schaamte vernedering razernij, NRC 30-9-14

NRC
Abram de Swaan, De Islamitische Staat: vernedering, schaamte en
razernij in het fundamentalisme
De baarlijke duivel van vandaag is de militie die bekend staat als IS. Tot nu
toe heeft ze er alles aan gedaan om die benaming te verdienen. Maar IS is
niet meer dan de laatste in een lange reeks tegenstanders die in het
Westen werden gezien als de belichaming van het kwaad – nooit helemaal
zonder reden. Het lijkt wel of er in het westers bewustzijn altijd een plek vrij
is voor een nieuwe incarnatie van de Boze. Maar waarom zou IS zo
gedienstig die rol op zich nemen?
Soms staat IS zijn prooi toe om zich tot de islam te bekeren en in totale
onderworpenheid voort te leven. Maar meestal roeit het de verliezers uit tot
de laatste man. Dat is helemaal niet ongebruikelijk bij zegevierende legers
die in de greep zijn van een ‘razernij der overwinnaars’. Soldaten die
opeens een verslagen bevolking volledig in hun macht krijgen gaan zich
keer op keer te buiten aan grootscheepse plundering, brandstichting,
verkrachting en massale moordpartijen. De westerse koloniale legers
waren geen uitzondering in dit soort ‘ontsporing van geweld’. Maar het
thuisfront kreeg zelden iets te horen over zulke slachtingen onder verre en
vreemde volkeren.
IS daarentegen pronkt met zijn executies en massamoorden. Waarom
loopt het daar zo mee te koop? Allereerst heeft IS zich als simpel militair
doel gesteld om het grondgebied en de machtspositie te heroveren voor de
soennitische minderheid die na de val van Saddam haar bevoorrechte
situatie heeft verloren en sindsdien is gemarginaliseerd. Zoals maar al te
gebruikelijk is voor oprukkende legers, wil IS zijn gewapende tegenstanders
zo terroriseren dat ze op de vlucht slaan en zijn weerloze burgerslachtoffers
tot comateuze onderworpenheid vervallen. Dat is het ‘functionele gedeelte’
van de terroristische razernij. Maar er is meer aan de hand. Moord is drama
en massamoord is drama van de hoogste orde; het moet worden
uitgebeeld en uitgedragen. Door zijn vijanden te vernederen en ten slotte
te vernietigen lijkt IS niet alleen in eigen ogen verhevener en machtiger,
maar ook – naar het hoopt – in de ogen van een sympathiserend publiek.
Zo rechtvaardig is de zaak van het islamitisch kalifaat dat IS daarvoor
mag, nee, moet martelen en moorden. En dat het dit ongestraft kan doen
wordt opgevat als bewijs dat in IS recht en macht te samen komen. Dat is
uiteraard magisch denken, maar daardoor wordt de redenering helaas niet
minder effectief – integendeel.
De boodschap van IS is niet alleen bestemd om zijn vijanden te
intimideren, maar ook om aanhangers te werven onder een wereldwijd
publiek. IS neemt in de mondiale media de rol op zich van een
onverschrokken en vrijwel onoverwinnelijke gideonsbende die het opneemt
tegen de krachten van het westerse imperialisme onder aanvoering van de
Verenigde Staten. Onder dit mom werpt IS zich op voor de slachtoffers die
eindelijk terugvechten, op eigen gebied tegen de onderdrukkers van het
ware soennitische geloof (in een van zijn salafistische versies), en in de
buitenwereld tegen de ongelovigen en tegen de bezetters op islamitische
bodem. Zo hult het zich als terloops in de slachtofferrol. Het laffe Westen
vecht niet met open vizier, maar ontloopt alle risico door zich op grote
hoogte schuil te houden en met bommen, raketten en drones de
moslimstrijders op de grond, met de burgers erbij, klakkeloos te vernietigen.
(En, geef toe, het Westen heeft een blinde vlek waar het gaat om de ethiek
van de luchtoorlog die het zoveel voordeel heeft opgeleverd tegen
betrekkelijk lage kosten).
De moordzuchtige woede die de soldaten van IS drijft en hun
sympathisanten zo fascineert moet wel voortkomen uit een overweldigend
gevoel van schaamte. Hun politieke islam is de laatste in een reeks
radicale ideologieën die in het recente verleden door de Arabische wereld
zijn omarmd. Opeenvolgende regimes kozen voor het linkse socialisme,
daarna voor het panarabisme en toen voor het nationalisme, maar ze
bleven allemaal autoritair, zo niet ronduit tiranniek. En allemaal liepen ze uit
op een volledige mislukking. Zonder de voortkolkende oliegelden hadden
de meeste van deze regiems het nog geen dag volgehouden. Nog altijd
heeft hun economie nauwelijks het industriële tijdperk bereikt. Ze danken
hun voortbestaan aan de uitverkoop van die ene bron die ooit onuitputtelijk
leek, maar die nu vroeg of laat dreigt op te drogen. De politieke islam staat
voor de radicale breuk met dit beschamende verleden.
De soennitische officieren die bij de val van het bewind van Saddam hun
positie verloren hebben de islam omarmd en gemene zaak gemaakt met de
fundamentalisten. Zij hebben nu de leiding over het bestuur van de
veroverde gebieden en voeren het bevel over de SI-militie. Zij zijn de
wrekers van een soennitische elite die van haar macht en privileges is
beroofd en dodelijk gekrenkt is door de overwegend sjiitische regimes
sedertdien.
Maar op de achtergrond wordt de islamitische samenleving gaandeweg
ondermijnd door een ander proces: sinds een jaar of dertig jaar gaan
meisjes en jonge vrouwen in snel groeiende getale naar school. Daar
presteren ze even goed, zo niet beter dan de jongens, die nu voor het
eerst in duizenden jaren op voet van gelijkheid met hen moeten
concurreren, en wel daar waar het echt telt: bij schoolexamens die de
toegang tot de arbeidsmarkt en de huwelijksmarkt bepalen. De mannelijke
superioriteit wordt steeds meer ondergraven door het snel groeiend aantal
vrouwen met almaar beter onderwijs, ook al lijken zij oppervlakkig gezien
nog altijd in de mannelijke overheersing te berusten. De hyperorthodoxe
islam en de fundamentalistische godsdienst in het algemeen zijn zeer
doeltreffend in te zetten om vrouwen op hun plaats te houden. IS is zo’n
beweging die bezeten is van de drang vrouwen en seksualiteit op alle
mogelijke manieren te onderdrukken. Die razernij tegen vrouwen komt voort
uit een diep schaamtegevoel over het verlies van een suprematie die tot
dusver werd beschouwd als het vanzelfsprekende voorrecht van elke man
op aarde.
Als IS inderdaad vooral door schaamte, wrok en woede wordt gedreven,
zal de moordzuchtige razernij in het huidige stadium van triomf niet snel
afnemen. En ook als de oorlog eenmaal een wending neemt en de
nederlaag ophanden lijkt, zal die woede niet bedaren. Integendeel, met de
ultieme vernedering van een verloren strijd in het vooruitzicht zullen de
militanten nog ergere slachtingen aanrichten, in een ‘triomf van de
verliezers’. Ze zullen de uitroeiing van ongelovigen en ketters verhaasten,
want ‘het is nu of nooit’, ‘het is wij tegen zij’ en ‘het is alles of niets’. Ook al
moeten ze te gronde gaan, de eeuwige vijand zal met hen ten onder gaan.
Dat is de mentaliteit van de fanatieke massamoordenaars tot het bittere
einde.
Abram de Swaan is emeritus Universiteitshoogleraar sociale wetenschap
van de Universiteit van Amsterdam en adjunct hoogleraar aan de p
faculteit psychiatrie bij het Mount Sinai Hospital te New York. Zijn laatste
boek, Compartimenten van vernietiging; over genocidale regimes en hun
daders, verschijnt in januari in de VS als The Killing Compartments; On the
Mentality of Mass Murder en vervolgens in Franse en Italiaanse vertaling.