgen voor Turkije, zoals de vluchtelingen die dan de grens oversteken en dan
hebben ze allemaal vluchtelingenkampen, dat weet ik dan wel allemaal. Maar dat, er
werd ook wel eens gezegd dat het daar best wel chaotisch daar was en er heel veel
problemen waren, maar in de media wordt er maar eigenlijk een klein beetje over
verteld, dus dat we eigenlijk als burger niet veel over wisten wat er nou werkelijk aan
de hand was daar. Ja.
55
Cognitieve test vragenlijst FORUM / Motivaction Arabische Herfst
I:
R:
I:
R:
Dus ja, eigenlijk zeg je niet negatief, niet positief, omdat het allemaal te complex is om
een simpel antwoord op te geven.
Ja.
Je zegt eigenlijk van ik heb niet genoegd inzicht.
Om echt een oordeel te geven. (vrouw van Turkse herkomst)
Bij degenen die wel op de hoogte zijn van de situatie in Syrië, maakt deze veel los. Ze hebben op de Arabische
en/of Turkse media en vooral op de sociale media beelden gezien van kinderen die zijn omgekomen
(bijvoorbeeld bij de gifgasaanval in Damascus). Deze jongeren zijn unaniem in hun oordeel dat president Assad
moet verdwijnen. Tegelijk is de situatie niet zo ‚‘overzichtelijk‘ als die in Israël/Palestina: de jongeren weten
zelden welke groepen zoal meestrijden tegen Assad of hoe deze te werk gaan. Dat zien we terug in het feit dat
ze ISIS aanvankelijk, als een van de groepen die streed tegen Assad, het voordeel van de twijfel gaven. Van de
andere groepen die tegen president Assad strijden, hebben ze een veel minder duidelijk beeld. Dat heeft
bijvoorbeeld gevolgen voor de stellingen in vragen 8 en 9. Ook maken ze een duidelijk onderscheid tussen
buitenstaanders, bijvoorbeeld westerlingen die in naam van de Jihad naar Syrië afreizen om mee te vechten in
de Syrische burgeroorlog en de strijd door Syriërs zelf. De laatste vinden zij wel te rechtvaardigen, de eerste
niet. Hier komen we verderop op terug.
I:
R:
I:
R:
I:
R:
I:
R:
I:
R:
I:
R:
Wat vind je van de strijd tegen Assad?
Er zijn twee verschillen.
Oké
De strijd tegen Assad. De ene gebeurt in de naam van jihad en die andere gebeurt in de
naam van hun eigen land, om daar vrijheid te brengen. Dus niet alle groepen, de
gewapende groepen in Syrië…ik volg het niet, ik weet niet welke groepen er zijn, maar
er zijn een aantal groeperingen die in de naam van jihad handelen. Dat is vooral…en
daar ben ik het totaal niet mee eens, dus daar, dat zal ik ook nooit steunen.
Oké, dat is één punt. En de andere punt is de strijd…
Ja, vooral de strijd tegen Assad. Ja, ik denk dat Assad sowieso eh, z’n tijd heeft gehad.
Die heeft dat hele land ook uitgemolken en eh,…(ze lachen) en eh, tot niets uitgebracht
en de afgelopen, want hoelang duurt dat burgeroorlog al? Drie jaar, zoiets? Twee jaar?
Hij heeft al zoveel daden en moorden gepleegd en zoveel mensen ook vermoord.
Wat voor daden bedoel je dan?
Hij heeft z’n hele bevolking bijna uitgeroeid. Hij heeft honderdduizenden gewoon
vermoord. Kinderen, mensen die tegen hem waren, politieke tegenstanders dus eh,…hij
heeft ook chemische wapens gebruikt. Dat is toen destijds direct wereldnieuws
geworden. Toen hij chemische wapens heeft gebruikt om duizend man die die heeft
vermoord. Maar met conventionele wapens heeft hij honderdduizend mannen
vermoord.
Want jij zegt zelf, de gewapende strijd in Syrië tegen de regering van president Assad,
die vind ik goed. Maar dat is omdat hij volgens jou zijn volk uitmoordt.
Het is de strijd van het eigen volk tegen Assad. Dus zo moet je het neerzetten. Niet de
gewapende strijd…ja, het is een gewapende strijd dat de bevolking moet groeperen,
maar niet in de naam van jihad of van de islam.
Eigenlijk is het dus ook best wel een ingewikkeld concept. Een: de mensen die opkomen
tegen hun eigen regering. Dat vind jij positief, want die regering heeft het land
uitgemolken eigenlijk, de burgers.
Ja en ook vermoord. (man van Turkse herkomst)
56
Cognitieve test vragenlijst FORUM / Motivaction Arabische Herfst
Democratie
In het onderzoek van FORUM/Motivaction werd gepeild naar de attitudes van Nederlandse moslimjongeren
rond democratie in de Arabische landen. De bevindingen bij dit onderdeel, die er op neerkomen dat er bij de
jongeren grote steun is voor democratie en democratiseringsprocessen in de Arabische landen, droegen bij aan
de bedenkingen bij dit onderzoeksrapport. Het wekt immers verwondering dat zij zowel hoog scoren op
democratische waarden, als sympathie uiten ten aanzien van islamitische strijdgroepen zoals IS. De vragen
waarmee gepeild werd naar de houding van de jongeren ten opzichte van democratie, werden in de vragenlijst
van Motivaction als volgt geformuleerd:
12. Kunt u aangeven in hoeverre u het eens bent met de volgende stellingen.
Wanneer u met de muis op (i) gaat staan, verschijnt er een toelichting.
12.1.
Democratie zal de Arabische landen geen goed doen
12.2.
De Arabische landen zijn (nog) niet klaar voor democratie
12.3.
Democratie is essentieel voor de vooruitgang van een land
12.4.
De Arabische wereld kan lessen trekken uit hoe in Nederland de democratie werkt
12.5.
De EU en/of NAVO moeten een bijdrage leveren aan een goede overgang naar democratie in de
Arabische landen
12.6.
Ik ben democratie belangrijker gaan vinden door de gebeurtenissen in de Arabische landen en/of
Turkije
12.7.
Het is beter dat één leider alle beslissingen maakt voor een Arabisch land en/of Turkije, dan dat
het volk beslist door middel van een democratie
12.8.
Het is voor Arabische landen en/of Turkije beter dat religieuze leiders het land besturen dan het
volk
12.9.
De Arabische Liga (i) (i)een organisatie van 22 Arabische landen die in 1945 werd opgericht om
samenwerking tussen de lidstaten te bevorderen en de gemeenschappelijke belangen te
behartigen heeft de verantwoordelijkheid een bijdrage te leveren aan een goede overgang naar
democratie in de Arabische landen
12.10
Een kalifaat (i)Een staat die geregeerd wordt door een kalief is beter dan een democratie voor
de Arabische landen
-
Zeer oneens
Oneens
Niet eens, niet oneens
Eens
Zeer eens
Bij dit specifieke vragenblok hadden de wetenschappelijke experts nogal wat opmerkingen. Politicoloog Joop
van Holsteyn vindt dat de vragen te veel kennis vooronderstellen bij de respondenten. Voor dit blok geldt in
het bijzonder dat de vragen gecompliceerd zijn. Om te beginnen is de aanduiding ‘De Arabische landen’ te
breed en enigszins vaag: gaat dit over de Arabische wereld, zoals in eerdere vragen, wordt Noord-Afrika
meegerekend of enkel het Arabische schiereiland? Stelling 12.2 ‘ De Arabische landen zijn (nog) niet klaar voor
democratie’ heeft zowel betrekking op het heden als op het verleden. Stelling 12.5 ‘De EU en/of de NAVO
moeten een bijdrage leveren aan een goede overgang naar democratie in de Arabische landen’ is een
voorbeeld van een double-barreled stelling: de EU en de NAVO zijn heel verschillende instellingen met
verschillende missies en middelen. Van het in 12.9 genoemde ‘Arabische Liga’ kunnen we verwachten dat veel
respondenten niet weten wat dat inhoudt. (De experts die wel op de hoogte zijn, vinden dit een vreemde
stelling: de Arabische Liga bestaat grotendeels uit landen die zelf niet democratisch zijn, dus hoe zouden die
een bijdrage moeten leveren aan de overgang naar democratie?) Van Holsteyn stelde met betrekking tot dit
vragenblok: “Ik ben politicoloog, maar ik zou aarzelen om hier antwoord op te geven. De complexiteit van de
57
Cognitieve test vragenlijst FORUM / Motivaction Arabische Herfst
vragen haalt de validiteit van de meting onderuit. De informatie die erdoor gegenereerd wordt is moeilijk
interpreteerbaar,”.
Definitie van democratie
Deze opmerkingen van de experts indachtig, begonnen we dit blok vragen in de cognitieve interviews met het
stellen van vragen die peilen naar de interpretatie van het begrip ‘democratie’ door de geïnterviewden. De
eerste vraag was: ‘wat houdt ‘democratie’ volgens u in?’. Ook in de focusgroepen stelden we een vraag naar de
betekenis van democratie. Antwoorden die we optekenden waren:
‘Iedereen heeft hetzelfde recht’ (focusgroep met Turkse jongeren 18 – 25 jaar)
‘Dat mensen vrijheid hebben en basisrechten hebben’ (man van Koerdische herkomst)
‘De stem van het volk Ja, verkiezingen, dus de gekozen partijen, leiders die de volk gekozen
heeft. *…+ Dat ja, iedereens stem meetelt dus. En dat de gekozen leiders en partijen ook niet
[alleen] een deel van de bevolking vertegenwoordigen die ze gekozen hebben, maar gewoon de
hele bevolking eigenlijk tegemoet komen. Vrijheid om te demonstreren *…+ vrijheid van
meningsuiting.’ (man van Turkse herkomst)
‘Vrijheid van meningsuiting, tolerantie, een multiculturele samenleving waarbij verschillende
etnische groepen, mensen van verschillende geloofsovertuigingen wel allemaal met elkaar
kunnen leven en ook daarover kunnen spreken. En dat er keuzes gemaakt worden waarbij
iedereen wel de voorkeur voor een bepaalde keuze kan uiten (vrouw van Marokkaanse
herkomst)
Dat mensen inspraak hebben, dat een willekeurige burger iets te zeggen heeft over het bestuur
in een land. Dat zij grondrechten hebben en dat zij daarop kunnen terugvallen, dus dat ze de
vrijheid hebben en gelijkheid. Dat versta ik onder democratie.’ (vrouw van Turkse herkomst)
Alle informanten hebben een idee van wat democratie betekent; hoewel de precieze invulling die ze er aan
geven onderling verschilt, komt hun definitie van wat democratie inhoudt wel overeen met wat daar in
Nederland in het algemeen onder wordt verstaan. De jongeren zeggen ook vrijwel zonder uitzondering dat zij
Nederland zien als een goed werkende democratie.
(Moslim) minderheden in Nederland
Wat betreft de positie van minderheden in de Nederlandse samenleving merkt een aantal jongeren op dat er
wel vrijheid van meningsuiting is voor personen die de Islam bekritiseren, maar omgekeerd minder. Dit sluit
aan bij de antwoorden op vragen over de vertegenwoordiging van jonge moslims en hun standpunten in de
Nederlandse media die eerder aan bod kwamen (en met name hun visie over pro-Israëlische berichtgeving die
botste met hun kijk op het conflict in Israël/Palestina). We beluisteren in deze praktijktoets regelmatig geluiden
dat de jongeren het gevoel hebben dat de positie van moslims in Nederland achteruit gaat en dat ze zich slecht
vertegenwoordigd voelen in Nederlandse media en politiek. Voor wie erg kritisch luistert klinkt er ook iets van
deze zorg door in de definitie van democratie die hier boven wordt gegeven door de twee informanten van
Marokkaanse herkomst: beide leggen zij daarin de nadruk op een samenleving waarin iedereen volgens zijn
eigen voorkeuren kan leven.
I:
R:
Zijn er nog andere van dat soort rechten die erbij horen?
Nou, ik denk dat je ook kritiek kan uiten op de politiek en ook alles mag zeggen…
[binnen] de respectnormen, zeg maar.
58
Cognitieve test vragenlijst FORUM / Motivaction Arabische Herfst
I:
R:
I:
R:
I:
R:
I:
R:
I:
R:
En wat bedoel je daarmee? Zijn er bijvoorbeeld dingen in Nederland die gezegd worden
die over die grens heen gaan dan?
Ja, vooral wat Wilders zegt dus. Dat gaat wel meestal te ver, ja. *…+ maar ja, wat ie
allemaal roept over de islam is gewoon… dat ie altijd roept dat de islam een ideologie
is…
Dat vind je te ver gaan?
Dat vind ik al te ver gaan *…+ Dat zit je over het islam een oordeel te vormen, waar heel
veel mensen dus eh… of een geloof zeg maar hebben en een ideologie is toch meer een
gedachtegang wat ontstaan is door mensen. Dat is religie niet. En dan probeert ie de
status van islam af te waarderen naar een ideologie. Dat is vooral wat me dwars zit,
vooral.
*…+ is dat iets wat hij volgens jou dan wel of niet mag zeggen?
Ja, dat mag hij wel zeggen. Dat mag hij inderdaad wel zeggen, maar ook [binnen] de
fatsoensnormen.
Ja, oké. En wat bedoel je daar dan mee? Die fatsoensnormen?
Ja, hoe hij, hoe hij het overbrengt, dus. Hij kamt daar alle moslims wel over één kam,
dus alle Marokkanen ook vooral *…+ Dus hij kan kritiek uiten over islam, dat is normaal
dat je het er niet mee eens bent wat volgens de regels of de wetten van de islam, dat
kan je roepen. Dat mag ook.
Dus vrijheid van meningsuiting hoort daar ook bij, volgens jou, bij democratie, hoor ik
jou zeggen?
Dat klopt, dat klopt, maar dan heb ik een vraag terug. Als je iets over de Jodendom
zegt, dan is dat geen vrijheid van meningsuiting. (man van Turkse herkomst)
Democratie in de (rest van de) Arabische landen?
De meningen zijn echter verdeeld , wanneer gevraagd wordt of er in de Arabische wereld (buiten het eigen
herkomstland) democratieën te vinden zijn. Hierbij wordt vaak te kennen gegeven dat ze niet genoeg weten
over de politieke situatie in de meeste van die landen. Er worden een aantal landen genoemd waarvan men
denkt dat die een democratisch systeem hebben (Libanon, Egypte). Meestal wordt er wel bij vermeld, dat de
‘democratie’ van de Arabische landen een andere is dan de westerse democratie of wat daaronder in het
Westen wordt verstaan.
R:
Nee, ik ben niet zo, ik ben niet zo bekend met alle politieke begrippen of zo. Maar als
we het hebben over democratie en vrijheid en zo, dan is het heel erg subjectief, denk ik.
En wat het Westen geneigd is om te doen, is te zeggen dat hun democratie heel goed is
en alles wat er in andere landen is, of het nou democratie is of iets anders, dat is super
slecht. En ja, ik weet het niet. Ik denk dat het ook gewoon de samenleving zelf is, wat
beslist wat zij willen hebben, toch? En dat dat eigenlijk ook een vorm van democratie is.
Dus ik noem maar wat: als ze in Saudi-Arabië volgens de sharia willen leven, dan is dat
hun democratie. En ja, in welk opzicht moet je dat dan definiëren? Ik weet niet, ik ben
er niet zo goed in. (vrouw van Marokkaanse herkomst)
R:
Ik ben niet heel erg thuis in de Arabische wereld, maar op dit moment Irak niet, Iran
niet, Saudi Arabië niet of volgens mij een soort van, alleen mannen mogen daar volgens
mij stemmen. Er zijn denk ik niet veel landen die democratisch zijn daar op dit moment.
Hoewel we over de situatie in Egypte geen vragen stelden, werd door een aantal respondenten spontaan
verwezen naar de machtswissel tussen Morsi en Al Sisi. Dit is een situatie die de jongeren in verwarring brengt:
een democratisch gekozen leider wordt afgezet (uit angst voor een Islamitisch bewind), is de machtsovername
59
Cognitieve test vragenlijst FORUM / Motivaction Arabische Herfst
door Al Sisi eigenlijk geen militaire coup? Ze wijten de verwarring hier over zelf ook aan de manier waarop in de
westerse media over deze machtswissel wordt bericht. In de oorspronkelijke vragenlijst van Motivaction waren
ook stellingen opgenomen over deze machtswissel, met de toevoeging (voormalig generaal) bij Al Sisi.
Daardoor is de formulering niet meer neutraal te noemen, waardoor we de validiteit van deze set stellingen
dus in twijfel moeten trekken.
Reacties op de stellingen ten aanzien van democratie
12.1. Democratie zal de Arabische landen geen goed doen
Deze stelling wordt niet makkelijk gevonden door de respondenten. Er wordt veel geaarzeld, respondenten
blijven lang stil of lezen de vraag opnieuw. Een aantal respondenten die het niet weten, antwoordt met ‘niet
eens, niet oneens’ .
R:
I:
R:
12.1 Democratie zal de Arabische landen geen goed doen. Hm, even kijken... O ja, daar
moest je dus beantwoorden: zeer oneens, oneens, niet eens/niet oneens, eens of zeer
eens. Ja, ik denk dat ze in de Arabische landen ook aan democ...ja... Even kijken,
[mompelt] democratie zal de... [Korte stilte] Ja, ik zou niet weten waarom niet eigenlijk.
Hier zeggen ze van ‘het zal de Arabische landen geen goed doen’, maar ja, de eerste
vraag van wat er in me opkomt is: ja, waarom niet?
Dus dan ben je het eerder oneens met de stelling?
Ja. (vrouw van Marokkaanse herkomst)
R:
Pfff... Ja, het kan wel en niet goed, ja, het ligt er maar net aan hoe die mensen, ja, het is
heel moeilijk, want de een denkt zo en de ander denkt zo en de ander heeft er wel
behoefte aan en de ene weer niet. Niet eens en niet oneens. (...) (vrouw van Turkse
herkomst)
I:
R:
Democratie zal de Arabische landen geen goed doen.
Dan moet je nadenken. ‘Geen goed doen’ vind ik geen goede vraagstelling. Ik zou
gewoon ‘ goed doen’ zeggen en dat je dan kijkt wat je wil antwoorden. Nu moet ik
dubbel denken. Ik vind het heel verwarrend, want dat is met alle negatief gestelde
vragen, dat ik nog verder moet nadenken. Ik vind het geen goede vraagstelling, maar ik
ben het ermee oneens, want het zou ze wel goed doen. Dat beredeneer ik wel juist
volgens mij. (vrouw van Turkse herkomst)
De respondenten worden in verwarring gebracht door de negatieve formulering van de vraag. Zoals de vrouw
in het laatste citaat aangeeft: waarom niet gekozen voor de eenvoudigere formulering dat democratie de
Arabische landen goed zal doen. Overigens blijkt uit de motivatie van hun antwoord, dat een aantal jongeren
geen spanningsveld ziet tussen een islamitische regering en een democratie: ook islamitische leiders kunnen
democratisch gekozen zijn. Dat werpen ze ook op bij stelling 12.8. Dat geeft aan dat we bij de interpretatie van
‘eens’ en ‘zeer eens’ antwoorden op deze vraag, er niet automatisch vanuit kunnen gaan dat ze een religieuze
leider verkiezen boven democratie, of dat het een stellingname is tegen democratie.
Ook blijkt uit de antwoorden dat een aantal respondenten bij het in de stelling aangeduide gebied ‘de
Arabische landen’ een ander, kleiner gebied voor ogen heeft dan bij het eerder gebruikte ‘de Arabische
wereld’. We weten niet of alle respondenten dat op dezelfde manier doen. We weten met andere woorden
niet over welk gebied ze het precies hebben wanneer ze de vragen beantwoorden en of dit overeenkomt met
het gebied dat de onderzoekers voor ogen hadden toen ze de vragen opstelden.
60
Cognitieve test vragenlijst FORUM / Motivaction Arabische Herfst
R:
Democratie zal de Arabische landen geen goed doen. Zeer eens [beantwoordt de volgende
twee stellingen. Bij stelling 12.3 keert de respondent terug op antwoord op stelling 12.1] Ja
[twijfelt]. Even weer 1 de Arabische landen, dan denk ik gelijk aan Saoedi-Arabië, of Irak, Iran,
maakt ook niet uit. Eigenlijk weet ik niet eens wat voor antwoord ik hierop moet geven. Ja,
democratie het komt niet goed, hoe hun werken. Maar ja, in Iran, Irak en Saoedi-Arabië, de
rijke oliesjeiks en de familie daarvan is wel heel erg rijk, die niet eens werken, maar al die
anderen zijn dan weer straatarm, die kunnen niet eens een brood halen. *…+ Ik denk dat
democratie zal de Arabische landen geen goed doen… vind ik niet eens, niet oneens, denk ik.
De Arabische landen zijn nog niet klaar voor democratie, dat vind ik wel eens, laat ik het zo
zeggen. (man van Turkse herkomst)
Veel jongeren geven als uitleg bij stelling 12.1 aan dat ze vinden dat democratie vrij ver afstaat van wat de
Arabische landen nu kennen als politieke praktijk.
12.2 De Arabische landen zijn (nog) niet klaar voor democratie
Deze stelling is wederom niet makkelijk te beantwoorden voor een aanzienlijk deel van de respondenten. Een
paar respondenten hebben het gevoel niet genoeg af te weten van de situatie in de Arabische landen om hier
over te oordelen. ‘Weet niet/geen mening’ is echter geen beschikbare antwoordcategorie bij deze vraag. Hun
aarzeling heeft mogelijk te maken met de manier waarop deze stelling is geformuleerd: als een ‘kennisvraag’
om de complexe situatie te beoordelen, een taak die veel kennis en politiek inzicht vooronderstelt bij de
respondent. De stelling is volgens hen niet geformuleerd op een zodanige manier dat goed naar een opinie
ergens over wordt gepeild.
R:
I:
R:
I
R:
12.2 Arabische landen zijn nog niet klaar voor democratie. Na, weet ik niet. Ik weet het
echt niet.
Ja, hier kan je dan weer niet...
Nee, is moeilijk.
...weet niet zeggen, maar je...
Ik weet niets van de Arabische landen. (vrouw van Turkse herkomst)
I:
R:
Ja. De Arabische landen zijn (nog) niet klaar voor de democratie.
Dat is hetzelfde als de eerste vraag. Ik weet niet of ze klaar zijn of niet. Wie ben ik om
dat te weten? Ik vind het niet echt een mening vraag. Dat is meer een kennisvraag.
Waarom zou je hier een mening over moeten hebben, over of ze klaar zijn voor de
democratie of niet? Dat is zo of niet, dus ik vind het eigenlijk niet een passende vraag
om iemands mening te peilen. (vrouw van Turkse herkomst)
I:
De Arabische landen zijn (nog) niet klaar voor democratie. Ja, ik denk dat je eerder bij
deze stelling kan zeggen, er moet nog een hoop gebeuren voordat de Arabische landen
werkelijk democratisch zijn. Nu klinkt het alsof ze met één knopje of één stapje al
meteen democratisch kunnen zijn. Zo is het ook niet gegaan in het Westen, dus deze
stelling is een beetje krom, als ik eerlijk mag zijn. Maar ja, ze zijn inderdaad nog niet
klaar, dat is wel waar. Eens. (vrouw van Turkse herkomst)
In de antwoorden van een aantal andere respondenten lijkt inderdaad te zijn gereageerd op de manier waarop
de vraag is geformuleerd. Daarom is het moeilijk in te schatten wat hun antwoord, hetzij ‘eens’ hetzij ‘ oneens’
op deze stelling, precies betekent.
R:
De Arabische landen zijn nog niet klaar voor democratie. Wat houdt hun tegen? Wat
zou die mensen tegenhouden om de vrouwen [deze respondent interpreteert
61
Cognitieve test vragenlijst FORUM / Motivaction Arabische Herfst
I:
R:
I:
R:
I:
R:
I:
R:
democratie vooral als ‘meer bewegingsvrijheid voor vrouwen in de Arabische landen+
*…+
En heb je dan, wat houdt je tegen?
Ja, wat houdt u als Arabisch land tegen om democratisch te worden?
Dus dan ben je het eigenlijk oneens met de stelling…? Want je zegt dat zou zo maar
kunnen, maar ze moeten willen?
Ja, ze moeten willen. Ja, want, het is echt de cultuur die zoiets heeft van, als we de
vrouwen te veel vrijheid geven dan zal dit en dat gebeuren. Heel jammer. Dat ze daar
macht over kunnen hebben. (vrouw van Marokkaanse herkomst)
*…+ dus daar zei je bij stelling 12.2: De Arabische landen zijn nog niet klaar voor
democratie. Daar was je het niet mee eens, je vroeg: waarom zouden ze nog niet klaar
zijn? Dus voor jou zou dat wel kunnen?
Ja, het zou wel kunnen, ja.
En je bent, je hebt wel het idee van het zou goed zijn dat er meer democratie komt.
Ja, zeker, ja. (vrouw van Marokkaanse herkomst)
De andere respondenten antwoorden op deze stelling vooral ‘eens’ omdat ze om diverse redenen vinden dat
de Arabische landen nog een ontwikkeling door hebben te maken, vooraleer de democratie er kan worden
ingevoerd. Dat heeft vooral te maken met het feit dat de bevolking nog niet gewend is aan de vrijheden die de
basis vormen van democratie. Ze zou daar nog niet op een verantwoordelijke manier mee om kunnen gaan. De
redenering is: democratie (vooral in de betekenis van: meer democratische vrijheden) zou goed zijn voor de
Arabische landen, maar moet geleidelijk aan worden ingevoerd.
R:
12.2 Nou, Arabische landen zijn (nog) niet klaar voor democratie. Daar ben ik het wel
mee eens. Dat het geleidelijk moet. Maar het ligt er ook aan welke landen ze bedoelen
met ‘Arabische landen’. Ieder land heeft zo zijn eigen geschiedenis en sommige landen
zouden wel klaar zijn voor democratie, dus ik vind het eigenlijk een beetje een lastige
vraag. (vrouw van Marokkaanse herkomst)
R:
[twijfel]. Een wat lastige vraag. Ik denk dat de democratie op zich goed is maar
Arabische mensen hebben een bepaald gedachtegoed. Dus het is heel lastig om in een
(1) keer te bedenken van okee, je hebt een land dat geen democratie gewend is en dat
gaan we democratie geven. Ik denk dat mensen daarmee heel veel moeite zullen
hebben maar dat ook op een verkeerde manier gaan gebruiken. Dus of het of het …
Hen geen goed doet weet ik niet. En of het hen goed zal doen weet ik ook niet. Ik denk
dat zoiets geleidelijk moet gebeuren.
*…+ Nee, je zegt… Je hebt het over een Arabische mindset en wat moet ik me daar bij
voorstellen of of heb je daar een…
[twijfel] Ik denk dat over het algemeen dat de Arabische wereld over het algemeen
meer corrupt is dan de Westerse wereld dus vooral daarop doelend.
Hmm. Ja, ja. Ja, dat is iets wat niet goed te rijmen is met democratie?
Nee. Dat betekent [niet] dat het Westen helemaal [niet] corrupt is, maar ik denk wel in
mindere mate. Ik weet het eigenlijk niet. (vrouw van Marokkaanse herkomst)
I:
R:
I
R:
12.3 Democratie is essentieel voor de vooruitgang van een land
Deze stelling is beduidend makkelijker te beantwoorden. Ook voor de kritische respondenten is deze duidelijk
en vraagt ze naar een mening. Een respondente beantwoordde deze vraag ook als een ‘kennisvraag’, met ‘niet
62
Cognitieve test vragenlijst FORUM / Motivaction Arabische Herfst
eens, niet oneens’ omdat “er misschien landen bestaan die geen democratie hebben en waar het ook goed
gaat”.
12.4. De Arabische wereld kan lessen trekken uit hoe in Nederland de democratie werkt
Deze stelling is door een aantal respondenten geïnterpreteerd als een vraag over de werking van de
Nederlandse democratie, en door anderen als ‘zou een democratie naar Nederlands model goed zijn voor de
Arabische wereld’. De laatsten antwoorden doorgaans dat het Nederlandse model niet per definitie kan
worden geëxporteerd en zeker niet naar de Arabische wereld. Wat werkt in Nederland, werkt niet per definitie
elders.
R:
12.4: De Arabische wereld kan lessen trekken uit hoe in Nederland de democratie
werkt. Ja, niet eens, niet oneens. Want je hebt toch te maken met culturele normen en
waarden en geografische factoren in een land en er is ook geschiedenis. De democratie
in Nederland dat was, ik weet eigenlijk niet meer wanneer democratie in Nederland
kwam, maar dat zijn toch hele andere tijden dan nu. Maar ze kunnen wel misschien, ja,
kijken hoe zo’n rijk, zo’n staat, zo’n hoe noem je dat, zo’n rechtssysteem in elkaar
steekt. Daarom kan je wel kijken, maar niet klakkeloos overnemen, wat wel eens wordt
beweerd dat dat in Turkije is hoe het gebeurt. Dat ze sommige wetten gewoon
klakkeloos overnemen uit een paar Europese landen. Ik had ook zo’n mevrouw die ging
over alcoholbeleid, ja, die was daar eigenlijk helemaal niet blij mee. Die zei het ook van,
je hebt daar andere, dat is contextafhankelijk, en je kan niet zomaar dingen klakkeloos
overnemen en in een andere wet, in een ander land uitvoeren. Dat is ja, het is geen
copy/paste systeem in je computer…Dus, ik ben niet oneens, niet eens. (vrouw van
Turkse herkomst)
Omdat deze vraag betrekking heeft op Nederland, is hij voor de meeste respondenten wel goed te
beantwoorden. Ook als ze weinig weten over de Arabische wereld, weten ze wel iets over Nederland. Dat heeft
er waarschijnlijk toe geleid dat ze hun oordeel over deze stelling enkel baseren op hun impressie van de
Nederlandse democratie.
I:
R:
I:
R:
R:
De Arabische wereld kan lessen trekken uit, of moet een voorbeeld nemen aan hoe in
Nederland de democratie werkt?
Ik vind het zeg maar een beetje, eh, dat er zo gesteld wordt van, ja, weet je, die
Arabische landen kunnen er helemaal niks van en Nederland is echt supergeweldig. En
wat ook wel zo is, hoor. Nederland is ook wel...
Ha, supergeweldig, haha.
Ha, ja, vind ik zelf. Maar het is een beetje, het lijkt wel alsof er in de vraag al een
bepaalde mening is gevormd. Plus, ook weer ‘de Arabische wereld’. Ja, wie? Wie dan?
Dus dat eh... Maar ik vind het wel een beetje een subjectieve vraag. (vrouw van
Marokkaanse herkomst)
Nou. [stilte] Ik weet niet of Nederland het nou heel erg goed doet als democratisch
land. Hoe lang ehh… Hoe lang is het geleden dat we een regering hebben gehad die is
63
Cognitieve test vragenlijst FORUM / Motivaction Arabische Herfst
blijven zitten? Dus ik denk niet dat Nederland het juiste model is om eh… Ik zou hierop
antwoorden oneens eigenlijk. (vrouw van Marokkaanse herkomst)
12.5 De EU en/of NAVO moeten een bijdrage leveren aan een goede overgang naar democratie in de Arabische
landen
Stelling 12.5 heeft er weer onder te lijden, dat ze erg complex is. Van de EU hebben de meeste nog wel een
voorstelling, van de NAVO is dat veel minder het geval.
R:
12.5 De EU en/of NAVO moeten een bijdrage leveren aan een goede overgang naar
democratie in de Arabische landen. [stilte] Niet eens, niet oneens. Niet echt een mening
over. (vrouw van Marokkaanse herkomst)
De stelling is dus dubbelloops, of zelfs ‘tripelloops’: een aantal respondenten reageert op het idee in deze
stelling dat een buitenstaander zich inmengt in de politiek van de Arabische landen. Zelfs wanneer ze voor
democratisering van de Arabische landen zijn, zijn een aantal respondenten van mening dat die ontwikkeling
moet komen vanuit de bevolking van de Arabische landen zelf. Dat wil zeggen dat deze stelling niet alleen peilt
naar de specifieke rol van de twee genoemde instanties, maar ook naar de opvattingen van de respondent over
interventie van buitenaf.
R:
12.5 De EU en/of NAVO moeten een bijdrage leveren aan een goede overgang naar
democratie in de Arabische landen. Dat kan, maar ze kunnen het dan verkeerd
opvatten, zo van, wat bemoeien jullie je met ons? Maar het kan ook, ja, ik weet niet,
het kan ook goed uitpakken, maar ik, ja, ik denk het niet, want ze moeten het gewoon
zelf doen, snap je? Dus eh, ik ben het er niet, eh, mee eens. [Mompelt] Dus oneens.
(vrouw van Turkse herkomst)
I:
V12.5: De EU of NAVO moeten een bijdrage leveren aan een goede overgang naar
democratie in de Arabische landen.
Ik denk dat de EU er sowieso heel weinig mee te maken heeft. Want de Arabische
wereld is de Arabische wereld en niet de Europese Unie. De NAVO daarentegen… *stilte+
Kan misschien wel een beetje helpen.
En waarom dan wel?
Omdat zij. Ik weet het niet zo goed. Ik weet helemaal niet hoe dat systeem werkt. Wie
zijn er allemaal lid van? Iedereen? Behalve Palestijnen…Of is dat niet doorgegaan? Ik
kan me herinneren dat er een stemming was en dat Amerika toen een land had
bedreigd en dat ze toen gestemd hadden, dus hoe democratisch dat is, dat is maar de
vraag. Lastig. Misschien moet de Arabische Liga wat doen met de NAVO. Ja, nee, dus…
Ja, dus je vindt deze stelling ook eigenlijk best moeilijk? Je hebt dan de EU aan de ene
kant en de NAVO aan de andere kant. Maar bij de EU zei je vrij beslist van: “Nee…”
Die hebben er niks mee te maken. Laten die Europa maar op orde brengen, hè. Wat al
niet heel soepel gaat. Ik heb natuurlijk makkelijker praten als student, ik zit er niet.
Maar ehh… Ja, ik denk niet dat de EU zich daar ook nog mee moet gaan bemoeien,
daar heb je andere organisaties voor. Ehh… Ik weet het niet. Ik denk dat ik zou hebben
aangestreept niet eens en niet oneens. Hmm. Omdat je het eigenlijk niet goed kan
beslissen op basis van deze stelling. En wat bedoel je dan met goede overgang? Hoe zie
je dat voor je? (vrouw van Marokkaanse herkomst)
R:
I:
R:
I:
R:
12.6 Ik ben democratie belangrijker gaan vinden door de gebeurtenissen in de Arabische landen en/of Turkije
64
Cognitieve test vragenlijst FORUM / Motivaction Arabische Herfst
Deze stelling is op een ingewikkelde manier geformuleerd, vinden respondenten. Ze kunnen er doorgaans een
duidelijk antwoord op formuleren, maar net als bij andere stellingen in het blok weten we zonder bijkomende
uitleg niet waar hun antwoord betrekking op heeft. We zien respondenten wiens opvattingen over democratie
eigenlijk overeenkomen, tegenstrijdige antwoorden geven op deze stelling. Sommigen antwoorden
bijvoorbeeld ‘oneens’, niet omdat ze democratie niet belangrijk vinden, maar omdat ze het altijd al belangrijk
vonden. Anderen antwoorden ‘eens’ omdat ze democratie belangrijk vinden, los van het feit of ze er meer over
zijn gaan nadenken door de gebeurtenissen in het Midden-Oosten. Een respondente antwoordt ‘oneens’
omdat ze weinig belangstelling heeft voor de situatie in de Arabische landen en Turkije en ze een beetje
verveeld raakt met de vragenlijst. Het is kortom niet helder welke attitude hier precies is gemeten. De vraag
had geprofiteerd van een eenvoudigere formulering als ‘Ik vind democratie belangrijk’
I:
R:
R:
I:
R:
R:
I:
R:
I:
R:
I:
R:
I:
R:
Wat vind je van die stelling zoals die is geformuleerd in 12.6. Je moest er ook even over
nadenken, volgens mij?
Nee, ik las het verkeerd. Ik dacht, er moet toch staan ‘ik vind democratie’, maar later
pas snapte ik ... (vrouw van Marokkaanse herkomst)
12.6 Ik ben democratie belangrijker gaan vinden door de gebeurtenissen in Arabische
landen en/of Turkije. Eh, oneens.
En waarom oneens?
Ik vind het altijd al belangrijk, ik heb het altijd al belangrijk gevonden, dus niet zo, het
heeft het niet zozeer beïnvloed. (vrouw van Marokkaanse herkomst)
12.6 Ik ben democratie belangrijker gaan vinden door de gebeurtenissen in de
Arabische landen en/of Ara.. of in Turkije, oneens.
En waarom zeg je ‘oneens’ hier?
Ehm, ik blijf gewoon bij mijn standpunt dat ik eh... Het interesseert me gewoon niet. Ik
vind het gewoon niet leuk.
Nee, maar omdat je, omdat je eigenlijk zei, je bent eigenlijk redelijk positief over
democratie...
Ja, klopt.
...en is het dan van, ja, ik vond eigenlijk al belangrijk, dus ik ga het niet belangrijker
vinden...door dat?
Ja, het is gewoon...het ligt heel neutraal, maar...ik bedoel, hoe het in Nederland
allemaal gaat vind ik supergoed, qua studiefinanciering, qua zorg, eh, qua eh, wegen
die we hier hebben, weet je wel... En, eh, even kijken, ook bijvoorbeeld op
gehandicaptenzorg... vind ik ook echt supergoed, maar het komt gewoon puur, het zijn
ook dingen die ik weet, omdat ik hier leef.
Mm-hm, omdat je hier leeft. En eigenlijk zeg je een beetje van, eh, wat daar gebeurt,
dat moeten ze zelf weten, haha.
Inderdaad, ja, dat boeit me niet, want ik kom er nooit. (vrouw van Turkse herkomst)
12.7 Het is beter dat één leider alle beslissingen maakt voor een Arabisch land en/of Turkije, dan dat het volk
beslist door middel van een democratie
In deze stelling wordt als het ware de dictatuur gezet tegenover de democratie. Wanneer we uitgaan van de
abstracte, theoretische definities van deze twee regeringsvormen is dit een vrij eenduidige stelling. Echter, juist
de nasleep van de Arabische lente in de landen van de Arabische wereld laat zien dat de overgang van een
dictatuur naar een nieuw politiek systeem als een democratie, gepaard kan gaan met politieke onrust,
burgeroorlog, chaos en geweld. Zelfs in het Nederlandse politieke debat wijzen bepaalde partijen er op dat het
afzetten van een dictator onwenselijke gevolgen kan hebben in de vorm van oorlog en het aanzwellen van de
65
Cognitieve test vragenlijst FORUM / Motivaction Arabische Herfst
vluchtelingenstroom uit deze gebieden. Dat maakt de reacties van de respondenten op deze stelling moeilijk te
interpreteren. Hun antwoorden en motivatie van de antwoorden weerspiegelen de twijfels die ook leven in de
Nederlandse publieke opinie, die te maken hebben met de oorlog die kan ontstaan bij een opstand tegen een
dictator.
R:
I:
R:
I:
R:
R:
I:
R:
12.7 Het is beter dat een leider alle beslissingen maakt voor een Arabisch land, dan dat
het volk beslist door middel van democratie. Ja. Ik denk dat als je dit, eh, dit krijgt dat
er dan inderdaad minder ophef zal ontstaan.
Als je één leider hebt?
Als je één leider hebt, ja. Die gewoon, eh, de beslissingen maakt. Dus daar ben ik het
wel mee eens.
En dat is, eh, dat is denk jij beter voor een Arabisch land dan dat je, eh, een volk, dat
het volk moet gaan stemmen en, eh, dat je verschillende partijen krijgt?
Ja. Want als je dat gaat doen, dan krijg je inderdaad juist partijen. De één is er wel voor
en de ander is ertegen...Dan krijgen ze op die manier, ja...natuurlijk wel ruzie (vrouw
van Marokkaanse herkomst)
Het is beter dat één leider alle beslissingen maakt voor een Arabisch land en/of Turkije
dan dat het volk beslist door middel van een democratie. [twijfelt] Dat is een lastige.
Kijk, één leider zal beslissen, dat betekent dan, je hebt leiders die dictators zijn en je
hebt leiders die eigenlijk Sultans zijn, zou ik zeggen. Maar ja, als het volk in zijn eigen
land niet kan kiezen wat hij wil, dan is het ook weer niet goed. Maar ja, als de ene dit
wil en de andere wil weer het andere, dan heb je weer een oorlog tussen de burgers. Ja,
zal je dan wel of geen democratie doen. *…+
En een Sultan is voor jou een goede leider, maar je kan ook een dictator krijgen zoals
Assad, Sadam Houssein.
Ja, Assad, Sadam Houssein, dat waren dictators. En de Sultans van het Ottomaanse Rijk
dat waren gewoon de goede mensen. (man van Turkse herkomst)
12.8 Het is voor Arabische landen en/of Turkije beter dat religieuze leiders het land besturen dan het volk
Op deze stelling zijn heel uiteenlopende antwoorden gegeven. Zoals eerder opgemerkt vinden sommige
respondenten dat religieuze leiders ook door het volk verkozen kunnen worden. Jongeren van Turkse herkomst
verwijzen in hun antwoord op deze stelling wel eens naar Erdoğan als een voorbeeld van iemand die regeert
vanuit zijn Islamitische normen en waarden. Blijkbaar associëren zij het idee van een ‘religieuze leider’ ook met
een moslimpartij of politicus.
R:
I:
R:
R:
Het is voor Arabische landen en/of Turkije beter dan religieuze leiders het land besturen
dan het volk. Zeer eens. Met leiders bedoel ik dan geen Imams of kalifaten. Dan bedoel
ik gewoon een president die wel een goed Moslim is en alles weet over de Islam, alle ins
en outs en dat.
Zo iemand als Erdoğan bijvoorbeeld.
Precies. Ja en alle ander Sultans die voor hem waren gewoon. Kijk, de koning van
Saoedi Arabië die kan zich gewoon Moslim noemen, alleen ik zie hem niet zo. Ik zie hem
meer als iemand die hondje van Engeland, precies gezegd. (man van Turkse herkomst)
12.8 Het is voor Arabische landen en/of Turkije beter dat religieuze leiders het land
besturen dan het volk: nou, dat is echt een kromme vraag eigenlijk, hè? Dan vraag ik,
hier staat, ja, het is voor Turkije beter dat religieuze leiders het land besturen dan het
volk… zou het beter of, het is voor Turkije beter dat leiders, dus politieke leiders het
66
Cognitieve test vragenlijst FORUM / Motivaction Arabische Herfst
land besturen dan het volk, dus, hierin staat eigenlijk dat een politieke leider niet
religieus mag zijn. Ondanks dat ie gekozen is of niet. (man van Turkse herkomst)
12.9 De Arabische Liga De Arabische Liga (i) (i)een organisatie van 22 Arabische landen die in 1945 werd
opgericht om samenwerking tussen de lidstaten te bevorderen en de gemeenschappelijke belangen te behartigen
heeft de verantwoordelijkheid een bijdrage te leveren aan een goede overgang naar democratie in de Arabische
landen
De meeste respondenten hebben amper enige notie van wat de Arabische Liga is. Op basis van de geboden
uitleg, denken verschillende onder hen dat het een soort ‘EU’ van de Arabische landen is. Vanuit dat standpunt
– iets als de EU maar dan van de Arabische landen – zien ze het wel als een goed iets dat de Arabische Liga zich
in zou spannen voor de democratisering van de Arabische wereld.
R:
12.9 De Arabische Liga, een organisatie van 22 Arabische landen die in 1945 werd
opgericht om samenwerking tussen de lidstaten te bevorderen en de
gemeenschappelijke belangen te behartigen, heeft de verantwoordelijkheid een
bijdrage te leveren aan een goede overgang naar democratie in de Arabische landen.
Hm, even kijken, ja, ben ik ’t mee eens. Al helemaal als het al echt vanaf 1945 is
opgericht en, en dat ze dus al die jaren al zo’n samenwerking hebben...dan mogen ze
inderdaad wel verantwoordelijkheid inderdaad nemen. (vrouw van Marokkaanse
herkomst)
R:
12.9 De Arabische Liga... Zo, nou word ik wel een beetje duizelig van die vraag, hoor.
Even kijken. Ik vind het echt een hele lange vraag. [Korte stilte] Oké, de Arabische Liga,
uiteindelijk, heeft de verantwoordelijkheid een bijdrage te leveren aan een goede
overgang naar democratie in de Arabische landen. [Lange stilte] Ja. Eens.
En, weet jij wat dat is, de Arabische Liga? Ben je daarmee bekend?
Nee, ik moet, het eerste wat in mij opkwam was de Arabische Liga in Vlaanderen.
O ja, de AEL daar?
Ja. Dat wordt ook wel de Arabische Liga genoemd, dus...dat was het eerste wat in mij
opkwam. De Arabische Liga, Liga is een soort van EU, alleen dan van de Arabische
landen. Maar volgens mij wordt er niet zo, ik heb niet zo het gevoel dat er echt wat
mee gedaan wordt of iets dergelijks, dus eh...ze zouden misschien wat meer kunnen
praten met elkaar, wat meer kunnen doen eigenlijk om, eh, om meer democratie te
creëren. (vrouw van Marokkaanse herkomst)
I:
R:
I:
R:
I:
R:
I:
R:
De vraag over de Arabische Liga. De Arabische Liga heeft verantwoordelijkheid een
bijdrage te leveren aan de goede overgang naar democratie in de Arabische landen.
Daar ging je heel erg twijfelen bij die vraag.
Ik wist niet precies wat Liga was.
Dan staat daar een informatiedingetje bij: een organisatie van 22 Arabische landen die
in 1945 werd opgericht om samenwerking tussen de lidstaten te bevorderen en de
gemeenschappelijke belangen te behartigen.
Is dat een soort Navo van Arabische landen? Ik weet niet wie het zijn, dus ik kan er
eigenlijk geen antwoord op geven. Als je niet weet wie ze zijn, kun je ook niet zeggen of
67
Cognitieve test vragenlijst FORUM / Motivaction Arabische Herfst
je dat vindt of niet. Misschien zijn ze heel erg tegen en dan kun je hier wel antwoord op
geven, maar ik vind dat deze vraag niet gesteld hoeft te worden of iedereen weet wat
de Liga is. Ik weet het niet, dus ik denk niet dat mijn omgeving dat weet. Een
organisatie van 22 landen, aan die informatie heb je helemaal niks. Dan kun je net zo
goed alleen maar een organisatie erachter zetten. Het zegt helemaal niks wat er staat
over de Arabische Liga. Gaan ze over vrede of over democratie of over ontwikkeling? Ik
weet niet, ik vind het heel raar dat ze het hierover hebben. (vrouw van Turkse
herkomst)
12.10 Een kalifaat (i)Een staat die geregeerd wordt door een kalief is beter dan een democratie voor de Arabische
landen
Een aanzienlijk deel van de respondenten geeft ook bij deze vraag aan niet te weten wat een kalifaat is.
Algemene indruk ten aanzien van de stellingen over democratie
Respondenten hebben allen een basaal begrip van wat democratie inhoudt. Het valt wel op dat ze van alles
onder het begrip scharen, van de stem van het volk tot bewegingsvrijheid voor vrouwen en het bestaan van
een sociaal vangnet. De zeer diffuse invulling van dit begrip maakt daarom dat stellingen omtrent democratie
niet bij iedereen het zelfde meten. Iedere respondent hanteert namelijk en enigszins eigen invulling van het
begrip democratie.
Wij stellen verder vast dat dit vragenblok bleek over het algemeen (te) moeilijk is te beantwoorden voor de
respondenten. Er werd veel geaarzeld en getwijfeld. Velen gaven aan niet genoeg op de hoogte te zijn van de
politieke systemen van landen in de Arabische wereld, om zich een goed oordeel te vormen over de stellingen.
Desalniettemin geven velen een antwoord, wellicht omdat de antwoordcategorie ‘weet niet/geen mening’
ontbreekt. Een enkele keer kwam het voor dat een respondent weigerde een antwoord te geven omdat de
stelling te complex wordt bevonden.
Steun voor groepen die strijden in naam van de Jihad
In de vragenlijst van het FORUM/Motivaction onderzoek wordt middels vraag 8 gepeild in hoeverre er steun
bestaat voor strijdende groepen in Syrië en Irak van Islamitische signatuur. De vraag is hier onder weergegeven.
8. In hoeverre bent u het eens met de volgende stellingen? De stellingen hebben betrekking op de
groepen die in naam van de Jihad (i) (Jihad is de heilige strijd voor de normen en waarden van de Islam)
strijden in de Arabische landen (zoals Syrië en Irak).
Wanneer u met de muis op (i) gaat staan, verschijnt er een toelichting.
8.1. Ik maak me zorgen over de toename van groepen die in naam van de Jihad strijden in de
Arabische landen
8.2. Het is goed dat deze strijdgroepen zorgen voor verandering
8.3. Het geweld dat deze strijdgroepen gebruiken tegen niet gelovigen of anders gelovigen vind ik
verkeerd
8.4 Ik vind het goed dat er steun is van Nederlandse moslims voor groepen zoals IS (voorheen
ISIS/ISIL)
8.5. Mensen hebben het recht om te demonstreren vóór IS (voorheen ISIS/ISIL)
-
Zeer oneens
Oneens
Niet eens, niet oneens
Eens
Zeer eens
68
Cognitieve test vragenlijst FORUM / Motivaction Arabische Herfst
In deze vraag wordt geen onderscheid gemaakt tussen IS en andere groepen die strijden in naam van de Jihad.
In stellingen 8.1 tot en met 8.3 wordt IS niet specifiek genoemd, maar in stellingen 8.4 en 8.5. wel. Het is niet
duidelijk in hoeverre de onderzoekers ook IS impliceren in de stellingen 8.1 tot en met 8.3. Dat is relevant,
omdat uit de eerdere antwoorden die de geïnterviewden van de cognitieve test gaven, blijkt dat ze een scherp
onderscheid maken tussen IS en andere strijdgroepen (van Islamitische signatuur). In onderstaande citaat
geven we weer op welke criteria ze de groepen beoordelen om te beoordelen of de strijd die ze voeren en de
manier waarop wel en niet gelegitimeerd zijn.
I1:
TJ7:
TJ3:
TJ7:
TJ4:
TJ7:
TJ2:
I1:
TJ2:
TJ7:
I1:
TJ7:
TJ6:
TJ7:
TJ4:
En zijn er ook groepen in Syrië waar je van denkt “Dat vind ik een gerechtvaardigde
strijd”?
Een groep is voor mij negatief als ie zijn ideologie oplegt aan de ander. Dus: jij moet
geloven wat ik geloof, anders is het niet goed, gaan er slechte dingen gebeuren. Dan is
voor mij een groepering geen zuivere koffie meer.
Dus jij moet het als het ware als een stroming zien. Je mag je erbij toevoegen of niet,
het is aan jou de keus.
Ja, dat. Maar dat gebeurt heel weinig in die landen. Het is vaak van “dit is de waarheid
en dit is niets meer dan de waarheid”, en dan… anders ben je er geweest.
Of je bent voor of je bent tegen.
Ja, er is geen middenweg. Je sluit je aan of we maken je dood zo is het wel. Dat is het
beeld dat ik heb.
Wat jij zegt zie ik ook vooral terug bij ISIS. Bij Hamas zie ik dat niet echt. Zoals [x] zei, zij
hebben echt één doel zeg maar, dat is hun land terugkrijgen. En in Syrië heb je ook een
groepering, weet ik een de naam niet van. Het Vrije Syrië Leger of zo.
Het Vrije Leger van Syrië.
Ja. Die strijden dus tegen Assad. Die verdedigen eigenlijk ook een beetje zichzelf, dus
hun doel is ook wel bekend. Als zij zichzelf niet verdedigen worden ze zo afgemaakt.
Dus het doel van Hamas is hun land en van Syrië is verdediging, maar ISIS… ja, wat is
hun doel?
Ik vind het moeilijk om onderscheid te maken, steun betuigen aan een bepaalde
groepering, ik vind het zo…
Je vindt het heel ingewikkeld.
Ik kan me niet inbeelden, hoe kan je steun betuigen aan een bepaalde groep als daar…
Maar dat is denk ik omdat je niet precies kan weten wat ze allemaal hebben gedaan.
Exact. Ik weet dat niet, wat hebben ze dan gedaan? Het is zo abstract allemaal.
Als je in je land woont, wij wonen hier in Nederland en wij worden aangevallen, wij
verdedigen onszelf, dan ben jij een burger van je land en je verdedigt jezelf tegen je
buitenlandse troepen bijvoorbeeld. En over Syrië, als ze het hebben over mensen die
daar wonen, die hun land willen verdedigen, die hun huis willen verdedigen, dat is
inderdaad een kleine Jihad en dat is heel wat anders dan dat je daar vanuit het
buitenland gaat komen om rakelings zonder te weten wie of wat de tegenstander is om
dan neer te schieten, dat is heel wat anders. Het is een enorme beperkte vraagstelling
en het is heel suggestief ook. (focusgroep met jongeren van Turkse herkomst, 18 – 25
jaar)
De jongeren in bovenstaand citaat – en we beluisteren een vergelijkbaar geluid in de andere focusgroepen en
cognitieve interviews – maken onderscheid tussen verschillende strijdgroepen die in de Arabische wereld actief
zijn. In een aantal gevallen kan gewapende strijd gerechtvaardigd zijn: als het gaat om zelfverdediging of het
verdedigen van je familie of land tegen aanvallers Dan moet de strijd ook gevoerd worden volgens de
‘Islamitische spelregels’ voor de oorlog die we eerder al bespraken. Daar horen verder bij: geen excessief
geweld gebruiken, geen geweld gebruiken tegen onschuldigen (vrouwen en kinderen), je vijand een uitweg
69
Cognitieve test vragenlijst FORUM / Motivaction Arabische Herfst
bieden, je vijand waarschuwen dat je geweld gaat gebruiken (oorlogsverklaring) en krijgsgevangenen humaan
behandelen. Op basis van deze regels zien ze IS in ieder geval als een ‘klasse apart’: IS volgt deze ‘spelregels’
niet. Het onderscheid dat ze maken heeft gevolgen voor alle vragen die gaan over groepen die strijden in naam
van de jihad. Zodra daar de toevoeging ‘zoals IS’ aan wordt gekoppeld, is de vraag voor de jongeren
dubbelloops. Tegen het eind van het citaat nemen de respondenten al een voorproefje op vragenblok 9 over
jongeren die vanuit Nederland naar Syrië of Irak afreizen om daar mee te vechten: dat vinden ze niet legitiem,
omdat ze niet vinden dat deze jongeren zichzelf of hun volk verdedigen. Met andere woorden, ze trekken ook
een grens tussen jihadstrijders van ginds en jihadstrijders van hier. Deze redenering vinden we terug in de
antwoorden op de stellingen van vraag 8 en natuurlijk ook van vraag 9.
8.1 Ik maak me zorgen over de toename van groepen die in naam van de Jihad strijden in de Arabische landen
Op deze stelling is door veel jongeren gereageerd met ‘oneens’ omdat zij zich geen zorgen maken over wat in
de Arabische landen gebeurt. Het is voor hen een ‘ver van mijn bed’ gebeuren. Dat wil niet zeggen dat ze
daarmee ook de ‘ (toename van groepen) die in naam van de Jihad strijden’ goedkeuren. Zoals hierboven
aangegeven zijn er jongeren die dat doen, maar een groot aantal is afkerig van alle geweld en gewapende
strijd. Ook interpreteren een aantal respondenten deze vraag als dat ze betrekking heeft op personen die
vanuit Nederland naar Syrië en Irak reizen om mee te doen aan de Jihad. Het is wederom niet duidelijk welke
onderliggende attitude precies is gemeten met het antwoord op stelling 8.1.
I:
R:
R:
8.1 Ik maak me zorgen over de toename van groepen die in naam van de Jihad strijden
in de Arabische landen.
Ik heb moeite met, dat heb ik net al gezegd, Jihadi’s. Want dat zijn gewoon een stelletje
gekken die gewoon geen enkel nut op deze wereld hebben. Die niet kunnen nadenken,
die onwetend zijn. Die zich mee laten slepen, die gewoon hun eigen verstand niet
gebruiken. Ehh… Die zijn sowieso heel makkelijke prooi. Voor die groepen. Maar als we
het vanuit de Nederlandse benadering bekijken, dan zeg ik gewoon: “Ik maak me
zorgen om de toename van groepen…” Nee, ik maak me geen zorgen. Ze mogen van
mij elkaar afschieten. (vrouw van Turkse herkomst)
V8.1 Ik maak me zorgen over de toename van groepen die in naam van de Jihad
strijden in de Arabische landen. Oneens. Ik heb me er nooit zorgen om gemaakt. Ja. Ik
maak me meer zorgen om de moslims in Nederland dan om Jihadstrijders in de
Arabische landen. En dan als in, niet zozeer de radicaliserende jongeren, maar meer als
in zoals mensen zoals ik en mijn ouders en mijn vrienden en mijn familie, van hoe gaat,
hoe zal het er voor ons later uitzien naarmate dit soort ontwikkelingen juist steeds
meer toenemen en er steeds meer spanning zal zijn in de samenleving. Het klinkt
misschien egoïstisch, maar het is wel realistisch. Ik denk, ja, daar maak ik mij zorgen
om. (vrouw van Turkse herkomst)
8.2 Ik vind het goed dat deze groepen zorgen voor verandering
Het meest problematische woord in deze stelling is ‘verandering’ dat niet nader gespecificeerd wordt: het is
niet duidelijk op welke veranderingen de onderzoekers doelen. Verschillende respondenten merkten op dat
deze stelling heel positief is geformuleerd, omwille van de woorden ‘goed’ en ‘verandering’. Veranderingen
kunnen ten goede of ten kwade zijn, maar omdat niet wordt verduidelijkt in de stelling, om welke verandering
het gaat, wordt de invulling hiervan overgelaten aan de respondent. In principe, stellen de meeste, vinden ze
verandering een positieve term. Hoewel ze over het algemeen geneigd zijn te zeggen dat ze het soort
verandering dat deze groepen brengen niet goed vinden, voelen ze zich ‘op het verkeerde been’ gezet door de
70
Cognitieve test vragenlijst FORUM / Motivaction Arabische Herfst
positieve formulering van deze stelling. Het is niet uit te sluiten dat de formulering heeft bijgedragen aan een
groot aantal positieve antwoorden (zeer eens of eens) op deze stelling bij het Motivaction onderzoek.
I:
R:
Het is goed dat deze strijdgroepen zorgen voor verandering.
Dat is een beetje vreemd. Verandering is niet per se slecht, maar hoe ze het doen, daar
ben ik het niet mee eens. Als zij gaan en vredig strijden, dan ben ik het er misschien wel
mee eens. Wat is de verandering? Ik ben het er op zich niet helemaal mee oneens,
maar ik ben het niet eens met hoe ze het doen en dat ze ook echt vechten. Als ze met
verandering bedoelen: van alles een kalifaat maken, dan ben ik het er niet mee eens.
Verandering is heel abstract. Ik vind eigenlijk deze vraag niet goed. (vrouw van Turkse
herkomst)
I:
R:
8.2: Het is goed dat deze strijdgroepen zorgen voor verandering.
Nee, oneens. We hebben het nu over IS toch? Dat is even niet zo duidelijk. Over Jihadgroepen. *twijfel+. Ehh… Zoals het in het begin ging, met het doel om Assad af te zetten,
leek dat een positieve verandering. Maar ehhh… in de context waarin we nu zitten is de
verandering [die] ze proberen aan te brengen absoluut niet positief. (vrouw van
Marokkaanse herkomst)
Een aantal respondenten van de cognitieve test reageert op de stelling met ‘eens’ of ‘zeer eens’. In de
beredenering van hun antwoord zien we terug dat ze dan vooral doelen op de bijdrage die deze groepen
leveren aan de strijd tegen Assad. De jongeren in ons onderzoek maken een duidelijk onderscheid tussen IS en
andere groepen die in Syrië tegen Assad strijden. Het is mogelijk dat ten tijde van het Motivaction onderzoek,
nog niet dezelfde negatieve houding tegenover specifiek IS bestond en dat destijds inderdaad IS niet werd
onderscheiden van andere strijdgroepen in dat conflict. Ook zien we in de reacties terug dat een aantal
respondenten redeneert: als de groepen werken in naam van de Islam, kan het niet slecht zijn wat ze doen.
Deze antwoorden komen van jongeren die weinig afweten van de situatie in Syrië, die gelovig zijn en die
reageren op voor hen positieve termen in deze stellingen: jihad, goed en verandering.
8.3 Het geweld dat deze strijdgroepen gebruiken tegen niet gelovigen of anders gelovigen vind ik verkeerd
De jongeren vinden deze stelling helder en duidelijk. Dat komt met name door het gebruik van het woord
‘verkeerd’. Een paar respondenten geven expliciet aan dat ze deze helder geformuleerde vraag als een
‘verademing’ ervaren na alle eerder ‘ambigue’ (voor veel interpretaties vatbare) vragen die daarvoor kwamen.
In deze stelling zijn ook verschillende termen opgenomen die een eerder negatieve lading hebben voor de
jongeren: ‘geweld’, ‘strijdgroepen’ en ‘verkeerd’. Dit kan ervoor hebben gezorgd dat degenen die er weinig van
af weten, hierdoor hun mening over de stelling hebben laten beïnvloeden: dat ze de daden van de
strijdgroepen hierdoor sterker afkeuren.
R:
I:
R
R:
8.3 Het geweld dat deze strijdgroepen gebruiken tegen niet-gelovigen of andere
gelovigen vind ik verkeerd. [Korte stilte] Ja, inderdaad, dat ze dus gewapend zijn, dat
vind ik inderdaad wel verkeerd. Maar dat ze dan voor, eh, gelovigen zijn, ja, dat vind ik
wel goed. Maar ja, daar had ik net ook al over gesproken, dat...het ook eigenlijk op een
hele andere manier kan. En niet altijd gewapend. En dat ze, eh, bijvoorbeeld christenen
of, eh, joden of, eh, sjiieten aanvallen, dat...
...dat vind je niet goed?
:...dat vind ik niet goed, nee. (vrouw van Marokkaanse herkomst)
Maar die stelling vind ik eigenlijk onzin. Vind ik niet goed, het is gewoon het eens zijn
dat ze geweld gebruiken tegen niet-gelovigen zomaar. Het lijkt wel alsof je zomaar
71
Cognitieve test vragenlijst FORUM / Motivaction Arabische Herfst
I:
R:
I:
R:
I:
R:
geweld gebruikt tegen iemand, Christenen of Joden, dat doen ze niet. Ze gebruiken niet
en er is geen geweld. Als je oorlog voert…
Is het verdediging?
Is het verdediging ja, zelfverdediging of verdediging van een staat. Dat is geen geweld.
Geweld is, als je zeg maar zomaar opeens aanvalt zonder een reden, dat is geweld.
En als je dan bijvoorbeeld denkt aan IS dat die Sjiieten of Christenen aanvalt, dan is het
wel verkeerd?
Hoe bedoelt u?
Dat bijvoorbeeld IS, dat christenen aanvalt of dat de sjietische moslims of soennieten
die het niet met hun eens zijn of Yezidis aanvalt, dat is wel fout?
Dat IS hun aanvalt? Alles is fout gewoon wat IS aanvalt, dat wel. Alles is fout aan IS,
zelfs die naam is fout, dat klopt niet. Dat het om [moslims] gaat, dat is ook het ergste.
Wij zitten nu wel IS, IS te zeggen, maar in de Nederlandse kranten schrijven ze expres
Islamitische Staat. Islamitische strijdkracht, weet ik veel, hoe dan ook. Zolang mensen
maar dat Islamitische horen. Dat doen ze, dat is het ergste. *…+ Ik wil eigenlijk op 8.3
geen antwoord geven want ik vind dat gewoon niet kunnen, die hele stelling is gewoon
verkeerd. (man van Turkse herkomst)
Het bovenstaande citaat geeft aan wat er kan gebeuren wanneer een stelling niet aansluit bij de
belevingswereld van de respondent: die weigert de vraag te beantwoorden. Op een dergelijk moment kan een
respondent ook afhaken van de hele enquête. De stelling sluit niet aan bij de belevingswereld van deze
respondent, omdat in zijn beleving ‘islamitische strijdgroepen’ zich per definitie niet schuldig maken aan
geweld tegen niet- of andersgelovigen. Hij staat sympathiek tegenover bepaalde groepen die in het westen
‘jihadistisch’ of ‘islamitisch’ genoemd worden en die strijden in met name Syrië en Palestina. Hij windt zich
bovendien op om het feit dat in de westerse media, islamitische groepen in een kwaad daglicht worden gesteld
(onder andere door ze over een kam te scheren met IS). Hetzelfde gebeurt in feite in deze stelling, vandaar dat
hij zich ervan afkeert.
In de cognitieve test die wij uitvoerden vertoonde slechts een deelnemer deze reactie. Het is wel goed mogelijk
dat andere respondenten van dit ‘type’ een soortgelijke reactie hebben: als die ook weigeren een vraag of de
rest van de enquête te beantwoorden leidt dit tot een systematische non-respons onder een relevante groep.
8.4 Ik vind het goed dat er steun is van Nederlandse moslims voor groepen zoals IS (voorheen ISIS/ISIL)
Het viel respondenten op dat ook deze stelling positief geformuleerd is, vanwege de woorden ‘goed’ en ‘steun’
die een positieve lading hebben. Het eventuele effect dat respondenten daarom bevestigend op de stelling
antwoorden zien wij in de cognitieve test echter niet terug. Dat komt door de sterk negatieve associaties die de
jongeren hebben bij ‘IS’. Het is dus wel mogelijk dat als ten tijde van het Motivaction onderzoek de gevoelens
ten aanzien van IS minder uitgesproken negatief waren, de positieve formulering van de vraag wel de doorslag
gaf. Een bevestigend antwoord, met andere woorden zou dan niet per definitie een onderliggende attitude
weergeven, maar wel de positieve formulering van de stelling.
Een andere observatie die wij deden is dat verschillende respondenten de stelling hebben gelezen of
geïnterpreteerd als: ‘Ik denk dat er steun is van Nederlandse moslims aan groepen zoals IS’. Dan kunnen ze
verrassend genoeg ook wel met ‘eens’ antwoorden, ook al staan ze negatief tegenover IS. Dan bedoelen ze met
‘eens’ : ja, ik denk dat er (in sommige kringen) steun bestaat voor IS. Of nog: als er steun bestaat voor IS, dan
kan ik daar niets tegen beginnen.
R:
Volgens mij [is dat er] niet, hoor. Of zijn dat die jihadisten die je dan naar, zijn dat
degene die voor IS vechten?
72
Cognitieve test vragenlijst FORUM / Motivaction Arabische Herfst
I:
R:
Ja, die zullen er allicht wel zijn, die dat doen, maar…
Ik heb daar geen begrip voor. (vrouw van Marokkaanse herkomst)
R:
Ik vind het goed dat er steun is van Nederlandse moslims voor groepen zoals de IS.
[Korte stilte] Even kijken... Ja, vanuit Nederland wordt het inderdaad veel gesteund...
[Korte stilte] Ja, eigenlijk vind ik het wel goed. Eigenlijk wel eens.
Dus je vindt het, eh, je vindt het goed dat er steun is vanuit Nederland, van Nederlandse
moslims... voor die groepen, ehm, hier staat ‘groepen zoals IS’, dus, eh, dus dat er
eigenlijk dat er steun is voor IS, vanuit Nederland, dat vind je goed?
Ja, ja, als die steun er is, ja...dan is dat zo denk ik, ja.
Wat je daarstraks zei, dat je IS...ehm, eerder negatief vond qua ontwikkeling...
[Aarzelend] Ja... Ja, dat wel... Maar, eh, goed, hier staat van ‘ik vind het goed dat er
een steun is van Nederlandse moslims voor groepen’. Als dat al gebeurt en als die steun
er al is...ja, ik kan moeilijk zeggen van, nee, die steun die moet er niet zijn, ha.
Ja, op die manier bedoel je? Ja, oké. Nou ja, je kan het, je kan zeggen: ik vind dat er, dat
het er niet zou moeten zijn. Nou...
Ja...
...dan bereik je nog niks natuurlijk, maar...
Nee, maar dan geef ik je inderdaad wel daarbij mijn mening... Maar nu, eh, neem ik
echt de vraag zo echt letterlijk over...en, eh, ja, goed, als die steun er is, ja...
Ja, oké, wat doe ik eraan?
Ja, precies, wat doe ik er dan aan? (vrouw van Marokkaanse herkomst)
I:
R:
I:
R:
I:
R:
I:
R:
I:
R:
8.5 Mensen hebben het recht om te demonstreren vóór IS (voorheen ISIS/ISIL)
Bij deze stelling valt op dat de respondenten zich niet goed voor de geest kunnen halen of en wat voor
demonstraties voor IS er in Nederland zijn geweest. Een aantal herinnert zich een incident met betrekking tot
‘IS vlaggen’ die werden meegedragen bij demonstraties in Den Haag. In de focusgroepen ontvouwt zich daarop
een aantal keer een discussie over de vlaggen: men twijfelt er aan of dit nu daadwerkelijk ‘IS’ vlaggen waren of
dat de media er dat van hebben gemaakt. Hoe dan ook wuiven ze deze zogenaamde demonstraties weg als de
acties van misleide, rellerige pubers. Vrijwel niemand gelooft dat er ook echt sprake is van een steunbetuiging
aan IS.
MJ7:
I1:
MJ7:
MJ4:
MJ6:
MJ4:
MJ7:
MJ4:
Ja, ik weet ook niet of het echt ISIS-vlaggen waren, of dat het gewoon vlaggen waren
die op de ISIS-vlaggen leken.
Ja, dat kan ook nog. Ik kan ook geen Arabisch. Ik zou niet weten wat erop staat.
Naar mijn idee dacht ik dat het zoiets was als een zwarte vlag met een Islamitische
tekst of zo. Of een Arabische tekst erop. Waarvan mensen denken van: “Het lijkt
verdomd veel op een, op een ISIS-vlag.”
Ik denk ook dat er jongeren zijn die niet precies weten wat ISIS doet of ... Weet je wel?
Ik denk dat ze alleen maar denken: “Oké, die zijn voor moslims en meer niet.” En dan
daar achter gaan staan.
Maar die zijn net zo dom als eh ... (Gelach)
Maar je hebt jongeren, dan heb ik over dertien, veertien, die weten echt niet veel.
Die gaan op hormonen, die weten niet ...
Maar wat zij wel doen is de aandacht trekken. Ik bedoel, we hebben het er nu wel over.
(focusgroep met vrouwen van Marokkaanse herkomst, 25 – 35 jaar)
We hebben ook aanwijzingen dat deze stelling eigenlijk ‘dubbelloops’ is. Sommige respondenten reageren
vooral op het onderdeel ‘mensen hebben het recht om te demonstreren’. Dan geeft hun antwoord iets weer
73
Cognitieve test vragenlijst FORUM / Motivaction Arabische Herfst
over hun kijk op het recht op vrije meningsuiting. Anderen reageren op de stelling ‘Ik vind het goed dat mensen
demonstreren voor IS’. Dan geeft hun antwoord vooral hun mening over IS weer.
R:
Mensen hebben het recht om te demonstreren voor IS? [Korte stilte] Eens. Als in, we
leven in een democratie, je mag overal voor demonstreren waarvoor je maar wilt, dus
ook voor de IS als ze dat zo graag willen. Misschien zou dat eigenlijk best wel goed zijn,
want dan je gelijk zien wie aanhangers zijn, haha. (vrouw van Marokkaanse herkomst)
R:
Ja, we leven in een democratie zou je zeggen… En ehh… IS is gedefinieerd als een
terroristische groep, dus daarmee vervalt je recht om te demonstreren voor IS. Ja, dus
daar, daar ben ik het mee oneens met deze stelling. Ik sta niet achter het idee, maar
demonstreren zou moeten mogen. Dat denk ik wel dat sommige mensen dat bij deze
vraag denken. Maar ja…(vrouw van Marokkaanse herkomst)
I:
Mensen hebben het recht om te demonstreren. Daar heb je ook lang bij getwijfeld en je
hebt uiteindelijk gezegd: weet niet.
Ik vind dat iedereen het recht heeft om te demonstreren en iedereen heeft vind ik ook
wel het recht om voor een bepaalde voorkeur te zijn. *…+ Mensen hebben het recht om
te demonstreren voor IS. Ik vind eigenlijk wel dat mensen het recht hebben om te
demonstreren, maar wat de IS doet, daar ben ik het niet mee eens. Eigenlijk zou ik
moeten zeggen oneens. Ik ben voor demonstratie, maar tegen IS, maar dat kun je niet
antwoorden. (vrouw van Turkse herkomst)
R:
Syriëgangers
Vragen 9 en 10 in de vragenlijst van Motivaction hebben betrekking op de opvattingen van mensen over
jongeren die vanuit Nederland naar Syrië afreizen om daar mee te vechten, de zogenaamde ‘Syriëgangers’.
74
Cognitieve test vragenlijst FORUM / Motivaction Arabische Herfst
INTRO: In Syrië woedt momenteel een oorlog. Uit verschillende landen vertrekken mensen om mee te
vechten.
9. In hoeverre bent u het eens met de volgende stellingen?
Wanneer u met de muis op (i) gaat staan, verschijnt er een toelichting.
9.1. Ik vind het goed dat Nederlandse moslims naar Syrië vertrekken om mee te vechten tegen
president Assad van Syrië
9.2. Nederlandse moslims die in Syrië meevechten zijn helden
9.3. Ik vind dat vechten in Syrië onderdeel is van de Jihad(i) (Jihad is de heilige strijd voor de
normen en waarden van de Islam)
9.4. Ik vind het terecht dat Nederlanders die naar Syrië willen vertrekken om mee te vechten in
Nederland opgepakt en vervolgd worden
9.5. Nederlanders die in Syrië hebben gevochten en terugkeren naar Nederland zijn een
bedreiging voor de veiligheid in Nederland
9.6. Ik vind dat Nederlanders die in Syrië gevochten hebben hun Nederlandse nationaliteit
moeten verliezen
9.7. Nederlanders die in Syrië hebben gevochten moeten bij terugkomst in Nederland geholpen
worden door de Nederlandse samenleving
-
Zeer oneens
Oneens
Niet eens, niet oneens
Eens
Zeer eens
Weet niet / geen mening
10.Waarom denkt u dat Nederlandse jongeren deelnemen aan een gewapende strijd in Syrië?
10.1 Omdat zij het zien als een religieuze plicht
10.2 Omdat zij zich buitengesloten voelen in Nederland
10.3 Omdat zij op zoek zijn naar avontuur/actie
10.4 Omdat zij personen willen helpen die in Syrië onderdrukt worden
10.5 Omdat zij bij een groep willen horen
10.6 Omdat zij thuis problemen hebben
Zeer oneens
Oneens
Niet eens, niet oneens
Eens
Zeer eens
Weet niet/geen mening
De jongeren hebben geen problemen met het interpreteren van de stellingen bij vraag 9, met als uitzondering
stellingen 9.7 ‘Nederlanders die naar Syrië vertrekken om te vechten hebben vaak een crimineel verleden’. Bij
deze stelling antwoorden opvallend veel respondenten dat dit niet gaat om een vraag naar een mening, maar
naar kennis. En die kennis hebben ze niet: ze antwoorden dat ze niet kunnen weten of veel van de Syriëgangers
een crimineel verleden hebben.
R:
Als in, dat weet je niet, ten eerste of ze veel crimineel... Je kan niet van iemand vinden
dat hij een crimineel verleden heeft. Het is of hij heeft een crimineel verleden of hij
heeft het niet. Daar kan je niet echt wat over vinden, toch? Ja, dus dat vind ik wel een
beetje een gekke vraag, hoor. (vrouw van Marokkaanse herkomst)
75
Cognitieve test vragenlijst FORUM / Motivaction Arabische Herfst
Enkelen geven aan dat ook 9.5 ‘Nederlanders die in Syrië hebben gevochten en terugkeren naar Nederland zijn
een bedreiging vormen voor de veiligheid’ als een kennisvraag is gesteld. Het antwoord daarop moet dan
volgens hen zijn ‘ik weet niet of zij een bedreiging vormen voor de veiligheid want ik weet niets over de
specifieke situatie van die jongeren af’.
De respondenten maken allen een onderscheid tussen Syriërs die meestrijden in de burgeroorlog en
buitenstaanders, zoals Nederlandse moslimjongeren die naar Syrië afreizen om zich in de strijd te mengen.
Daarom zien we dat ze ongeacht hun oordeel over de strijd in Syrië vaak sceptisch zijn over de zogenaamde
Syriëgangers die uit Nederland vertrekken. Toch is er een gedeelte van de respondenten dat wel begrip heeft
voor jongeren die willen meevechten in Syrië. Zij maken dan weer een scherp onderscheid tussen strijden voor
IS (of een andere ‘terroristische’ groepering) of voor andere groepen (vrijheidsstrijders). Zij kunnen zich
voorstellen dat je bij het zien van de onderdrukking van de Syrische bevolking door president Assad, je daar
dermate door geraakt bent dat je ook een bijdrage wil leveren aan de strijd. Zeker geldt dat voor degenen die
persoonlijke belangen, bijvoorbeeld familie hebben in het Midden-Oosten, die worden bedreigd. Nog iets
anders is of ze zo’n beslissing om naar Syrië te gaan en mee te strijden ook goedkeuren of er bewondering voor
hebben.
R:
Nou, als het een Nederlander is met een Syrische afkomst en hij wil bijvoorbeeld
voorkomen dat een Syrische stad onder de handen van IS valt of hij wil niet dat er een,
hij behoort tot een minderheidsgroep die problemen heeft met Assad, dan denk ik van
ja, dat vind ik wel knap van hem. Maar als hij lid wil worden van een terroristische
groep, dan denk ik van oei, nee, dat is niet goed. Dat is, ja, dat is vragen om problemen.
En daar heb ik ook eigenlijk geen begrip voor, waarom geef je je goede leven hier op
om lid te worden van zo’n helse groep. Ja, dan heb ik, nee. Dus ik vind het lastig om
deze stellingen echt te beantwoorden, omdat ik niet helemaal weet, ja, wie tegen wie
vecht. Als jij gaat om andere mensen te vermoorden en om de boel te terroriseren, dan
heb ik daar natuurlijk geen begrip voor. Als je denkt dat je, met het idee ik wil opkomen
voor de anderen, ik wil opkomen voor mijn mensen, dan denk ik ja, los van mijn
persoonlijke band of mijn mening: dat is eigenlijk ook wel knap. (vrouw van Turkse
herkomst)
Tenslotte werd duidelijk dat een aantal respondenten zich bewust zijn van hoe hun antwoord mogelijk
overkomt op de interviewer. Daar past men zijn antwoord op aan.
R:
I:
R:
Ik vind het goed dat Nederlandse Moslims naar Syrië vertrekken om mee te vechten
tegen president Assad van Syrië. [Stil] Ja, wat kan je daar op zeggen? Alles wat ik nu
zeg wordt verkeerd opgevat denk ik. Of alles wat ik zeg wordt, of, als er ook een vraag
was, als je zou gaan vergelijken met de mensen die naar Israël zijn vertrokken om mee
te vechten tegen Gaza, wat ze daar van vinden… Als ze daar een antwoord op kunnen
geven, dan zou ik hier een antwoord op willen geven. Maar…
Je bent het op zich eens met de stelling, denk ik, maar je bent ook wel bang dat het
verkeerd geïnterpreteerd wordt wat jij daarover denkt.
Dat wel, maar de vraag, de vraag leidt daar naar toe. Want ze zetten ze zo gesteld.
(man van Turkse herkomst).
De Turkse man in het citaat onmiddellijk hiervoor geeft aan dat hij bang is dat zijn oprechte antwoord op de
stelling 9.1 zal worden uitgelegd als sympathie voor een terroristische groepering. Dat wil hij absoluut
vermijden. Daarom zou hij in een enquête waarin hij geen ruimte heeft zijn argumenten voor het voetlicht te
brengen, wellicht ‘sociaal wenselijk‘ antwoorden dat hij het met de stelling oneens is.
76
Cognitieve test vragenlijst FORUM / Motivaction Arabische Herfst
Koerden
Bij het doorvragen bij dit blok is af en toe gevraagd naar de mening van de jongeren over Nederlanders met
een Koerdische achtergrond die naar Syrië of Irak afreizen om daar mee te strijden. Jongeren denken wanneer
het om Koerden gaat niet anders dan wanneer het gaat om mensen die zich om andere redenen bij de strijd in
Syrië aansluiten (met uitzondering van een man van Turkse herkomst die met name de Koerdische strijdgroep
PKK als ‘terroristisch’ ziet en deze op dezelfde lijn plaatst als IS). Met andere woorden: als zij positief zijn over
Syriëgangers zijn zij dat ook over Koerdische strijders en wanneer zij negatief zijn over Syriëgangers, zijn zij dat
eveneens over Koerdische jongeren die naar het slagveld trekken.
R:
Ja, ik zag een documentaire die ging over Koerdische Nederlanders die gingen strijden
in Irak tegen IS. Een hele familie. Ik weet niet of u het gezien. Die worden dan wel als
een soort van helden bewonderd. [twijfelt] Het zijn naar mijn idee wel helden. (man van
Marokkaanse herkomst)
I:
Je hebt ook Koerdische jongeren hè die ginder gaan vechten tegen Is. Die heb je ook,
die vanuit Nederland naar daar gaan.
Nu wordt het veel persoonlijker. *…+ Ja, ik ben half Koerdisch.
Ik vind het gewoon raar. Als je tegen vecht dan ben je goed en als je voor vecht dan ben
je slecht. Het is gewoon van beide kanten slecht. Ik wil gewoon geen oorlog voeren,
klaar.
Maar is dat misschien anders voor je gevoel, in de zin van… die gaan daar om de
Koerden te verdedigen hè, tegen IS, dat is nog weer wat anders dan…
Ik vind sowieso het hele gedoe IS maar raar. Misschien wat hij zei, dat ik een ander
denkbeeld heb en zij een ander denkbeeld, vind ik het van geen ene kant goed.
(focusgroep met jongeren van Turkse herkomst, 18 – 25 jaar)
TJ3:
TJ3:
I:
TJ3:
Nationaliteit afpakken
De stelling over het intrekken van de nationaliteit van Syriëgangers (9.6) roept veel weerstand op bij de
respondenten. Ze zien niet wat nationaliteit te maken heeft met het plegen van criminele feiten of met het
meestrijden in Syrië. Bovendien: wat als iemand enkel de Nederlandse nationaliteit heeft? Een aantal
respondenten vindt het problematisch dat Syriëgangers niet als Nederlanders worden gezien.
R:
I:
R:
MV5:
Ik denk dat de mensen die in Syrië vechten ook niet meer naar Nederland komen, dus
kunnen ze op een gegeven moment ook niet meer verlengen. Maar wat doe je dan als
iemand Nederlands is en naar Syrië gaat? Dan pak je zijn nationaliteit af en dan?
Nationaliteitloos. Ik denk niet dat dat een oplossing is.
Nee. En als mensen een dubbele nationaliteit hebben?
Ja, wat los je daarmee op behalve het probleem verschuiven? Ik denk dat…Ja,
criminelen horen in de bak. Of het nou… Het maakt dan toch niet uit wat voor
nationaliteit ze hebben en of het dubbel is of niet? Als je crimineel bent dan wordt je
opgesloten. Het is niet van: “Okee, je hebt een Marokkaans en een Nederlands
paspoort, okee je bent crimineel dus we pakken je Nederlands paspoort af.” Dan mag je
crimineel zijn in Marokko. Diegene moet gewoon opgesloten worden. (vrouw van
Marokkaanse herkomst)
Ja, wat ik erg vind, het zijn gewoon jongens die hier gewoon waarschijnlijk geboren en
opgetogen zijn, het zijn gewoon Nederlanders. En zodra ze zoiets eh flikken, dat het
gelijk wordt gezien als geen Nederlander, dus we pakken het paspoort af. En we gaan
77
Cognitieve test vragenlijst FORUM / Motivaction Arabische Herfst
MV2:
ze niet – weet ik veel – heropvoeden, zodra ze terugkomen, of weet ik veel wat. Nee, ze
zijn al gelijk afgeschreven. Dat vind ik ook heel erg. Terwijl we het nog steeds hebben
over jongetjes. Nederlandse jongetjes.
En zoiets als ze opvangen als ze terugkomen en ze, nou ja, wie weet, wie weet wat die
daar allemaal hebben meegemaakt hè? En ze toch even begeleiden van eh trauma’s
verwerken. (focusgroep met jongeren van Marokkaanse herkomst, 25-35)
Motieven om naar Syrië te gaan
Vraag 10 wordt op heel wisselende wijze beantwoord. De hogeropgeleiden antwoorden op bijna elke stelling
‘eens’ omdat ‘het wel zou kunnen dat die jongeren het zo zien (ongeacht of ik het een geldig motief vind)’. De
uitzonderingen vormen stellingen 10.3 en 10.6 omdat ze het wel een heel extreme reactie vinden om bij een
zucht naar avontuur of bij problemen thuis naar Syrië af te reizen. Van die stellingen kunnen mensen zich niet
voorstellen dat ze een motief vormen, dus is het antwoord - hun redenering volgend - ‘oneens’. De lager en
middelbaar opgeleiden antwoorden eerder ‘eens’ of ‘oneens’ op basis van de geldigheid die het motief in hun
ogen heeft, bijvoorbeeld: “ ‘oneens’ want het is geen religieuze plicht”. Bij een stelling als 10.6 is het antwoord
dan vaker: ik weet niet of ze problemen hebben thuis. Met andere woorden, de formulering van deze stellingen
roept verwarring op en leidt ertoe dat we niet weten welke attitude precies wordt gemeten.
R:
I:
R:
R:
I:
R:
10 Waarom denkt u dat Nederlandse jongeren deelnemen aan een gewapende strijd in
Syrië? Even kijken.
Omdat zij het zien als een religieuze plicht. Eens, dat kunnen ze zo zien, ja.
Omdat zij zich buitengesloten voelen in Nederland. Ja, dat kan ook. Eens.
Omdat zij op zoek zijn naar avontuur/actie. Dan zoek je wel op een hele rare plek, denk
ik dan. Ja, dat weet ik niet. Ik heb niet echt, ik kan het me niet voorstellen.
Omdat zij personen willen helpen die in Syrië onderdrukt worden. Ja. Eens.
Omdat zij bij een groep willen horen. Ja, dat kan ook. Eens.
Omdat zij thuis problemen hebben. Oneens.
Waarom ben je daarbij oneens of waarom vind je wat dat betreft oneens?
Dat lijkt, ja, dat lijkt me niet heel erg reëel eigenlijk. Dat als je problemen hebt met je
ouders, dat je denkt, nou weet je wat, ik ga naar Syrië en doe daar even een vakantie.
Dat, nee. (vrouw van Turkse herkomst, hoogopgeleid)
Waarom denkt u dat Nederlandse jongeren deelnemen aan een gewapende strijd in
Syrië?
Omdat zij het zien als een religieuze plicht. Neen.
Omdat zij zich buitengesloten voelen in Nederland. Misschien.
Omdat zij op zoek zijn naar avontuur/actie. Dat denk ik niet.
Omdat zij personen willen helpen die in Syrië onderdrukt worden. Weet ik niet.
Omdat zij bij een groep willen horen. Misschien.
Omdat zij thuis problemen hebben. Dat weet ik niet.
Deze… Ja, omdat ik zelf nooit achter gezocht heb, dat ze zich buitengesloten voelen, dat
zijn meestal de redenen waarom mensen criminele activiteiten, maar om dan zoiets te
gaan doen… Tja, 10.7, ze zijn mentaal niet in orde.
En je denkt niet dat het is omdat zij het zien als hun religieuze plicht? Dat zij denken dat
dat moet van het geloof?
Ik denk dat deze mensen geen kennis hebben over het geloof. En dat daar eigenlijk het
grootste probleem ligt. Geen kennis over het geloof. Want als je dit ziet als religieuze
plicht ga je me niet vertellen… Misschien in de tijd van de profeet werd er gestreden,
maar dat was strijd omdat er al oorlog was. En de een verdedigde zichzelf tegen de
78
Cognitieve test vragenlijst FORUM / Motivaction Arabische Herfst
ander. Maar god zegt niet ”ga naar een land en”… Nee, op die manier niet. Nee, ik kan
me bijna niet voorstellen dat dit een zogenaamde religieuze plicht is. In mijn ogen niet.
(vrouw van Marokkaanse herkomst)
Jongeren zonder perspectief
We vroegen jongeren wat, naar hun mening, de redenen zijn dat sommige van hun peers naar Syrië afreizen
om daar mee te strijden. Hun antwoorden daarop zijn divers, maar er wordt vooral gewezen op het feit dat
veel jongeren in Nederland weinig perspectieven hebben om mee te doen en ergens bij te horen. Ze hebben
weinig kansen, worden veel geconfronteerd met discriminatie of worden steeds gezien en behandeld als
‘allochtoon’. Er zijn jongeren (vooral pubers) die worstelen met hun identiteit en positie en die op dat moment
vatbaar zijn voor de invloed van predikers en ronselaars die pretenderen de antwoorden te hebben. Deze
ronselaars spelen bewust in op het gevoel van die jongeren dat ze niet gewenst zijn en dat ze nergens bijhoren:
ze vertellen hen dat ze in Syrië wel een verschil kunnen maken, dat daarginds wel mensen op hen zitten te
wachten. En ze bieden de jongeren warmte en het gevoel bij een groep te horen - soms voor het eerst in hun
leven, zo schatten onze respondenten het in. En ten slotte: de jongeren geven aan dat ronselaars ook geld
bieden.
TJ7:
TJ6:
TJ7:
Het gevoel om erbij te horen denk ik. Als je het gevoel hebt dat je niet ergens bij hoort,
je bent niet hier…
Gewild.
Nou, gewild, ja, dat kun je gebruiken. De wijk waar je in woont, je praat nooit met je
buren, maar je praat wel goed met de mensen in de moskee bijvoorbeeld, of je praat
wel goed met de mensen die het zelfde beeld met jou delen zeg maar. En je kan het
vinden ergens… een paar duizend kilometer verderop kun je dat helemaal vinden, daar
hoor je er gewoon bij, “We zijn samen”, voor dat gevoel – en misschien ook voor de
sensatie van het vechten. Ik denk dat dat de redenen zijn dat mensen daar naartoe
gaan. Om erbij te horen, weet je. Het is niet per se ISIS zelf, maar dat je ergens bij
hoort. Dat is het denk ik ook. (focusgroep met jongeren van Turkse herkomst, 18 – 25
jaar)
Vooral in de focusgroep met laagopgeleide jonge mannen komt deze redenering pregnant naar voren. De
deelnemers aan deze focusgroep hebben zelf het gevoel dat ze buiten de samenleving staan, dat ze geen
perspectief (meer) hebben op een baan, een gezin en een betere positie. Dan hangt het er volgens deze
jongeren van af of je een extremist tegen het lijf loopt of iemand die je voorhoudt dat het antwoord niet ligt in
een extremistische beleving van de Islam of de jihad in Syrië. Ze hebben in hun omgeving ook jongeren gezien
die het zo is vergaan.
Iets goed te maken
De jongeren die mannen in hun omgeving hebben zien afreizen naar Syrië vertellen ook dat de meeste van hen
‘niet zo goed bezig waren’. Daarmee bedoelen ze dat ze een crimineel verleden hebben. Voor deze exdelinquenten, stellen ze zich voor, is naar Syrië gaan om mee te vechten een manier om boete te doen voor
hun misstappen waarna ze weer met een schone lei kunnen beginnen.
MJ10:
I:
Ik heb jongeren gesproken, dus ik ... Ja, ik ken mensen die daar nu zitten, ik weet
precies ... Misschien is dat wel een smoesje, maar dat zijn wel dingen die ze tegen mij
zeggen, waarom ze zijn gegaan. Laatst zijn er ook een aantal mensen opgepakt, die,
die wilden gaan. Ja, ze voelen zich ... Het zijn jongens die heel fout zijn geweest en dan
krijgen ze ... Dan denken ze: “Dit is een kans. Dit is voor mij een makkelijke weg.”
Als compensatie.
79
Cognitieve test vragenlijst FORUM / Motivaction Arabische Herfst
MJ10:
MJ9:
MJ7:
MJ4:
MJ7:
Als compensatie voor alles wat ik gedaan heb. Dan gaan ze. Ja.
Het wordt ook heel makkelijk ... Grote sommen worden betaald aan die mensen, je
krijgt het geld, je krijgt eten.
Maar dat is ook een beetje voor zichzelf. Er zijn mensen die heel beïnvloedbaar zijn en
sommigen die heel sterk in hun schoenen staan. Daar is ook nog verschil in mensheid.
Je kan wel zeggen: “Ja, dat is de keuze die jij hebt gemaakt.” Maar je hebt ook heel veel
mensen die echt ... Als ik bijvoorbeeld ga zeggen: “Kom, wij gaan naar de Albert Heijn,
jij gaat wat stelen voor mij.” Jij zegt misschien: “Nee, dat mag niet.” Maar hij zegt:
“Oké, is goed.” Dan zeg je: “Het is je eigen keuze.” Maar heel veel mensen die ... Ik weet
niet, die zijn heel beïnvloedbaar. Die doen dan de dingen die ze eigenlijk niet willen
doen.
Daarom gaan ze nu heel erg uit op jongeren. Zoals ik al zei. Die proberen ze ...
Kijk: het zijn meestal de jongeren die nog niet echt hooggeleerd zijn. Of die eigenlijk ook
niet echt een bezigheid hadden in hun leven. (focusgroep met jongeren van
Marokkaanse herkomst, 18 – 25 jaar)
Verhoudingen tussen groepen in Nederland
11. In hoeverre bent u het eens met de volgende stellingen?
11.1
Ik ervaar in Nederland meer spanningen tussen soennieten en sjiieten door de recente
ontwikkelingen in de Arabische landen
11.2
Ik ervaar in Nederland meer spanningen tussen moslims en joden door het conflict in de
Gazastrook/Palestina
11.3
Ik verwacht in Nederland meer spanningen tussen soennieten en sjiieten door de oorlog in
Syrië en Irak
11.4
In Nederland horen soennieten en sjiieten niet naar dezelfde moskee te gaan
11.5
Sjiieten zijn verantwoordelijk voor de spanningen in het Midden-Oosten
11.6
Alle joden zijn verantwoordelijk voor geweld door de staat Israël
11.7
Door ontwikkelingen in de Arabische landen zijn vriendschappen tussen soennieten en
sjiieten in Nederland niet meer mogelijk
11.8
Door het conflict in de Gazastrook/Palestina zijn vriendschappen tussen moslims en joden in
Nederland niet meer mogelijk
11.9
Haat tegen Joden (antisemitisme) is een probleem in Nederland
11.10 Ik maak me zorgen over geweld tegen Joden in Nederland
11.11 De Turkse en Marokkaanse overheden mogen zich niet bemoeien met kwesties die in de
Nederlandse samenleving spelen
11.12 Het is goed dat de Turkse/Marokkaanse overheid contact houdt met de Turkse/Marokkaanse
gemeenschap in Nederland
De impressie op basis van de interviews en focusgroepen is dat de jongeren vrijwel geen beeld hebben bij
‘spanningen tussen soennieten en sjiieten in Nederland’. Ze zeggen nauwelijks sjiieten te kennen en in ieder
geval nog nooit gehoord te hebben dat er binnen Nederland, spanningen tussen deze groepen zouden bestaan.
De stellingen die gaan over soennieten en sjiieten zijn dus in hun beleving betekenisloos.
Over de verhouding tussen moslims en joden zeggen ze ook weinig problemen te zien. In stelling 11.6 is het
woord ‘alle’ heel belangrijk. Wat ze ook denken over de verantwoordelijkheid van joden in het
Israëlisch/Palestijns conflict, ze geven unaniem aan niet alle joden verantwoordelijk te houden voor geweld
door de staat Israël. Stellingen 11.9 en 11.10 die gaan over geweld en haat tegen joden beantwoorden ze
meestal met ‘oneens’. De redenering daarachter is dat ze denken dat er geen geweld tegen joden, of haat
tegen joden is in Nederland. Mocht er wel sprake zijn van geweld, dan vinden ze dat wel zorgwekkend. Het
antwoord ‘oneens’ op deze stellingen zegt dan niet dat ze geweld tegen joden goedkeuren of begrijpen, maar
dat het volgens hen in Nederland niet speelt.
80
Cognitieve test vragenlijst FORUM / Motivaction Arabische Herfst
Tot slot geven een aantal respondenten aan dat in dit blok vragen ontbreken over de verhouding tussen
moslims en niet-moslims in Nederland, en of die veranderd zijn onder invloed van de gebeurtenissen in de
Arabische wereld. Daar maakt een heel aantal zich wel zorgen over. Verhalen over discriminatie van vrouwen
met hoofddoek bijvoorbeeld, doen de ronde op de sociale media. Over het algemeen maken de jongeren zich
geen zorgen over zichzelf: ze kunnen wel van zich afbijten. Maar ze maken zich wel zorgen voor mensen die dat
niet kunnen.
Conclusies praktijktoets
Het tweede deel van de cognitieve test van het onderzoek van FORUM/Motivaction bestond uit een
praktijktoets die als doel had de vragenlijst onder de doelgroep van het onderzoek te testen. We voerden
hiertoe kwalitatieve interviews uit, om de motivering te horen van waaruit de jongeren op de vragen
antwoorden. Daaruit kunnen we opmaken of de jongeren de vragen en stellingen op een eenduidige manier
hebben begrepen en met welke begrippen, stellingen en formuleringen uit de vragenlijst ze het moeilijker
hebben. Meer context bij de bevindingen van het Motivaction onderzoek en inzicht over de manier waarop
jongeren van Turkse en Marokkaanse herkomst denken over de thema’s die daarin aan de orde worden
gesteld, verkregen we om te beginnen door het voeren van gesprekken en interviews met culturele en
inhoudelijke experts. Culturele experts zijn vertegenwoordigers van belangenorganisaties van Turkse en
Marokkaanse Nederlanders, die veel in contact komen met de doelgroep van jongeren. Inhoudelijke experts
zijn (wetenschappelijk) onderzoekers die veel onderzoekservaring hebben onder de doelgroep van
Nederlandse moslimjongeren. Daarnaast organiseerden we cognitieve interviews en focusgroepen met
jongeren van Turkse en Marokkaanse herkomst. In de cognitieve interviews werd in een face-to-face,
kwalitatief interview met een jonge man of vrouw van Turkse of Marokkaanse herkomst, de vragenlijst van
Motivaction afgenomen en de respondent verder bevraagd om ook de achtergronden van antwoorden te
achterhalen. In de focusgroepen werden de verschillende thema’s uit de vragenlijst van Motivaction
besproken.
Door de praktijktoets werden de bevindingen van wetenschappelijke experts met betrekking tot de vragenlijst
die door Motivaction is gebruikt, grotendeels bevestigd. Tijdens de cognitieve interviews zagen we de effecten
van te complexe vragen of stellingen, van double- of zelfs triple-barreled stellingen, van het gebruik van
begrippen (jihad, kalifaat) op een manier die niet aansluit bij de belevingswereld van de jongeren en van
sturende formuleringen. Bij een groot aantal stellingen bleek het niet duidelijk te zijn vanuit welke attitude de
jongeren er op hebben gereageerd, of in andere woorden: welke attitude ermee is gemeten. De validiteit van
de meting is daarom onvoldoende. Ook stelden we vast dat de stellingen niet bij alle jongeren hetzelfde heeft
gemeten: vaak reageren hoog- en laagopgeleide jongeren op heel verschillende manieren op de stellingen.
Daarom is de meting ook onvoldoende betrouwbaar.
Uit de praktijktoets bleken met name problemen te bestaan met
-
de stellingen over specifieke politieke gebeurtenissen in de Arabische wereld en Turkije: over veel van
deze situaties geven de respondenten aan te weinig te weten om een goed antwoord te geven.
Mogelijk hebben hun reacties meer te maken met de formulering van de stelling en de lading van de
gekozen begrippen dan met de inhoud.
-
de stellingen die betrekking hadden op democratie in de Arabische landen. Deze stellingen bleken
vaak te complex om een eenduidig antwoord op te geven. Van verschillende gebruikte begrippen is de
betekenis bij de respondenten niet bekend (bijvoorbeeld kalifaat en Arabische Liga).
-
De stellingen die peilen naar de sympathie voor jihadistische strijdgroepen. De toevoeging (zoals IS) bij
een aantal van deze stellingen maakte ze dubbelloops: veel respondenten maken een onderscheid
81
Cognitieve test vragenlijst FORUM / Motivaction Arabische Herfst
tussen IS en andere strijdgroepen. De term ‘jihad’ roept niet per definitie negatieve associaties op bij
de jongeren. Ook maken ze onderscheid tussen ‘lokale’ strijders en strijders die vanuit Europa naar
Syrië afreizen om mee te vechten. De formulering van deze stellingen wordt vaak als ‘positief’ ervaren
waardoor men de neiging heeft bevestigend te antwoorden.
Deze stellingen hebben betrekking op de kern van het onderzoek en op de meest saillante bevindingen. De
problemen met de vragen en stellingen betekenen echter dat we eigenlijk niet weten wat er met de vragenlijst
precies is gemeten. We weten niet of de resultaten van het onderzoek de werkelijke attitudes van de
respondenten weergeeft of het effect van de formulering van de stellingen. Uit de interviews met cultureel
experts, met jongeren van Turkse en Marokkaanse herkomst en uit de focusgroepen vangen we signalen op
van attitudes die zoal leven bij jongeren van verschillende achtergronden.
Uit de interviews en focusgroepen kwam ook naar voren dat de jongeren een andere invulling geven aan het
begrip ‘jihad’ dan die is gebruikt in de vragenlijst. In de vragenlijst wordt ‘jihad’ gezien als de (gewapende) strijd
voor de heilige normen en waarden van de islam’. Voor de moslimjongeren heeft ‘jihad’ meer betekenissen,
maar in principe is het een positief begrip: ze associëren het met een innerlijke strijd. De gewapende strijd kan
ook onderdeel zijn van de jihad, maar voor een groot aantal jongeren is dat niet meer van deze tijd: ze keuren
geweld principieel af. ‘Jihad’ als gewapende strijd is aan strikte regels gebonden, waaronder bijvoorbeeld de
humane behandeling van gevangenen. Doordat het woord jihad bij islamitische jongeren veel bredere
associaties oproept dan de uitleg van de term in de vragenlijst in eerste instantie suggereert, is niet duidelijk of
jongeren de definitie van Motivaction hanteren of antwoorden vanuit hun eigen invulling van dit begrip.
In de rapportage van Motivaction staat dat jongeren ondanks hun vermeende steun voor IS geen voorstander
zijn van een kalifaat. Echter, uit de praktijktoets blijkt dat het begrip ‘kalifaat’ veel jongeren onbekend is. De
zoals door Motivaction geformuleerde ‘neutrale uitleg’ helpt hen ook niet verder op weg. Degenen die het wel
kennen, plaatsen het kalifaat in de geschiedenis (bijvoorbeeld het Ottomaanse Rijk). Dan hebben ze er
positieve associaties mee. Door de onbekendheid met de term kalifaat zijn vragen waarin dit begrip wordt
gebruikt niet valide en de antwoorden onbetrouwbaar.
Democratie is voor de jongeren in de praktijktoets, net als voor de respondenten van het Motivaction
onderzoek, een uitgesproken positieve notie. Ze geven er echter uiteenlopende definities aan. De meeste
daarvan hebben betrekking op (de democratische) vrijheden, maar ze associëren ook vrouwenrechten, de
rechten van minderheden en zelfs de welvaartsstaat met democratie. Dat maakt ‘democratie’ tot een wel erg
complex en abstract begrip om te gebruiken in een vragenlijst. Zeker in combinatie met andere complexe
begrippen, waarmee veel jongeren niet vertrouwd blijken te zijn en stellingen waarin veel kennis wordt
voorondersteld over de politieke situatie in de Arabische wereld maakte dit de moeilijkheidsgraad van dit
vragenblok erg hoog.
Door de hiervoor geschetste gebrekkige betrouwbaarheid en validiteit van het FORUM/Motivaction onderzoek
concluderen we dat we er niet van mogen uitgaan dat de bevindingen (en de duiding ervan) weergeven wat de
jongeren werkelijk vinden met betrekking tot de opkomst van IS, de strijd in Syrië en de steun aan jihadistische
groeperingen vanuit Nederland. De vragenlijst gebruikt in het Motivaction onderzoek heeft mogelijk geraakt
aan een aantal van de breder gedeelde attitudes onder jongeren van Turkse en Marokkaanse herkomst, zoals
het onderschrijven van democratische waarden, het feit dat ‘jihad’ niet per definitie iets negatiefs betekent, of
de grote steun voor Tayyip Erdoğan onder jongeren van Turkse herkomst. Door de onvoldoende
betrouwbaarheid en validiteit kunnen we op basis van deze vragenlijst echter niet meer zeggen dan dat.
Ook op basis van het beperkte aantal respondenten dat wij interviewden zijn geen uitspraken te doen over wat
jongeren van Turkse en Marokkaanse herkomst dan wel denken over deze onderwerpen en dat was
nadrukkelijk ook niet het doel van ons onderzoek. Om daar beter inzicht in te krijgen is verder onderzoek
82
Cognitieve test vragenlijst FORUM / Motivaction Arabische Herfst
geboden: middels systematischer uitgevoerd kwalitatief onderzoek kan meer licht worden geworpen op de
opvattingen en denkbeelden van de jongeren. Gedegen kwantitatief onderzoek dat gebruik maakt van
eenduidige stellingen die rekening houden met de belevingswereld van die jongeren, kan een beter idee geven
van de spreiding van deze opvattingen onder de populatie als geheel.
83
Cognitieve test vragenlijst FORUM / Motivaction Arabische Herfst
Bijlage 1: Reactie Motivaction
Vanuit het Ministerie van Sociale Zaken en Labyrinth bestond de wens om ook Motivaction een reactie te laten
geven op de rapportage aangaande de cognitieve test. Motivaction reageert middels een aantal stukken welke
integraal en zoals door Motivaction aangeleverd zijn opgenomen in deze rapportage. De reactie van
Motivaction bestaat uit de volgende stukken:
Onderdeel A: Reactie Motivaction op cognitieve test Labyrinth
Onderdeel B: Rapport MOA Ombudsman
Onderdeel C: Analyse Motivaction-onderzoek door prof. Derksen
Onderdeel D: Overzicht feitelijke onjuistheden en inconsistenties
84
Cognitieve test vragenlijst FORUM / Motivaction Arabische Herfst
bezoekadres
Marnixkade 109
1015 ZL Amsterdam
postadres
Postbus 15262
1001 MG Amsterdam
E [email protected]
T +31 (0)20 589 83 83
W www.motivaction.nl
Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid
Directie Samenleving en Integratie
T.a.v. mevrouw A. van Rijn
Postbus 90801
2509 LV DEN HAAG
Labyrinth Onderzoek & Advies
T.a.v de heer N. Rozema
Postbus 2496
3500 GL Utrecht.
Betreft: Reactie op de rapportage ‘Cognitieve test Vragenlijst FORUM/Motivaction’
Amsterdam, 8 juni 2015
Geachte mevrouw Van Rijn, geachte heer Rozema,
Conform op maandag 8 juni per mail is afgesproken met de heer Verweij (ministerie van Sociale Zaken
en Werkgelegenheid, directie Samenleving en Integratie) ontvangt u beiden hierbij onze reactie op het
rapport van de cognitieve test zoals deze door Labyrinth is uitgevoerd. U ontvangt beiden onze reactie:
Ministerie van SZW als opdrachtgever van de cognitieve test
Labyrinth als uitvoerder van de cognitieve test en verantwoordelijk voor de rapportage.
Motivaction heeft kennisgenomen van het rapport ‘Cognitieve test Vragenlijst FORUM/Motivaction’,
opgesteld door Labyrinth. Labyrinth uit in dat rapport kritiek op het door Motivaction eerder verrichte
onderzoek. Vanwege tekortkomingen die Motivaction en onafhankelijke experts hebben geconstateerd
in het rapport van Labyrinth, heeft het ministerie van SZW ons in de gelegenheid gesteld om een
hoofdstuk aan de rapportage toe te voegen waarin wij onze visie kunnen aangeven. Hieronder treft u
onze visie aan.
Wij willen vooropstellen dat Motivaction na de onderzoekspeiling in november 2014 in een toelichtend
gesprek aan opdrachtgever FORUM en betrokkenen van het ministerie van SZW uitdrukkelijk heeft
geadviseerd om voorafgaand aan publicatie aanvullend onderzoek te doen om de verkregen
onderzoeksresultaten te duiden. Dit om te voorkomen dat er verregaande conclusies getrokken zouden
worden op basis van het door ons verrichte verkennende onderzoek. Na het publiek maken van de
onderzoeksresultaten van genoemde peiling door FORUM en de reactie van minister Asscher hierop,
heeft Motivaction hier nogmaals voor gepleit.
Veel van de commotie had naar onze mening voorkomen kunnen worden als de aanbevelingen van
Motivaction waren opgevolgd. Niet alleen had de onrust in de Turkse gemeenschap hiermee kunnen
worden voorkomen maar ook had het ministerie eerder handvatten verkregen voor een gericht beleid.
Wij zijn groot voorstander van het uitvoeren van verdiepend en duidend onderzoek. Ook Motivaction
heeft in de afgelopen maanden verder onderzoek uitgevoerd om de uitkomsten van de peiling
verdergaand te kunnen duiden. Op enkele van deze resultaten gaan wij later in deze brief nog verder in.
Het door Labyrinth uitgevoerde onderzoek is ons inziens echter niet een verdiepend onderzoek. Niet
alleen vertoont het rapport vele tekortkomingen en onjuistheden en wekt het de indruk allesbehalve
objectief te zijn (waarover verder meer) maar bovendien geeft het geen antwoord op de vraag waar de
opvattingen van de ondervraagden op gestoeld zijn. En dat is waar het op dit moment om zou moeten
gaan.
Onderstaand een beschrijving van vier belangrijke tekortkomingen van het Labyrinth onderzoek en de
rapportage:
1.
2.
3.
1
Het Labyrinth- onderzoek houdt geen rekening met het tijdverloop en de ontwikkelingen
tussen de uitvoering van de Motivaction-peiling en de cognitieve test: Labyrinth geeft
onvoldoende gewicht aan het feit dat het tijdsbeeld in de tussenliggende periode (van ruim 7
maanden) is veranderd en dat veranderde inzichten weliswaar tot andere
onderzoeksuitkomsten kunnen leiden maar dit rechtvaardigt niet de conclusie dat de
uitkomsten van de door Motivaction uitgevoerde peiling niet valide zijn. Dit is relevant omdat
juist in die tussenliggende periode gruweldaden van IS aan het licht zijn gekomen die alom tot
gewijzigde inzichten hebben geleid (zie daarover later meer). Het is van groot belang om
rekening te houden met dit tijdverloop van 7 maanden omdat de door Labyrinth gehanteerd
methode om een veranderd tijdsbeeld te reconstrueren een beroep doet op het geheugen van
1
respondenten en deze methode niet als nauwkeurig en betrouwbaar kan worden gezien .
Bovendien voelden (Turkse) respondenten zich negatief bejegend in de media op basis van het
rapport van Motivaction hetgeen hun onbevangenheid in de tussentijd kan hebben
weggenomen.
De uitvoering van de cognitieve test is niet door een onafhankelijke bureau gedaan: de
directeur van Labyrinth heeft reeds voordat de opdracht voor de cognitieve test was vergund
op 17 november 2014 op zijn weblog geschreven dat er vraagtekens waren te plaatsen bij het
Motivaction-onderzoek. (zie http://labyrinthonderzoek.blogspot.nl/2014/11/face-to-facemigranten-onderzoek-is-een.html) In de webblog afficheert de directeur van Labyrinth zich
nadrukkelijk als concurrent van Motivaction en heeft hij (als concurrent) een belang bij een
kritische (en misschien wel negatieve) beschouwing van de Motivaction-peiling en laat daarmee
de verdenking op zich vooringenomen te zijn.
De gehanteerde onderzoeksmethode van de cognitieve test is methodologisch niet valide: bij
de cognitieve test is gebruik gemaakt van culturele experts die vóór de test al in de media te
kennen hadden gegeven geen vertrouwen te hebben in de peiling van Motivaction. Daarbij
blijkt verder dat ondervraagde respondenten in de cognitieve test niet aselect zijn geselecteerd
maar door dezelfde culturele experts zijn aangedragen die reeds grote vraagtekens bij de
peiling van Motivaction hadden geuit. Deze selectieve wijze van respondenten selecteren moet
als onwetenschappelijk worden beschouwd.
Zie Vergeetboek van prof. Draaisma, hoogleraar Geschiedenis van de Psychologie aan de Rijksuniversiteit Groningen
2
4.
Conclusies over de gevolgde onderzoeksmethode door Motivaction zijn eenzijdig: bij een
onderzoek gericht op het in kaart brengen van de kwaliteit van een gehanteerde vragenlijst en
methode, zou verwacht mogen worden dat voor- en nadelen van de gehanteerde opzet
worden benoemd alvorens conclusies te trekken. Ook mag verwacht worden dat dan
alternatieven worden benoemd, waarvan eveneens de voor- en nadelen worden aangekaart
(zie hierbij ook het rapport van de MOA Ombudsman dat wij hierbij voegen). Dit is in het
rapport van de cognitieve test achterwege gelaten waardoor geen gebalanceerde conclusies
mogelijk zijn. Dit blijkt verder uit het feit dat resultaten in de cognitieve test die de uitkomsten
2
van de Motivaction-peiling ondersteunen , niet in het rapport zijn opgenomen.
Motivaction heeft het rapport van de Motivaction-peiling en het rapport van de cognitieve test
voorgelegd aan dr. L. Olivier in zijn functie van MOA Ombudsman. De MOA Ombudsman is een
onafhankelijke instantie die de kwaliteit van uitgevoerd marktonderzoek kan toetsen.
Na bestudering van het Motivaction-rapport en het rapport van de cognitieve test komt dr. Olivier tot
de volgende conclusie (zie bijlage A bij deze brief): "De kritiek op Motivaction is slecht onderbouwd en er
worden geen goede alternatieven m.b.t. de vraagstelling en onderzoeksopzet geformuleerd. Hiermee
doet Labyrinth haar opdrachtgever de Directie I en S van het Ministerie van SZW ernstig tekort. De
experts hadden zich beter op de synergie dan op de tekortkomingen kunnen richten".
Het rapport van de Motivaction-peiling hebben wij ook voorgelegd aan prof. dr. J.J.L. Derksen,
hoogleraar Klinische Psychologie en werkzaam bij de Radboud Universiteit Nijmegen en de Vrije
Universiteit Brussel, en eveneens actief als praktiserend psychotherapeut. Prof. Derksen kwalificeert de
Motivaction-peiling als “een adequaat uitgevoerde opiniepeiling waarvan de uitkomsten bovendien in
lijn lijken te liggen met andere onderzoeken in Nederland en daarbuiten”. Prof. Derksen komt in zijn
analyse tot verschillende redenen waarom de uitkomsten van het Motivaction-onderzoek te begrijpen
zijn in de context van de situatie in september/oktober 2014:
 Er heerst onder veel Turkse jongeren in Nederland onvrede m.b.t. hun slechte economische en
maatschappelijke positie;
 Redenen die samenhangen met de opvoeding, in Turkse gezinnen worden fysieke krenkingen niet
geschuwd;

Het afzetten tegen de Nederlandse politiek.
Tot slot wijst prof. Derksen erop dat de sympathie voor de jihad onder vooral Turkse jongeren in
september/oktober 2014 ook te begrijpen valt vanuit een meer politieke invalshoek. In de nazomer van
2014 werd het regime van president Assad in Syrië bevochten door streng gelovige jihadstrijders onder
de vlag van IS. Daarmee werd er daadwerkelijk uitvoering gegeven aan de frustratie die al langere tijd
3
voelbaar was om ook actief wat te doen aan de terreur van Assad tegen zijn eigen bevolking . Hierbij
speelde bovendien een religieuze factor mee: het gevoel dat er een islamitische groep was die vocht
voor de goede zaak (een staat waar de islam wordt geëerbiedigd). De volledige analyse van het
Motivaction-onderzoek door prof. Derksen voegen wij als bijlage B bij deze brief.
Zoals hierboven aangegeven is er het nodige aan te merken op de uitvoering, verslaglegging en
conclusies van de cognitieve test.
2
Zo hebben respondenten in de cognitieve test opgemerkt dat men ten tijde van de Motivaction-peiling in eerste
instantie IS het voordeel van de twijfel gaf.
3
Dit fenomeen werd in de pers aangeduid met ‘de vijand van mijn vijand is mijn vriend’
3
Dat wil echter niet zeggen dat wij denken dat de opvattingen die wij indertijd in het verkennende
kwantitatieve onderzoek hebben gevonden, vandaag de dag nog steeds in diezelfde omvang leven
onder Turkse Nederlanders. Motivaction heeft als gevolg van de commotie omtrent het onderzoek en
de behoefte om de onderzoeksresultaten te duiden, zoals gezegd op eigen initiatief aanvullend
kwalitatief onderzoek gedaan. De eerste resultaten van dit (kwalitatieve) onderzoek tonen aan dat de
opvattingen van (jonge) Turkse Nederlanders t.a.v. IS in de afgelopen periode sterk zijn veranderd. Daar
waar IS in het begin ook positieve emoties opriep of het voordeel van de twijfel kreeg, heeft men,
waarschijnlijk mede doordat men beter is geïnformeerd over de gruwelijkheden en immorele
handelswijze van IS, nu de mening herzien. Men denkt op dit ogenblik overwegend anders over IS,
namelijk dat deze groepering aangepakt moet worden en dat het criminele en agressieve terroristen zijn
in plaats van islamitische strijders die vechten voor een rechtvaardige wereld. Het kwalitatieve
onderzoek geeft ook inzicht in de achterliggende factoren bij de positieve opvattingen die men indertijd
had bij IS.
Overigens wordt deze verschuiving van de mening van Turkse Nederlanders ook bevestigd door de
cognitieve test in het Labyrinth-onderzoek. Ook bij de cognitieve test komt naar voren dat men IS in het
begin het voordeel van de twijfel gaf als zijnde een islamitische groepering die opkomt voor de
onderdrukten (strijd tegen de kindermoordenaar Assad). De eerste signalen van begane gruwelijkheden
(waaronder de onthoofding van James Foley) werden bijvoorbeeld afgedaan als ”consipiracy theorieën
om de islam zwart te maken”. Men kon zich niet voorstellen dat een islamitische groepering dergelijke
gruwelijkheden zou begaan. Op het moment dat in de Westerse Wereld IS al werd bestempeld als een
terroristische groepering, was dit nog geen gemeengoed onder Turkse jongeren in Nederland.
Samenvattend
De cognitieve test zoals deze door Labyrinth is uitgevoerd, is methodologisch niet objectief te noemen,
bevat onvolkomenheden, inconsistenties en foute aannames en rechtvaardigt niet de conclusie om het
indertijd door Motivaction uitgevoerde onderzoek te bestempelen als onbetrouwbaar en niet valide.
Gerenommeerde experts geven daarbij aan dat de opzet en uitvoering van het Motivaction-onderzoek
voldoet. En ten slotte wijzen ook een aantal uitkomsten van de cognitieve test in dezelfde richting als de
indertijd gevonden resultaten door Motivaction.
Motivaction heeft, voorafgaand aan publicatie van de onderzoeksresultaten uit de peiling, aan FORUM
en het ministerie van SZW geadviseerd om te wachten met publicatie van deze onderzoeksresultaten
totdat aanvullend kwalitatief onderzoek zou worden gedaan. Het betrof hier immers een verkennende
peiling, waarbij de onderzoeksresultaten aanleiding waren voor het verkrijgen van duiding. Mede
ingegeven door het feit dat in de periode die lag tussen het door Motivaction gedane onderzoek en de
verslaglegging van de resultaten (een paar maanden later), het tijdsbeeld in die zin was gewijzigd dat IS
ook openlijk diverse wreedheden had getoond. Het is zeer te betreuren dat naar ons advies niet is
geluisterd.
Het verkennende onderzoek is indertijd door Motivaction naar eer en geweten uitgevoerd. Wij hebben
daarbij binnen de ons toegestane hoeveelheid tijd en middelen een gangbare onderzoeksmethode
gehanteerd en ons gehouden aan de sociaal-wetenschappelijke richtlijnen voor het verrichten van
4
deugdelijk onderzoek . Dat een onderzoek altijd voor verbetering vatbaar is, moge duidelijk zijn. En dat
geldt ook voor ons onderzoek; de opmerkingen die in de cognitieve test zijn gemaakt over een aantal
vraagstellingen in onze vragenlijst die verbeterd kunnen worden, zijn waardevol en nemen wij ter harte.
4
Zoals vastgelegd door de internationale onderzoekorganisatie ESOMAR en de MOA.
4
De aandacht en energie die nu gestoken wordt in het napluizen van de juistheid van de bevindingen van
de peiling van de nazomer van 2014, leidt de aandacht af van een veel belangrijker vraagstuk. En dat is
hoe in Nederland groepen inwoners met verschillende culturele achtergronden, attitudes, meningen en
opvattingen op een plezierige manier met elkaar kunnen samenleven en meer betrokken kunnen zijn bij
de Nederlandse maatschappij. Het wordt tijd dat hier de nadruk weer op komt te liggen. Motivaction
draagt met zijn onderzoeken hier graag aan bij.
Ik vertrouw erop u hiermee voldoende geïnformeerd te hebben.
Hoogachtend,
Pieter Paul Verheggen
Algemeen directeur Motivaction
Bijlage:
A.
B.
C.
Rapport MOA Ombudsman
Analyse Motivaction-onderzoek door prof. Derksen
Overzicht feitelijke onjuistheden en inconsistenties
5
Vertrouwelijk
De heer P.P. Verheggen
Marnixkade 109
1015 ZL AMSTERDAM
8 Mei 2015
Briefing aan de Ombudsman.
Op 6 mei j.l. ontving de MOA OMBUDSMAN het verzoek om, op vertrouwelijke
basis, een antwoord te formuleren op de volgende vraag:
Zijn de conclusies van de “Labyrinth Test” deugdelijk?
Het gaat om het onderzoek: Cognitieve test - Vragenlijst FORUM / Motivaction Arabische Herfst. April 2015.
De telefonische formulering van de briefing heeft vijf minuten geduurd en hierna
heeft er geen contact meer plaatsgevonden tussen de Ombudsman en Motivaction. De
conclusies van de ombudsman zijn derhalve uitsluitend gebaseerd op de objectieve
bestudering van het, op een later tijdstip, toegezonden rapport.
Het verslag van de Ombudsman baseert zich in belangrijke mate op de teksten uit het
Labyrinth rapport. De overgenomen teksten zijn cursief weergegeven.
De MOA Ombudsman
Ter bevordering van de kwaliteit en de goede naam van het Marktonderzoek in het
algemeen is door het bestuur van de MOA een Ombudsman benoemd. De
Ombudsman oefent zijn functie onafhankelijk naar eigen inzicht uit en aanvaardt
geen instructies van wie dan ook aangaande de uitoefening van zijn functie.
Conclusie
Na bestudering van het Labyrinth verslag komt de Ombudsman tot de conclusie dat
MOTIVACTION in het desbetreffende onderzoek voor wat betreft de opzet en
uitvoering van het onderzoek in alle opzichten voldoet aan de eisen die de MOA stelt
wanneer het gaat om kwalitatief hoogwaardig onderzoek. De conclusies van
Labyrinth o.a. met betrekking tot de validiteit en de representativiteit zijn derhalve
niet deugdelijk.
Ook het Labyrinth onderzoek voldoet overigens vaan de MOA kwaliteitseisen
Dit geldt in gelijke mate voor Motivaction als voor Labyrinth.
Wij geven een tweetal voorbeelden waaruit de gelijkwaardigheid o.a. blijkt.
MOA
1
Voorbeeld 1- Herweging
Zo heeft Motivaction gebruik gemaakt van de RIM-weging om een representatieve
afspiegeling te verkrijgen voor de socio-demografische kenmerken leeftijd, geslacht,
opleiding en etniciteit. Een weging wordt in de onderzoekspraktijk toegepast om te
corrigeren dat een steekproef mogelijk geen goede afspiegeling vormt van de totale
populatie. Een aantal experts heeft twijfels bij de weging: ze hebben niet het idee dat
de uitgevoerde weging de vertekening en daarmee het probleem van de
representativiteit verbetert.
Motivaction experts hebben dit vertrouwen kennelijk wel.
Labyrinth beroept zich op, niet onderbouwde, gevoelsmatige externe expertise. Beide
partijen onderbouwen de door hen gekozen weegprocedure niet met argumenten.
Hierdoor ontstaat een gelijkwaardige en vergelijkbare situatie.
Voorbeeld 2 - Convenience steekproef
Labyrinth zette voor de werving van respondenten haar Etnoteam in, dat bestaat uit
hoogopgeleide en meertalige veldwerkassistenten met voor dit project een Turkse of
Marokkaanse achtergrond. Daarnaast werd via de sneeuwbalmethode geworven door
aan de geconsulteerde cultureel experts te vragen of zij ons in contact konden
brengen met potentiële respondenten uit hun achterban.
Motivaction heeft voor het onderzoek gebruik gemaakt van een combinatie van een
quotasteekproef en een convenience steekproef. De onderzoekers hebben daarbij
gestreefd naar een representatieve afspiegeling van de populatie door quota in te
stellen voor leeftijd, geslacht, etniciteit en opleidingsniveau. Ook is er een weging
uitgevoerd om de representativiteit te verbeteren. De selectie van respondenten
binnen de quota is echter niet gebaseerd op toeval (aselect) maar op het oordeel en
de inschatting van de interviewers (valt een persoon op basis van uiterlijk kenmerken
mogelijk in de doelgroep?). Daardoor weten we niet zeker of de onderzoeksgroep
daadwerkelijk een representatieve afspiegeling vormt van de populatie.
Met name voorbeeld 2 toont aan dat beide partijen convenience sampling hebben
toegepast en daardoor niet zeker weten of de onderzoeksgroep daadwerkelijk een
representatieve afspiegeling vormt van de populatie.
Voorbeeld 2 toont daarnaast aan dat beide onderzoekspopulatie niet alleen qua
onderzoeksperiode maar ook qua expertiseniveau feitelijk onvergelijkbaar zijn.
De Labyrinth resultaten kunnen de Motivaction resultaten derhalve wel nuanceren
maar niet ontkrachten.
MOA
2
De vragenlijst
Iedere kwantitatieve vragenlijst bevat altijd een aantal subjectieve elementen zodat
achteraf altijd gediscussieerd kan worden of de vraagstelling wel optimaal was. Dit
zal ongetwijfeld ook van toepassing zijn op het Motivaction onderzoek. De
ombudsman is niet de instantie om hierover oordelen te vellen.
Labyrinth komt wel met kritiek op de vragenlijst, maar verzuimt om aan te geven
welke verbeteringen er dan concreet zouden moeten worden aangebracht.
Conclusie: Een gemiste kans
De conclusies van Labyrinth zijn niet deugdelijk. De kritiek op Motivaction is slecht
onderbouwd en er worden geen goede alternatieven m.b.t. de vraagstelling en
onderzoeksopzet geformuleerd.
Hiermee doet Labyrinth haar opdrachtgever de “Directie Integratie en Samenleving
van het Ministerie van Sociale Zaken & Werkgelegenheid” ernstig tekort. De experts
hadden zich beter op de synergie dan op de tekortkomingen kunnen richten.
Labyrinth rapporteert weliswaar binnen het mandaat van hun briefing maar negeert
daarmee een kans om samen met Motivaction een aantal gezamenlijke learnings te
trekken uit beide onderzoeken en deze aan de Directie Integratie en Samenleving van
het Ministerie van Sociale Zaken & Werkgelegenheid ter hand te stellen.
Met vriendelijke groeten
Dr. A.J. Olivier OMBUDSMAN MOA
Arlandaweg 92
1043 EX Amsterdam
e-mail:[email protected]
MOA
3
Radboud University Nijmegen
Department of Clinical Psychology
Montessorilaan 3; A.07.04
6525 HR Nijmegen, The Netherlands
E-mail: [email protected]
Tel: +31 24 36 12666
Sympathie voor de jihad als zoektocht naar identiteit
Uit een in november 2014 door Motivaction uitgevoerd onderzoek onder Turkse en Marokkaanse
jongeren tussen de 18 en 34 jaar blijkt dat, voordat IS haar barbaarse gezicht liet zien en
onthoofdingen online zette, er onder veel van hen enige sympathie bestond voor IS en dat vooral de
Turkse jongeren vonden dat de Nederlandse moslims die daar vechten als helden gezien konden
worden. Dit onderzoek heeft veel stof doen opwaaien maar psychologisch gezien kan begrepen
worden dat de attitude van deze groep niet samenvalt met hoe hun gedrag nu en in de toekomst
vorm zal krijgen. De relatie tussen attitude en gedrag is overigens altijd complex van aard. De
resultaten van deze attitudepeiling zijn ook 6 maanden na het verschijnen van het rapport nog
interessant maar geen reden om in paniek te geraken of het openbaar ministerie aan te zetten tot al
te drastische maatregelen tegen bv. Syriëgangers.
Het onderzoek
Na het bestuderen van de factsheet die bij het onderzoek hoort en de gebruikte vragenlijst blijkt dat
het gaat om een omvangrijke attitudepeiling die in redelijke korte tijd is uitgevoerd. De onderzoekers
hebben er voor gekozen om een quota steekproef uit te voeren en de respondenten in een aantal
grote steden en in hun eigen leefomgeving (op straat, in de omgeving van moskeeën, buurtcentra en
supermarkten) te interviewen. Het betreft geen uitgebreid wetenschappelijk onderzoek maar een
attitude peiling in een deel van Nederland waar het merendeel van de Nieuwe Nederlanders
woonachtig is. De Motivaction studie is adequaat uitgevoerd en de uitkomsten lijken bovendien in
lijn te liggen met andere onderzoeken in Nederland en daarbuiten (zie verder).
De onderzoekers hebben in hun conclusie aangegeven dat de uitkomsten verder onderzoek vragen
en duiding behoeven. Dit laatste betreft met name de uitkomst dat een deel van de Turkse jongeren
in November van 2014 positieve gevoelens toonde voor de Jihad in Syrië. In het navolgende ga ik kort
in op de achtergronden die hierbij een rol kunnen spelen.
1
Jihadstrijders
Op basis van psychopathologie kennis kunnen we ons voorstellen dat er onder een kerngroep van
strijders voor het Kalifaat enkele psychische kwetsbaarheden een grote rol spelen en veel
belangrijker zijn voor hun gedrag dan hun attitude. Op twee momenten in de levensloop zijn jongens
(meer dan meisjes) het sterkst, openlijk agressief: als peuter (omstreeks drie jaar) en als adolescent
(vanaf 12 jaar). De peuter wordt doorgaans goed in de gaten gehouden en deze wordt geleerd
agressie te remmen en reguleren. De opvoeding van een kerngroep die nu het front opzoeken in
Syrië is van een geheel andere aard geweest dan die van de meeste Nederlandse leeftijdsgenoten: er
zit veel meer trauma, agressie en krenking in de wijze waarop de doorgaans laaggeschoolde ouders
met peuter, kleuters en jongeren omgegaan. Dit kan betekenen dat de vroegkinderlijke opbouw van
de hechtingsrelaties zodanig wordt verstoord dat de identiteitontwikkeling van de latere adolescent
mislukt. In plaats van basisvertrouwen ontwikkelt zich een basiswantrouwen en dit laatste roept
tijdens de adolescentie, waarin de hormonen een handje helpen, gemakkelijk de overdadig aanwezig
agressie op; de ander die niet te vertrouwen is wordt op voorhand aangevallen. De vernederingen en
krenkingen, bekend uit de opvoedingprocessen van Turken en Marokkanen, die al een behoorlijk
reservoir aan agressie hebben geproduceerd telt nu op bij het gegeven dat ze in Nederlandse de
laatste jaren vaak het gevoel krijgen niet welkom te zijn. Tijdens de adolescentie beseffen ze dat ze in
het huidige economisch en opleidingsklimaat van Nederland weinig kansrijk zijn. Demoralisatie ligt
voor de hand. De kwetsbare identiteit als gevolg van verstoorde hechtingsrelaties, de slecht
gereguleerde agressie en de onwelkome bejegening in Nederland zorgen nog voor extra agressie die
nu wordt gelegitimeerd met citaten uit de koran maar een doel krijgt en daarmee voelen ze zich
sterker. In plaats van de gebruikelijke strijd van de puber tegen zijn ouders worden nu gehele
Nederlandse politiek en alle ongelovigen het doelwit en is de actiebereidheid groot. Tegen deze
achtergrond is het mogelijk dat een eenduidig en strikt geformuleerde leer zoals de IS en
jihadstrijders verkondigen, in november 2014 op een positieve waardering kan rekenen.
De samenleving kan deze jongeren helpen door ze te laten voelen dat ze welkom zijn, dat er op hen
wordt gerekend dat ze belangrijk zijn en een plaats zullen vinden.
Afsluitende opmerkingen
De adolescent die met een gebrekkige identiteit in het leven staat en die zich verlaten, vaak ook
gekrenkt en gekwetst voelt door zijn ouders, mist identificatiefiguren die voor een koers op hun
gedragskompas kunnen zorgen. Het psychologisch functioneren is wankel totdat er een perspectief
opduikt waarin de regels duidelijk zijn, de koers helder is uitgezet, de agressie kan worden gericht (en
dus gereguleerd) op alles wat slecht lijkt. Zo goed hebben deze jongeren zich in geen jaren gevoeld,
een extreme agressieve beweging zoals IS helpt ze aan een gevoel van psychologische stevigheid die
ze steeds moesten missen; ze gaan ervoor en denken te weten waarvoor.
2
Dit vermoeden wordt bevestigd in andere onderzoeken waar soortgelijke resultaten worden
gevonden als die in de Motivaction peiling van november 2014. Zo blijkt uit een onderzoek waar de
Engelse krant de Guardian1 in november 2014 melding van doet, dat daar een substantieel deel van
de Arabische social media in het westen op dat moment positieve gevoelens voor IS rapporteerde in
tweets en facebook berichten. Daarnaast geeft Marcel Hulspas in zijn blog van 12 november naast
psychologische redenen ook een politieke reden waarom Turkse (jongeren) op dat moment positieve
gevoelens kunnen koesteren jegens IS en de jihad.
De stof die de Motivaction peiling heeft doen opwerpen, vraagt om een verdiepingsslag. In dat licht
is de conclusie die de onderzoekers op basis van deze peiling trekken terecht; het ministerie doet er
goed aan om aanvullend kwalitatief en kwantitatief onderzoek uit te laten voeren waar duiding kan
worden gevonden voor deze opmerkelijke uitkomsten.
Mei 2015.
Prof dr. J.J.L Derksen, hoogleraar Klinische Psychologie werkzaam aan de Radboud Universiteit
Nijmegen, de Vrije Universiteit van Brussel en als praktiserend psychotherapeut.
1
http://www.theguardian.com/world/2014/nov/28/support-isis-stronger-arabic-social-media-europe-us-thansyria
3
bezoekadres
Marnixkade 109
1015 ZL Amsterdam
postadres
Postbus 15262
1001 MG Amsterdam
E [email protected]
T +31 (0)20 589 83 83
W www.motivaction.nl
UITSLUITEND PER EMAIL VERZONDEN
Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid
T.a.v. De heer A.O. Verweij
Samenleving en Integratie
Postbus 90801
2509 LV DEN HAAGA
Betreft: onjuistheden en inconsistenties Labyrinth onderzoek
Amsterdam, 28 mei 2015
Geachte heer Verweij,
Zoals besproken in onze meeting van 27 mei stelt het ministerie van SZW het op prijs om te worden
geïnformeerd over onjuistheden in het rapport van Labyrinth zodat deze kunnen worden gecorrigeerd.
Voor de overzichtelijkheid hebben wij een onderscheid gemaakt in:
-
feitelijke onjuistheden
feitelijke inconsistenties
Daar waar wordt verwezen naar paginanummers in het rapport, betreft dit het rapport dat ons is
toegezonden op 28 april 2015.
Wij ontvangen graag een bevestiging dat de feitelijke onjuistheden en inconsistenties in het rapport
worden aangepast.
Feitelijke onjuistheden in het rapport
1. (P7, alinea 8 ook pag. 45 alinea 2). Gesteld wordt dat de Jihad wordt gezien als een
‘gewapende’ strijd.
Dit is feitelijk onjuist weergegeven: door Labyrinth wordt tussen haakjes het woord
‘gewapend’ geplaatst, terwijl door Motivaction in de vragenlijst het woord ‘gewapend’ niet
wordt gebruikt. De toevoeging ‘gewapend’ is door Motivaction ook doelbewust achterwege
gelaten, omdat bekend is dat de term jihad zowel van toepassing is op de ‘kleine’ als op de
‘grote’ jihad. De kleine jihad heeft betrekking op de innerlijke strijd. En de grote jihad op de
gewapende strijd, maar overigens niet alleen op de gewapende strijd. Het met je mond
mensen ervan weerhouden dat zij zondes begaan wordt namelijk ook onder de grote jihad
geschaard.
2. (P21, alinea 2). Hier wordt door experts gesteld dat er geen populatiegegevens naar
opleiding beschikbaar zijn en dat Motivaction zodoende ook geen weging kan hebben
uitgevoerd naar deze gegevens. Dit is feitelijk onjuist. Deze referentiegegevens zijn terug te
vinden in de goudenstandaard van MOA die het betrekt van uit CBS statistieken (zie
http://www.moaweb.nl/Services/gouden-standaard/).
3. (pag 24, alinea 2) De opmerking dat de vragenlijst op de tekentafel lijkt te zijn opgesteld en
niet van te voren is getest. Dit is feitelijk onjuist; Motivaction heeft in het toelichtende
interview aangegeven dat er wel degelijk test interviews zijn uitgevoerd.
4. (pag 50, alinea 1) Het reduceren van het Israël/Palestina conflict tot de acties van Hamas,
ondermijnt de validiteit van deze stelling. Dit is feitelijk onjuist: deze uitspraak doet
voorkomen dat Motivaction het Israël/Palestina conflict heeft willen vatten door middel van
deze twee stellingen. Deze vooronderstelling wordt in het rapport niet onderbouwd en is
niet de intentie geweest van de vraagstelling.
5. (pag 26, alinea 2) De opmerking dat verwijzingen naar literatuur ontbreken en dat daardoor
gerede twijfels bestaan over de conclusies. Dit is feitelijk onjuist: Met deze opmerking
wordt de indruk gewekt dat er verwezen zou moeten worden naar literatuur ter
onderbouwing. Echter, de Motivaction peiling betreft geen literatuuronderzoek. Het rapport
geeft uitsluitend een weergave van de verkregen onderzoeksresultaten en in de
onderzoeksopdracht is ook geen sprake van een noodzakelijk literatuur onderzoek.
6. (pag 7, alinea 1) er worden vraagtekens geplaatst bij de vraag of de vragenlijsten
gestandaardiseerd zijn afgenomen.
Dit is feitelijk onjuist: door Motivaction is hier uitvoerig op ingegaan tijdens het interview.
De door ons gegeven informatie hierover is niet verwerkt in het rapport.
Feitelijke inconsistentie
1. (pag 43, alinea 1) Hier wordt aangegeven dat het begrip Kalifaat ten tijde van het
onderzoek onder de ondervraagden onbekend zou zijn.
Deze opmerking strookt niet met het feit dat de respondenten wel degelijk antwoord geven
op deze vraag. Uit de gegeven antwoorden wordt duidelijk dat respondenten wel een
voorstelling van zaken hebben bij een Kalifaat (“iets Utopisch, evenbeeld van het
Ottomaanse Rijk, Kalifaat is op zich niet slecht”). Het gaat er meer om dat zij een Kalifaat
niet meer van deze tijd achten en de realisatie ervan niet realistisch vinden. Op basis van de
antwoorden kan derhalve niet geconcludeerd worden dat het begrip Kalifaat ‘onbekend’ is,
maar wel dat het begrip verschillend wordt geïnterpreteerd.
2. (pag 21, alinea 3) Labyrinth stelt dat het niet zeker is of de attitudes zoals gemeten door
Motivaction daadwerkelijk bestaan.
Deze opmerking is in strijd met de onderzoeksresultaten van Labyrinth waarin veel van de
bevindingen van Motivaction door (een gedeelte van) de respondenten worden bevestigd.
Waarbij bij sommige opvattingen wel wordt aangegeven dat deze in de afgelopen tijd zijn
veranderd, zoals de houding t.a.v. IS.
Tot slot valt het op dat er opmerkingen in het rapport staan die geen betrekking hebben op de
cognitieve test en bovendien onnodig grievend zijn. Wij geven een voorbeeld:
(pag 21, alinea 4) de opmerking “al worden de resultaten daar niet beter van”.
Hier wordt eerst een bewering gedaan en vervolgens wordt aangeven dat het toch niks
uitmaakt. Niet alleen is dit inconsistent maar bovendien heeft deze opmerking geen relatie
tot de cognitieve test.
Wij vertrouwen erop u hiermee van dienst te zijn geweest en vernemen graag uw reactie.
Met vriendelijke groet,
Motivaction International B.V.
Pieter Paul Verheggen
Bijlage 2: Lijst van geconsulteerde
wetenschappelijke en culturele
experts
Wetenschappelijke experts
Prof. dr. Jelke Bethlehem – Tot aan zijn pensionering, onderzoeker op het gebied van survey-methodologie bij
het Centraal Bureau voor de Statistiek. Hoogleraar bij de Faculteit Sociale Wetenschappen van de Universiteit
Leiden. Doceert over survey-methodologie. Heeft bij de cognitieve test vooral opgetreden als deskundige op
gebied van steekproeven en representativiteit.
Prof. dr. Joop van Holsteyn – politicoloog, hoogleraar kiezersonderzoek aan de Universiteit van Leiden. Hij heeft
met name als deskundige op gebied van vragenlijsten een technische analyse gemaakt van de door Motivaction
gebruikte vragenlijst.
Prof. dr. Richard Staring – criminoloog, hoogleraar aan de Erasmus Universiteit Rotterdam. Publiceerde:
Staring, R.H.J.M., Geelhoed, F., Aslanoglu, G., Hiah, J.W. & Kox, M.H. (2014), Ontwikkelingen in de
maatschappelijke positite van Turkse Nederlanders. Risico's op criminaliteit en radicalisering? Den Haag:
Boom/Lemma
Dr. J. Kappelhof is sinds 2001 werkzaam bij het SCP als survey methodoloog. Zijn interesses liggen op het
gebied van non-response, mixed mode onderzoek, meetfouten, steekproefontwerpen, survey onderzoek onder
moeilijke bereikbare populaties en crossnationaal vergelijkend survey onderzoek. Hij is ook lid van het
zogenaamde core scientific team van de European Social Survey. In juni verdedigt hij zijn proefschrift dat gaat
over de relatie tussen survey ontwerp en de kwaliteit van survey data onder etnische minderheden.
Dr. Gerben Moerman, docent methodologie aan de afdeling Sociologie en Antropologie van de Universiteit van
Amsterdam. Heeft bij dit project gereflecteerd op methodologische aspecten van dit onderzoek.
Prof. dr. Thijl Sunier – antropoloog verbonden aan de Vrije Universiteit. Hoogleraar ‘Islam in Europese
samenlevingen’. Deskundige op gebied van Turkse Islam in Nederland.
Dr. Martijn de Koning - antropoloog, onderzoeker en docent aan de Universiteit van Amsterdam en de
Radboud Universiteit Nijmegen. Promoveerde op het onderwerp ‘ jongeren van Marokkaanse herkomst op
zoek naar de zuivere Islam’. Deskundige op gebied van salafistische groepen in Nederland, radicalisering,
Syriëgangers, Da’wa.
Drs. Paulo de Mas – voormalig directeur Nederlands Instituut in Marokko (NIMAR) en thans directeur Marokko
Instituut te Den Haag.
Culturele experts
Ahmet Kaya – psycholoog van Turks Koerdische herkomst. Doet als promovendus onderzoek naar meervoudige
identiteiten en loyaliteiten van Nederlands-Turkse moslimstudenten. Vrijwilliger bij de Dialoog Akademie (voor
interreligieuze dialoog)
Yusuf Altuntas – Voorzitter van Islamitische Schoolbesturen Organisatie (ISBO)
99
Cognitieve test vragenlijst FORUM / Motivaction Arabische Herfst
Yunus Ulaş – voorzitter van een landelijk samenwerkingsnetwerk van 16 studentenverenigingen van studenten
van Turkse herkomst
Turkse docente aan hoger onderwijsinstelling. Werkt dagelijks met studenten van Turkse en Marokkaanse
herkomst
Cemil Yilmaz – Diversity INC
Deniz Özkanli – Cultureel expert
Cultureel expert van Koerdische en Alevitische achtergrond
Bestuurder Diyanet
Vertegenwoordiger van Turks zakelijk netwerk en ondernemers
Mesut Çavuşoğlu – cultureel expert
Ebubekir Özture – ex-directeur CMO
Dogukan Ergin – voorzitter van een studentenvereniging van studenten van Turkse herkomst
Saïd Essanousi – Amazigh expert en oprichter Amazigh.nl, master in Arabische taalwetenschappen
100
Cognitieve test vragenlijst FORUM / Motivaction Arabische Herfst
Bijlage 3: Topiclijst cognitieve
interviews
Persoonskenmerken registreren:
Geslacht:
Leeftijd:
Opleidingsniveau:
Werkt/werkt niet:
Gezinssituatie (getrouwd/verloofd/kinderen?)
Etnische achtergrond (Arabisch/Berbers/Koerdisch/Turks/Nusayr (van waar in Turkije/Marokko?)
Religie: Ben je gelovig? Welke religie/groep? Hoe sta je in het geloof?
Bij een Turkse of Marokkaanse organisatie? Welke?
Hoe belangrijk vind je politiek? Volg je de actualiteit?
Vragen hardop laten voorlezen, hardop nadenken is wenselijk. Ten behoeve van de opname (en transcriptie en
coderen): noem het nummer van de vraag!
Vervolgens gaan we per thematisch blok de vragen bespreken. De blokken zijn hier onder weergegeven, met
de bijbehorende vragen en een aantal suggesties voor doorvragen.
Laat persoon hardop nadenken over de vragen
Doorvragen. In de topiclijst zetten we bij elk blokje vragen ook een aantal vragen om mee door te vragen, maar
hoe meer ze er spontaan over gaan filosoferen hoe beter.
Blokje 1. Nieuws volgen/informatie krijgen
__________________________________________________________________________________
1. In hoeverre heeft u de recente politieke gebeurtenissen in de Arabische wereld en/of Turkije gevolgd?
Ik heb deze een beetje gevolgd
Ik heb deze goed gevolgd
Ik heb deze intensief gevolgd
Ik weet nergens van
2. Op welke wijze volgt u of heeft u de gebeurtenissen in de Arabische wereld gevolgd? (meerdere
antwoorden mogelijk)
Via Nederlandse nieuws(web)sites
Via Turkse nieuws(web)sites
Via Arabische nieuws(web)sites
Via Twitter
Via Facebook
Via Nederlandse tv
Via Turkse tv
Via Marokkaanse tv, zoals RTM, 2m, Almaghribia
Via Arabische tv, zoals Aljazeera en Alarabiya
Via BBC World
Via CNN
Via Nederlandse kranten
Via Turkse kranten
Via Arabische kranten
101
Cognitieve test vragenlijst FORUM / Motivaction Arabische Herfst
Via Vrienden/familie/kennissen in Nederland
Telefonisch met vrienden/familie/kennissen in de Arabische landen en/of Turkije
Via e-mail met vrienden/familie/kennissen in de Arabische landen en/of Turkije
Anders, namelijk:………..
3.Kunt u aangeven in welke mate u de politieke situatie in onderstaande landen volgt of heeft gevolgd?
Nooit
zelden
af en toe
vaak
o Marokko
0
0
0
0
o Egypte
0
0
0
0
o Turkije
0
0
0
0
o Tunesië
0
0
0
0
o Libië
0
0
0
0
o Syrië
0
0
0
0
o De Gazastrook/Palestina 0
0
0
0
o Irak
0
0
0
0
________________________________________________________________________________
Doorvragen:
Wat is volgens hen de ‘Arabische wereld’, welke landen vallen daar onder?
Welke gebeurtenissen, waar denken ze aan bij deze vraag? Welke gebeurtenissen springen er uit?
Verschillende informatiekanalen. Hoe komen ze aan informatie? Hoe gaat dat in zijn werk? Bv. Horen
iets via kennissen of lezen iets op facebook en gaan dan verder info opzoeken…?
Waarom zoeken ze specifiek via dat kanaal/die kanalen naar meer informatie?
Lezen ze ook Nl kranten/ kijken ze Nl journaal? Wat vinden ze van de berichtgeving in Nederlandse
media over Syrië, IS, jihadisten, Gaza?
Blok 2. Actie naar aanleiding van het nieuws
__________________________________________________________________________________
4. Kunt u aangeven wat u heeft gedaan of nu doet naar aanleiding van de recente gebeurtenissen in de
Arabische landen en/of Turkije?
Aansluiten bij actiegroep
Financieel steunen van politieke partijen/actiegroepen
Volgen van/deelnemen aan discussies op Facebook
Twitter gebruiken voor het volgen van nieuws en/of het voeren van discussies
Deelname aan groepsdiscussies op internetfora
Lidmaatschap van een Nederlandse politieke partij
Lidmaatschap van een Marokkaanse of Turkse politieke partij
Discussie met familie/vrienden
Opzoeken van artikelen/nieuws op het internet/nieuwswebsites
Ondertekenen petities
Deelnemen aan demonstraties/protesten
Het boycotten van bepaalde producten
Anderen overtuigen om bepaalde producten te boycotten
Geen van deze
5. Kunt u aangeven wat u zou willen doen naar aanleiding van de recente gebeurtenissen in de Arabische
landen en/of Turkije? (meerdere antwoorden mogelijk)
Aansluiten bij actiegroep
Financieel steunen van politieke partijen/actiegroepen
102
Cognitieve test vragenlijst FORUM / Motivaction Arabische Herfst
Volgen van/deelnemen aan discussies op Facebook
Twitter gebruiken voor het volgen van nieuws en/of het voeren van discussies
Deelname aan groepsdiscussies op internetfora
Lidmaatschap van een Nederlandse politieke partij
Lidmaatschap van een Marokkaanse of Turkse politieke partij
Discussie met familie/vrienden
Opzoeken van artikelen/nieuws op het internet/nieuwswebsites
Ondertekenen petities
Deelnemen aan demonstraties/protesten
Het boycotten van bepaalde producten
Anderen overtuigen om bepaalde producten te boycotten
Geen van deze
__________________________________________________________________________________
Doorvragen
Heb je zelf iets gedaan? Wat? Naar aanleiding van? Waarom wel/niet?
Voorbeelden van aanleidingen (als er geen enkele fantasie is bij…) gifgasaanval op wijk van Damascus,
bombardementen op Gaza, uitroepen Kalifaat, de Yezidi’s, de Koerden in Erbil of Kobani…
Zijn de genoemde mogelijkheden goed gekozen? Zijn er andere? Bijvoorbeeld bericht liken of delen op
facebook, naar een vriend sturen, geld inzamelen, geld doneren, bidden voor de slachtoffers…
Wat zou je zeker niet doen? Waarom niet?
Blok 3. Specifieke nieuwsfeiten/ontwikkelingen
__________________________________________________________________________________
6. Hoe beoordeelt u de volgende gebeurtenissen?
6.1. De protesten in Turkije tegen het beleid van de Turkse regering
6.2. De winst van Erdoğan bij de recente presidentsverkiezingen in Turkije
6.3. De opmars van IS (voorheen ISIS/ISIL) in Syrië en Irak
6.4. Het uitroepen van het kalifaat (i) door IS (voorheen ISIS/ISIL) (i)Een staat die geregeerd wordt
door een kalief
6.5. De gewapende opstand in Libië van groepen die vechten in naam van de Jihad (i) (Jihad is de
heilige strijd voor de normen en waarden van de Islam)
6.6. De recente militaire interventie van de VS in Irak tegen IS (voorheen ISIS/ISIL)
6.7. De gewapende strijd in Syrië tegen de regering van president Assad
6.8. De gewapende strijd van Hamas tegen Israël
6.9. De militaire acties van Israël in de Gazastrook/Palestina
Zeer negatief
Negatief
Niet negatief, niet positief
Positief
Zeer positief
Weet niet, geen mening
__________________________________________________________________________________
Doorvragen:
Punt voor punt antwoordcategorieën nalopen en hardop laten nadenken en associëren bij elk punt.
Wat verstaan ze onder ‘de protesten in Turkije’?
De opmars van IS – wat is de evolutie in hun denken over IS (we willen het time frame proberen te
achterhalen, verschil tussen aug. Sept 2014 en nu) , wat zijn belangrijke momenten in hun
103
Cognitieve test vragenlijst FORUM / Motivaction Arabische Herfst
beeldvorming daar over – executie 1500 soennieten in Irak, yezidi’s, strijd tegen de koerden, de
onthoofdingen, de executie van de Jordaanse piloot…? Wat zijn hun gevoelens daarbij?
Het uitroepen van een kalifaat – wat verstaan zij onder een kalifaat? Wat vindt men van de definitie
gebruikt in de vragenlijst. Zien zij het nog los van Het Kalifaat (van IS)? Waarom (bij alles)
De gewapende groepen in Libie die vechten in naam van de Jihad – Wat weten ze hier van af? Welke
partijen noemen zij? Welke woorden gebruiken ze daarbij?
Wat zijn hun associaties bij het woord ‘jihad’ . Wordt het goed gebruikt in deze vragenlijst?
Militaire interventie VS (VN?) in de regio. Is dat wel of niet wenselijk? Niet in Syrië tegen Assad, wel
tegen IS in Irak, wat vinden ze daarvan? Onderscheid tussen VS en VN? Wat vinden ze van de houding
van de Nederlandse overheid in deze?
De gewapende strijd in Syrië tegen het bewind van Assad – Welke groepen zijn daarbij betrokken?
Het Israëlisch-Palestijns conflict. Wat weten ze daar over? Hoe praten ze daar over – welke woorden
gebruiken ze? Met name de zomer van 2014 (bombardementen Israël, tunnels en aanslagen
Palestijnen). Wat zijn hun gevoelens daarbij? Doorvragen…
Blok 4. Democratie
12. Kunt u aangeven in hoeverre u het eens bent met de volgende stellingen.
Wanneer u met de muis op (i) gaat staan, verschijnt er een toelichting.
12.1.
Democratie zal de Arabische landen geen goed doen
12.2.
De Arabische landen zijn (nog) niet klaar voor democratie
12.3.
Democratie is essentieel voor de vooruitgang van een land
12.4.
De Arabische wereld kan lessen trekken uit hoe in Nederland de democratie werkt
12.5.
De EU en/of NAVO moeten een bijdrage leveren aan een goede overgang naar democratie in de
Arabische landen
12.6.
Ik ben democratie belangrijker gaan vinden door de gebeurtenissen in de Arabische landen en/of
Turkije
12.7.
Het is beter dat één leider alle beslissingen maakt voor een Arabisch land en/of Turkije, dan dat
het volk beslist door middel van een democratie
12.8.
Het is voor Arabische landen en/of Turkije beter dat religieuze leiders het land besturen dan het
volk
12.9.
De Arabische Liga (i) (i)een organisatie van 22 Arabische landen die in 1945 werd opgericht om
samenwerking tussen de lidstaten te bevorderen en de gemeenschappelijke belangen te behartigen
heeft de verantwoordelijkheid een bijdrage te leveren aan een goede overgang naar democratie in de
Arabische landen
12.10 Een kalifaat (i)Een staat die geregeerd wordt door een kalief is beter dan een democratie voor de
Arabische landen
Zeer oneens
Oneens
Niet eens, niet oneens
Eens
Zeer eens
Doorvragen:
Wat versta je onder democratie? Wat is belangrijk in een democratie?
o (hoe zit het met de democratische vrijheden: vrijheid van pers, vrijheid van vergadering,
vrijheid van meningsuiting, vrije verkiezingen, stemrecht, verkozen leiders…)
Zijn er democratische landen in de Arabische wereld/Turkije? Hoe zit het in het eigen herkomstland? Is
daar democratie? Waarom vind je van wel/niet?
Vind je dat er meer democratie zou moeten komen?
Denk je dat er meer democratie kan komen? (Hoe dan?)
Genummerde stellingen bespreken
104
Cognitieve test vragenlijst FORUM / Motivaction Arabische Herfst
Blok 5. Nederlandse Jihadi’s
__________________________________________________________________________________
8. In hoeverre bent u het eens met de volgende stellingen? De stellingen hebben betrekking op de groepen
die in naam van de Jihad (i) (Jihad is de heilige strijd voor de normen en waarden van de Islam) strijden in de
Arabische landen (zoals Syrië en Irak).
Wanneer u met de muis op (i) gaat staan, verschijnt er een toelichting.
8.1. Ik maak me zorgen over de toename van groepen die in naam van de Jihad strijden in de
Arabische landen
8.2. Het is goed dat deze strijdgroepen zorgen voor verandering
8.3. Het geweld dat deze strijdgroepen gebruiken tegen niet gelovigen of anders gelovigen vind ik
verkeerd
8.4 Ik vind het goed dat er steun is van Nederlandse moslims voor groepen zoals IS (voorheen
ISIS/ISIL)
8.5. Mensen hebben het recht om te demonstreren vóór IS (voorheen ISIS/ISIL)
Zeer oneens
Oneens
Niet eens, niet oneens
Eens
Zeer eens
Weet niet/geen mening
INTRO: In Syrië woedt momenteel een oorlog. Uit verschillende landen vertrekken mensen om mee te
vechten.
9. In hoeverre bent u het eens met de volgende stellingen?
Wanneer u met de muis op (i) gaat staan, verschijnt er een toelichting.
9.1. Ik vind het goed dat Nederlandse moslims naar Syrië vertrekken om mee te vechten tegen
president Assad van Syrië
9.2. Nederlandse moslims die in Syrië meevechten zijn helden
9.3. Ik vind dat vechten in Syrië onderdeel is van de Jihad(i) (Jihad is de heilige strijd voor de normen
en waarden van de Islam)
9.4. Ik vind het terecht dat Nederlanders die naar Syrië willen vertrekken om mee te vechten in
Nederland opgepakt en vervolgd worden
9.5. Nederlanders die in Syrië hebben gevochten en terugkeren naar Nederland zijn een bedreiging
voor de veiligheid in Nederland
9.6. Ik vind dat Nederlanders die in Syrië gevochten hebben hun Nederlandse nationaliteit moeten
verliezen
9.7. Nederlanders die in Syrië hebben gevochten moeten bij terugkomst in Nederland geholpen
worden door de Nederlandse samenleving
9.8. Nederlanders die naar Syrië vertrekken om te vechten hebben vaak een crimineel verleden
Zeer oneens
Oneens
Niet eens, niet oneens
Eens
Zeer eens
Weet niet/geen mening
10.Waarom denkt u dat Nederlandse jongeren deelnemen aan een gewapende strijd in Syrië?
10.1 Omdat zij het zien als een religieuze plicht
10.2 Omdat zij zich buitengesloten voelen in Nederland
105
Cognitieve test vragenlijst FORUM / Motivaction Arabische Herfst
10.3 Omdat zij op zoek zijn naar avontuur/actie
10.4 Omdat zij personen willen helpen die in Syrië onderdrukt worden
10.5 Omdat zij bij een groep willen horen
10.6 Omdat zij thuis problemen hebben
Zeer oneens
Oneens
Niet eens, niet oneens
Eens
Zeer eens
Weet niet/geen mening
__________________________________________________________________________________
Doorvragen:
Vind je de bewoording ‘strijden in naam van de Jihad’ goed gekozen? Welke groepen strijden in Syrië?
Welke daarvan zou je scharen onder ‘ strijden in naam van de Jihad’? Waarom wel/niet?
Wat zijn gevoelens bij de oorlog in Syrië? Evolutie van die gevoelens? Naar aanleiding van welke
gebeurtenissen/ontwikkelingen veranderden die?
Voor welke groepen positieve of negatieve gevoelens? Waarom?
Vooral reflecteren op zin ‘ of die groepen zorgen voor verandering’
Idem voor ‘ geweld gebruiken tegen anders gelovigen’
Nederlandse steun voor groepen als IS – hoe versta je ‘ steun’ in deze vraag? Op welke manieren kan
je vanuit Nederland die groepen steunen? Steun je zelf een van de groepen of zou je dat
willen/overweeg je dat? Waarom wel/niet?
Recht om te demonstreren voor IS – Wat versta je onder deze vraag? Waar denk je aan? Wat vond je
van die acties? Van de reactie erop door Nederland?
Je kan naar Syrië gaan om te vechten, als hulpverlener, als vrouw van een strijder… om al deze
redenen zijn mensen afgereisd. Wat vind je daar van?
Vervolgens laten reflecteren op elke stelling.
Waarom denk je dat jongeren afreizen naar Syrië, vraag stellen als open vraag. Vervolgens praten
over de mogelijke antwoorden.
Blok 6. Verhoudingen tussen de groepen in Nederland
__________________________________________________________________________________
11. In hoeverre bent u het eens met de volgende stellingen?
11.1 Ik ervaar in Nederland meer spanningen tussen soennieten en sjiieten door de recente
ontwikkelingen in de Arabische landen
11.2 Ik ervaar in Nederland meer spanningen tussen moslims en joden door het conflict in de
Gazastrook/Palestina
11.3 Ik verwacht in Nederland meer spanningen tussen soennieten en sjiieten door de oorlog in
Syrië en Irak
11.4 In Nederland horen soennieten en sjiieten niet naar dezelfde moskee te gaan
11.5 Sjiieten zijn verantwoordelijk voor de spanningen in het Midden-Oosten
11.6 Alle joden zijn verantwoordelijk voor geweld door de staat Israël
11.7 Door ontwikkelingen in de Arabische landen zijn vriendschappen tussen soennieten en
sjiieten in Nederland niet meer mogelijk
11.8 Door het conflict in de Gazastrook/Palestina zijn vriendschappen tussen moslims en joden in
Nederland niet meer mogelijk
11.9 Haat tegen Joden (antisemitisme) is een probleem in Nederland
11.10
Ik maak me zorgen over geweld tegen Joden in Nederland
11.11
De Turkse en Marokkaanse overheden mogen zich niet bemoeien met kwesties die in
de Nederlandse samenleving spelen
106
Cognitieve test vragenlijst FORUM / Motivaction Arabische Herfst
11.12
Het is goed dat de Turkse/Marokkaanse overheid contact houdt met de
Turkse/Marokkaanse gemeenschap in Nederland
Zeer oneens
Oneens
Niet eens, niet oneens
Eens
Zeer eens
Weet niet/geen mening
__________________________________________________________________________________
Doorvragen:
Noemen ze hier de juiste groepen? Soennieten-sjiieten, moslims-joden, mss ook moslims-niet
moslims?
Zijn er spanningen of moeilijke verhoudingen tussen s-s, m-j, m-nm? Nemen die toe door gebeuren in
Syrië? Waaraan merk je dat?
Heb je daar persoonlijk op een of andere manier last van/ervaringen mee?
Bespreek antwoorden op de stellingen
Maak je je zorgen over positie van moslims in Nederland? Discriminatie etc.?
107
Cognitieve test vragenlijst FORUM / Motivaction Arabische Herfst
Bijlage 4: Uiteenzetting Jelke
Bethlehem
De representativiteit van de peiling van Motivaction
Om de uitkomsten van een steekproef te kunnen generaliseren naar de hele populatie, moet die steekproef op
correcte wijze zijn getrokken. Hierin betekent ‘correct’ dat de steekproef moet zijn geloot uit de populatie. Dit
wordt een aselecte steekproef genoemd.
Als een aselecte steekproef wordt getrokken, dan kunnen de schattingen geen systematische afwijking hebben.
Bovendien is het dan mogelijk om de onzekerheidsmarges in de uitkomsten te kwantificeren.
De theorie van de kanssteekproeven is al meer dan 100 jaar geleden ontwikkeld. Zie bijvoorbeeld Bethlehem
(2009a). De aselecte steekproef is het algemeen aanvaarde principe voor het trekken van steekproeven. Dit is,
bijvoorbeeld, ook de manier waarop een groot instituut als het CBS haar steekproeven trekt. Zie voor een meer
algemene uiteenzetting over het loten van steekproeven bijvoorbeeld Bethlehem (2009b).
In de peiling van Motivaction is niet gebruik gemaakt van een aselecte steekproef. In plaats daarvan is gebruik
gemaakt van een quota-steekproef. Bij een quotasteekproef wordt niet geloot. Eerst wordt de populatie op
basis van een beperkt aantal variabelen in groepen verdeeld. Vervolgens wordt uit elke groep door een
interviewer een van te voren opgegeven aantal personen geselecteerd. De aantallen in de steekproef zijn naar
rato van de aantallen in de populatie.
Een quotasteekproef is representatief met betrekking tot de variabelen die gebruikt zijn voor het maken van de
groepen. Bij de steekproef van Motivaction waren dit de variabelen leeftijd, opleiding, geslacht en etniciteit.
Dat betekent niet automatisch dat de steekproef ook representatief is met betrekking tot veel belangrijker
onderzoeksvariabelen.
Het zwakke punt van de quotasteekproef is dat binnen de groepen niet wordt geloot, maar dat de interviewer
personen uitkiest. Dit ondermijnt de representativiteit van de steekproef. Bewust of onbewust komen zo
personen in de steekproef die systematische afwijken.
Een klassiek voorbeeld van het falen van de quotasteekproef is een peiling van Gallup tijdens de campagne
voor de Amerikaanse presidentsverkiezing van 1948. De Democraat Truman en de Republikein Dewey streden
toen tegen elkaar. Gallup voorspelde dat Dewey de verkiezing zou winnen, maar deze peiler bleek er flink naast
te zitten. Nader onderzoek achteraf wees uit dat de Republikeinen in de steekproef oververtegenwoordigd
waren. De interviewers kozen in de groepen vaker Republikeinen uit dan Democraten, omdat die makkelijker in
de steekproef te krijgen waren (hoger inkomen, vast baan, vast woonplaats). Deze mislukking was voor Gallup
reden om af te stappen van quotasteekproeven en verder gebruik te maken van aselecte steekproeven.
De steekproef van Motivaction is ook een quotasteekproef. Daarom is er geen enkele garantie dat deze
steekproef representatief is. Er zijn echter nog meer factoren die de representativiteit verder aantasten:
De respondenten zijn alleen geworven in de stedelijke gebieden Amsterdam, Rotterdam, Den Haag,
Utrecht, Eindhoven en Twente. Dat betekent dus dat jongeren in andere gebieden niet in de
steekproef konden komen. Als jongeren uit de grote stedelijke agglomeraties dus anders over allerlei
zaken denken dan jongeren daarbuiten, dan kan dit een extra bijdrage leveren aan de vertekening in
de uitkomsten.
108
Cognitieve test vragenlijst FORUM / Motivaction Arabische Herfst
De jongeren zijn op straat door interviewers geworven bij moskeeën, supermarkten, theehuizen,
scholen e.d. Dit betekent dat jongeren die hier nooit komen, ook nooit in de steekproef kunnen
worden getrokken. Als jongeren die hier nooit komen, anders denken over allerlei zaken, zal dit dus
ook een bijdrage leveren aan de aantasting van de representativiteit.
Een laatste aspect dat nog moet worden genoemd, is non-respons. Dit verschijnsel doet zich voor als
geselecteerde personen weigeren mee te doen aan de peiling. Doordat de interviewers van Motivaction
doorgingen met hun pogingen jongeren te werven totdat alle quota vol waren, lijkt het of er geen non-respons
is. Maar die is er natuurlijk wel. Alleen is daarvan niets terug te vinden in het onderzoeksverslag van
Motivaction. Als de non-respondenten afwijken van de respondenten, en dat gebeurt heel vaak in peilingen,
dan leidt dit ook weer tot een extra vertekening. Meer over het probleem van de non-respons is, bijvoorbeeld,
te vinden in Bethlehem, Cobben & Schouten (2011).
Samenvattend kan worden geconcludeerd dat er zoveel problemen zijn met de trekking van de steekproef bij
de peiling van Motivaction dat het hoogst onwaarschijnlijk is dat deze representatief is. Daarom zijn de
uitkomsten niet valide. Zonder nader onderzoek is het niet mogelijk aan te geven hoe groot de vertekeningen
zijn en in welke richting ze gaan.
Literatuur
Bethlehem, J.G. (2009a), The Rise of Survey Sampling. Discussion Paper 09015, Statistics Netherlands, The
Hague/Heerlen.
Bethlehem, J.G. (2009b), Applied Survey Methods, A Statistical Perspective. John Wiley & Sons, Hoboken, NJ.
Bethlehem, J.G., Cobben, F. & Schouten, B. (2011), Handbook of Nonresponse in Household Surveys. John Wiley
& Sons, Hoboken, NJ.
109
Cognitieve test vragenlijst FORUM / Motivaction Arabische Herfst
Bijlage 5: Vragenlijst FORUM /
Motivaction
Projectnummer:Z4979 Forum Conceptvragenlijst Kick-off
Steekproef: Marokkaanse en Turkse Nederlanders in de leeftijd van 18-35 jaar
Allereerst stellen we enkele vragen over uw persoonlijke situatie.
Intro
Intro:
In opdracht Forum, een onafhankelijk kennisinstituut voor multiculturele vraagstukken, voeren wij een
onderzoek uit naar de wijze waarop de Nederlandse bevolking aankijkt tegen internationale ontwikkelingen.
Selectievragen
Intro:
Allereerst zouden we graag enkele vragen willen stellen over uw persoonlijke situatie.
A lleen f2f
S1nw. Wat is uw leeftijd?
DM: Single respons
Jonger dan 18 jaar  eindkort
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35 jaar of ouder  eindkort
A lleen f2f
S2nw Wat is uw geslacht?
DM: single respons
Man
Vrouw
f2f en Stempunt
110
Cognitieve test vragenlijst FORUM / Motivaction Arabische Herfst
DM: single respons
S3nw. Wat is uw hoogst genoten opleiding? U hoeft hier geen diploma voor behaald te hebben.
Master HBO/WO, WO doctoraal / post-doctoraal
Bachelor HBO/WO
(hts, heao, kandidaatsopleiding)
Propedeuse HBO/WO
Havo/VWO bovenbouw (klas 4 of hoger)
(mms, hbs, gymnasium, lyceum, atheneum)
Havo/VWO onderbouw (klas 1,2 of 3)
(onderbouw van mms, hbs, gymnasium, lyceum, atheneum)
MBO-2 / MBO-3 / MBO-4 / MBO voor 1998
(mts, meao, mhno, inas, mis, e.d.)
VMBO (theoretisch/gemengd)
(mavo, ulo, mulo, ivo, vglo, e.d.)
VMBO (beroepsgericht) / MBO-1 (assistentenopleiding)
(lts, ito, leao, lhno, huishoudschool, lavo, e.d.)
Basisschool
(lagere school)
Geen opleiding
Andere opleiding in het buitenland
Indien andere opleiding in het buitenland genoemd bij vraag 16
DM: single respons
S4nw. Wat is het niveau van het diploma uit het buitenland?
Laag
Middelbaar
Hoog
f2f en Stempunt
S5nw
In welk land bent u geboren? In welk land zijn uw ouders geboren?
DM: Meerdere onderwerpen met single respons
Nederland
Turkije
Marokko
Nederlandse Antillen/Aruba
Suriname
Anders
In welk land bent u geboren?
In welk land is uw vader geboren?
In welk land is uw moeder geboren?
Alleen respondenten met een Turkse en Marokkaanse etniciteit gaan door naar de vragenlijst, de rest
eindkort
111
Cognitieve test vragenlijst FORUM / Motivaction Arabische Herfst
Vragenlijst
A llen
DM: Single respons
V1a. In hoeverre heeft u de recente politieke gebeurtenissen in de Arabische wereld en/of Turkije gevolgd?
Ik heb deze een beetje gevolgd
Ik heb deze goed gevolgd
Ik heb deze intensief gevolgd
Ik weet nergens van
Indien V 1a = 1,2,3
DM: Mulitple respons
2. Op welke wijze volgt u of heeft u de gebeurtenissen in de Arabische wereld gevolgd?
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
Via Nederlandse nieuws(web)sites
Via Turkse nieuws(web)sites
Via Arabische nieuws(web)sites
Via Twitter
Via Facebook
Via Nederlandse tv
Via Turkse tv
Via Marokkaanse tv, zoals RTM, 2m, Almaghribia
Via Arabische tv, zoals Aljazeera en Alarabiya
Via BBC World
Via CNN
Via Nederlandse kranten
Via Turkse kranten
Via Arabische kranten
Via Vrienden/familie/kennissen in Nederland
Telefonisch met vrienden/familie/kennissen in de Arabische landen en/of Turkije
Via e-mail met vrienden/familie/kennissen in de Arabische landen en/of Turkije
Anders, namelijk:……….. <open> niet coderen
A llen
DM: Meerdere onderwerpen met single respons
DM: Onderwerpen/stellingen random tonen
3.Kunt u aangeven in welke mate u de politieke situatie in onderstaande landen volgt of heeft gevolgd?
Marokko
Egypte
Turkije
Tunesië
Libië
Syrië
De Gazastrook/Palestina
112
Cognitieve test vragenlijst FORUM / Motivaction Arabische Herfst
Irak
1. Nooit
2. Zelden
3. Af en toe
4. Vaak
Indien V 1a=1,2,3 en V 3 is bij geen van de landen ‘nooit’
DM: Multiple respons
4nw. Kunt u aangeven wat u heeft gedaan of nu doet naar aanleiding van de recente gebeurtenissen in de
Arabische landen en/of Turkije?
-
Aansluiten bij actiegroep
Financieel steunen van politieke partijen/actiegroepen
Volgen van/deelnemen aan discussies op Facebook
Twitter gebruiken voor het volgen van nieuws en/of het voeren van discussies
Deelname aan groepsdiscussies op internetfora
Lidmaatschap van een Nederlandse politieke partij
Lidmaatschap van een Marokkaanse of Turkse politieke partij
Discussie met familie/vrienden
Opzoeken van artikelen/nieuws op het internet/nieuwswebsites
Ondertekenen petities
Deelnemen aan demonstraties/protesten
Het boycotten van bepaalde producten
Anderen overtuigen om bepaalde producten te boycotten
Geen van deze DM: exclusief
Indien V 1a=1,2,3 en V 3 is bij geen van de landen ‘nooit’
DM: Multiple respons
DM: antwoorden gelijk aan Q4 in huidige vragenlijst
DM: alleen de antwoorden tonen die niet genoemd zijn in V4nw
5nw. Kunt u aangeven wat u zou willen doen naar aanleiding van de recente gebeurtenissen in de Arabische
landen en/of Turkije?
-
Aansluiten bij actiegroep
Financieel steunen van politieke partijen/actiegroepen
Volgen van/deelnemen aan discussies op Facebook
Twitter gebruiken voor het volgen van nieuws en/of het voeren van discussies
Deelname aan groepsdiscussies op internetfora
Lidmaatschap van een Nederlandse politieke partij
Lidmaatschap van een Marokkaanse of Turkse politieke partij
Discussie met familie/vrienden
Opzoeken van artikelen/nieuws op het internet/nieuwswebsites
Ondertekenen petities
Deelnemen aan demonstraties/protesten
Het boycotten van bepaalde producten
Anderen overtuigen om bepaalde producten te boycotten
Geen van deze DM: exclusief
113
Cognitieve test vragenlijst FORUM / Motivaction Arabische Herfst
A llen
DM: Meerdere onderwerpen met single respons
DM: Onderwerpen/stellingen random tonen
DM: Toelichting tonen bij (i)
6nw. Hoe beoordeelt u de volgende gebeurtenissen?
Wanneer u met de muis op (i) gaat staan, verschijnt er een toelichting.
De protesten in Turkije tegen het beleid van de Turkse regering
De winst van Erdogan bij de recente presidentsverkiezingen in Turkije
De opmars van IS (voorheen ISIS/ISIL) in Syrië en Irak
Het uitroepen van het kalifaat (i) door IS (voorheen ISIS/ISIL) (i)Een staat die geregeerd wordt door
een kalief
De gewapende opstand in Libië van groepen die vechten in naam van de Jihad (i) (Jihad is de heilige
strijd voor de normen en waarden van de Islam)
De recente militaire interventie van de VS in Irak tegen IS (voorheen ISIS/ISIL)
De gewapende strijd in Syrië tegen de regering van president Assad
Het afzetten van president Morsi in Egypte
De gewapende strijd van Hamas tegen Israël
De militaire acties van Israël in de Gazastrook/Palestina
De komst van de nieuwe regering van president (en voormalig generaal) al-Sisi in Egypte
Het doden van Osama Bin Laden
Zeer negatief
Negatief
Niet negatief, niet positief
Positief
Zeer positief
Weet niet, geen mening
Allen
DM: Meerdere onderwerpen met single respons
DM: Onderwerpen/stellingen random tonen
DM: Gelijk aan M8063 vraag 12
DM: Toelichting tonen bij (i)
DM: Rood gearceerde doorgestreepte tekst graag verwijderen
DM: Geel gearceerde tekst graag toevoegen
V12. Kunt u aangeven in hoeverre u het eens bent met de volgende stellingen.
Wanneer u met de muis op (i) gaat staan, verschijnt er een toelichting.
Democratie zal de Arabische landen geen goed doen
De Arabische landen zijn (nog) niet klaar voor democratie
Democratie is essentieel voor de vooruitgang van een land
De Arabische wereld kan lessen trekken uit hoe in Nederland de democratie werkt
De EU en/of NAVO moeten een bijdrage leveren aan een goede overgang naar democratie in de
Arabische landen
Ik ben democratie belangrijker gaan vinden door de gebeurtenissen in de Arabische landen en/of
Turkije
114
Cognitieve test vragenlijst FORUM / Motivaction Arabische Herfst
Het is beter dat één leider alle beslissingen maakt voor een Arabisch land en/of Turkije, dan dat het
volk beslist door middel van een democratie
Het is voor Arabische landen en/of Turkije beter dat religieuze leiders het land besturen dan het volk
De Arabische Liga (i) (i)een organisatie van 22 Arabische landen die in 1945 werd opgericht om
samenwerking tussen de lidstaten te bevorderen en de gemeenschappelijke belangen te behartigen
heeft de verantwoordelijkheid een bijdrage te leveren aan een goede overgang naar democratie
in de Arabische landen
Een kalifaat (i)Een staat die geregeerd wordt door een kalief is beter dan een democratie voor de
Arabische landen
Zeer oneens
Oneens
Niet eens, niet oneens
Eens
Zeer eens
A llen
DM: Meerdere onderwerpen met single respons
DM: Nieuwe vraag
DM: Toelichting tonen bij (i)
DM: Onderwerpen/stellingen random tonen
8nw.In hoeverre bent u het eens met de volgende stellingen? De stellingen hebben betrekking op de groepen
die in naam van de Jihad (i) (Jihad is de heilige strijd voor de normen en waarden van de Islam) strijden in de
Arabische landen (zoals Syrië en Irak).
Wanneer u met de muis op (i) gaat staan, verschijnt er een toelichting.
Ik maak me zorgen over de toename van groepen die in naam van de Jihad strijden in de Arabische
landen
Het is goed dat deze strijdgroepen zorgen voor verandering
Het geweld dat deze strijdgroepen gebruiken tegen niet gelovigen of anders gelovigen vind ik
verkeerd
Ik vind het goed dat er steun is van Nederlandse moslims voor groepen zoals IS (voorheen ISIS/ISIL)
Mensen hebben het recht om te demonstreren vóór IS (voorheen ISIS/ISIL)
Zeer oneens
Oneens
Niet eens, niet oneens
Eens
Zeer eens
Weet niet/geen mening
A llen
DM: Meerdere onderwerpen met single respons
DM: Onderwerpen/stellingen random tonen
DM: Toon toelichting bij (i)
115
Cognitieve test vragenlijst FORUM / Motivaction Arabische Herfst
DM: Nieuwe vraag
INTRO: In Syrië woedt momenteel een oorlog. Uit verschillende landen vertrekken mensen om mee te vechten.
9nw. In hoeverre bent u het eens met de volgende stellingen?
Wanneer u met de muis op (i) gaat staan, verschijnt er een toelichting.
Ik vind het goed dat Nederlandse moslims naar Syrië vertrekken om mee te vechten tegen president
Assad van Syrië
Nederlandse moslims die in Syrië meevechten zijn helden
Ik vind dat vechten in Syrië onderdeel is van de Jihad(i) (Jihad is de heilige strijd voor de normen en
waarden van de Islam)
Ik vind het terecht dat Nederlanders die naar Syrië willen vertrekken om mee te vechten in
Nederland opgepakt en vervolgd worden
Nederlanders die in Syrië hebben gevochten en terugkeren naar Nederland zijn een bedreiging voor
de veiligheid in Nederland
Ik vind dat Nederlanders die in Syrië gevochten hebben hun Nederlandse nationaliteit moeten
verliezen
Nederlanders die in Syrië hebben gevochten moeten bij terugkomst in Nederland geholpen worden
door de Nederlandse samenleving
Nederlanders die naar Syrië vertrekken om te vechten hebben vaak een crimineel verleden
Zeer oneens
Oneens
Niet eens, niet oneens
Eens
Zeer eens
Weet niet/geen mening
A llen
DM: single respons met meerdere onderwerpen
DM: Nieuwe vraag
DM: Onderwerpen/stellingen random tonen
10nw.Waarom denkt u dat Nederlandse jongeren deelnemen aan een gewapende strijd in Syrië?
Omdat zij het zien als een religieuze plicht
Omdat zij zich buitengesloten voelen in Nederland
Omdat zij op zoek zijn naar avontuur/actie
Omdat zij personen willen helpen die in Syrië onderdrukt worden
Omdat zij bij een groep willen horen
Omdat zij thuis problemen hebben
Zeer oneens
Oneens
Niet eens, niet oneens
Eens
Zeer eens
Weet niet/geen mening
116
Cognitieve test vragenlijst FORUM / Motivaction Arabische Herfst
A llen
DM: Meerdere onderwerpen met single respons
DM: Onderwerpen random tonen
DM: Nieuwe vraag
11nw. In hoeverre bent u het eens met de volgende stellingen?
Ik ervaar in Nederland meer spanningen tussen soennieten en sjiieten door de recente
ontwikkelingen in de Arabische landen
Ik ervaar in Nederland meer spanningen tussen moslims en joden door het conflict in de
Gazastrook/Palestina
Ik verwacht in Nederland meer spanningen tussen soennieten en sjiieten door de oorlog in Syrië en
Irak
In Nederland horen soennieten en sjiieten niet naar dezelfde moskee te gaan
Sjiieten zijn verantwoordelijk voor de spanningen in het Midden-Oosten
Alle joden zijn verantwoordelijk voor geweld door de staat Israël
Door ontwikkelingen in de Arabische landen zijn vriendschappen tussen soennieten en sjiieten in
Nederland niet meer mogelijk
Door het conflict in de Gazastrook/Palestina zijn vriendschappen tussen moslims en joden in
Nederland niet meer mogelijk
Haat tegen Joden (antisemitisme) is een probleem in Nederland
Ik maak me zorgen over geweld tegen Joden in Nederland
De Turkse en Marokkaanse overheden mogen zich niet bemoeien met kwesties die in de Nederlandse
samenleving spelen
Het is goed dat de Turkse/Marokkaanse overheid contact houdt met de Turkse/Marokkaanse
gemeenschap in Nederland
Zeer oneens
Oneens
Niet eens, niet oneens
Eens
Zeer eens
Weet niet/geen mening
Tonen indien minimaal 1 land bij V 3 is gevolgd, N IET onder voorwaarde van V 1
DM: Meerdere onderwerpen met single respons
DM: Nieuwe vraag
DM: Onderwerpen random tonen
alleen de landen tonen waarbij in V3 niet nooit is ingevuld.
12nw. Verwacht u dat de politieke situatie in de volgende landen zal verbeteren?
Marokko
Egypte
Turkije
Tunesië
Libië
Syrië
De Gazastrook/Palestina
117
Cognitieve test vragenlijst FORUM / Motivaction Arabische Herfst
Irak
o
o
o
De politieke situatie zal verbeteren
De politieke situatie zal verslechteren
De politieke situatie blijft hetzelfde
Weet niet/geen mening
Achtergrondvragen
Indien f2f
DM: Single respons
X2nw.Wat is uw leefsituatie?
Alleenstaand (met of zonder thuiswonende kinderen)
Samenwonend
Getrouwd
Thuiswonend bij ouders/familie
Woongroep/studentenhuis
Wil ik niet zeggen
Indien f2f
DM: Multiple respons: meerdere antwoorden mogelijk
X3nw. Welke situatie is op dit moment op u van toepassing? (U kunt meerdere antwoorden kiezen)
Ik ben zelfstandig ondernemer
Ik ben in loondienst maar niet voor de overheid
Ik ben werkzaam voor de overheid
Ik ben arbeidsongeschikt
Ik ben werkloos, werkzoekend en/of zit in de bijstand
Ik ben met de VUT, (pre)pensioen, of rentenierend
Ik ben studerend, schoolgaand
Ik ben huisman, huisvrouw
Ik werk als vrijwilliger (en ontvang daar een onkostenvergoeding voor)
Anders
Wil ik niet zeggen (DM: exclusief)
Indien f2f
DM: Single respons
X4nw. Wat is uw woonplaats?
Amsterdam
Den Haag
Enschede
Eindhoven
Rotterdam
Utrecht
Zaanstad
Anders, namelijk <open>
118
Cognitieve test vragenlijst FORUM / Motivaction Arabische Herfst
A llen: zowel face-to-face als Stempunt
Single respons: een antwoord mogelijk
X5nw Beschouwt u zichzelf als behorend tot een religie of genootschap?
Ja
Nee
Weet niet
Indien X 5nw=ja
Single respons: een antwoord mogelijk
X6nw Welk religie of genootschap is dat?
Islamitisch
Rooms-katholiek
PKN (Protestantse Kerk in Nederland
Overige Christelijke Gemeenten
Hindoe
Boeddhist
Joods
Andere kerkgenootschap
Wil ik niet zeggen
Indien X 6=Islamitisch
Single respons: een antwoord mogelijk
X7nw Tot welke stroming binnen de Islam rekent u zichzelf?
Soennieten
Sjiieten
Anders, namelijk
Wil ik niet zeggen
Indien f2f
DM: gelijk aan vraag X8 uit M8063
DM: open vraag (nummeriek, 10 cijfers)
DM: Geel gearceerde tekst graag toevoegen
Eval1 Kunt u aangeven in hoeverre u de volgende uitspraken van toepassing vindt op de vragenlijst die u zojuist
heeft ingevuld?
Helemaal niet van toepassing
Niet van toepassing
Er tussenin
Van toepassing
Helemaal van toepassing
Interessant
119
Cognitieve test vragenlijst FORUM / Motivaction Arabische Herfst
Duidelijke vragen
Te veel vragen
Leuk om in te vullen
face-to-face en online
DM: open vraag
Eval2. Heeft u nog opmerkingen over het onderzoek?
Open tekstvak niet coderen
Geen opmerkingen
face-to-face en online
DM: EINDscherm inbouwen
Dit is het einde van het interview. Hartelijk bedankt voor uw deelname!
Vragen programmeren voor offline variant (f2f) voor de interviewer
Intro: De volgende vragen zijn bedoeld voor de interviewer
Indien f2f
DM: single respons
DM: Nieuwe vraag
D1. In welke plaats is het interview afgenomen?
Amsterdam
Den Haag
Enschede
Eindhoven
Rotterdam
Utrecht
Zaanstad
Anders, namelijk <open>
Indien f2f
DM: single respons
DM: nieuwe vraag
D2. Waar is het interview afgenomen?
Bij een coffeeshop
Bij een supermarkt
In een winkelstraat
Bij een moskee
Bij een onderwijsinstelling (middelbare school, hogeschool, universiteit et cetera)
Bij een sportvereniging
Bij een buurthuis
Bij de respondent thuis
Anders, namelijk <open>
Indien f2f
DM: single respons
120
Cognitieve test vragenlijst FORUM / Motivaction Arabische Herfst
DM: Nieuwe vraag
D3.In welke taal is het interview voornamelijk afgenomen?
In de Marokkaanse taal
In de Turkse taal
In de Nederlandse taal
In een andere taal
121
Cognitieve test vragenlijst FORUM / Motivaction Arabische Herfst
Bijlage 6: Topiclijst focusgroepen
Topiclijst
In de vragenlijst is sprake van ‘recente politieke gebeurtenissen in de Arabische wereld en/of Turkije’ . Wat
is de Arabische wereld? Aan welke politieke gebeurtenissen denk je dan?
Volg je het nieuws daarover?
Hoe krijg je informatie over die gebeurtenissen? Waarom die media?
Wat vind je van de Nederlandse berichtgeving hierover?
Winst Erdoğan
Er is het laatste jaar veel te doen over de opmars van IS (voorheen ISIS). De opmars van IS – wat is de
evolutie in hun denken over IS (we willen het time frame proberen te achterhalen, verschil tussen aug.
Sept 2014 en nu) , wat zijn belangrijke momenten in hun beeldvorming daar over – executie 1500
soennieten in Irak, Yezidi’s, strijd tegen de Koerden, de onthoofdingen, de executie van de Jordaanse
piloot…? Wat zijn hun gevoelens daarbij?
Kalifaat. Wat is een Kalifaat? Sta je daar positief of negatief tegenover? Het Kalifaat van IS?
Jihad. Wat betekent Jihad voor jou? In deze vragenlijst wordt het gebruikt in de betekenis van ‘gewapende
strijd’ - tegen dictator als Assad, Khadafi, Israël… Wat vind je daar van? Wat kan wel/ wat kan niet? Ken je
groepen die gewapende jihad voeren? Is er verschil tussen IS en deze groepen?
Conflict Israël - Palestina. Wat vind je van strijd van Hamas?
Democratie. Wat is democratie? Wat is beste voor landen in de Arabische wereld: 1 leider, religieus
bewind, democratie? Waarom? Is Nederland een voorbeeld voor Arabische landen als het gaat om
democratie?
In Syrië woedt een burgeroorlog. Jongeren vertrekken uit Nederland naar Syrië om te vechten, als
hulpverlener, om te trouwen. Wat vind je daar van? Ken je mensen die dat overwegen? Kan je je
inbeelden waarom ze dat doen? Heb je bewondering voor mensen die naar Syrië gaan? Hoe zou
Nederland moeten omgaan met deze jongeren (voor ze gaan, wanneer ze terugkomen)?
Wat vind je van de positie van moslims in NL?
122
Cognitieve test vragenlijst FORUM / Motivaction Arabische Herfst
Bijlage 7: Gespreksverslag Motivaction
Labyrinth voerde een gesprek met de algemeen directeur van Motivaction en de senior onderzoeker van
Motivaction die verantwoordelijk was voor het onderzoek gerapporteerd als “Nederlandse moslimjongeren en
de Arabische Herfst”.
Totstandkoming vragenlijst
Testen vragenlijst
Motivaction geeft aan de vragenlijst vooraf getest te hebben. Er is een pilot gehouden onder 7 personen.
Daarbij is op een aantal zaken gelet. Er is gekeken naar de ‘flow’ van de vragenlijst (zitten er geen abrupte
overgangen in, sluiten vraagblokken logisch op elkaar aan) en er is gecontroleerd of de vragen helder zijn en op
zichzelf te begrijpen. Naar aanleiding van de pilot is een aantal veranderingen doorgevoerd in de vragenlijst. Zo
kwam naar voren dat een aantal termen niet direct helder waren. Als gevolg daarvan is er voor gekozen om de
vragenlijst aan te passen en een aantal termen zo neutraal mogelijk toe te lichten in de vragenlijst.
[Lab] Is de vragenlijst vooraf getest?
[Mot] Wat wij eigenlijk doen, bij al onze veldwerkprojecten, is dat wij een pilotperiode inplannen. In dit geval
heeft dit ook plaatsgevonden. Waarbij inderdaad wordt nagegaan of de vragenlijst goed wordt begrepen. De
vragenlijst wordt op zodanige wijze afgenomen zodat echt de situatie van het veldwerk nabootst. Mensen
worden benaderd waarbij wordt gezegd dat het een inderdaad pilot is. Dat het belangrijk is te weten of de
vragen helder zijn, dingen anders moeten en vervolgens wordt de vragenlijst afgenomen. Dat is ook bij dit
onderzoek gebeurd.
[Lab] Is de vragenlijst nog aangepast, zijn er nog veranderingen geweest en wat waren de grootste
veranderingen?
[Mot] Wat vooral naar voren kwam is dat een aantal van de termen die wij gebruikten niet heel erg duidelijk
waren of niet bekend zijn. Antisemitisme is één van de woorden die naar voren kwam als te weinig bekend. Dat
zijn van die woorden die je in eerste instantie gebruikt en die dan uiteindelijk niet helemaal geschikt blijken.
Daarnaast wat aspecten in de routing en overlap tussen vragen. Dat soort dingen kwamen naar voren en zijn
voor het definitieve onderzoek aangepast.
Bij een pilot kijk je naar de flow van de vragenlijst en de content van de vragen. Dat is standaard bij Motivaction
en wordt bij alle onderzoeken van te voren gedaan. Om te voorkomen dat mensen de vragen anders begrijpen
dan dat wij bedoelen.
Keuze voor onderwerpen
Het onderzoek van FORUM/Motivaction is een vervolg van eerder onderzoek uit 2011. Het onderzoek in 2011
richtte zich op het blootleggen van eventuele veranderingen in denken over democratie van islamitische
jongeren als gevolg van de Arabische Lente en andere politieke ontwikkelingen in de Arabische wereld. Omdat
het huidige onderzoek een vervolgstudie is volgen de vragen en onderwerpen voor een groot deel de eerdere
vragenlijst. Echter, door de grote veranderingen in het gebied (zoals de situatie in Syrië en de opkomst van IS) is
een aantal thema’s toegevoegd.
Tijdens een interview ligt de volgorde van de onderwerpen en vragen vast. Zo ook bij dit onderzoek. Om
volgorde effecten te voorkomen worden op bepaalde plaatsen in de vragenlijst stellingen gerandomiseerd
aangeboden.
123
Cognitieve test vragenlijst FORUM / Motivaction Arabische Herfst
Uitvoering van het veldwerk
Toepassing van vertalingen tijdens het veldwerk
In totaal is voor dit onderzoek een interview 49 keer in een andere taal dan het Nederlands gevoerd. Daarvoor
is geen letterlijke vertaling van de vragenlijst geprogrammeerd. Dat heeft te maken met het feit dat
Motivaction voor deze vragenlijst onder de doelgroep 18 – 35 jaar vooraf weinig taalproblemen verwachtte. Bij
oudere doelgroepen worden wel volledige vertalingen geprogrammeerd. Omdat het in sommige gevallen
voorkomt dat respondenten een interview liever in het Turks, Arabisch of Berbers doen (bijvoorbeeld bij
sommige huwelijksmigranten), wordt die mogelijkheid wel geboden. Om te voorkomen dat vragen op
verschillende manier worden geïnterpreteerd zijn interviewers vooraf geïnstrueerd. Hierbij zijn ook passende
vertalingen van vragen en begrippen aan de orde gekomen.
Selectie van respondenten
Interviewers spreken op straat potentiële respondenten aan die ogenschijnlijk binnen de doelgroep vallen;
mannen en vrouwen van 18 tot 35 jaar met een Turks of Marokkaans uiterlijk. De interviewers zijn geïnstrueerd
om bij twijfel te checken of respondenten binnen de doelgroep vallen. Zo werd gepoogd een selectiebias uit te
sluiten. Dit kan op deze wijze echter niet voor 100% worden uitgesloten.
Motivaction benadrukt dat er zoveel mogelijk gepoogd is een doorsnee van de populatie te bevragen. Er is
bijvoorbeeld niet alleen gesproken met jongeren die veel kennis of een sterke mening ten aanzien van het
onderwerp hebben. Wanneer respondenten aangaven weinig van het onderwerp te weten, zijn zij er door de
interviewers op gewezen dat dit geen probleem is. Hen is gezegd dat het belangrijk is dat ook de mening van
mensen met weinig kennis van belang is voor dit soort onderzoek. Hierbij wijst Motivaction ook op de
mogelijkheid om ‘weet ik niet/geen mening’ te kunnen antwoorden bij diverse vragen en stellingen.
Interviewers zijn ook nadrukkelijk geïnstrueerd om respondenten niet op weg te helpen wanneer zij vragen
hadden.
Motivaction geeft aan nadrukkelijk op letten dat er niet alleen vriendelijke mensen worden bevraagd. Zo geven
zij de interviewers ook mee dat elke zoveelste persoon moet worden aangesproken, ook als iemand nors voor
zich uitkijkt of haastig is. Dit doen zij om te voorkomen dat een groep wordt uitgesloten die anders op een
andere manier wel in het onderzoek betrokken zou worden.
Non-respons
Motivaction stelt dat bij een toevalssteekproef uit de GBA, de non-respons bij onderzoek onder dit soort
groepen juist heel hoog is. Los van de hogere non-respons onder Turkse en Marokkaanse Nederlanders bij
steekproeven getrokken uit het GBA, krijgt Motivaction van het CBS ook niet de beschikking over GBAgegevens naar etniciteit, waardoor het per definitie voor Motivaction niet mogelijk is om dergelijke
steekproeven te trekken (deze worden niet aan commerciële partijen beschikbaar gesteld). Daarom kiezen ze
ook voor de aanpak die ook in dit onderzoek is gevolgd. Het nadeel van het aanspreken van mensen op straat
voor een face-to-face interview, in vergelijking tot bij een steekproef uit de GBA, is dat men verder niets weet
over de mensen die niet willen meedoen en gewoon doorlopen. Gemiddeld worden 5 mensen aangesproken
om 1 deelnemer te werven. Dat is niet anders dan in andere onderzoeken die Motivaction doet. Het onderzoek
werd heel neutraal geïntroduceerd om potentiële deelnemers niet af te schrikken: “In opdracht van FORUM,
Multicultureel kennisinstituut, voeren wij een onderzoek uit naar hoe de Nederlandse bevolking aankijkt tegen
een aantal internationale ontwikkelingen” .
[Mot] Waar wij verder heel erg op sturen is de mensen mee te laten doen, die in eerste instantie aangeven niet
te weten of zij geschikt zijn voor het onderzoek en om die reden overwegen niet deel te nemen aan het
onderzoek. Het gaat dan om personen die bij de introductie van het onderzoek aangeven ‘ daar weet ik niet veel
vanaf’ of ‘de thema’s spreken me niet aan’ *…+ Als zou blijken dat er veel uitval is, of dat mensen problemen
hebben met bepaalde onderdelen, dan krijgen we daar signalen van. Nu is er niets abnormaals gebeurd, anders
124
Cognitieve test vragenlijst FORUM / Motivaction Arabische Herfst
zouden we van onze interviewers signalen gekregen hebben *…+ Als je eenmaal in de vragenlijst zit en later
afhaakt, wordt je gemonitord. Dan vinden wij dat terug in onze data. We hebben geen abnormale afwijkingen
gevonden.
Motivaction stelt dat er geen opvallende dingen zijn gebeurd wat betreft weigeringen of afhaken van
deelnemers. De non-respons op dit onderzoek was hetzelfde als die bij andere onderzoeken van Motivaction.
Daarom vonden ze het ook niet nodig om er over te reflecteren in de onderzoeksverantwoording.
Selectie locaties
De selectie van locaties voor het werven van respondenten is tot stand gekomen vanuit de verwachting dat
respondenten uit de doelgroep op bepaalde plaatsen makkelijk te werven is vanwege een hoge verwachte
aanwezigheid. Het onderzoek vond zoals afgesproken met de opdrachtgever plaats in de G4, Eindhoven en
omgeving Twente, steden met een relatief grote populatie binnen de doelgroep. Binnen deze steden zijn
vervolgens locaties gekozen waar deze doelgroep, naar verwachting, wordt getroffen, waarbij een spreiding
wordt aangebracht in de wervingslocaties. Zo is er onder andere geworven bij supermarkten, winkelstraten,
onderwijsinstellingen, moskeeën, sportverenigingen, theehuizen, stations en door aan te bellen bij adressen
met een ogenschijnlijk Turks of Marokkaans naambordje.
Totstandkoming quota
Het is voor Motivaction niet mogelijk om te werken met een a-selecte steekproef omdat zij geen toegang
hebben tot het GBA, zij kunnen dus geen a-selecte steekproef trekken. De keuze voor de variabelen om de
quota te bepalen komt voort uit de beschikbaarheid van ijkingsdata (geslacht, leeftijd, etniciteit en
opleidingsniveau naar regio) afkomstig van het CBS. Dit wordt ook voorgeschreven door de Gouden Standaard
5
van MOA volgens welke Motivaction de quota vaststelt voor het selecteren van respondenten.
Het gebruik van de Gouden Standaard sluit dus ook uit dat er quota konden worden opgesteld ten aanzien van
bijvoorbeeld verschillende religieuze stromingen onder de Turkse doelgroep. Daarvan ontbreken immers
ijkingsdata.
Resultaten
De resultaten van het onderzoek hebben ook Motivaction verrast. Motivaction staat achter hun methode van
dataverzameling en de resultaten. Wel waren zij ervan overtuigd, en zijn ze nog steeds van mening, dat de
resultaten meer duiding behoeven. Er is daarom bij FORUM aangedrongen op verdiepend onderzoek. FORUM
heeft er echter voor gekozen om deze resultaten ook naar buiten te brengen zonder extra duiding.
Motivaction stelt, naar aanleiding van de resultaten en de ontstane ophef, de data uitvoerig te hebben
gecontroleerd. Ook zijn alle analyses opnieuw gedaan, met de zelfde resultaten. Motivaction stelt de data
desgewenst beschikbaar aan collega onderzoekers.
In eerste instantie was het niet het plan om verschillen tussen Turkse en Marokkaanse Nederlanders te duiden.
Het doel was een beeld te schetsen van jonge moslims als groep. Op basis van de uitgevoerde analyses
kwamen echter duidelijke verschillen naar voren tussen de twee groepen.
5
http://www.moaweb.nl/Services/gouden-standaard
125
Cognitieve test vragenlijst FORUM / Motivaction Arabische Herfst
126
Cognitieve test vragenlijst FORUM / Motivaction Arabische Herfst