Staan er over een paar jaar sprinkhanen in het weiland?

Staan er over een paar jaar sprinkhanen in het weiland?
1
Inhoudsopgave
Inleiding/ voorwoord
Pagina
3
Hoofdstuk 1: Rundvlees en klimaat
1.1 Het klimaatprobleem
1.2 Verband rundvleesproductie en klimaatprobleem
1.3 Alternatieven voor rundvlees
Samenvatting hoofdstuk 1
5
6
10
12
15
Hoofdstuk 2: Insecten
2.1 De kenmerken van het insect
2.2 Eetbare insecten
2.3 Voedingsstoffen insecten
2.4 Het kweken van insecten
2.5 Insecten en het klimaat
Samenvatting hoofdstuk 2
16
17
22
24
27
30
31
Hoofdstuk 3: Rundvlees of insecten
3.1.1 Voedingswaarde
3.1.2 Voedingsconversie
3.1.3 Broeikasgasuitstoot organisme
3.1.4 Broeikasgasuitstoot productie
3.1.5 Leef- en bewegingsruimte
3.1.6 Ziektes
3.2 Alles op een rijtje
3.3: Waar insecten al gegeten worden
Samenvatting hoofdstuk 3
32
33
36
37
40
42
42
43
44
46
4.1 Conclusies en antwoord op de hoofdvraag
4.2 Aanbevelingen aan Europa
47
50
Nawoord
51
Bronvermelding
52
Logboek
55
Voor de bijlagen (mailgesprekken, recepten met eetbare insecten enz.)
zie het document met bijlagen.
2
Inleiding
"Pumba, daar ben je dan!": riep Timon dolgelukkig toen hij Pumba insecten zag eten. "Simba en ik
hebben je overal gezocht. In het vervolg mag je wel even laten weten aan mij als je ergens heen
gaat. Ik was doodongerust en vooral wat er nu met King Mickey is gebeurd.": ratelde het
stokstaartje aan één stuk door. Pumba schrok toen hij hoorde wat er met King Mickey was gebeurd.
"Daar moeten we iets aan doen.": zei Simba. "Goed! Maar eerst gaan we eten.": zei Timon die naar
zijn buikje wees. Pumba duwde een rotsblok weg, waardoor er een enorm nest van insecten bloot
kwam te liggen. "Njammie!: riepen Timon en Pumba in koor. Simba vond het maar niets en besloot
het duo even alleen te laten voor hun maaltijd. Timon genoot van zijn insectenbuffet. "De blauwe
kever op een bedje van regenwormen.": zei Timon en genoot van zijn maaltijd. Niet veel later lag
Timon uitgeput en voldaan op de grond, leunend tegen de buik van Pumba.
Zullen wij ooit veranderen in Timon en Pumba?
Het YES-project
Rond januari 2013 hebben wij besloten om mee te doen aan het YESproject, georganiseerd door de Worldschool, in samenwerking met het
Ministerie van Buitenlandse Zaken. Door dit project hebben wij de kans
gekregen in VWO 5 te beginnen met ons profielwerkstuk en daarbij
verschillende studiedagen aan instituten als de Wageningen Universiteit
en Technische Universiteit Delft bij te wonen. Bij deze universiteiten
hebben wij aan workshops deelgenomen, waarbij wij konden
brainstormen met studenten over onderwerpen, deel- en hoofdvragen,
maar ook over een opzet van het profielwerkstuk.
Thema en onderwerp
In februari 2013 zijn wij gestart met ons profielwerkstuk. We hebben gekozen voor het thema
Climate and Research, omdat we geïnteresseerd zijn in wetenschappelijke onderzoeken naar
invloeden van het klimaat. We waren vooral geïnteresseerd in de oplossingen die er zijn om de
klimaatproblemen te verminderen.
Al snel hebben we samen met onze begeleider op school, meneer Thewessen, gepraat over
verschillende onderwerpen bij dit thema. We hadden toen al drie mogelijke onderwerpen, namelijk
‘de plastic soep in de Grote Oceaan’, ‘humane consumptie van algen’ en ‘eetbare insecten’. Van
meneer Thewessen moesten we niet te lang wachten met het doorhakken
van de knoop, en uiteindelijk hebben we gekozen voor het onderwerp
‘eetbare insecten’. Het leek ons leuk te onderzoeken wat de humane
consumptie van insecten bij kon dragen aan het klimaat. Insecten zijn
immers altijd om je heen. De plastic soep in de oceaan is verder van huis en
de algen vonden we minder apart dan de insecten. Tijdens een dagje
Safaripark Beeksebergen, nog voor het YES-project, had Judith bij een
insectenkraampje meelwormen in chocola en in een sausje op een toastje
gegeten. Judith: ‘Ik vond het niet eng om ze te eten. Spannend misschien
wel, maar ik merkte eigenlijk helemaal niet dat ik insecten aan het eten
was.’
Studiedagen
Op 6 maart 2013 gingen we naar de Wageningen Universiteit met meneer Thewessen. Daar hebben
we allerlei vragen bedacht over hoe eetbare insecten bij kunnen dragen aan de verbetering van het
klimaat.
3
Op school hebben we een selectie gemaakt uit deze deelvragen, een hoofdvraag geformuleerd en
een hoofdstukindeling gemaakt.
Op 11 april 2013 zijn we naar de Technische Universiteit Delft geweest. Het was de bedoeling daar
pas tot een onderwerp met deel- en hoofdvragen te komen, maar die hadden wij al. De deelvragen
en hoofdvraag hebben wij daarna nog verschillende keren veranderd, net als de hoofdstukindeling.
De studenten waarmee wij hebben gepraat in Delft, hebben voorbeelden gegeven waarop wij onze
vergelijking tussen insecten en vleeskoeien konden richten.
Hoofdvraag en hoofdstukindeling
Europa bestaat voornamelijk uit rijke landen. In deze landen wordt veel gebruik gemaakt van auto’s
en andere milieubelastende gebruiksvoorwerpen. Er worden broeikasgassen uitgestoten en dit
beïnvloed het klimaat over de hele wereld. Europa moet hier dus iets aan gaan doen. Wij willen gaan
kijken of wij Europa kunnen helpen met een oplossing. We gaan in dit profielwerkstuk namelijk
onderzoeken of een deel van het klimaatprobleem opgelost kan worden door insectenvlees te gaan
eten in plaats van het milieubelastende rundvlees. Daarom hebben wij de volgende hoofdvraag
bedacht.
Hoofdvraag
In hoeverre is sprinkhanenvlees een geschikte vervanger voor rundvlees?
Hoofdstukindeling
Hoofdstuk 1: Algemene informatie over rundvlees en het klimaat
Hoofdstuk 2: Allerlei informatie over (eetbare) insecten
Hoofdstuk 3: Vergelijking Europese Treksprinkhaan (Locusta Migratoria) en vleeskoe
Soorten insecten verschillen in eigenschappen nogal van elkaar. Daarom hebben we
uiteindelijk ervoor gekozen om alleen de Europese Treksprinkhaan (Locusta
Migratoria) te vergelijken met de vleeskoe.
Hoofdstuk 4: Nadat we alle bovenstaande informatie op een rij hebben gezet, trekken wij conclusies.
Deze conclusies zijn gezamenlijk ons antwoord op de hoofdvraag. Tot slot geven we
aanbevelingen aan Europa, die betrekking hebben op de conclusies.
4
Hoofdstuk 1: Rundvlees en klimaat
Begin 2013 is er paardenvlees in rundvleesproducten verwerkt, terwijl dat niet op de verpakking
vermeld stond. Dit gebeurde niet alleen in het Verenigd Koninkrijk, maar ook in andere EU-landen
zoals Nederland. De reden tot dit paardenvleesschandaal is tot heden niet duidelijk, maar wij hebben
onze eigen theorie.
Rundvlees is het meest milieubelastende vlees dat er is. Paardenvlees is daarentegen
milieuvriendelijker. Daarbij komt nog dat paardenvlees veel goedkoper is, omdat er veel aanbod is en
maar weinig vraag. Dit is voor fabrikanten het belangrijkste voordeel om paardenvlees te gebruiken
in plaats van rundvlees in hun producten.
Maar dit is natuurlijk niet de bedoeling! De klanten willen natuurlijk eten wat er op de verpakking
staat. Veel mensen hebben moeite met het eten van paardenvlees.
Maar waarom belasten de koeien het klimaat zoveel? En wat is het klimaatprobleem eigenlijk? Zijn er
dan geen geschikte vervangers voor rundvlees? Deze vragen zullen worden beantwoord in dit eerste
hoofdstuk.
Bron: www.europa-nu.nl
5
1.1 Het klimaatprobleem
Het natuurlijke broeikaseffect
Op aarde leven miljarden soorten organismen en men denkt zelfs dat vele soorten nog niet zijn
ontdekt. Elk organisme is aangepast aan een eigen leefomgeving. Een vis kan bijvoorbeeld niet leven
op het land, maar wel in het water. Het hangt van de vissoort af of het water zoet of zout, de
temperatuur van het water koud of warm moet zijn en of de vis vlak bij het wateroppervlak (veel
licht) of diep in de oceaan (donker) kan leven. De temperatuur is een voorbeeld van een abiotische
factor: een niet-levende milieufactor. Andere voorbeelden zijn wind en neerslag.
We komen even op de abiotische factor ‘temperatuur’ terug. Op de aarde is al miljoenen jaren een
proces aan de gang dat de temperatuur op aarde bepaalt. Dit proces noemen we het natuurlijke
broeikaseffect. Nu is de gemiddelde temperatuur op aarde, door het hele jaar heen, zo’n 15 graden
Celsius, maar zonder dit proces zou het op aarde altijd vriezen. Als het op aarde zou vriezen, zou er
geen leven mogelijk zijn. 1
Bij het leefbaar houden van de temperatuur op aarde spelen de straling van de zon, de dampkring
om de aarde en broeikasgassen een grote rol. De dampkring van de aarde bestaat uit verschillende
broeikasgassen, zoals koolstofdioxide (CO2), waterdamp (H2O) en methaan (CH4).2
Als de straling van de zon de dampkring bereikt,
wordt het grootste deel daarvan doorgelaten door de
broeikasgassen en een klein deel weerkaatst het
heelal in. De doorgelaten straling wordt door het
aardoppervlak opgenomen en daardoor warmt het
oppervlak op. Daar blijft het niet bij, want de aarde
geeft op haar beurt de warmte af aan gassen die zich
aan het aardoppervlak bevinden. De warmte wordt
dan doorgegeven in de vorm van infrarode straling,
ook wel aardstraling genoemd. Deze gassen zorgen
dan voor de temperatuur in de biosfeer: het gedeelte
in de aardbodem en in de aardatmosfeer waar leven
voor kan komen.
Dezelfde warmte blijft niet voor altijd opgenomen in
de gassen. Naarmate de gassen warmte opnemen,
zetten ze uit. Warme gassen hebben een grotere
dichtheid dan koude gassen. Het gevolg daarvan is dat
ze opstijgen. Maar hoe verder je van de aarde af gaat,
hoe kouder de atmosfeer wordt, dus koelen de gassen ook af. Een deel van de warmte wordt
afgestaan aan het heelal. Het andere deel wordt door de dampkring gevangen gehouden op aarde en
deze warmte zorgt voor een leefbare temperatuur. Nu is de kring van warmteopname en
warmteafname op aarde weer rond!
Hieronder een zelfgemaakt filmpje ter verduidelijking van dit verhaal:
http://www.youtube.com/watch?v=mKxmfvIn99I
1
2
Cees Laban, Klimaat in beeld, Hilversum 1998
Cees Laban, Klimaat in beeld, Hilversum 1998
6
Het versterkt broeikaseffect
Het natuurlijke broeikaseffect wordt sinds de 20e eeuw steeds meer beïnvloed door de mens, vooral
vanaf de industriële revolutie. Men is steeds meer middelen gaan gebruiken, ook gassen, om zich te
ontwikkelen. Een voorbeeld is het gebruik van fossiele brandstoffen. Sinds de uitvinding van de
stoomtrein is men steenkool gaan gebruiken als brandstof. Ook heeft men aardolie ontdekt in de
aarde, dat gebruikt kan worden als brandstof voor vervoersmiddelen zoals auto’s.
Fossiele brandstoffen, zoals steenkool, aardolie en aardgas, zijn de resten van organismen die in een
zuurstofarme laag terecht zijn gekomen en zo niet volledig vergaan zijn. Voordat er uit dode
organismen fossiele brandstoffen zijn ontstaan, ben je wel miljoenen jaren verder. Om deze
brandstoffen te kunnen gebruiken, moeten ze verbrand worden. Zuurstof (O2) is bij verbranding
nodig. Naast de energie die vrijkomt, ontstaan er ook gassen. Fossiele brandstoffen bestaan voor het
grootste deel uit koolstof (C). Dat is het element waar de meeste organismen uit opgebouwd zijn. Als
er genoeg O2 in de lucht bij de verbranding van C aanwezig is, ontstaat het gas CO2.
Het grootschalig gebruik van de fossiele brandstoffen is begin 20e eeuw gestart. Op grond van een
modelberekening wordt geschat dat deze brandstoffen rond 2075 op zullen zijn, als we ze op
hetzelfde tempo blijven verbruiken.3 Het tot stand komen van deze brandstoffen heeft daarentegen
miljoenen jaren gekost. Door het enorme verbruik van steenkool, aardolie en aardgas is er een CO2boost ontstaan de afgelopen eeuw.
Zoals gezegd, is CO2 een broeikasgas. Naarmate er meer broeikasgassen in de aardatmosfeer komen,
wordt de dampkring dikker. De straling van de zon wordt door een dikkere dampkring meer
weerkaatst, maar de straling die wel door de dampkring wordt doorgelaten en uiteindelijk in de vorm
van warmte in de aardatmosfeer terecht komt, wordt langer vastgehouden en dus minder snel aan
het heelal afgegeven. Als er minder warmte aan het heelal afgegeven wordt, wordt er meer warmte
vastgehouden tussen de dampkring en het aardoppervlak. Daardoor warmt de atmosfeer en ook de
aarde op.
Broeikasgassen
De aardatmosfeer bestaat uit een kleine 0,03% CO2 en je verwacht dat het niet veel zal schelen als er
een paar procent CO2 bij komt. Maar niet alleen het broeikasgas CO2 wordt extra door de mens
uitgestoten en heeft invloed op het natuurlijke broeikaseffect. Naast CO2 zijn de
chloorfluorkoolwaterstofgassen (cfk’s) heel bekende broeikasgassen. Deze werden verwerkt in
koelelementen van koelkasten en airconditionings en dienden als drijfgas in spuitbussen.
3
Loes Buijze, ‘Energie ontwikkelingen’, www.hoesnel.nl
7
Na onderzoek in de tweede helft van de 20e eeuw bleek dat cfk’s de ozonlaag aantasten, waardoor
de schadelijke ultraviolette straling (UV-straling) van de zon minder wordt tegengehouden.
Deze straling veroorzaakt onder andere huid- en oogziektes bij organismen. Sinds 1989 is het
internationaal gebruik van cfk’s verboden.
Andere broeikasgassen zijn methaan, gassen met stikstofverbindingen of fluorverbindingen.
Methaan (CH4) komt veel in aardgas voor, wordt ook door darmbacteriën geproduceerd van
herkauwers en komt vrij bij rijstproductie. Gassen met stikstofverbindingen zoals lachgas (N2O)
worden geproduceerd door bodembacteriën, komen vrij bij verbranding van fossiele brandstoffen en
chemische industrieprocessen. Ten slotte heb je de gassen met fluorverbindingen, waar de cfk’s een
voorbeeld van zijn.
Zoals in de grafiek op de vorige pagina te zien is, schommelt de CO2 concentratie in de atmosfeer erg
veel. De concentratie verschilt per jaar. Er is echter te zien dat de laatste 1000 jaar de concentratie
extreem stijgt. Het is toch wel erg waarschijnlijk dat deze toename van CO2 te maken heeft met de
activiteiten van de mens.
Ontbossing
Naast de uitstoot van broeikasgassen heeft ontbossing, een andere menselijke activiteit, veel invloed
op het natuurlijke broeikaseffect. Zoals bekend vindt er een proces plaats in planten en bomen die
bladgroenkorrels hebben dat fotosynthese heet. Samen met zonlicht, water (H2O) en CO2 wordt
glucose (C6H12O6) gemaakt. Het afvalproduct bij dit proces is zuurstof (O2). Omdat de plant bijna niets
met de zuurstof doet, geeft hij het af aan de atmosfeer. Andere organismen, waaronder de mens,
gebruiken de zuurstof om van te leven; zuurstof wordt in het lichaam gebruikt voor de verbranding
van voedingsstoffen (vetten, eiwitten, koolhydraten) tot energie in lichaamscellen. Als deze planten
en bomen in een tropisch bos worden gekapt, en dan spreken we over oppervlaktes ter grootte van
voetbalvelden, wordt er veel minder CO2 opgenomen en minder O2 afgestaan. Zo blijft er meer CO2 in
de atmosfeer en versterkt dat ook het natuurlijk broeikaseffect.
Gevolgen van het versterkt broeikaseffect
Wetenschappers, die het klimaatprobleem onderzoeken, denken dat de aarde opwarmt door het
versterkt broeikaseffect. Die opwarming zou de nodige gevolgen met zich mee brengen die nu al te
merken zijn.
Het directe gevolg van de opwarming is dat de ijskappen op de Noordpool en Zuidpool smelten,
waardoor de zeespiegel stijgt. Land dat lager ligt dan de zeespiegel zal dan overstromen. Ook rivieren
zouden minder goed kunnen afwateren op zeeën. Dit zorgt voor landinwaartse overstromingen; voor
land dat lager ligt dan het waterpeil van de rivieren. Een ander gevolg van het smelten van de
ijskappen is dat het leefgebied van pooldieren zoals de ijsbeer, poolvos en de poolhond langzaam
maar zeker afneemt. Deze soorten sterven uit als ze geen leefgebied meer hebben waar ze op
aangepast zijn.
Op het lange termijn kan de opwarming van de aarde, de verandering van klimaten gaan betekenen.
Niet alleen natuurrampen zoals overstromingen, maar ook tropische stormen kunnen bijvoorbeeld
voorkomen op plekken waar dat nu zeer ongewoon is. Deze stormen kunnen daar ontstaan doordat
temperaturen en wind- en zeestromen op aarde gaan veranderen, als gevolg van het opwarmen van
de aarde.
8
Natuurlijk broeikaseffect
9
Versterkt broeikaseffect met gevolgen
1.2 Verband rundvleesproductie en klimaatprobleem
In ons profielwerkstuk kijken wij vooral naar de invloed van de wereldwijde rundvleesproductie op
het klimaat. Daarvoor moeten we eerst onderzoeken wat nou precies het probleem is van de
rundvleesproductie. Dit zullen wij uitleggen in deze paragraaf.
10
Amerikaanse grafiek over de groei van de wereldbevolking (billion = miljard)
Zoals in bovenstaande afbeelding te zien is, groeit de wereldbevolking de laatste eeuw heel hard.
In rijkere landen zoals de Verenigde Staten, Japan en landen in Europa is door de verbeterde welzijn
en welvaart de bevolkingsgroei op een lager pitje gekomen. In de arme landen en de
ontwikkelingslanden blijft de groei flink doorzetten. Een reden daarvoor is dat mensen graag een
groot gezin willen, zodat de kinderen mee kunnen helpen in het huishouden of geld kunnen
verdienen of men moet een groot gezin hebben vanwege het geloof.
Op het moment telt de wereldbevolking ruim 7 miljard mensen en er wordt geschat dat in 2050 de
wereldbevolking wel 9 of 10 miljard mensen telt.
Alle mensen hebben primaire behoeftes, als voedsel, drinken, kleding om je te beschermen en een
dak boven je hoofd. Onder voedsel verstaan we nu alles wat voedzaam is voor mensen. Daar hoort
vlees ook bij. Vlees is heel belangrijke voeding voor mensen, omdat het rijk is aan eiwitten en verder
B-vitamines, vitamine D en mineralen, zoals ijzer, bevat. Er zal steeds meer vleesproductie moeten
komen om alle mensen van vlees te kunnen voorzien. Rundvlees is een veel gegeten vleessoort op de
wereld. En het blijkt dat vleeskoeien ook veel negatieve invloed op het klimaat hebben.
De invloed van rundvlees op het klimaat
(Vlees)koeien zijn herkauwers. Bij het verteringsproces wordt methaan geproduceerd. Via boeren en
scheten wordt het methaan uitgestoten. Ook uit mest komt methaan (CH4) maar ook lachgas (N2O)
vrij. Dit zijn twee broeikasgassen die bijdragen aan het versterkt broeikaseffect, als er veel van deze
gassen vrij komen in de atmosfeer, zoals we hebben uitgelegd in 1.1 Het klimaatprobleem – Het
versterkt broeikaseffect en Broeikasgassen.
Een onderzoek van de VN rapporteerde dat de vleesindustrie alleen al verantwoordelijk zou zijn voor
18 procent van de uitstoot van broeikasgassen. Over een aantal jaar kan dit stijgen tot maar liefst 51
procent! 4
4
Jan Juffermans, ‘Vlees en Zuivel, van 18% naar 51% van het klimaatprobleem’, www.voedselencyclopedie.nl,
november 2009
Verder zorgt mest ook voor watervervuiling doordat chemische stoffen, zoals ammoniak (NH3), via de
bodem in het grondwater terecht komen. NH3 is basisch, maar door oxidatie in de lucht wordt het
omgezet tot salpeterzuur (HNO3). Dit is een sterk zuur dat goed oplost in water. Hierdoor verzuurt
het grondwater en de bodem. Dit is slecht voor de vegetatie.
Daarnaast wordt NH3 ook omgezet in NO3- door bodembacteriën. Teveel NH3 zorgt voor veel NO3- en
dat kan zorgen voor teveel voedingsstoffen in de bodem, waardoor sommige soorten planten en
bomen dood kunnen gaan door concurrentie met andere soorten.
Volgens het voedingscentrum belast rundvlees het milieu 250 keer meer dan kippenvlees.5 Dat komt
vooral doordat runderen meer voeding nodig hebben dan kippen. Voor één kilo rundvlees is veel
meer voer nodig, dan voor een kilo kippenvlees. Voor het verbouwen en produceren van al dat
voedsel is veel energie, land en water nodig. Soja is een veel voorkomend voer voor runderen, maar
het wordt niet dicht bij huis verbouwd. Men kapt vaak tropische bossen ter grootte van
voetbalvelden om zulke sojaplantages aan te leggen als oorzaak van de toenemende vleesproductie.
Dit komt nu veel in Brazilië en Argentinië voor. 6
In dit zelfgemaakt filmpje wordt duidelijk hoe koeien ervoor zorgen dat het broeikaseffect versterkt
wordt: http://www.youtube.com/watch?v=B8O8ufJeTVo
5
6
‘Vlees’, www.voedingscentrum.nl, 2013
‘Sterke bossen’, www.greenpeace.nl
11
1.3 Alternatieven voor rundvlees
De geschiedenis van de vleesindustrie
Als je kijkt naar de ontwikkeling van de eerste mensachtigen tot de huidige homo sapiens (moderne
mens), is de veeteelt en het overschot aan vlees wat daarbij komt, iets nieuws. Er is weinig bekend
over wat de eerste mensachtigen aten. Vermoedelijk is een grotendeels vegetarisch menu geleidelijk
vervangen door een menu waarin dierlijke producten een belangrijke rol spelen.
De eerste ‘echte’ mensen waren jagers en verzamelaars. Door het gebruik van werktuigen en vuur
kon men jachttechnieken ontwikkelen. De mens werd jager, visser én voedselverzamelaar. Hierdoor
kon het aandeel van dierlijk voedsel in de voeding toenemen. Door de uitvinding van het vuur kon
het vlees gebakken worden. Dit was erg voordelig voor de mensen omdat tijdens het bakken de
bacteriën gedood werden. Dit verkleinde de kans op ziektes.
Zo’n tienduizend jaar geleden vond in het Midden-Oosten een geleidelijke verandering plaats: de
overgang van jagen en verzamelen naar een agrarische samenleving. De mensen kwamen er achter
dat ze gewassen konden verbouwen en dat ze dieren als huisdier en als vee konden houden. Vanuit
het Midden-Oosten heeft deze veeteelt en landbouw zich langzaam verspreid over de hele wereld.
Meer mensen konden gevoed worden, waardoor de bevolking toenam. Mensen gingen
samenwerken en niet iedereen hoefde zich meer bezig te houden met het verkrijgen van voedsel.
Daardoor gingen sommigen zich meer richten op de handel met andere groepen mensen.
De industriële revolutie heeft het voedingspatroon veel veranderd. Tijdens de industriële revolutie
werd het mechanisch produceren uitgevonden, waardoor er nieuwe eisen voor het voedingspatroon
kwamen. Het belangrijkste was om veel en goedkoop voedsel voor de arbeidsbevolking in de stad te
produceren. Maar ook: luxe voedsel voor de middenklasse, beter houdbaar en gemakkelijk te
bereiden voedsel. Dit alles heeft gezorgd voor de ontwikkeling van een grootschalige vleesproductie.
Er moest zoveel mogelijk vlees zo goedkoop mogelijk bereid worden. Dan krijg je megastallen waar
dieren in een kleine ruimte dicht op elkaar zitten en op jonge leeftijd geslacht worden.
Problemen met de vleesindustrie
De wereldbevolking groeit nog steeds elke dag. Om al deze mensen te voorzien
van vlees, zijn steeds meer koeien, varkens en kippen nodig. De ruimte om nóg
meer vee te stallen is er helaas niet. Er is eigenlijk een tweede wereldbol nodig,
maar ook die is er niet. We moeten dus op zoek naar een alternatief. Gelukkig
zijn er al genoeg alternatieven voor rundvlees beschikbaar. Een aantal
vleesvervangers komen zo aan bod.
Daarnaast kunnen mensen er ook voor kiezen om geen vlees te eten, omdat ze
de omstandigheden waarin de vleesdieren leven niet goed vinden. Ze willen
voorkomen dat nog meer dieren in slechte omstandigheden moeten leven en eten daarom geen
vlees meer. Ook voor hen zijn vleesvervangende producten een geschikte oplossing.
Tenslotte is er nog een hele kleine groep mensen dat allergisch is voor bepaalde soorten vlees. Het
kan zijn dat zij niet allergisch zijn voor de vlees vervangende producten en dan is dit voor hen ook
een goede oplossing.
De belangrijke stoffen die in vlees zitten, moeten we toch op de een of andere manier binnen
krijgen! Zo blijven we gezond.
Hieronder staan drie voorbeelden van vleesvervangende producten die op dit moment op de markt
zijn: tofoe, seitan en tempeh. We hebben voor deze drie vleesvervangers gekozen, omdat deze op
het moment wereldwijd bekende vleesvervangers zijn.
12
Tofoe
Wat is tofoe?
Tofoe, ook wel tahoe of tofu genoemd, is kaas. Dit is geen kaas dat
gemaakt is van koeienmelk, maar van sojabonen. Sojabonen komen
van oorsprong uit het oosten van Azië. Helaas zijn ongekookte
sojabonen voor de mens niet verteerbaar. Hierdoor werden
sojabonen voor lange tijd niet door de mens geconsumeerd. Op een
gegeven moment werden er allerlei bewerkings- en
bereidingsmethoden ontwikkeld om deze voedingsrijke boon ook
voor de menselijke voeding geschikt te maken.
De smaak van tofoe is heel neutraal, bijna smaakloos. Je kunt de tofoe zelf wel lekker maken door
smaak aan te brengen. Je kunt bijvoorbeeld stukjes tofoe marineren en insmeren met bepaalde
kruiden. Tofu smaakt onder andere lekker met knoflook, basterdsuiker of honing.
Tofoe is meestal te koop bij Chinese of Indonesische toko’s, biologisch-dynamische supermarkten of
macrobiotische speciaalzaken. Tegenwoordig kun je het ook vaak in de (grotere) supermarkten
vinden. Als je tofoe gekocht hebt (in een dicht bakje met water), kun je het meestal wel meerdere
weken in de koelkast bewaren. Eenmaal geopend kan de sojakaas helaas nog maar twee weken in de
koelkast goed blijven. De tofoe moet wel altijd in een afgesloten bakje met water staan en dit water
moet elke dag ververst worden.
Is tofoe voedzaam en gezond?
Tofoe is een caloriearm, maar erg eiwitrijk product dat alle essentiële aminozuren, mineralen en
vitamines bevat. Het bevat onder andere natrium, kalium, calcium, fosfor, magnesium, ijzer, zink en
vitamine B1, B2 en B3. Tofoe is echter geen bron van vitamine B12, maar deze vitamine wordt in
supermarktproducten soms kunstmatig toegevoegd.
In 2008 bleek uit onderzoek van de universiteiten Loughborough en Oxford dat het meer dan
gemiddeld eten van tofoe een verhoogde kans geeft op dementie bij mensen van 68 jaar en ouder.7
Seitan
Wat is seitan?
Om seitan te maken, worden de gluten (eiwitten) uit tarwemeel gescheiden en gekookt. Meestal
gebeurt dit in een krachtige bouillon met shoyu of Japanse sojasaus, groentes, gember en/of
zeewier. Het eindproduct ziet er uit als kleine stukjes draadjesachtig vlees. Daarom wordt seitan in
Nederland ook wel tarwevlees genoemd. In Engelstalige gebieden staat seitan ook wel bekend als
‘mock duck’ (=nep-eend), omdat de gemarineerde stukken lijken op eendenvlees.
Rauwe, ongekookte seitan bederft heel erg snel. Toch wordt het in bijvoorbeeld China gemaakt in de
vorm van dun uitgerolde vellen. Deze vellen worden dan gedroogd en kunnen zo lang bewaard
blijven. Seitan is meestal verpakt in een vacuümverpakking of in potten.
Je kunt seitan kopen in reformzaken, biologisch-dynamische supermarkten of bij macrobiotische
speciaalzaken. Seitan is helaas niet geschikt voor mensen met een glutenallergie.
Is seitan voedzaam en gezond?
Seitan bevat voldoende ijzer, maar geen vitamine B12 en te weinig vitamine B1. Omdat het niet
dezelfde voedingsstoffen als vlees bevat, is het geen volwaardige vleesvervanger. Af en toe voor de
afwisseling seitan eten, of een andere kant-en-klaar vleesvervanger, is echter prima.
7
‘Tofu veroorzaakt geheugenverlies’, www.telegraaf.nl, 15 juli 2008
13
Tempeh
Wat is tempeh?
Tempeh is een soort schimmelversie van sojakaas (tofoe). Het wordt gemaakt van gekookte, hele
sojabonen. Deze sojabonen worden gemengd met een speciale schimmelcultuur.
Waarschijnlijk is tempeh voor het eerst ontwikkeld en bereid op Java in Indonesië. De Indonesische
keuken kent dan ook vele toepassingen van dit smaakvolle product.
Tempeh kan ook worden gemarineerd, met kruiden worden
ingesmeerd en gebakken of gegrild worden.
Tempeh is vooral verkrijgbaar bij Chinese of Indonesische toko’s,
biologisch-dynamische supermarkten of macrobiotische
speciaalzaken. Soms kun je het in gewone supermarkten of bij een
groentespeciaalzaak vinden. Witte of zwarte vlekjes op deze
schimmelkaas zijn onschuldig, maar oranje of groene vlekken geven
aan dat het bedorven is.
Is tempeh voedzaam en gezond?
Tempeh heeft een aantal voedingsvoordelen, dit komt omdat tempeh in tegenstelling tot andere
sojaproducten bestaat uit gehele sojabonen.
- Hoog gehalte voedingsvezel: Eén portie tempeh bevat meer vezel dan sommige mensen
dagelijks verbruiken. Voedingsvezels zijn belangrijk voor een gezond spijsverteringskanaal.
- Gemakkelijk verteerbaar: Tempeh is ideaal voor mensen die de eiwitten in peulvruchten en
soja moeilijk verteren. Dit komt door de schimmels die er in de kaas zitten.
- Bevat erg weinig natrium. Natrium is een zout. Te veel zout in ons lichaam is ongunstig. Een
overmatige hoeveelheid zout zorgt namelijk voor een verhoogde bloeddruk. Dit kan gevolgen
als hartklachten met zich meebrengen.
- De schimmel produceert natuurlijke antibiotica.
- Het eiwit in de tempeh is goed verdraagbaar voor diabetespatiënten. Het eiwit en de
voedingsvezels van de tempeh verlagen de bloedsuikerpieken en helpen om de bloedsuiker
onder controle te houden.
Insecten
Zoals net verteld zijn er in principe genoeg vleesvervangers.
Helaas, blijkt echter uit een studie van de Britse Cranfield University dat deze vegetarische producten
totaal niet goed zijn voor het milieu. Uit de studie blijkt dat het overschakelen van rundvlees op soja
en tofoe leidt tot een toename van de landbouwgrond, wat een risico inhoudt voor het regenwoud.
Het verdwijnen van bossen en regenwouden zorgt voor problemen die al uitgelegd zijn in 1.1 Het
klimaatprobleem – ontbossing.
Het eten van rundvlees blijkt dus negatieve invloed te hebben op het klimaat dat heerst op onze
dierbare wereld. Helaas zijn de rundvleesvervangers die nu in de winkel liggen niet veel beter voor
het klimaat dan rundvlees.
Daarom moeten wij dus op zoek gaan naar een betere rundvleesvervanger voor de toekomst. We
willen immers dat onze planeet nog lang meegaat.
Nu is uit verschillende studies gebleken dat het eten van insecten het voedsel van de toekomst kan
worden. Voedsel op basis van sprinkhanen en krekels kan een oplossing zijn voor het terugdringen
van het klimaatprobleem. Daarbij kunnen insecten een wapen zijn in de strijd tegen
voedselschaarste.
Insecten, die kennen we natuurlijk allemaal, maar om ze nou op te eten? In de volgende
hoofdstukken gaan wij uitgebreid onderzoeken of insecten wel een geschikte rundvleesvervanger
zouden kunnen zijn.
14
Samenvatting hoofdstuk 1
Op aarde heerst een natuurlijk broeikaseffect. Dit zorgt voor een leefbaar klimaat voor de
organismen die op aarde leven. Door de ontwikkelingen van de mens worden de laatste decennia
relatief gezien veel CO2 en andere broeikasgassen in de lucht gebracht, bijvoorbeeld bij het
verbranden van fossiele brandstoffen. In een korte tijd wordt dan veel CO2 uitgestoten, terwijl deze
brandstoffen gedurende miljoenen jaren zijn ontstaan.
De dampkring wordt dikker door de toename van broeikasgassen in de atmosfeer, waardoor meer
infraroodstraling in de aardatmosfeer wordt vastgehouden. Dit heeft als gevolg dat de aarde
opwarmt en dat heeft weer grote gevolgen voor alle organismen op aarde. Door de opwarming
zullen de klimaten veranderen. Dit zorgt voor overstromingen, bosbranden en andere natuurrampen.
De wereldbevolking groeit. Iedere mond moet gevoed blijven, ook met vlees. Rundvlees is de meest
gegeten vleessoort ter wereld en uit onderzoeken blijkt dat het ook de meest milieubelastende is.
Omdat koeien herkauwers zijn komen er broeikasgassen vrij bij hun verteringsproces. De
broeikasgassen stimuleren het versterkt broeikaseffect. Kortom, vleeskoeien belasten het klimaat,
omdat ze in grote aantallen voorkomen en veel broeikasgassen uitstoten.
Er zijn verschillende rundvleesalternatieven, maar uit onderzoeken blijkt dat ook deze
vleesvervangers het milieu schaden. Voor deze producten is namelijk de plant soja nodig. Soja wordt
grootschalig verbouwd, waarvoor tropisch bos moet wijken. Bomen gebruiken CO2 bij fotosynthese.
Minder bomen betekent dus meer CO2 en dat versterkt het natuurlijke broeikaseffect.
Er moet dus een nieuw alternatief voor rundvlees worden gezocht. Verschillende studies zeggen dat
insecten het voedsel van de toekomst kunnen worden. Ze kunnen een oplossing zijn voor het
terugdringen van het klimaatprobleem en een wapen tegen de voedselschaarste.
In ons profielwerkstuk onderzoeken wij of insecten een geschikte vervanger zijn voor rundvlees.
Daarbij richten wij ons vooral op de Europese Treksprinkhaan (Locusta Migratoria).
15
Hoofdstuk 2: Insecten
In Europa en Noord-Amerika worden insecten door nog maar weinig mensen gegeten. De beroemde
acteurs Angelina Jolie en Brad Pitt geven het goede voorbeeld. Zij geven hun zes kinderen regelmatig
wat knapperige insecten te eten. Ze vertellen dat de krekels en sprinkhanen boordevol
voedingsstoffen zitten.
Wij gaan kijken of insecten nou echt gezond en voedzaam zijn. Een goede vleesvervanger moet
namelijk gezond zijn maar er moeten ook voldoende voedingsstoffen in zitten. Voordat we beginnen
met de vergelijking tussen insectenvlees (sprinkhanen) en rundvlees moeten we natuurlijk eerst een
aantal andere belangrijke dingen te weten komen.
‘Wat zijn insecten?’ is een belangrijke eerste vraag. Is een spin wel een insect? Daarnaast willen we
weten welke insecten eetbaar zijn, welke voedingsstoffen in insecten zitten, hoe insecten gekweekt
worden en tot slot het verband tussen insecten en het klimaat.
Angelina Jolie en Brad Pitt eten insecten8
Geplaatst op 20 februari 2013 door admin
Angelina Jolie en Brad Pitt zetten hun kinderen regelmatig insecten voor als avondeten.
Tijdens een vakantie van Brad Pitt, Angelina Jolie en hun zes kinderen in Cambodja (het
land waar haar geadopteerde zoon Maddox vandaan komt) heeft de familie iets nieuws
leren eten, namelijk insecten!
Nou hebben de meeste kinderen een nog niet zo heel breed repertoire aan dingen die ze
lekker vinden, maar de actrice heeft onthuld dat ze echt dol waren op
de kleine beestjes. “Vooral mijn jongens zijn er gek op, het is hun
favoriete snack en ze eten het als Doritos”, laat ze weten in een
interview.
De krekels en sprinkhanen zitten boordevol met proteïnen en dat zijn
goede bouwstoffen. De familie Jolie-Pitt heeft inmiddels een
insectenkookboek in huis en bereid met enige regelmaat gefrituurde
sprinkhanen, goed gevulde pasta all’Entomofagia met meelwormen en
geroosterde krekels voor het hele gezin.
Foto: Reporters B.V.
Bron: www.duurzaaminsecteneten.nl, 20 februari 2013
8
‘Angelina Jolie en Brad Pitt eten insecten’, www.duurzaaminsecteneten.nl, 20 februari 2013
16
2.1 De kenmerken van het insect
Insecten zijn de meest succesvolle vertegenwoordigers van het dierenrijk. Ze kunnen zich heel goed
aanpassen en zijn in staat om op land, in het water en in de lucht te leven. Daarom zijn ze zowel in
hete woestijnen en bij warmen bronnen als op besneeuwde bergen en ijskoude meren te vinden.
Omdat ze zo klein zijn, vinden ze overal een plek en hebben ze niet veel voedsel nodig.
Insecten zijn ongewervelde dieren. Dat betekent dat ze anders dan zoogdieren, vissen, reptielen en
vogels, geen wervelkolom hebben. Ze behoren tot de geleedpotigen en beschikken over een hard,
uitwendig skelet. Insecten verschillen echter van de andere geleedpotigen, doordat ze maar zes
poten hebben. De meeste insecten hebben ook vleugels, waarmee ze aan gevaren kunnen
ontsnappen. Ook kunnen ze door te vliegen over een groot gebied naar voedsel zoeken.
Tegenwoordig zijn er ruim een miljoen insectensoorten bekend, maar nog lang niet alle soorten zijn
ontdekt! Elke soort hoort tot een grotere groep of orde van insecten met dezelfde eigenschappen.
Dit zijn insecten:
- Kevers: kevers behoren tot de orde Coleoptera of schildvleugeligen. Het voorste vleugelpaar
is vervormd tot twee harde dekschilden, die in het midden samenkomen en de tere
De bouwachtervleugels
van een insecten het lijf beschermen.
Wespen,
mieren
enniet
bijen:
Alle Dit
wespen,
mieren
en het
bijeneen
behoren
tot de orde
Hymenoptera
Een volwassen insect
groeit
meer.
kan niet,
omdat
hard, uitwendig
skelet
of cuticulaof
vliesvleugeligen.
hebben twee
paartaaie,
dunne,
vliesachtigestof,
vleugels.
Degenaamd.
mannetjes
deze
heeft. Deze
is grotendeels Ze
uitgebouwd
uit een
hoornachtige
chitine
Deuit
cuticula
orde
zijnvan
zeerhet
bijzonder,
omdat
ze zich
uit onbevruchte
eieren
ontwikkelen.
bedekt alle
delen
lijf, ook de
poten,
de voeten,
de ogen, de
antennen
en zelfsDe
de meeste
inwendige
wijfjes uit deze
groep
zijn gewapend
met een angel.
ademhalingsbuizen.
Jonge
insecten
moeten verscheidene
malen deze harde huid afwerpen, ze
- Vlinders:
Dag- enmoeten
nachtvlinders
de orde
Lepidoptera,
‘vervellen’.
Dit vervellen
de jongebehoren
insectentot
doen
om hun
volwassenletterlijk:
grootte te bereiken.
‘Schaalvleugeligen’.
Hun
lijf
en
hun
vleugels
zijn
bedekt
met
kleine
schubben.
Onder de oude, harde huid vormt zich een nieuw, zacht skelet. Het insect zuigt nu extraDeze
luchtgeven
naar de
insecten
een prachtige
binnen om
uit te zetten,
hierdoorkleur.
scheurt de oude huid en deze valt er af.
- ofEendagsvlieg:
Dezestadia
insecten
tot dezien
orde
of haften.
De volwassen
Larven
rupsen, die jonge
vanbehoren
veel soorten,
erEphemeroptera
heel anders uit dan
de volwassen
dieren
leven
slechts
kort.
Jonge
eendagsvliegen
leven
en
voeden
zich
onder
water.
insecten. Maar ook zij vervellen, waardoor er een pop ontstaat.
- Vliegen: Vliegen behoren tot de orde Diptera of tweevleugeligen. Anders dan de meeste
insecten hebben ze slechts één paar vleugels. De achtervleugels zijn vergroeid tot kleine
evenwichtsorganen.
- Kakkerlakken: Deze platte insecten hebben verharde voorvleugels die elkaar overlappen.
Jonge kakkerlakken lijken een kleine uitvoering van de volwassen dieren, maar dan zonder
vleugels.
- Wantsen: Wantsen behoren tot de superorde Hemipteroidea of halfvleugeligen. De
voorvleugels van de meeste grotere wantsen zijn hard aan de onderkant en hard aan de top.
Wantsen hebben bijtende en zuigende monddelen.
- Oorwormen: Oorwormen behoren tot de orde Dermaptera, letterlijk: ‘huidvleugeligen’. Deze
naam verwijst naar de achtervleugels die merkwaardig zitten opgevouwen onder de zeer
korte voorvleugels.
- Krekels en sprinkhanen: Deze insecten behoren tot de orde Orthoptera of rechtvleugeligen.
Ze hebben krachtige achterpoten waarmee ze kunnen springen en sjirpen.
- Wandelende takken: Als ze lang stil zitten, lijken deze insecten precies op de twijgjes en
bladeren die ze graag eten.
- Waterjuffers: Waterjuffers behoren tot de orde Odonata of libellen. Ze hebben grote,
speciaal ontwikkelde kaken waarmee ze vliegen kunnen vangen. De nimfen leven onder
water en komen pas naar de oppervlakte als het tijd is voor het volwassen stadium.
17
Dit zijn geen insecten!
Niet alle geleedpotigen zijn insecten. Spinnen en schorpioenen hebben vier paar poten in plaats van
drie zoals insecten. Bovendien vormen hun kop en borststuk één geheel. Anders dan insecten
hebben ze geen vleugels, geen antennen en kleine eenvoudige ogen in plaats van grote facetogen.
Kreeften, garnalen, pissebedden en duizendpoten hebben meer poten dan insecten. Miljoenpoten
hebben zelfs twee poten aan elk segment (lichaamsstukje). En de regenworm bestaat weliswaar uit
heel veel segmenten, maar hij heeft geen poten en ook geen duidelijk te onderscheiden kop.
Naaktslakken, huisjesslakken en zeesterren hebben een totaal andere structuur dan insecten.
Dus, dit zijn geen insecten: spinnen, schorpioenen, kreeften, garnalen, pissebedden, duizendpoten,
miljoenenpoten, wormen, slakken en zeesterren…
De eerste insecten
De eerste insecten leefden driehonderd miljoen jaar geleden op een
met wouden bedekte aarde. Oude fossielen laten zien dat sommige van
deze insecten veel gelijkenis met de huidige soorten vertonen. De
meeste van de oude insectenfossielen vertegenwoordigen groepen
insecten die nu niet meer bestaan. Deze insecten werden waarschijnlijk
gehinderd door hun lange, niet invouwbare vleugels met een
spanwijdte van soms wel zeventig centimeter. Door deze onhandige
grootte konden ze niet snel genoeg vluchten en ze werden een gemakkelijke prooi voor roofdieren.
Fossielen vormen een bron van informatie over de evolutie van insecten. De meeste insecten waren
echter zo klein en teer, waardoor ze meestal al lang weggerot waren voordat ze tot fossielen konden
verstenen. Helaas beschikken we hierdoor over te weinig fossielen om de ontwikkeling van insecten
met zekerheid te kunnen volgen.
De bouw van een insect
Een volwassen insect groeit niet meer. Dit kan niet, omdat het een hard, uitwendig skelet of cuticula
heeft. Deze is grotendeels uitgebouwd uit een taaie, hoornachtige stof, chitine genaamd. De cuticula
bedekt alle delen van het lijf, ook de poten, de voeten, de ogen, de antennen en zelfs de inwendige
ademhalingsbuizen. Jonge insecten moeten verscheidene malen deze harde huid afwerpen, ze
‘vervellen’. Dit vervellen moeten de jonge insecten doen om hun volwassen grootte te bereiken.
Onder de oude, harde huid vormt zich een nieuw, zacht skelet. Het insect zuigt nu extra lucht naar
binnen om uit te zetten, hierdoor scheurt de oude huid en deze valt er af.
Larven of rupsen, de jonge stadia van veel soorten, zien er heel anders uit dan de volwassen
insecten. Maar ook zij vervellen, waardoor er een pop ontstaat.
De vleugels
Insecten waren de eerste dieren op aarde die vlogen. Daardoor konden ze gemakkelijker aan hun
aanvallers ontsnappen en betere voedselgebieden vinden. Dit was natuurlijk de eerste prioriteit,
maar later werd de kleur, de geur of het geluid van de vleugels ook belangrijk bij het lokken van een
partner. Hoe de vleugels precies zijn ontstaan, is niet helemaal duidelijk. Een theorie is dat sommige
vroege vleugelloze insecten een zeker voordeel hadden doordat ze zich langs bomen omlaag lieten
glijden met behulp van primitieve flappen aan hun lichaam. Het zou mogelijk kunnen zijn dat die
flappen zich uiteindelijk ontwikkeld hebben tot vleugels.
De oudste bekende vliegende insecten hadden, net als de huidige libellen, twee paar onafhankelijk
bewegende vleugels die niet opgevouwen konden worden. Huidige soorten, zoals vlinders, wespen
en kevers, hebben verschillende mechanismen ontwikkeld om hun voor- en achtervleugels te
koppelen. Door dit mechanisme wordt het draagvlak van de vleugels vergroot. De ‘echte’ vliegen zijn
daarentegen één paar vleugels geheel kwijtgeraakt.
18
Door de ogen van een insect
Het is heel moeilijk om uit te leggen wat kleuren zijn aan iemand die nooit heeft kunnen zien. Het is
echter nog moeilijker om te verklaren wat kleuren, of het zien zelf, voor een insect betekenen.
Insecten hebben hele scherpe zintuigen die bij de mens ontbreken. Sommige insecten kunnen
bijvoorbeeld bepaalde geuren over grote afstanden ruiken. Andere nemen trillingen waar en horen
geluiden die voor de mens verborgen zijn. Het is alleen één groot raadsel wat insecten nou wel/niet
zien! Een grote bij die op een hek zit, kan een mens (met vliegenmepper) op enkele meters afstand
zien bewegen. Maar ziet een insect alleen een bewegende vorm, of kent het beestje ook het verschil
tussen een mens en een paard? We weten dat sommige wantsen worden aangetrokken door
ultraviolet licht en de kleur geel, maar niet door blauw of rood. Het is niet bekend of insecten die
kleuren kunnen herkennen of dat ze alleen lichtsterkte kunnen zien.
Verschillende insecten hebben verschillende oplossingen ontwikkelt voor elk hun eigen problemen.
Libellen kunnen bijvoorbeeld tijdens de schemering muggen vangen tijdens hun vlucht. Voor ons is
het dan al te donker om die muggen de zien. Maar ziet de libel de mug, of reageert ze op het geluid
en de bewegingen? De zintuigen van insecten vormen tot nu toe een groot mysterie!
Tastzin, reukzin en gehoor
Vele insecten ondergaan hun omgeving waarschijnlijk als een combinatie van geuren en smaken.
Hoewel de meeste insecten ogen hebben, is het zicht voor hen (waarschijnlijk) niet zo belangrijk als
voor mensen.
Mieren leggen een chemisch spoor aan en ze betasten elkaar voortdurend om hun nestgeur door te
geven. Talloze insecten produceren ook alarmstoffen, waarop andere leden van de kolonie meteen
reageren. Hierdoor kunnen de insecten elkaar waarschuwen bij gevaar. Wijfjesvlinders produceren
chemicaliën waarmee ze vanaf grote afstand mannetjes kunnen lokken. Mestkevers kunnen mest
waarnemen binnen zestig seconden nadat die mest geproduceerd is. Sommige insecten, zoals
bastkevers, produceren stoffen die leden van dezelfde soort aantrekken. Hierdoor kan een hele
groep van dezelfde soort zich verzamelen op één boom. Andere soorten zoals de gewone appelvlieg,
scheiden stoffen uit om te voorkomen dat een tweede wijfje eitjes legt op fruit dat al eieren bevat.
Deze insectenwereld van geuren en smaken bevat ook trillingen die mensen niet waar kunnen
nemen. Deze trillingen vangen de insecten op met speciale gehoororganen. Het is niet noodzakelijk
dat deze gehoororganen op de kop van het insect liggen. Voor ons lijkt het een beetje vreemd, maar
krekels hebben hun ‘oren’ op hun voorpoten liggen.
Benenwerk
Poten zijn voor de meeste dieren erg belangrijk. Poten zijn nodig om mee te lopen, te rennen en te
springen – en in het algemeen om het lichaam van de grond te houden. Insecten hebben nog meer
toepassingen voor hun poten uitgevonden. Bijen hebben kleine borsteltjes en korfjes aan hun poten
voor hun opslaan en verzamelen van stuifmeel. Sprinkhanen kunnen ‘zingen’ met hun poten door
een kleine rasp op hun achterpoten langs hun voorvleugels te strijken. Zoals al vermeld hebben
krekels ‘oren’ aan hun poten. Daarnaast gebruiken veel insecten hun poten ook nog om mee te
vechten of hun partner vast te houden tijdens de paring.
Waterinsecten hebben platte poten met lange haren die als peddels dienen of lange dunne,
steltachtige poten waarmee ze over het water kunnen lopen.
Alle insecten hebben zes gelede poten, die elk uit vier hoofddelen bestaan. Aan de bovenkant
bevindt zich de heup, die de poot met het borststuk verbindt. Daarna volgt de dij, de scheen en ten
slotte de voet.
19
Monddelen en voedsel
De voorouders van de insecten hadden drie paar kaken. Bij de huidige insecten is het eerste paar, de
voorkaken, bij alle kauwende soorten nog goed ontwikkeld. Het tweede paar, de achterkaken, is
kleiner en vooral geschikt om voedsel naar binnen te duwen of op te zuigen. Het derde paar is met
elkaar vergroeit en vormt de onderlip (labium). Bij vele insecten hebben de kaken zich echter,
afhankelijk van het voedsel, ontwikkelt tot scherpe naalden, lange zuigslangen of absorberende
sponzen.
In afbeelding:
20
Verdediging
Insecten dienen als voedsel voor talloze andere dieren. Als er geen insecten waren, zouden alle
vleermuizen en de helft van alle vogelsoorten van honger omkomen. Kikvorsten, hagedissen en
alligators hebben insecten op het menu, evenals spitsmuizen, vossen en apen. Insecten jagen ook op
elkaar (en in sommige delen van de wereld worden ze ook dagelijks door mensen gegeten...). Het is
dus niet verwonderlijk dat insecten zich op allerlei manieren proberen te camoufleren. Insecten
lopen dus gevaar om door andere dieren opgegeten te worden. Een manier om zich tegen vijanden
te beschermen, is camouflage: het opgaan in de omgeving. Sommige soorten hebben merkwaardig
getekende vleugels, die niet opvallen tegen de plant waarop ze leven. Andere soorten, zoals
wandelende takken, hebben zich zo goed vermomd als takken dat roofdieren ze vaak gewoon over
het hoofd zien.
Maar de insecten hebben natuurlijk nog vele andere methoden ontwikkeld. Na een onplezierige
ervaring met gif of onaangename smaak laten roofdieren het insect wel met rust. Hetzelfde geldt
voor een prooi die pijnlijk kan steken of bijten. Sommige heel onschuldige insecten maken daar weer
gebruik van door het uiterlijk of gedrag van giftige of stekende insecten na te doen. Hierdoor worden
de roofdieren om de tuin geleid. Deze nabootsing wordt mimicry genoemd en kan soms zo perfect
zijn, dat moeilijk valt te bepalen wie nou wie nabootst. Andere verdedigingsmiddelen zijn: duidelijk
zichtbare stekels, felle kleuren, scherpe kaken en trappende poten.
Nuttig of schadelijk
Insecten zijn heel belangrijk voor het leven op aarde. Bijen, vliegen en vlinders bestuiven onze
gewassen en zorgen voor de productie van vruchten en zaden. Wespen en lieveheersbeestjes eten
de rupsen en bladluizen die ‘onze’ planten aanvreten. Kevers en vliegen ruimen mest, rottige
bladeren en resten van dode organismen op en verwerken die weer tot nieuwe nuttige
voedingsstoffen voor de bodem. Insecten zorgen dat wij ook voor het produceren van nuttige stoffen
voor ons mensen. Bijen leveren ons honing, zijderupsen produceren onze zijde, en uit vermalen
lichamen van bepaalde luizensoorten worden kleurstoffen gemaakt. Als je het zo bekijkt zijn insecten
dus alleen maar nuttig voor ons.
Maar vaak vallen deze nuttige beestjes ons pas op wanneer ze een plaag of bedreiging vormen. Veel
insecten zijn de dragers van ziektes. Deze ziektes kunnen worden overgebracht op mensen, dieren en
planten. Jaarlijks zijn ze daardoor verantwoordelijk voor de vernietiging van tien tot vijftien procent
van de wereldvoedselproductie.
De studie van insecten
Na meer dan drie eeuwen van insectenstudie zijn de meeste Europese insectensoorten inmiddels wel
in de kaart gebracht. Het juiste aantal soorten in Noord-Amerika en in de tropische regenwouden is
echter nog altijd niet bekend. Tegenwoordig zou de studie van insecten zich vooral moeten richten
op de wijze waarop insecten het evenwicht in de natuur in stand helpen houden. Hoe belangrijk zijn
ze voor de bestuiving van bloemen en bomen? Welke insecten zijn het meest geschikt voor het
opruimen van rottend hout en dode bladeren om voedingsstoffen voor nieuwe planten te
produceren? Hoeveel insecten zijn nodig voor het voeden van andere dieren (of mensen)? Dat zijn
belangrijke vragen, maar het verzamelen en bestuderen van insecten kan ook heel erg leuk zijn. Er is
alleen wel geduld en een scherpe blik voor nodig. Misschien geholpen door een vergrootglas of een
camera. Wie deze fascinerende wezens aandachtig observeert, zal meer inzicht krijgen in de werking
van de natuur.
Voor het geval deze tekst een beetje slaapverwekkend was: In het onderstaande filmpje leggen wij
het nog eens kort en bondig uit!
http://www.youtube.com/watch?v=JvCYH6naPH4
21
2.2 Eetbare insecten
Er bestaan miljoenen insecten op de wereld, waarvan er nog heel veel niet bekend en beschreven
zijn. Redelijk veel daarvan zijn giftig, om zich te kunnen beschermen tegen vijanden. Maar de
insecten die niet giftig zijn, zouden prima zijn voor menselijke consumptie. Voor de bereiding van
insecten worden vaak de vleugels, poten en de kop van het lichaam gebroken. Mensen vinden het
minder smakelijk deze delen te eten, maar in principe kun je ook die delen gewoon eten. Door de
Wageningen Universiteit is er een lijst opgesteld van 52 pagina’s lang, waar ongeveer 1400 eetbare
insecten op staan met hun geslacht (en dus afkomst) en de gebieden waar ze vooral op aarde
voorkomen.
Lijst met eetbare insecten
We hebben een lijst met achttien eetbare insecten opgesteld, op alfabetische volgorde. Dit zijn maar
enkele, veel gegeten insecten van de vele eetbare insectensoorten op de wereld. Deze achttien
insecten worden echter al veel gegeten Aziatische, Afrikaanse en Zuid-Amerikaanse landen. Bij de
meeste insecten wordt vermeld waarvan ze afstammen, hoe ze smaken en hoe ze al verwerkt
worden in gerechten. Het blijkt dat de smaak van de insecten, vaak wel bewerkt, veel lijkt op smaken
van voedsel dat de westerse mens ook kent.
1. Agave worm: De agave worm is ook wel bekend als de maguey worm. De larven van beide
wormen zijn afkomstig van de Hypopta agavis mot of de Aegiale hesperiaris. Ze worden soms
opgenomen in tequila flessen als bewijs van authenticiteit en het alcoholpercentage (tequila moet
een hoge alcoholwaarde bevatten om de worm te behouden). In Mexico wordt de worm ook
gegeten als onderdeel van een maaltijd, en zijn zeer voedzaam.
2. Bamboe worm: De bamboe worm wordt vaak gebakken gegeten in Thailand. Ze zijn de larven van
de Grass-Moth, en ze eten hun weg door bamboe voor hun metamorfose: het uitgroeien tot een
mot.
3. Bij: Bijenlarven worden in veel culturen gewaardeerd als smakelijke hapjes, omdat ze zelf
stuifmeel en honing eten. De larven, als ze zijn gebakken in boter, hebben de smaak van spek met
champignons. Volwassen bijen kunnen ook gegeten worden. Ze worden dan vaak geroosterd. In
China worden de grondbijen gebruikt als een remedie tegen een zere keel.
4. Cicade: Cicaden zijn een soort vliegen die in het oosten van de Verenigde Staten en in veel
Aziatische landen, zoals Japan, Thailand en Maleisië, voorkomen. Ze leven zo’n 17 jaar onder de
grond voordat ze opkomen, dan vervellen ze en zijn ze volwassen. Vlak nadat ze zijn verveld hebben
ze zachte, sappige lichamen die smaken naar een mix van aardappelen en asperges.
5. Giant water bug: Dit insect lijkt veel op een kakkerlak. Hij is in zijn geheel eetbaar en wordt vaak
gebakken in een pittig sausje. Hij kan ook gestoomd worden en daarna in blikken bewaard. Hij
smaakt naar vis en is aan de zoute kant.
6. Huhu made: Dit beestje wordt beschouwd als ware delicatesse in Nieuw-Zeeland. Hij wordt
gewoon rauw gegeten en smaakt als pindakaas. Het insect is ook nog gezond, omdat hij rottend hout
eet en daardoor vol zit met eiwitten.
7. Kakkerlak: Kakkerlakken kun je inderdaad eten, in tegenstelling tot wat veel mensen denken, maar
de kakkerlakken om je huis worden niet aangeraden te eten. Kakkerlakken kunnen eigenlijk heel
schoon en lekker zijn, vooral als ze gevoed zijn met verse groenten en fruit. Ze kunnen geroosterd,
gebakken, gebraden of gekookt gegeten worden. Sissende kakkerlakken uit Madagaskar hebben de
smaak en structuur van vette kip.
22
8. Krekel: Deze worden gebakken, gekookt, en geroosterd gegeten. Ze behoren tot de meest
bekende eetbare insecten. Ze worden vooral gegeten in Mexico, Thailand en Cambodja.
9. Libelle: Libelles worden veel gegeten in China, waar ze meestal gebakken op een stokje worden
geprikt. Ze worden ook wel als bijgerecht gebruikt op een bord, gemengd met andere insecten.
Gebakken libelles smaken naar krab.
10. Meelworm: Meelwormen zijn heel makkelijk te kweken en eten zowat alles. Ze eten zelfs meel,
vandaar hun naam. Ze zijn de larve van de kever meelworm. Ze worden gekookt, gebakken,
geroosterd of gebakken bereid en hebben de smaak van nootjes.
11. Mieren: Er zijn verschillende soorten mieren die worden gegeten: Carpenter mieren, Bladcutter
mieren, Honingmieren en zelfs Citroenmieren. In Australië eten de Aboriginals Honingmieren als
zoete snack. Deze mieren zuigen zich helemaal vol met een nectarachtig stof, zodat hun buik bol
staat. De rauwe mier smaakt naar citroenlimonade. In Colombia eten ze zogenaamde ‘fat-ass ants’.
En in Thailand is de Rode Mier met eitjes een lekkernij, gezout in een salade.
12. Rups: Allerlei verschillende soorten rupsen worden overal op de wereld gegeten. Vooral in Afrika
is de groenblauwe, dikke rups met stekels een lekkernij. De groene slijmerige sappen worden eerst
uit de rups geknepen en vervolgens wordt hij gedroogd in de zon of gerookt. De rupsen worden bijna
altijd met een sausje geserveerd of vermengd in een stoofpot. Hij smaakt zacht en boterachtig.
13. Sagolarven: Sagolarven zijn larven van een kever. ‘Sago Delight’ of gebakken Sagolarven zijn een
specialiteit in Maleisië en Indonesië. In Borneo en Papoea-Nieuw-Guinea zijn ze vaak bereid in een
Sagobloem, en verpakt in een Sagoblad. Er wordt gezegd dat het een beetje smaakt naar spek als ze
gebakken zijn. Rauwe larven smaken naar kokosnoot.
14. Sprinkhanen: Eigenlijk zijn alle soorten sprinkhanen en zeker sprinkhanen die in Nederland
gekweekt eetbaar. Je moet wel oppassen dat het geen wilde sprinkhanen zijn die je op je bord krijgt,
omdat ze pesticiden in hun lichaam hebben opgeslagen. Het binnenkrijgen van deze pesticiden is niet
goed voor je eigen gezondheid.
15. Stinkvliegen: De geur alleen al zal je weerhouden van het proeven van dit insect, maar als je weet
dat het naar kaneel smaakt is het misschien toch het proberen waard. Deze vlieg wordt vooral door
Mexicanen tijdens festivals gegeten, meestal rauw en levend onthoofd. Soms wordt hij ook wel
vermalen met chili en in taco's gestopt. In Zuid-Afrika onthoofden ze de vlieg ook eerst, persen dan
de stinksappen eruit, koken hem en laten hem daarna drogen in de zon.
16. Wasworm: De wasworm is de larve van de wasmot. Deze wormen zijn de parasieten van de
bijenkorven en vernietigen ze ook. In gevangenschap worden ze gevoed op een dieet van zemelen,
een deel van graanvruchten, en honing. Als ze geroosterd of gebakken zijn, smaken ze als een
kruising tussen een pijnboompit en een Enoki paddenstoel.
17. Wespenlarven: Japanners gebruiken de larven van een wesp als snack, die ‘hachinoko’ wordt
genoemd. Ze koken de kleine wespjes in sojasaus en suiker en strooien stukjes van de volwassen
wespen als decoratie erover heen. De snack is zoet en knapperig.
18. Zijde worm: De zijde worm is de larve van de rups en is een populair gerecht in Korea. Ze hebben
een barbecuesmaak.
23
2.3 Voedingsstoffen in insecten
Voedingsstoffen insecten per 100 gram
Insect
Eiwitten (g)
Vet (g)
Koolhydraten Calcium (mg) Ijzer (mg)
Grote waterkever
19.8
8.3
2.1
43.5
13.6
Rode mier
13.9
3.5
2.9
47.8
5.7
Poppen van zijderups
9.6
5.6
2.3
41.7
1.8
Mestkever
17.2
4.3
0.2
30.9
7.7
Krekel
12.9
5.5
5.1
75.8
9.5
Sprinkhaan
20.6
6.1
3.9
35.2
5.0
Juni kever
13.4
1.4
2.9
22.6
6.0
Rups
28.2
Onbekend Onbekend
Onbekend
35.5
Termiet
14.2
Onbekend Onbekend
Onbekend
35.5
Korenworm
6.7
Onbekend Onbekend
Onbekend
13.1
Insecten zijn zeer rijk aan voedingsstoffen. Ze zijn daarom voedzaam en goed voor de gezondheid
van de mensen. Insecten staan vooral bekend om de grote hoeveelheid eiwitten die ze bevatten. Ze
bevatten echter ook andere belangrijke voedingsstoffen als koolhydraten, calcium en ijzer.
Hierboven staat een tabel van verschillende voedingsstoffen die een aantal insectensoorten
bevatten.
Aanbevolen dagelijkse hoeveelheden voedingsstoffen: (persoon van 70 kg)
Eiwitten
Vet
Koolhydraten Calcium
Aanbevolen
hoeveelheid
48 gram
70 gram
420 gram
900 mg
(gemiddeld)
Ijzer
15-20 mg
Fijn, insecten bevatten dus veel voedingsstoffen, maar waarom zijn deze voedingsstoffen eigenlijk zo
belangrijk voor ons? De mens heeft voedingsstoffen nodig om te overleven. Zonder deze belangrijke
kleine stofjes kunnen bepaalde processen in ons lichaam niet werken. De verschillende
voedingsstoffen hebben verschillende functies in het lichaam. Daarom is het belangrijk om van de
voedingsstoffen niet te weinig, maar ook niet te veel binnen te krijgen.
Eiwitten:
Insecten bestaan voor het grootste gedeelte uit eiwitten. Eiwitten zitten ook in andere producten,
zoals vlees en vis. Waarom zijn eiwitten belangrijk voor ons lichaam? Nou:
De weefsel in het lichaam van de mens zijn opgebouwd uit allemaal cellen. Al deze cellen bevatten
eiwitten, bijvoorbeeld spieren, organen, het zenuwstelsel, de botten en het bloed. Een volwassene
bestaat gemiddeld voor twaalf kilo uit eiwit. Het lichaam bouwt dit eiwit op uit aminozuren. Het eiwit
is nodig voor de bouw van weefsel bij kinderen in de groei. Maar ook in de zwangerschap en bij het
aanmaken van borstvoeding.
Daarnaast is er ook eiwit nodig voor de bestaande cellen. Deze cellen vernieuwen zich namelijk
steeds. Daarbij breekt het lichaam eiwit af om dit door nieuw eiwit te vervangen. Zo verwijdert het
24
lichaam beschadigde eiwitten, die tot een verstoorde celfunctie of celgroei zouden kunnen leiden. Bij
wonden is er extra eiwit nodig om de weefsels te herstellen.
Eiwitten bestaan uit aminozuren. Het lichaam gebruikt de aminozuren uit het afgebroken eiwit om
een nieuw eiwit op te bouwen. Je zou dus denken dat je dan helemaal geen eiwitten meer hoeft toe
te voegen met de voeding. Dit is helaas niet zo. Het lichaam verliest steeds kleine hoeveelheden eiwit
met haren, nagels, huidschilfers, zweet en urine. Dit moet steeds worden aangevuld met eiwitten uit
het voedsel.
Eiwitten zijn ook betrokken bij veel regelprocessen in het lichaam. Zo zijn alle enzymen eiwitten,
enzymen zijn belangrijk bij de spijsvertering. Ook afweerstoffen (antilichamen) zijn eiwitten, net als
veel hormonen.
Eiwitten spelen ook een rol bij het transport van stoffen in het bloed en in de cel. Het hemoglobine
eiwit zorgt bijvoorbeeld voor het vervoer van zuurstof. Sommige cellen bevatten zogenaamde
‘receptoreiwitten’. Daaraan kunnen bepaalde stoffen zich hechten. Zo spelen de eiwitten een rol bij
de overdracht van signalen.
Tot slot is het belangrijk om te weten dat eiwit energie kan leveren. Het lichaam kan de eiwitten
omzetten in glucose. Dit gebeurt vooral als er te weinig glucose beschikbaar is. Eiwitten zelf worden
niet zo vaak gebruikt als brandstof, omdat ze heel moeilijk zijn om te bouwen. ‘Als je de openhaard
aan wil zetten, gebruik je ook niet het hout van je antieke kast.’ 9
Kortom, eiwitten zijn belangrijk voor veel processen in het lichaam. Het is dan ook zeker van belang
om genoeg eiwitten binnen te krijgen met de voeding.
Vetten:
Insecten bevatten niet veel vetten. Vet is belangrijk omdat het zorgt voor energie. Als je echter niet
veel energie nodig hebt, is het niet nuttig om veel vet te eten. De overtollige vetten worden namelijk
in elders in het lichaam opgeslagen in vetcellen.
Koolhydraten:
Insecten bezitten daarnaast over een redelijke hoeveelheid koolhydraten. Koolhydraten zijn
belangrijk voor het lichaam, omdat ze energie leveren. Minstens de helft van de energie die je
gebruikt, komt uit de koolhydraten. Het lichaam breekt de koolhydraten af tot glucose, een stof die
essentieel is voor de werking van de hersenen, spieren en klieren. Via het bloed wordt deze glucose
naar alle delen van het lichaam vervoerd.
Calcium:
Insecten zijn ook een bron van calcium, maar waar is dat nou weer voor nodig?
Calcium is de meest voorkomede mineraal in het menselijke lichaam. De tanden en botten bevatten
het meeste calcium, maar zenuwcellen, lichaamsweefsels, bloed en andere lichaamsvloeistoffen
bevatten ook calcium.
Calcium is een levensbelangrijk mineraal. Calcium is belangrijk voor de opbouw en het onderhoud
van de botten en het gebit. Bij onvoldoende inname van calcium, bestaat na verloop van tijd de kans
op botontkalking.
Calcium heeft daarnaast een regulerende werking op de bloeddruk; het is nodig voor een normale
hartslag. Tot slot speelt het een rol bij de bloedstolling, bij de zenuwimpulsoverdracht en bij iedere
spierbeweging. Calcium is dus erg belangrijk voor ons lichaam en mag zeker niet missen in de
voeding!
9
Uitspraak mevrouw Reiniers, biologie les 2013
25
IJzer:
De ijzer, die in de insecten zit, is onmisbaar voor de levering van energie in het lichaam. Het is een
belangrijke bouwsteen van hemoglobine, deze stof zorgt voor het zuurstoftransport in het lichaam
en geeft het bloed een rode kleur. Zonder ijzer kan er geen hemoglobine gemaakt worden en kan de
zuurstof niet door het lichaam vervoerd worden. De cellen krijgen dan te weinig zuurstof en stoppen
met de werking. Een tekort aan ijzer is dus schadelijk, maar een teveel aan ijzer is ook schadelijk.
Daarom is het belangrijk om je te houden aan de aanbevolen hoeveelheden, deze liggen tussen de 15
en 20 milligram per dag.
Vitamines:
Daarnaast bevatten insecten ook verschillende soorten vitamines. De belangrijkste vitamine is
vitamine B12. Deze vitamine zit namelijk alleen in vlees, vis of insecten. De meeste organismen
kunnen deze vitamine alleen binnen krijgen door een ander organisme te consumeren. De insecten
zijn echter apart, omdat er micro-organismen in hun darmen zitten die vitamine B12 kunnen maken.
Alle andere vlees vervangende producten bevatten geen vitamine B12.
Vitamine B12 is een verzamelnaam voor een aantal vitamines met dezelfde functies in ons lichaam:
- Benodigd voor de aanmaak van rode bloedcellen
- Benodigd voor een goede werking van het zenuwstelsel
- Noodzakelijk voor de stofwisseling
- Benodigd voor aanmaak van DNA
Al deze voedingsstoffen zorgen voor de voedzaamheid van het insectenvlees. De tabellen laten zien,
dat de insecten relatief gezien erg veel eiwitten bevatten. Daarom zouden ze net als vlees en vis een
belangrijke eiwitbron kunnen vormen voor de mens. Maar of insecten nou een betere eiwitbron zijn
dan ons biefstukje, dat zullen we later in ons profielwerkstuk uitzoeken.
26
2.4 Het kweken van insecten
Insectenkweekbedrijven in Nederland zijn gekeurd door de NVWA: de Nederlandse Voedsel- en
Warenautoriteit. Daarnaast is er de Nederlandse organisatie Venik die insectenkwekers in Nederland
wil verenigen.
Ter introductie van deze paragraaf staan hieronder twee goede filmpjes. In het eerste filmpje wordt
de insectenkwekerij Kreca bezocht. Het tweede filmpje gaat over insecten eten. Met de filmpjes is
het waarschijnlijk beter mogelijk om een beeld te vormen van een insectenkwekerij en het eten van
insecten.
1. http://www.youtube.com/watch?feature=player_embedded&v=MDJd41nAANk#
2. http://www.youtube.com/watch?v=KYhN_qms474&feature=endscreen&NR=1
Voeding
Insecten nemen heel veel genoegen met allerlei plantaardig materiaal, maar er zijn strenge
gezondheidsregels voor insecten die bedoelt zijn voor menselijke consumptie. Zij worden gevoed
met speciale voeding, die van een GMP-gecertificeerd bedrijf komt. Er kunnen niet zomaar
landbouwproducten aan de diertjes worden gevoed, omdat de voedselgewassen pesticiden kunnen
bevatten. De insecten hoeven zelf geen last te hebben van de pesticiden, maar mensen die de
insecten zullen eten wel. Het risico dat mensen ziek zullen worden van deze pesticiden is natuurlijk
heel groot, als de insecten veel voedselgewassen hebben binnengekregen die bewerkt zijn met
pesticiden. Om dezelfde reden worden er ook geen wilde insecten gevangen en gekweekt.
Hierbij zijn zeer strenge gezondheidsregels vastgelegd voor het voedsel dat gebruikt mag worden
voor insectenkweek. Een voorbeeld is dat recycling binnen dezelfde diersoort verboden is. Dat
betekent dat bij insectenkweek de insecten niet gevoed mogen worden met voeding waar insecten in
zijn verwerkt.
Er wordt per insectensoort gekeken naar de voedselbehoefte en op welk voedsel ze het best groeien.
Zo krijgen sprinkhanen in kweek vijf tot zes keer per dag gras voorgeschoteld en
Buffalo‘s/meelwormen leven op een meelsoort, vandaar ook hun naam. Het is ook belangrijk dat de
insecten genoeg vocht binnen krijgen. Dit krijgen ze binnen door water of door het eten van
vochtrijke voedselgewassen zoals wortels.
Kweekruimte
Om insecten te kweken is niet veel ruimte nodig. Kreca, een insectenkweekbedrijf in Wageningen,
kweekt verschillende soorten insecten voor dierlijke consumptie, en één insectensoort voor
menselijke consumptie: de meelworm. In de ruimte waar ze de insectensoort kweken voor
menselijke consumptie, staan een paar honderd bakken met daarin tussen de 700 en 1000 kilogram
aan insecten. Insecten zitten bij de kweek met meerdere leeftijdsgroepen in één bak en kruipen
gewoon over elkaar heen.
Zelf aan de slag: kweken
Insecten nemen genoegen met allerlei plantaardig voedsel en hebben heel weinig leefruimte nodig.
Ze groeien heel snel als ze maar genoeg eten hebben en in een hygiënische omgeving leven. Hierdoor
is het heel makkelijk om insecten ook thuis te kweken in tegenstelling tot koeien, want die zijn
moeilijk in je achtertuintje te houden en te fokken.
Hieronder staat een artikel over het kweken van insecten. Dit kan namelijk ook gewoon bij u in huis!
Hier komt ook duidelijk in voor wat voor een metamorfoses de wormen doormaken totdat ze goed
genoeg zijn voor consumptie.
27
Zelf thuis meelwormen kweken
Geplaatst op 8 september 2012 door admin
Het is vrij eenvoudig om thuis zelf meelwormen te kweken om op te eten. Het kost relatief weinig
werk en je hebt er niet veel voor nodig. Je zou eerst eens kunnen beginnen met meelwormen uit de
dierenwinkel.
Wat heb je nodig om te beginnen:
- een plastic bakje van ongeveer 10 cm hoog
- 1 (klein) bakje verse meelwormen
- wat gezeefd strand of speelzand
- biologisch spelt- of volkoren meel
Maak de plastic bak goed schoon met water en zeep en zorg er voor dat deze daarna goed droog is.
Strooi er een laagje meel in en laat de meelwormen uit het bakje op het meel lees. Zet de 10 cm
hoge bak in een ruimte op kamertemperatuur en zorg ervoor dat je deze ruimte op die constante
kamertemperatuur houdt. De meelwormen gedijen het beste in een wat donkere omgeving dus de
garage of hobbykamer waar je de gordijnen dicht houdt is prima. Ook kan je gewoon een doos over
de bak zetten of de bak afdekken. Vergeet niet de meelwormen regelmatig een stukje appel of
wortel te geven…. vinden ze lekker.
Leg deze vochtige producten niet direct in het meel (daardoor kan zich spint vormen) maar leg ze op
een dekseltje of schoteltje. De meelwormen vervellen zich regelmatig dus na een tijdje zie je allemaal
vliesjes. Dit is normaal en je hoeft je daar dus geen zorgen over te maken.
Fase 1: Poppen
Na een tijdje veranderen de meelwormen in poppen. Deze poppen hebben een duidelijk andere
vorm (dikke kop en een puntig uiteinde) ze zijn wittig en dus je pikt ze er zo uit. Doe de poppen in
een apart bakje, ook weer met wat meel erin.
Fase 2: Kevers
Uit de zogenaamde poppen komen lichtbruine kevers. Deze kevers vliegen in principe niet. In eerste
instantie voeden ze zich met het meel in het poppenbakje maar je kunt ze er beter zo snel mogelijk
uithalen.
Fase 3: Eieren
Maak wederom een nieuwe bak. Doe hier vervolgens een laagje goed gezeefd speelzand in. Strooi
over het zand een laag meel. Dit is vanaf nu je kweekbak. De kevers eten het meel en leggen de
eieren in het zand. Je kunt ze net als de wormen ‘bijvoeren’ met lekker stukjes appel en wortel.
Doe alle kevers die uitkomen in deze bak. De kevers hebben ongeveer 2 weken nodig voor ze eieren
kunnen leggen.
Ons advies is om ze vanaf de 1e kever maximaal drei weken in deze 1e kweekbak te houden en maak
daarna een nieuwe kweekbak. Zet dan alle kevers (dus ook de nieuwe) over in de nieuwe bak en laat
ze ook in die bak niet langer dan een week zitten. Maak weer een nieuwe bak en zet de boel over etc.
etc. Je krijgt op die manier verschillende kweekbakken met (uiteindelijk) wormen van ongeveer
dezelfde grootte.
Fase 4: nieuwe wormen
Na verloop van tijd (net op het moment dat je begint te wanhopen en de boel wilt weggooien) zie je
hele, hele kleine wormpjes. Je ziet het waarschijnlijk het eerst doordat er kleine velletjes op het meel
liggen. Geduld…. geduld…. geduld is ‘the key’.
28
De wormen vervellen een paar keer en op een zeker moment heb je zelf je eigen heerlijke dikke
meelwormen gekweekt en zijn ze klaar voor humane consumptie.
Een deel kan je gaan bereiden. In de bijlage staan een aantal heerlijke recepten met deze wormen.
Meelwormen bereiden
Spoel de meelwormen af met lauwwarm water. Laat ze goed uitlekken en leg ze een nachtje in de
koelkast. Leg de meelwormen vervolgens een nachtje in de diepvries. Dit is de meest natuurlijke
(en diervriendelijke) manier om ze te laten inslapen. Uit de diepvries kun je ze het beste nog even
afspoelen om eventuele ontlastingsresten te verwijderen.
29
2.5 Insecten en het klimaat
Insecten zijn levende beestjes en doen dus aan verbranding. Door verbranding van zuurstof en
glucose ontstaat energie. Hierdoor kan het beestje bewegen. Even in formule:
O2 + C6H12O6  energie + CO2 + H2O
In de formule is dus te zien dat er naast energie ook CO2 ontstaat. Zoals al eerder is verteld is CO2 een
broeikasgas en kan dus zorgen klimaatveranderingen.
Het is natuurlijk belangrijk om te weten hoeveel CO2 insecten uitstoten. Als de insecten namelijk
extreem veel CO2 uitstoten, kunnen ze nooit dienen als ons voedsel voor de toekomst. Wageningen
Universiteit heeft pas geleden een groot onderzoek gedaan naar de uitstoot van CO2 bij insecten. De
resultaten zijn te zien in de tabel hieronder. De CO2 productie is uitgerekend in gram per kilo
lichaamsgewicht per dag.
Soorten
Rozenkever
Meeltor
Argentijnse kakkerlak
Huiskrekel
Europese sprinkhaan
CO2 productie (per kg lichaamsgewicht per dag)
50 gram
61 gram
19 gram
68 gram
110 gram
In de tabel is te zien dat insecten dus net als alle andere levende organismen (behalve planten) CO2
uitstoten. Maar deze getallen zeggen ons op het eerste gezicht niet zo veel, we weten nog steeds
niet of dit veel is. De getallen lijken op het eerste oog best hoog te liggen. Maar om de gemiddelde
uitstoot van een sprinkhaan per dag te berekenen moet je het vermenigvuldigen met het
lichaamsgewicht. Het lichaamsgewicht van een sprinkhaan is gemiddeld 3 gram = 0,003 kilogram. De
uitstoot van een sprinkhaan per dag is dus: 110 x 0,003 = 0,33 gram.
Nu zegt ook dit nog niet zo veel, maar je kunt het vergelijken met een mens die per dag ongeveer 900
gram CO2 uitademt. Hopelijk is nu wel duidelijk dat insecten niet veel CO2 uitstoten en dus ook niet
veel bijdragen aan de klimaatveranderingen.
Er zijn echter ook nog andere broeikasgassen die belangrijk zijn als we kijken naar het versterkt
broeikaseffect. De belangrijkste andere broeikasgassen zijn: methaan (CH4), lachgas (N2O), ammonia
(NH3). Wageningen Universiteit heeft ook onderzoek gedaan naar de uitstoot van insecten van deze
broeikasgassen. De resultaten zijn te zien in de tabel hieronder:
Soorten
Rozenkever
Meeltor
Argentijnse kakkerlak
Huiskrekel
Europese sprinkhaan
CH4 (per kg per dag)
0,016 gram
0,00 gram
0,08 gram
0,00 gram
0,00 gram
N2O (per kg per dag)
0,0 milligram
1,5 milligram
0,3 milligram
0,1 milligram
8,0 milligram
NH3 (per kg per dag)
0,1 milligram
0,0 milligram
3,0 milligram
5,4 milligram
5,4 milligram
Ook bij deze resultaten wordt duidelijk dat de uitstoot van broeikasgassen door insecten minimaal is.
Er wordt bijvoorbeeld door de meeste insecten geen methaan uitgestoten. Het is wel opvallend dat
er per insectensoort toch wel veel verschillen zijn.
In het volgende hoofdstuk zullen deze resultaten vergeleken worden met ons vertrouwd rundvlees.
Daarna kunnen we concluderen of insectenvlees een goed alternatief is voor rundvlees.
30
Samenvatting hoofdstuk 2
Voordat we naar ons eigen onderzoek gaan, zetten we voor u nog even de informatie uit dit
hoofdstuk op een rijtje.
Insecten behoren tot de geleedpotigen en beschikken over een hard, uitwendig skelet. Insecten
verschillen van de andere geleedpotigen omdat ze maar zes poten hebben. De meeste insecten
hebben ook vleugels, waarmee ze aan gevaren kunnen ontsnappen.
Er bestaan miljoenen insecten op de wereld. Redelijk veel daarvan zijn giftig om zich te beschermen
tegen vijanden. De niet-giftige insecten zijn echter prima voor de menselijke consumptie. Er bestaan
zo’n 1400 eetbare insecten waarvan sprinkhanen en meelwormen de bekendste zijn. Wageningen
Universiteit heeft een lange lijst van 52 pagina ’s opgesteld met alle eetbare insecten.
Insecten zijn zeer rijk aan voedingsstoffen. Insecten staan vooral bekend om de grote hoeveelheid
eiwitten die ze bevatten. Deze eiwitten zijn een belangrijke bouwstof voor het menselijk lichaam.
Daarnaast bevatten insecten ook andere voedingsstoffen zoals koolhydraten, vetten, calcium, ijzer
en vitaminen.
In Nederland staan verschillende insectenkweekbedrijven, die gekeurd zijn door de Nederlandse
Voedsel- en Warenautoriteit. Daarnaast is er de Nederlandse organisatie Venik, die insectenkwekers
in Nederland wil verenigen.
Insecten eten allerlei plantaardig materiaal, maar er zijn strenge gezondheidsregels voor insecten die
bedoeld zijn voor de menselijke consumptie. Deze insecten mogen bijvoorbeeld geen planten eten
die bestrijd zijn met pesticiden, omdat deze schadelijk kunnen zijn voor de mens. Er wordt gekeken
op welk voedsel de insecten het beste groeien.
Om insecten te kweken is niet vele ruimte nodig. Insecten lopen met z’n allen in één bak en kruipen
gewoon over elkaar heen.
Insecten zijn levende beestjes en doen dus aan verbranding. Bij de verbranding ontstaat als
reactieproduct CO2. In hoofdstuk 2.5 is in tabel 1 te zien hoeveel CO2 insecten uitstoten. Door de
insecten te vergelijken met de mens wordt wel duidelijk dat insecten extreem weinig CO2 uitstoten.
Dit komt vooral omdat ze klein zijn en zichzelf niet warm hoeven te houden, omdat ze koudbloedig
zijn.
Daarnaast zijn er nog een aantal andere belangrijke broeikasgassen. Er zijn maar weinig insecten die
methaan uitstoten, omdat dit niet ontstaat tijdens het verteringsproces van insecten. Lachgas (N2O)
en ammoniak (NH3) worden wel geproduceerd maar in zeer kleine hoeveelheden.
31
Hoofdstuk 3: Rundvlees of insecten?
Genoeg basis informatie nu, we kunnen beginnen aan ons onderzoek. Zijn insecten een geschikte
vervanger van rundvlees? Er zijn zeer veel verschillende insecten en de verschillen tussen de insecten
zijn zo groot, dat we ze niet allemaal kunnen vergelijken met een vleeskoe.
Daarom hebben we ervoor gekozen om alleen de Locusta Migratoria (Europese treksprinkhaan) te
vergelijken met de vleeskoe. We hebben voor deze sprinkhaan gekozen omdat een bekende eetbare
insect in Nederland is.
We vergelijken de Locusta Migratoria en de vleeskoe op de volgende punten:
1. De voedingswaarde
2. De voedingsconversie. Welk dier zet de voeding efficiënter om?
3. De uitstoot van broeikasgassen gedurende hun leven. Stoot de koe meer broeikasgassen uit
of de sprinkhaan?
4. Uitstoot broeikasgassen bij de productie (van het vlees)
5. Hoeveelheid ruimte die nodig is voor het houden van de dieren
6. Ziektes
Bij sommige deelhoofdstukken hebben wij ervoor gekozen om 70000 sprinkhanen te vergelijken met
één vleeskoe. Dit hebben wij gedaan omdat de 70000 insecten voor dezelfde hoeveelheid eetbaar
gewicht zorgen als één vleeskoe. Hiermee kunnen we de sprinkhaan en de koe dus weer eerlijk
vergelijken.
Daarna gaan we even kijken in welke landen er al insecten worden gegeten. Je weet het misschien
nog niet maar ook in Nederland eet iedereen al vaak (per ongeluk) insecten. We willen iedereen
namelijk laten zien dat dit in sommige landen heel normaal is.
Insecten en spinnen eten in je slaap?!
Is het waar dat we in onze slaap insecten c.q. spinnen eten? Nog zo’n
vraag die we vaak te horen krijgen!
Dus voor de duidelijkheid even het complete verhaal…. Spinnen of insecten
eten tijdens je slaap is een broodjeaap verhaal, omdat spinnen koudbloedig
zijn en warmte kunnen aanvoelen met hun zintuigen is het dus niet
aantrekkelijk voor een spinnetje / insect om in een mensen mond te kruipen.
Het is dus niet waar!!!
MAAR er zijn ook theorieën die dit broodje aap verhaal tot wel waar
maken! Want in theorie kan het voorkomen dat je in je slaap bijvoorbeeld een spin verorberd maar niet in de mate
zoals het verhaal te ronde gaat. Dit dient toch echt wat wat genuanceerd te worden. In theorie is de kans dat
insecten zoals bijvoorbeeld spinnen in onze mond kruipen heel erg klein. Natuurlijk is mogelijk dat er kleine
spinnetjes eieren leggen precies boven de plek waar jij je bed hebt staan. Als de eieren van deze spin dan
uitkomen, dan zouden de kleine baby spinnetjes naar beneden kunnen vallen en als jij dan ook nog toevallig net
je mond open hebt staan dan zou deze in je longen terecht kunnen komen. Deze hoest je hoogstwaarschijnlijk
gedurende de nacht of de dag erop gewoon weer uit.
Naar schatting eet elke Nederlander dus wel eens een spin (waarschijnlijk zo’n 1 tot 5 per jaar). Maar dan dus
niet alleen op bovenstaande manier…
Bron: duurzaaminsecteneten.nl, 30 november 2012
32
3.1.1 Voedingswaarde
De voedingswaarde van insecten verschilt erg. Dit is niet alleen omdat er veel verschillende soorten
insecten zijn, maar ook binnen eenzelfde soort kunnen de verschillen groot zijn.
De voedingswaardes kunnen verschillen door de ontwikkelingsfase van de insecten. Sommige
insecten ondergaan bijvoorbeeld een grote metamorfose in hun leven. Een rups bevat niet dezelfde
voedingsstoffen als een vlinder (terwijl het toch dezelfde soort is).
Daarnaast kan de voedingswaarde ook verschillen door het voedsel dat de insecten te eten krijgen,
de verzorging en de verwerkingsmethode (drogen, koken, frituren).
De belangrijkste stoffen waaruit insecten bestaan zijn: energie, eiwitten, vetzuren, vezels, mineralen
en vitaminen. In dit hoofdstuk vergelijken wij de voedingsstoffen in insecten met de voedingsstoffen
in koeien.
Energie
Om al onze lichaamsprocessen draaiende te houden is brandstof nodig (zonder benzine loopt de
motor niet). Wij verbruiken dus constant energie en dat zal moeten worden aangevuld. De enige
manier om onze energie aan te vullen is via het voedsel. Koolhydraten, vetten en eiwitten uit ons
voedsel zijn de belangrijkste energieleverende stoffen (brandstof). Ze bevatten chemisch gebonden
energie die in ons lichaam vrijkomt bij de verbranding. Het ene voedsel levert meer energie dan het
andere. In het lichaam worden de voedingsstoffen afgebroken tijdens de spijsvertering. De
hoeveelheid energie die tijdens het verteringsproces vrijkomt, wordt uitgedrukt in kilocalorieën.
De Europese treksprinkhaan (Locusta Migratoria) bevat 179 kcal per 100 gram gewicht.
Ons lekkere biefstukje bevat 127 kcal per 100 gram gewicht.
Soort:
Aantal kilocalorieën per 100 gram gewicht
Sprinkhaan
179
Koe
127
Natuurlijk verschilt bij insecten het aantal kilocalorieën wel per soort en zelfs in dezelfde soort kan
het verschillen. Wij hebben gekozen om deze sprinkhanensoort te vergelijken omdat deze goed te
eten is en het meest voorkomt in Nederland. De ene insectensoort zal dus meer energie bevatten
dan de koe, maar de andere insectensoort zal minder energie bevatten. De sprinkhaan bevat iets
meer energie. Maar over het algemeen kunnen we zeggen dat insecten genoeg energie bevatten om
het koeienvlees te kunnen vervangen.
Eiwitten:
Dierlijke eiwitten zitten alleen in
vlees. Zoals te zien is bevat beef 1926 procent eiwitten. Tot nu toe is dit
de beste eiwitbron die er is.
We zien echter ook in de grafiek dat
de insecten ook goed scoren. Zoals
bekend zijn de verschillen groot.
Onze locusta migratoria bevat 13-28
procent eiwitten. Het verschil is
groter, maar de gemiddeldes komen
redelijk overeen.
De insecten zijn dus geschikte
eiwitvervangers.
Bron: Edible insects: pagina 69
33
Aminozuren:
Ons lichaam heeft voor het maken van de eiwitten alle 22 aminozuren
nodig. Van deze 22 aminozuren kan het lichaam er namelijk maar 13 zelf
maken, de andere 9 moet je binnenkrijgen via je voedsel. Deze 9
aminozuren worden de essentiële aminozuren genoemd.
Sommige niet-essentiële aminozuren worden gemaakt uit de essentiële
aminozuren. Bij een tekort aan de essentiële aminozuren zal dus ook een
tekort aan de niet-essentiële ontstaan.
Het lichaam kan de aminozuren niet opslaan, overschotten aan
aminozuren worden via de urine uitgescheiden, gebruikt als energiebron, of omgezet tot andere
lichaamsproducten. Eiwitten functioneren wel als opslag voor aminozuren, maar alleen als ze hun
eigen functie niet meer kunnen vervullen. Spieren bestaan voor een groot deel uit eiwit. Bij een
ernstig voedselgebrek zullen de spieren afgebroken worden en omgezet worden in eiwitten die van
belang zijn voor de overleving.
Essentiële aminozuren moeten we dus uit de voeding binnenkrijgen. Bij een gebrek aan een
essentieel aminozuur kan een eiwit niet meer gemaakt worden.
Het is dan ook belangrijk om van alle essentiële aminozuren genoeg binnen te krijgen.
Gelukkig zijn er voedingsstoffen die deze essentiële aminozuren bevatten. De belangrijkste bron van
aminozuren is (koeien)vlees. Insecten bevatten echter ook de meeste van deze aminozuren en
zouden daarom een goede vervanger kunnen zijn.
Vetpercentage:
Het vetpercentage in insecten ligt vaak lager en de samenstelling is meestal gunstiger. Dit betekent
dat er veel onverzadigde vetten in zitten. Verzadigde vetten zorgen ervoor dat het cholesterol
gehalte van het bloed toeneemt. Dit zorgt voor een grotere kans op hart- en vaatziekten.
Daarentegen zorgen onverzadigde vetten voor gunstige gezondheidseffecten. Ze verlagen het
cholesterolgehalte in het bloed en zorgen er dus voor dat de kans op hart- en vaatziekten verlaagt
wordt.
Vetsamenstelling in de sprinkhanen (dus ook de locusta migratoria)
- Palmitinezuur – 28 % = verzadigd
- Linolzuur – 46% = onverzadigd
- Alpha-linolzuur – 16% = onverzadigd
Totaal: 28% verzadigd tegenover 62% onverzadigd
Bron: edible insects pagina 72
Vetsamenstelling rundvlees:
- 48% verzadigde vetzuren
- 52% onverzadigde vetzuren
Dit betekent dus dat insecten meer onverzadigde vetzuren bevatten en daarmee gezonder zijn.
Daarnaast bevatten ze ook nog een kleiner percentage aan vetten. Dus voor mensen die willen
afvallen zouden insecten een goed dieet zijn.
Mineralen:
Mineralen spelen een zeer belangrijke rol in biologische gesprekken. De meeste eetbare insecten
hebben een even grote of hogere percentage ijzer dan rundvlees.
Eetbare insecten zijn dus een uitstekende bron voor ijzer. Als mensen dagelijks insecten zouden eten,
zou het aantal mensen met bloedarmoede in ontwikkelingslanden kunnen dalen. In
ontwikkelingslanden heeft een op de twee zwangere vrouwen en veertig procent van de kinderen
bloedarmoede. Dit kan veroorzaakt worden door een laag percentage ijzer in het bloed. Door
insecten te eten met een hoog ijzerpercentage, kan dit dus verminderd worden.
34
Zink kan een ander gezondheidsprobleem veroorzaken. Zinktekort kan onder andere leiden tot
groeivertraging. Er wordt beweerd dat insecten een goede bron van zink zijn.
Vlees bevat deze mineralen ook, maar in mindere mate.
Vitaminen:
Vitaminen zijn onder andere belangrijk voor het immuunsysteem. Insecten zijn rijk aan vitamines, ze
bevatten onder andere de vitaminen: B1, B2, B12. Dit betekent dus dat insecten zeer rijk zijn aan
vitamine B. Daarnaast bevatten ze ook vitaminen A en E.
Vlees bevat deze vitaminen ook, maar vlees bevat ook vitamine D.
Het aantal vitaminen komt dus redelijk overeen.
Interessant feitje:
Een normaal stukje rundvlees (biefstuk) bevat twintig procent eiwitten.
- Een aanbevolen hoeveelheid vlees bij het avondeten = 100 gram
- Dus daar zitten 20 gram eiwitten in
- In een sprinkhaan zit 0,6 gram eiwit (20% van de 3 gram)
- Dus er zijn voor de aanbevolen hoeveelheid eiwitten op een dag 33 sprinkhanen nodig
35
3.1.2 Voedingsconversie
Voedingsconversie vleesstieren
Een vleesstier neemt in 565 dagen toe in gewicht van 50 kilogram naar 700 kilogram. Op een gewicht
van 700 kilogram wordt de stier geslacht.
Het slachtgewicht van de stier is dan 520 kilogram. Dit is het gewicht aan vlees wat de boer kan
verkopen. 40% hiervan kan gebruikt worden voor de consumptie van mensen.10 Dit is dus 520/100 *
40 = 208 kilogram vlees.
De stier eet in zijn leven het volgende:
- Aardappel snippers:
2190 kilogram
- Snijmaïs:
1760 kilogram
- Stierenkernbrok:
575
kilogram
- Eiwitrijke brok:
500
kilogram
----------------------- +
Totaal: 5025 kilogram
36
Een vleesstier eet in zijn leven dus 5025 kilogram voer. Dit zorgt uiteindelijk voor 208 kilogram vlees
wat geschikt is voor menselijke consumptie.
Dit is: 208/5025 * 100 = 4,1 procent van het voer.
DUS: voor 1 kilo biefstuk is 25 kilo voer nodig geweest.
“In een artikel over het eten van insecten (‘Wen er vast maar aan’) in NRC Handelsblad van 16 april
zegt Arnold van Huis, hoogleraar Entomologie aan de Wageningen Universiteit: Om 1 kilo biefstuk te
maken, is ongeveer 25 kilo voer nodig.” 11
Tabel: voedsel koe  5025 kilogram
Voedingsconversie insecten
Het is voor ons onmogelijk om zo’n zelfde berekening te doen over deze omzettingsfactor bij
insecten. Bron: Edible insects Wageningen  voor 1 kilogram insectenvlees is 1,7 kilogram voer
nodig.12
1000 gram / 3 gram (per sprinkhaan) = 333 insecten
1700 gram/ 333 sprinkhanen = 5,11 gram voedsel per sprinkhaan
Om het eerlijk te vergelijken met de koe nemen we 70000 sprinkhanen
 5,11 gram * 70000 = 357.357 gram = 357,36 kilogram
Omzettingsfactor /
voedingsconversie
Totale hoeveelheid voeding nodig
10
Sprinkhaan
Voor 1 kilogram vlees is 1,7
kilogram voer nodig.
70000 sprinkhanen:
357,36 kilogram voer
Koe
Voor 1 kilogram vlees is 25
kilogram voer nodig
5025 kilogram voer
KWIN-V: 2012-2013 (licentie Flynth). Paragraaf 3: Luxe vleesstieren
‘Voor 1 kilo biefstuk is 25 kilo voer nodig, www.nrcnext.nl, Arnold van Huis, 16 april 2012
12
Edible insects Wageningen
11
3.1.3 Broeikasgasuitstoot organisme
Gewicht
Eetbaar gewicht
Tijd dat ze leven
1 sprinkhaan
3 gram
3 gram
4 weken, tot volwassen
Eiwitten
20 % = 0,6 gram
WU Edible insects Pagina 69
CO2-uitstoot
Sprinkhanen stoten 110 gram/
kg BM/dag aan CO2 uit.
Gemiddeld gewicht over het
hele levenleven: 2 gram
110 gram x 0,002 kg x 28 =
6,16 gram
Greenhouse Gas WU
(Tabel 2)
Sprinkhanen stoten 8,0 mg/kg
BM/dag aan N2O uit.
8 x 0,002 x 28 = 0,448 milligram
= 4,48 x 10-4 gram N2O
CO2 eq: 0,448 x 298 = 133,5
milligram = 0,1335 gram CO2
uitstoot
Sprinkhanen stoten 0,00 gram
CH4 uit
0,00 x 24 = 0,00 gram CO2 eq.
Greenhouse Gas WU (Tabel 3)
N2O-uitstoot
(298x sterker dan CO2)
CH4-uitstoot
(24x sterker dan CO2)
70000 sprinkhanen
210000 gram
210000 gram
elk 4 weken, tot
volwassen
0,6 x 70000 gram =
42000 gram
WU Edible insects
pagina 69
6,16 x 70000 =
431200 gram
0,1335 x 70000 =
9345 gram CO2 eq
70000x 0,00 =
0,00 gram CO2 eq.
Totale uitstoot in CO2
eq.
6,16 + 0,1335 + 0,00 =
6,2935 gram CO2 eq.
431200 + 9345 + 0,00 =
440545 gram CO2 eq.
NH3-uitstoot
Geen broeikasgas 
zure regen
Sprinkhanen stoten 5,4 mg/kg
BM/dag aan NH3 uit.
5,4 x 0,02 x 28 = 3,024 mg NH3 =
0,003024 gram NH3
0,003024 x 70000 =
211,68 gram NH3.
1 vleeskoe
520000 gram
210000 gram
565 dagen
20% = 42000 gram
WU Edible insects pagina
69
37
Koeien stoten 5,3 gram/kg
BM/dag aan CO2 uit.
Gemiddeld gewicht =
(50 + 700)/ 2 = 375 kg
5,3 x 375 x 565 =
1122937,5 gram
Greenhouse Gas WU (tabel
2)
WU: Niet beschikbaar
Koeien stoten 0,239 g/kg
BM/dag aan CH4 uit.
0,239 x 375 x 565 =
50638,125 gram CH4
50638,125 x 24 =
1215315 gram CO2 eq.
Greenhouse Gas WU tabel
3
1122937,5 + 1215315 =
2338252,5 gram CO2 eq. Dit
getal kan nog hoger
worden omdat de N2O
uitstoot van koeien niet
bekend was bij het
onderzoek van WU.
Koeien stoten gemiddeld
92 mg/ kg BM/dag aan NH3
uit. ((14+170)/ 2)
92 x 375 x 565 = 19492500
mg NH3 =
19492,5 gram NH3
Wij hebben het gemiddelde gebruikt van de resultaten van het onderzoek van Wageningen
Universiteit.13
CO2 equivalent is de omzetting van andere broeikassen in CO2. Zo kunnen we de broeikasgasuitstoot
eerlijker en makkelijker vergelijken. Het is namelijk zo dat CH4 bijvoorbeeld een broeikasgas is dat 24
keer sterker is als CO2. NO2 is 298 keer sterker als CO2. 14
Tabel 2 van onderzoek Wageningen Universiteit
CO2 production (average +- standard deviation) per kilogram of bodymass, per day, per kg of mass
gain and average daily gain for five insect species, pigs and beef cattle
38
Tabel 3 van onderzoek Wageningen Universiteit
CH4, N2O, CO2 eq., and NH3 production (average +- standard deviation, per kilogram of bodymass per
day for five insect species, pigs and beef cattle
13
Wageningen Universiteit - An exploration on Greenhouse Gas and Ammonia Production by Insect Species
Suitable for Animal or Human Consumption.
14
Wageningen Universiteit - An exploration on Greenhouse Gas and Ammonia Production by Insect Species
Suitable for Animal or Human Consumption.
Tabel 6.3: Edible insects onderzoek Wageningen Universiteit.
Eiwitpercentage insecten en vlees
39
Bron: FAO
Totale conclusie:
Eetbaar gewicht (gram)
CO2 uitstoot (gram)
N2O uitstoot, in CO2 eq. (gram)
CH4 uitstoot, in CO2 eq. (gram)
Totale CO2 equivalent (gram)
NH3 uitstoot (gram)
70000 sprinkhanen
210000
431200
9345
0,00
440545
211,68
1 vleeskoe
210000
1122937,5
Niet beschikbaar bij WU
1215315
2338252,5
19492,5
De 70000 sprinkhanen zorgen voor dezelfde hoeveelheid eetbaar gewicht als één vleeskoe. Het blijkt
echter dat ze veel minder CO2 equivalent uitstoten. Ook de NH3 (ammoniak) uitstoot bij de insecten
is vele malen minder.
Hoofdstuk 3.1.4 Uitstoot broeikasgassen bij productie
40
Bij de productie van koeienvlees en insectenvlees wordt CO2 uitgestoten. De hoeveelheid waarin dit
gebeurt kan verschillen. Bij de productie van koeienvlees worden broeikasgassen uitgestoten bij het
vervoer (4x), bij het bewerken van het land voor veevoer, in de fabriek voor de verwerking en de koe
stoot zelf ook broeikasgassen uit (bv. methaan).
Bij de productie van insecten worden broeikasgassen uitgestoten bij het vervoer (3 of 4 keer, ligt aan
verwerkingsplek, kwekerij of fabriek), bij het bewerken van het land voor voer voor insecten,
bewerken van het voedsel in de fabriek.
Het komt er dus op neer dat bij zowel de productie van rundvlees als bij de productie van
insectenvlees CO2 wordt uitgestoten. De hoeveelheid is bij ons niet bekend, omdat de hoeveelheden
altijd kunnen verschillen. Ze zijn bijvoorbeeld afhankelijk van de transportafstanden, het soort
brandstoffen dat gebruikt wordt en de soort machines die nodig zijn tijdens de productie van het
vlees.
41
3.1.5 Leef- en bewegingsruimte
De behoefte van bewegingsvrijheid van een sprinkhaan en een koe verschillen nogal. Dit heeft
natuurlijk te maken met de afmetingen van de organismen waarover we spreken. We vergelijken
sprinkhanen met één koe.
Een koe is een warmbloedig dier. Dit betekent dat hij zijn lichaamstemperatuur op een bepaald
niveau moet houden. De warmte die hiervoor nodig is, komt vrij bij de verbranding van voedsel in
het verteringsstelsel. Maar de koe kan zichzelf ook warm houden door het verbranden van stoffen in
de spieren. Hiervoor is beweging nodig. En de koe kan pas bewegen als hij een bepaalde
bewegingsruimte heeft.
Laten we zeggen dat het oppervlak van die ruimte 100 vierkante meter bedraagt, dat ligt net op het
randje misschien voor het diervriendelijk fokken van een vleeskoe. De koe moet vrij kunnen
rondlopen, maar ook genoeg te grazen kunnen hebben. Als hij op een klein stukje grond moet leven
en veel gras eet, zoals koeien dat doen, krijgt het gras bijna
geen kans om te groeien.
Een koe is sowieso al een veel groter dier dan een sprinkhaan
en heeft daarom meer ruimte nodig om te staan en liggen
dan een sprinkhaan, en dus ook om te bewegen.
Een sprinkhaan is daarentegen koudbloedig en hoeft zijn
lichaamstemperatuur dus niet constant te houden. De
sprinkhaan hoeft niet te bewegen om warm te blijven, maar
beweegt alleen om zich te verplaatsen. Omdat sprinkhanen,
maar ook insecten over het algemeen, weinig beweging nodig hebben
kunnen ze heel dicht op elkaar leven. Zeker sprinkhanen staan om hun
plagen bekend in het wild. Het zijn echte ‘kuddedieren’. Sprinkhanen
worden tijdens de kweek in speciale bakken gehouden. Het aantal
sprinkhanen in een bak verschilt, omdat dat aantal afhangt van de
afmetingen van de bak.
3.1.6 Ziektes
De afgelopen jaren heeft de intensieve veeteelt te maken gehad met veel (op de mens
overdraagbare) ziektes zoals BSE, Q-koorts, varkenspest etc. Insecten brengen minder ziektes over op
mensen dan vleeskoeien. Dit komt omdat het DNA van insecten te veel verschilt van het menselijk
DNA. Ziektes die bij insecten voorkomen kunnen dus niet
overgebracht worden op mensen en insectenvlees is dus veiliger.
Daarnaast zorgt het grootschalige gebruik van antibiotica en
groeihormonen tijdens de productie van rundvlees voor steeds meer
problemen. Er worden dus terecht steeds meer eisen gesteld aan de
veeteelt, zodat de diervriendelijkheid en gezondheid voor mens en
dier gewaarborgd blijft.
Insecten zijn in dat opzicht zeer geschikt om op grote schaal te
produceren. Ze kunnen gekweekt worden in ‘gesloten’ systemen.
Ook hierdoor is het risico op ziektes zeer klein. Het gebruik van
antibiotica maar ook het gebruik van groeihormonen zal voor de
kweek van insecten niet nodig zijn.
42
3.2 Alles op een rijtje!
We hebben het alleen over de eetbare gedeeltes van de dieren. Bij de koe is dat 30/40% van het
gewicht en bij de sprinkhanen is dat ongeveer alles.
Sprinkhanen
Koe
Energie
Eiwitten
Aminozuren
Verzadigde vetzuren
Onverzadigde vetzuren
IJzer
Zink
Vitaminen
Veel verschillen per soort en
binnen soorten
179 kilocalorieën per 100 gram
13-28 procent
Essentiële aminozuren
28 procent
62 procent
Heel veel
Redelijk veel
A, B1, B2, B12, E
Altijd ongeveer dezelfde
hoeveelheid voedingsstoffen
127 kilocalorieën per 100 gram
19-26 procent
Essentiële aminozuren
48 procent
52 procent
Veel
Weinig
A, B1, B2, B12, C, D, E
Omzettingsfactor voeding naar
vlees
Totale hoeveelheid voer nodig
om gegeten te kunnen worden
Voor 1 kilogram vlees is 1,7
kilogram voer nodig
70000 sprinkhanen: 357,36
kilogram voer
Voor 1 kilogram vlees is 25
kilogram voer nodig.
1 koe: 5025 kilogram voer
nodig
Eetbaar gewicht (kg)
CO2 uitstoot (kg)
N2O uitstoot, in CO2 eq. (kg)
CH4 uitstoot, in CO2 eq. (kg)
Totale CO2 equivalent (kg)
NH3 uitstoot (kg)
70000 sprinkhanen
210
431
9,3
0,00
440,5
0,21
1 koe
210
1123
Niet beschikbaar bij WU
1215
2338
19,5
Aantal keren vervoer voordat
het product in de winkel ligt
CO2 uitstoot voor bewerking
land voor voeding dieren
CO2 uitstoot door fabriek/
kwekerij voor verwerking
3 of 4 keer
4 keer
Ja
Ja
Ja
Ja
Warmbloedig/ koudbloedig
Leefruimte/ bewegingsruimte
Koudbloedig
Weinig
Warmbloedig
Veel
Ziektes die op mens
overgedragen kunnen worden
Antibiotica
Groeihormonen
Weinig
Veel
Nee
Nee
Ja
Ja
Voedingsstoffen
43
3.3 Waar insecten al gegeten worden
Tachtig procent van de wereldbevolking eet al bewust insecten. In maar liefst 98 landen staan de
kriebelige beestjes gewoon op het menu!
Wij, hier in Nederland, zien insecten als de vernietigers van gewassen in plaats van een bron van
voedsel. Terwijl de insecten in veel culturen, vooral in Afrika, Azië en Zuid-Amerika, een belangrijke
bron van eiwitten zijn. Hieronder staan een paar landen, waar al insecten gegeten worden:
Thailand:
De inwoners van Thailand zijn bekend met het eten van insecten. De gefrituurde insecten worden
vaak geserveerd met bier. Aanvankelijk werden de beestjes alleen gegeten in de Noordelijke
provincies zoals Isan, maar nu ook regelmatig in grote steden als Bankok. De meest populaire snack
van het land is een gefrituurde krekel gekruid met een soort sojasaus en peper. Andere favorieten
zijn sprinkhaan, houtworm, bamboe worm en Maeng Da (een 8,9 centimeter lange waterkever).
Ghana:
De Europeanen beschouwen termieten normaal als een vervelende en dure huishoudelijke pest.
Maar Ghanezen zien ze als een heerlijke en voedzame snack. In Ghana is het eten van insecten niet
alleen voor plezier, het is een middel om te overleven. Andere soorten zijn amper te vinden in de
voorjaars maanden. Gelukkig dwingen de zware regens de gevleugelde termieten om onderdak te
zoeken in hun huizen. De termieten zijn rijk aan eiwitten en vetten. De insecten kunnen gebakken,
geroosterd en zelfs gemalen worden tot meel.
Mexico:
Insecten zijn eeuwenlang een hoofdbestanddeel geweest in de Mexicaanse keuken. De Frans
gebakken rupsen zorgen voor het knapperen en de mieren eieren worden geserveerd met boter.
Chocolade bedekte sprinkhanen en met snoep bedekte wormen zorgen ervoor dat de Mexicanen
hun dagelijkse hoeveelheid eiwitten binnen krijgen.
China:
Europeanen zien insecten soms als een mislukking van de natuur, maar in China zijn het echte
lekkernijen. Chinese burgers eten allerlei verschillende soorten insecten. De specifieke restaurants
van het land dienen vaak de larven van de insecten op. De Chinese fijnproevers genieten vooral van
geroosterde bijen larven en gebakken zijderupsmot larven. Deze zijn beide rijk aan voedingsstoffen
zoals koper, ijzer, thiamine en zink. Wanneer het winter wordt, kunnen de Chinezen zich warm
houden met een dampende kom mierensoep.
Brazilië:
De Chinezen zijn niet de enige mensen die graag mieren eten, ook in Brazilië houden ze er van.
Mieren werden ooit alleen gegeten door de armere bevolking, maar nu doet iedereen mee aan de
traditie. Elk jaar in oktober en november komen er enorme gevleugeld mieren uit de aarde omhoog.
Dit zorgt voor grote vreugde bij de bewoners van Silveiras, een klein stadje in het zuidwesten van
Brazilië. Hier worden de mieren verzameld, de vleugels worden verwijderd en de mieren worden in
chocolade gedompeld. Een heerlijke lekkernij!
Australië:
Veel van de Australische inheemse culturen eten insecten voor de eiwitten. Deze trend is hier helaas
nog niet aangeslagen in de grote steden.
44
Japan:
Eeuwenlang zijn de insecten een hoofdbestanddeel geweest in de Japanse keuken. Tijdens de
economische crisis waren de insecten zelfs het belangrijkste middel om te overleven voor de
plattelandsbevolking. Vandaag de dag staan er dan ook nog veel insecten op het menu in Japan.
In al deze landen worden dus al insecten gegeten. Hier in Nederland vinden de meeste mensen het
echter maar vies en slijmerig. Maar ook jij eet al insecten! Kijk maar eens naar het volgende schema:
45
Dus nog los van die ene vlieg die in je bord soep belandt, zijn er behoorlijk wat insectendeeltjes
vermalen door ons voorverpakte voedsel. Wij eten per jaar zo’n vijfhonderd gram insecten die in
bewerkt voedsel zitten. En dat is heel normaal! Er zijn zelfs afspraken gemaakt met de
levensmiddelenindustrie over de hoeveelheid insectendeeltjes die een bepaald product mag
bevatten. Het is namelijk gewoon vrijwel onmogelijk om alle insecten te verwijderen uit het fruit en
de groenten. Als voorbeeld mogen de onderstaande producten volgens de richtlijnen van de
Verenigde Staten insecten bevatten:
-
Diepvriesbroccoli  60 bladluizen
200 gram tomatenketchup  3 fruitvlieglarven
25 gram kerriepoeder  100 insectenfragmenten
Blikje 100 gram paddenstoelen  74 mijten
1 ons vijgenpasta  13 insectenhoofdjes
1 ons rozijnen  34 fruitvliegjes
De voorgaande producten bevatten insecten, maar dat is omdat het niet anders kan. Wij eten echter
ook producten waar bewust gebruik is gemaakt van insecten. Ook in onze plaatselijke supermarkt ligt
voedsel, dat bewust van insecten gemaakt is. Je wel eens afgevraagd hoe roze koeken zo mooi roze
komen? Nou, deze kleurstof wordt gemaakt van schildluizen die leven op cactussen in Peru en
inmiddels worden gekweekt op bijvoorbeeld Lanzarote. Deze insecten kosten 30 euro per honderd
gram! Daarmee zijn ze meer waard dan goud, dat maar zo’n 25 euro per gram oplevert. Goede
handel dus!
En niet alleen roze koeken worden gemaakt van luizen, wat dacht je van rode M&M’s en
aardbeienyoghurt en milkshakes? Durf nu maar eens te zeggen dat luizen niet lekker zijn..
Iedereen eet ze dus ongeveer elke dag, kijk maar in dit filmpje:
http://www.youtube.com/watch?v=hEspdlI1RL0
Samenvatting hoofdstuk 3
Voordat we naar de conclusie kunnen gaan, hier even de resultaten van onze vergelijking:
Sprinkhanen en vleeskoeien bevatten beiden dezelfde voedingsstoffen, maar in een andere
hoeveelheden.
- Rundvlees en sprinkhanenvlees bevatten beiden essentiële aminozuren, maar rundvlees
bevat gemiddeld iets meer eiwitten.
- Sprinkhanen bevatten minder verzadigde vetzuren en meer onverzadigde vetzuren dan
rundvlees. Dit is positief, want onverzadigde vetzuren zijn veel gezonder voor het menselijk
lichaam.
- Sprinkhanenvlees bevatten meer ijzer en zink dan rundvlees. Dit is vooral positief voor arme
landen waar een vleestekort is, maar wel insecten gegeten worden, omdat ijzer ziektes als
bloedarmoede kunnen voorkomen.
- Rundvlees bevat meer verschillende vitaminen, maar de allerbelangrijkste vitamine bevatten
zowel rundvlees als sprinkhanenvlees: B12.
Daarnaast hebben sprinkhanen minder voer nodig om dezelfde hoeveelheid vlees te produceren dan
vleeskoeien. Dit komt omdat de omzettingsfactor van voer naar vlees bij sprinkhanen veel gunstiger
is. Voor 1 kilo sprinkhanenvlees is 1,7 kilo voer nodig, terwijl voor 1 kilo rundvlees 25 kilo voer nodig
is.
70000 sprinkhanen zorgen voor dezelfde hoeveelheid eiwitten en stoten minder CO2, CH4 en NH3 uit
dan één vleeskoe. De uitstoot van N2O bij vleeskoeien is niet bekend. Als we CH4 en N2O omrekenen
naar CO2 equivalent, dan komen we uit dat 70000 sprinkhanen minder broeikasgassen uitstoten dan
één vleeskoe.
Bij de vleesproductie van sprinkhanen en vleeskoeien worden broeikasgassen uitgestoten. De
hoeveelheid is niet bekend bij ons, maar als we ervan uitgaan dat de sprinkhanen worden verwerkt
in de kwekerij, wordt er minder CO2 uitgestoten, omdat er minder vervoer nodig is.
Koeien zijn warmbloedige dieren. Beweging is een manier voor hen om zich warm te houden,
daarom hebben koeien veel ruimte nodig. Sprinkhanen zijn koudbloedig en hebben veel minder
ruimte nodig.
De sprinkhanen brengen veel minder ziektes over op mensen dan vleeskoeien. Dit komt omdat het
DNA van insecten te veel verschilt van het DNA van mensen en omdat eetbare insecten in een meer
gesloten productiesysteem worden gekweekt dan koeien worden gefokt. Daarnaast zijn er geen
antibiotica en groeihormonen nodig bij de kweek van eetbare insecten en wel bij het fokken van
vleeskoeien.
Tot slot, tachtig procent van de wereldbevolking eet al bewust insecten. In maar liefst 98 landen
staan de kriebelige beestjes gewoon op het menu! Wij, hier in Nederland, zien de insecten als
vernietigers van gewassen in plaats van een voedselbron. Terwijl de insecten in culturen in Afrika,
Azië en Zuid-Amerika een belangrijke eiwitbron zijn. In de volgende landen worden al veel insecten
gegeten: Ghana, Thailand, Mexico, China, Australië, Brazilië en Japan.
Maar naast die ene vlieg die in je bord soep belandt, zijn er behoorlijk wat insectendeeltjes vermalen
door ons verpakte voedsel.
46
4.1 Conclusies
De voeding van de wereldbevolking is op dit moment rundvlees, maar er is mogelijk een alternatief
namelijk insectenvlees.
Conclusie 1:
Het is de hoogste tijd dat er een alternatief wordt gezocht voor rundvlees.
Argumenten:
- De wereldbevolking groeit enorm de laatste jaren en de welvaart stijgt wereldwijd. Dit zorgt
ervoor dat nu ook mensen in opkomende landen als China veel vlees willen eten. Rundvlees
is de meest gegeten vleessoort wereldwijd. Koeien hebben echter veel ruimte nodig en ze
eten veel. Voor de verbouwing van het voer dat ze eten is ook veel ruimte nodig. Deze
ruimte is er niet en daarom worden bossen gekapt. De gekapte bomen kunnen geen CO2
meer opnemen. Dat zorgt voor een stijging van het CO2-gehalte in de atmosfeer. De gevolgen
hiervan staan uitgelegd in hoofdstuk 1.1- klimaatprobleem
- Koeien zijn herkauwers en bij hun verteringsproces komen veel broeikasgassen vrij, zoals
CO2, CH4, N2O. Deze broeikasgassen stijgen op en komen bij de dampkring terecht. Doordat
de dampkring bestaat uit broeikasgassen wordt deze nu dikker. Er wordt meer warmte
vastgehouden op aarde. Dit heet het versterkt broeikaseffect. Door het versterkt
broeikaseffect treden klimaatsveranderingen en natuurrampen op.
- Koeien stoten ook NH3 uit via de mest. Als dit in het grondwater komt, wordt het grondwater
verontreinigd. NH3 is basisch, maar door oxidatie in de lucht wordt het omgezet tot
salpeterzuur (HNO3). Dit is een sterk zuur dat goed oplost in water. Hierdoor verzuurt het
grondwater en de bodem. Dit is slecht voor de vegetatie. Daarnaast zorgt teveel NH3 voor
teveel aan voedingsstoffen in de bodem voor planten en bomen, omdat NH3 wordt omgezet
in NO3-.
Conclusie 2:
Sprinkhanen zouden een goed alternatief kunnen zijn voor rundvlees. Onze vergelijking heeft zich
alleen gericht op sprinkhanen. Daarom kunnen wij zeggen dat sprinkhanen een goed alternatief zijn
voor rundvlees op gebied van voeding en klimaat. Wij hebben gekozen voor sprinkhanen omdat deze
in Europa het meest gegeten worden. Het was namelijk onmogelijk om alle insecten te vergelijken
met rundvlees omdat elk insect verschillend is.
Argumenten:
- Sprinkhanen bevatten grotendeels dezelfde voedingsstoffen als vleeskoeien, maar niet in
dezelfde hoeveelheden.
 Rundvlees en sprinkhanenvlees bevatten beiden essentiële aminozuren, maar
rundvlees bevat gemiddeld iets eiwitten.
 Sprinkhanen bevatten minder verzadigde vetzuren en meer onverzadigde vetzuren
dan rundvlees. Dit is positief, want onverzadigde vetzuren zijn veel gezonder voor
het menselijk lichaam.
 Sprinkhanenvlees bevatten meer ijzer en zink dan rundvlees. Dit is vooral positief
voor arme landen waar een vleestekort is, maar wel insecten gegeten worden,
omdat ijzer ziektes als bloedarmoede kunnen voorkomen.
 Rundvlees bevat meer verschillende vitaminen, maar de allerbelangrijkste vitamine
bevatten zowel rundvlees als sprinkhanenvlees: B12.
Sprinkhanen zijn dus voedzaam genoeg voor mensen.
- Sprinkhanen hebben minder voer nodig om dezelfde hoeveelheid vlees te produceren dan
vleeskoeien. Voor 1 kilo sprinkhanenvlees is 1,7 kilo voer nodig, terwijl voor 1 kilo rundvlees
25 kilo voer nodig is. De voedingsconversie bij sprinkhanen is dus voordeliger.
47
-
-
-
-
-
70000 sprinkhanen stoten minder CO2, CH4 en NH3 uit dan één vleeskoe. De uitstoot van N2O
bij vleeskoeien is niet bekend. Als we CH4 en N2O omrekenen naar CO2 equivalent, dan
komen we uit dat 70000 sprinkhanen minder broeikasgassen uitstoten dan één vleeskoe.
Bij de vleesproductie van sprinkhanen en vleeskoeien worden broeikasgassen uitgestoten. De
hoeveelheid is niet bekend bij ons, maar als we ervan uitgaan dat de sprinkhanen worden
verwerkt in de kwekerij, wordt er minder CO2 uitgestoten, omdat er minder vervoer nodig is.
Koeien zijn warmbloedige dieren. Beweging is een manier voor hen om zich warm te houden,
daarom hebben koeien veel ruimte nodig. Sprinkhanen zijn koudbloedig en hebben veel
minder ruimte nodig.
De sprinkhanen brengen veel minder ziektes over op mensen dan vleeskoeien. Dit komt
omdat het DNA van insecten te veel verschilt van het DNA van mensen en omdat eetbare
insecten in een meer gesloten productiesysteem worden gekweekt dan koeien worden
gefokt. Daarnaast zijn er geen antibiotica en groeihormonen nodig bij de kweek van eetbare
insecten en wel bij het fokken van vleeskoeien.
Tachtig procent van de wereldbevolking eet al bewust insecten. In maar liefst 98 landen
staan de kriebelige beestjes gewoon op het menu! Wij, hier in Nederland, zien de insecten
als vernietigers van gewassen in plaats van een voedselbron, terwijl de insecten in culturen in
Afrika, Azië en Zuid-Amerika een belangrijke eiwitbron zijn. In de volgende landen worden al
veel insecten gegeten: Ghana, Thailand, Mexico, China, Australië, Brazilië en Japan.
Maar naast die ene vlieg die in je bord soep belandt, zijn er behoorlijk wat insectendeeltjes
vermalen door ons verpakte voedsel. Dat bewijst wel dat het helemaal niet raar is om
insecten te eten!
Natuurlijk is het niet alleen maar voordelig om over te gaan op insectenvlees. Er komen natuurlijk
ook een aantal problemen bij kijken.
- Het wordt waarschijnlijk lastig om mensen te overtuigen insectenvlees te laten eten in de
rijkere landen van Europa waar ze gewend zijn vlees te eten. In deze rijkere landen zien
mensen de insecten vooral als vernietigers van gewassen in plaats van een rijke voedselbron.
Ze vinden het kriebelig ongedierte en zien zichzelf dit niet eten. Sommige wetenschappers
zeggen dan ook dat insecten nooit het gewone vlees zouden kunnen vervangen, maar dit zal
in de toekomst moeten blijken.
- Er moeten redelijk veel sprinkhanen gegeten worden om dezelfde hoeveelheid eiwitten
binnen te krijgen als een normaal stukje rundvlees. Wij hebben dit uitgerekend en wij komen
uit op 30 sprinkhanen. Dit komt vooral omdat de sprinkhanen klein zijn en per stuk maar drie
gram wegen.
Dus qua voeding en klimaat zijn insecten zeker het voedsel van de toekomst, maar of ze ook
geaccepteerd zullen worden door de mensen weten we niet.
48
Kritische noot bij conclusie 2:
Er moet meer onderzoek komen op basis van gelijke uitgangspunten, omdat de onderzoeken op dit
moment veel verschillende resultaten geven.
Argumenten:
- Wij hebben van verschillende bronnen zeer verschillende feiten gevonden. We geven hier als
voorbeeld het eiwitgehalte in sprinkhanen.
o Wageningen Edible Insects boekje: Ongeveer 20%
o Artikel in de krant (gebaseerd op onderzoek Wageningen Universiteit): 30-80%
Coppens Diervoeding verwacht al over drie jaar mengvoer met insecten te verkopen,
Insecten als belofte, door Tijmen van Zessen
‘Over de kweek van insecten presenteerde Wageningen UR recentelijk een
haalbaarheidsstudie. Insecten bevatten een eiwitpercentage van dertig tot tachtig
procent en zijn daarmee interessante eiwitvervangers in diervoeders.’
o Op internet hebben we hier nog meer uiteenlopende resultaten over gevonden. Op
sommige sites stond vermeld dat de sprinkhanen 70% eiwitten bevatten en op
andere sites stond weer 20%
- Bij de koeien was het ook moeilijk om de juiste gegevens te vinden. Daar hadden vooral
problemen omdat verschillende delen van de koe verschillende voedingsstoffen bevatten.
Uiteindelijk hebben we er maar voor gekozen om ons eigen onderzoek te baseren op het
onderzoek van Wageningen Universiteit (Edible insects). Daarom hebben we alle gegevens van
dezelfde bron gehaald.
Conclusie 3:
Als we naast rundvlees alternatieven als insectenvlees gaan gebruiken, kunnen we de
wereldbevolking blijven voeden.
Argumenten:
- De wereldbevolking groeit de laatste jaren extreem, dit is vooral zo in de arme
ontwikkelingslanden. Mensen willen daar om culturele redenen vaak veel kinderen hebben.
Dit zorgt voor de extreme groei van de wereldbevolking de laatste jaren. Die extra mensen
moeten ook gevoed worden. Rundvlees is de meest gegeten vleessoort, maar er is helemaal
geen plek voor al die extra koeien. Er zou een tweede wereldbol nodig zijn, maar helaas is die
niet aanwezig. Wij hebben in de vorige conclusie laten weten dat insecten een geschikte
vervanger van rundvlees zouden kunnen zijn. Als we dus de wereldbevolking willen blijven
voorzien van eiwitbronnen, kunnen we naast rundvlees insectenvlees gebruiken.
49
4.2 Aanbevelingen aan Europa
1. Europese richtlijnen voor onderzoek moeten worden opgesteld als die er nog niet zijn, zodat er uit
onderzoeken niet uiteenlopende resultaten blijken te zijn.
- Wij zijn in ons onderzoek heel vaak hele uiteenlopende resultaten tegengekomen. Het lijkt
alsof de onderzoeken die gedaan zijn hele uiteenlopende resultaten geven. Misschien komt
dit door de manier van aanpakken. Daarom denken wij dat het nuttig is om Europese
richtlijnen te stellen voor de onderzoeken die gedaan worden.
Dan kunnen de resultaten vergeleken worden en dan kan er tot één conclusie gekomen
worden.
Bijvoorbeeld: Volgens een vast stappenplan handelen zodat de manier van uitvoeren
hetzelfde is en waardoor de resultaten niet helemaal uiteen kunnen lopen.
2. Eetbare insecten moeten bekend worden gemaakt onder de mensen.
- Kraampjes in de supermarkt. In de kraampjes worden gratis lekkere insecten aangeboden.
Bijvoorbeeld sprinkhanen verwerkt in chocolade. De mensen vinden dit hopelijk lekker en
zullen beseffen dat insecten wel degelijk eetbaar zijn. Ze komen er hopelijk achter dat de
insecten helemaal niet zo vies en kriebelig zijn als ze dachten. Daarna zullen de mensen
misschien zelf op het idee om de insecten niet meer alleen als lekkernij te eten maar als vlees
bij het avondeten.
- Daarnaast kunnen we gebruik maken van reclame voor het stimuleren van mensen om
insecten te eten:
o Televisiereclame
o Radioreclame
o Posters op supermarkten
o Megaposters/ teksten op doek op grote gebouwen
o Bekende Nederlanders/ andere bekende Europeanen die de mensen de mensen
kunnen beïnvloeden.
o Artikels in de krant
o Films/ documentaires
o Voorlichtingen

Er moeten meer insectenkwekerijen komen die voor mensen eetbare insecten kweken. Deze
kwekerijen zouden open dagen kunnen organiseren. Mensen kunnen dan met eigen ogen
zien of ze een insectenkwekerij beter of slechter vinden dan een koeienboerderij én bekend
raken met het ‘fenomeen’ eetbare insecten, want nog steeds geldt: ‘Wat de boer niet kent,
dat vreet ie niet’.
o Wij hebben op internet veel gezocht naar insectenkwekerijen. Wij wilden namelijk
eens op bezoek bij zo’n kwekerij en zien hoe dat er nou uit ziet. We hoopten ook dat
ze ons wat informatie konden geven over de leefomstandigheden van de insecten.
We hebben veel kwekerijen gemaild en we kregen veel dezelfde reacties. Ze waren
niet bereid om ons te helpen en konden geen informatie geven aan derden. We
werden doorverwezen naar hun sites, maar daar was ook niet de informatie te
vinden die we nodig hadden. Dit vonden wij erg jammer. De Wageningen Universiteit
heeft ons wel resultaten van onderzoeken kunnen geven. Als de insectenkwekerijen
nou wat opener zouden zijn, zien wij dat er vooruitgang geboekt kan worden met de
menselijke consumptie van insecten in Europa.
50
Nawoord
‘Zo, het zit er bijna op!’ zeggen we met een zucht van voldoening. Op de planning staat als knallende
afsluiter van het YES-project de presentatie in het MediaPlaza in Utrecht op 7 oktober. We nemen
zelf klaargemaakte sprinkhanen en meelwormen mee! Daarna hebben we nog een
begeleidingsgesprek met meneer Thewessen op school en dan zit het profielwerkstuk er echt op voor
ons. Naast de studiedagen voor de zomervakantie zijn we in september nog naar de preconferentie
op het Ministerie van Buitenlandse Zaken in Den Haag geweest. Onze mening over deze dag geven
we hieronder.
Het Ministerie van Buitenlandse Zaken
Woensdag 18 september zijn wij met andere YES-project leerlingen en docenten naar de
preconferentie in Het Ministerie van Buitenlandse Zaken in Den Haag geweest. Daar hebben vijf
groepjes hun onderzoek als oefening gepresenteerd, waarna zij feedback kregen van mevrouw Diks,
senior-communicatieadviseur bij het ministerie, en van het publiek. Dit werd gedaan in een prettige
sfeer en we hebben zelf ook geleerd van de adviezen die werden gegeven bij de presentaties.
Verder waren er deze dag andere personen die werken of betrokken zijn bij Het Ministerie van
Buitenlandse Zaken en/of bij de Europese Unie. We zijn zo ook zelf betrokken geweest bij EUkwesties door middel van een spel waarbij er werd gedebatteerd over stellingen. Aan het eind van de
dag hebben we een voorlichting gehad over het werken bij de EU. Sommige onderdelen liepen uit
omdat ze lang duurden. Dit was soms wel te merken doordat de aandacht van iedereen langzaam
wegzakte.
Onze mening
We kijken met veel plezier terug op het werken aan ons profielwerkstuk over eetbare insecten en op
het YES-project waar we aan deelgenomen hebben. Door de uitstapjes die de Worldschool had
georganiseerd zoals de studiedagen bij universiteiten en de preconferentie op het Ministerie van
Buitenlandse Zaken kregen we nóg meer zin om met ons profielwerkstuk verder te gaan. Het
onderwerp ‘eetbare insecten’ heeft ons voortdurend geïnteresseerd en we vonden het grappig
reacties van familie en vrienden te horen wanneer we over insecten als eten vertelden.
De samenwerking tussen ons tweeën ging erg goed. We stonden voor elkanders ideeën open
waardoor we makkelijk konden overleggen.
We zijn tevreden met het verloop en eindresultaat van ons werkstuk, alhoewel we wel wat meer
insecten hadden willen eten, maar dit door de hoge prijzen niet mogelijk was, en een kwekerij
hadden willen bezoeken. Wie weet.. Misschien zitten deze wensen er voor in de toekomst nog wel
in!
Wij willen graag de volgende mensen graag bedanken voor hun hulp:
- Meneer Thewessen (Jos) voor de fijne begeleiding en adviezen
- Wageningen Universiteit voor de vele informatie die ze ons hebben gegeven
- Joline Witjes voor het helpen in de filmpjes
- Geert Witjes voor de informatie over de vleesrunderen
- Helga Witjes voor de catering
- Petra en Ben Tinselboer voor het insectenkookboek en het helpen met het bereiden van de
insecten
- De Sligro Arnhem voor het kunnen verkrijgen
van sprinkhanen en meelwormen voor de
menselijke consumptie
- En alle anderen die ons op de een of andere
manier geholpen hebben!
51
Bronvermelding
Hoofdstuk 1:
Paragraaf 1:
 Boek: Klimaat in beeld, Cees Laban, blz.157 | Liemers College
 http://www.climatechallenge.be/nl/klimaatverandering-woord-en-beeld/wat-isklimaatverandering/het-broeikaseffect.aspx
 http://www.lenntech.nl/broeikaseffect/fossiele-brandstoffen.htm
 http://www.compendiumvoordeleefomgeving.nl/indicatoren/nl0051-Mondiale-voorradenenergie.html?i=6-40
 http://www.hoesnel.nl/energie_ontwikkeling/energiereserves-voorraden-aardolie-aardgassteenkool.html
 http://www.lenntech.nl/lucht-samenstelling.htm
 https://thesaurus.politieacademie.nl/Thesaurus/Term/4193
 http://www.thebigask.be/nl/node/12
Paragraaf 2:
 http://www.bnr.nl/nieuws/beurs/180535-1209/intensievere-landbouw-nodig-voorgroeiende-wereldbevolking
 http://www.worldometers.info/nl
 http://www.pavem.nl/wereldbevolking
 http://www.voedingscentrum.nl/encyclopedie/rundvlees.aspx
 http://www.voedingscentrum.nl/encyclopedie/kip.aspx
Paragraaf 3:
 http://asmays-macrobiotiek.plazilla.com/macrobiotisch-eten-seitan-tofoe-en-tempeh
 http://nl.wikipedia.org/wiki/Tofoe
 Boek: Nieuwe voedingsmiddelen; Biotechnologie, novel en functional foods; A.P. Den Hartog,
A. van der Heijden, A.c. Juriaanse en J.A. Weststrate, A.J.J. van Ooyen, G.J. Schaafsma, H.E.A.
Dassen
Hoofdstuk 2:
Paragraaf 1:
 Boek: Ooggetuigen- Insekten, Steve Parker
 Boek: Beestjes! Speurtocht door de fascinerende wereld van kleine vliegers en kruipers, Nick
Baker
Paragraaf 2:
 http://www.insecteneten.org/lijst-met-eetbare-insecten/
 http://www.columbusmagazine.nl/nieuws/4415/tien_eetbare_insecten.html
Paragraaf 3:
 http://www.ent.iastate.edu/misc/insectnutrition.html
 http://www.calcium-info.nl/site/pagina.php?pagina_id=450&rubriek_id=122
http://www.preventievegezondheidszorg.com/eiwit.php
 http://nl.wikipedia.org/wiki/Voedingswijzer
 http://www.mannen-gezondheid.com/koolhydraten.html
 http://www.medicinfo.nl/d_2506
 http://www.voedingscentrum.nl/encyclopedie/eiwitten.aspx
 http://www.voedingscentrum.nl/encyclopedie/vetten.aspx
52


http://www.voedingscentrum.nl/encyclopedie/koolhydraten.aspx
http://mens-en-gezondheid.infonu.nl/gezonde-voeding/64999-calcium-functie-calciumtekort-symptomen-en-gevolgen.html
Paragraaf 4:
 http://duurzaaminsecteneten.nl/tag/kweken/
 http://duurzaaminsecteneten.nl/insecten-eten/eetbare-insecten/
 http://duurzaaminsecteneten.nl/insecten-onderzoek/wat-is-het-verschil-met-insectenkweken-voor-humane-consumptie-vs-dierlijke-consumptie/#more-444
 http://duurzaaminsecteneten.nl/insecten-onderzoek/wat-is-het-verschil-met-insectenkweken-voor-humane-consumptie-vs-dierlijke-consumptie/#more-444
 http://www.kreca.com/
 Environmental Impact of the Production of Mealworms as a Protein Source for Humans – A
Life Cycle Assessment, Dennis G. A. B. Oonincx, Imke J. M. de Boer
Paragraaf 5:
 An Exploration on Greenhouse Gas and Ammonia production by insects species suitable for
animal or human consumption - Dennis G.A.B. Oonincx, Joost van Itterbeeck, Marcel J. W.
Heetkamp, Henry van den Brand, Joop J. A. van Loon, Arnold van Huis – 2010
 http://www.delijn.be/over/milieu/co2_uitstoot_verkeer.htm
Hoofdstuk 3:
Paragraaf 1:
Edible insects - mammals – Arnold van Huis, Joost van Itterbeeck, Harmke Klunder, Esther Mertens,
Afton Halloran, Giulia Muir and Paul Vantomm – Wageningen Universiteit, Rome 2013
3.1.1:







Edible insects – paragraaf 6: Nutritional value of insects for human consumption – pagina 67
http://www.voedingscentrum.nl/encyclopedie/energie.aspx
http://www.wijvallenaf.nl/calorieen/rundvlees-mager
Edible insects – tabel 6.3: comparison of average protein content among insects, reptiles, fish
and mammals
http://www.fitnessportal.nl/voeding/supplementen/aminozuren-in-devoeding.html#.UiiJaWzCT84
Edible insects – tabel 6.5: Fat contant and randomly selected fatty acids of several insects
species consumed in Cameroon
http://www.voedingswaardetabel.nl/voedingswaarde/voedingsmiddel/?id=108
3.1.2:
 KWIN-V: 2012-2013 licentie Flynt, paragraaf 3: Luxe vleesstieren
 ‘Voor 1 kilo biefstuk is 25 kilo voer nodig, www.nrcnext.nl, Arnold van Huis, 16 april 2012
 Edible insects – 5.1 feed conversion – pagina 60
3.1.3:
 Boek: Edible insects tabel 6.3 – comparison of average protein content among insects,
reptiles, fish and mammals
 WIN-V: 2012-2013 Licentie Flynth, paragraaf 3: Luxe vleesstieren
 http://www.sprinkhanenkopen.nl/, levensduur sprinkhaan
53
3.1.4:
 Onze eigen kennis/inzicht
 Afbeeldingen cartoons/afbeeldingen van internet
3.1.5:
 Effects of Diet on the Chemical Composition of Migratory Locusts (Locusta migratoria),
Oonincx en van der Poel, Wageningen Universiteit
3.1.6:




http://www.insectable.nl/nl/waarom-insecten-eten
http://duurzaaminsecteneten.nl/insecten-eten-nieuws/vier-redenen-om-insecten-te-eten/
http://www.bugalicious.nl/?page_id=273
Arnold van Huis, insecten als voedsel:
http://www.google.nl/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&frm=1&source=web&cd=1&ved=0CC8QFj
AA&url=http%3A%2F%2Fwww.wageningenur.nl%2Fweb%2Ffile%3Fuuid%3D86f301e2-b2a84b2a-b081-9ff3ffa1c922%26owner%3D573f848a-e82c-4649-ad352a91ca404a16&ei=YsQ9UtWuKMeo0QX2hIGACQ&usg=AFQjCNEEw30blg_TEdbYa1GyKMoBbyv0g&bvm=bv.52434380,d.d2k
Paragraaf 2:
Samenvatting  geen bronnen gebuikt
Paragraaf 3:
 http://duurzaaminsecteneten.nl/insecten-eten/je-eet-al-insecten/
 http://travel.usnews.com/features/Countries_That_Eat_Bugs/
54
Logboek
Datum
Tijd
(min)
90
Waar
Wie
Wat
Afspraken
Bij Vera
Beide
19-22013
30
Liemers
College
Thuis een onderwerp
kiezen die we het
leukst vinden.
6-32013
7-32013
10-32013
330
15
Wageningen
Universiteit
Bij Vera
Beiden +
meneer
Thewessen
Beide
Mogelijke onderwerpen
verzinnen: eetbare insecten,
plastic afval, algen
Overleggen over onderwerp. Nog
twee over: insecten eten en
plastic afval
Brainstormen, deelvragen en
hoofdvraag verzinnen
Deelvragen overtypen
210
Bij Vera
Beide
11-32013
60
Liemers
College
Beide +
meneer
Thewessen
15-32013
45
Liemers
College
Beide
Hoofd en deelvragen aanpassen
en goede taakverdeling maken.
29-32013
30
Liemers
College
Beide
30-32013 en
31-32013
1-42013
90
Bij Vera
Vera
Een begin maken met de vragen
+ taakverdeling op teletop zetten
+ logboek bijwerken + boeken en
informatie zoeken
2.1 Wat zijn insecten (AF)
35
Bij Judith
Judith
11-42013
210
TU Delft
Beide
14-42013
120
Bij Vera
Beide
17-42013
30
Liemers
College
Beide +
meneer
Thewessen
17-22013
Vera
Deelvragen en hoofdvraag
ordenen in hoofdstukken en
logboek maken. Afspraak met mr.
Thewessen maken. Emailadressen verzamelen
Begeleidingsgesprek 1
Zoeken naar bronnen voor H1:
het klimaatprobleem.
Werken aan 1.1 Het
klimaatprobleem.
Praten met studenten over ons
PWS en tips krijgen + oefenen
presenteren pitchen
Verbeteren opzet van PWS en
hoofdvraag en deelvragen
specificeren + werken aan eigen
stukjes.
Vera: 1.3 vleesvervangers AF
Tweede begeleidingsgesprek
We gaan beginnen
+ filmpje maken ipv presenteren
in Utrecht
55
Maandag 11-3-2013
het 8e uur
begeleidingsgesprek1
bij mr. Thewessen.
We gaan de hoofd- en
deelvragen aanpassen
en een goede
taakverdeling maken
We hebben een
taakverdeling gemaakt
tot aan de meivakantie.
Dan moeten die
stukken af zijn.
Eigen stukjes voor de
meivakantie af.
19-42013
21-42013
60
Bij Vera
Vera
Deelvraag 1.4
75
Bij Judith
Judith
27-42013
28-42013
28-42013
29-42013
2-52013
120
Bij Judith
Judith
Deelvraag 1.1 het
klimaatprobleem
Logboek bijwerken
Deelvraag 1.1
90
Bij Vera
Vera
Deelvraag 2.3
100
Bij Judith
Judith
Deelvraag 1.2 en 2.2
90
Bij Judith
Judith
Deelvraag 2.4
240
Bij Judith
Beide
4-52013
6-52013
90
Bij Vera
Vera
Deelvraag 3.2 af (Vera),
begonnen met 3.1 (Judith),
mailtjes gestuurd voor informatie
(beide), informatie gezocht voor
hoofdstuk 4 (beide)
Deelvraag 3.1 (af) gemaakt
55
Bij Judith
Judith
8-52013
210
Bij Vera
Beiden
2-62013
180
Bij Vera
Beide
29-52013
50
Liemers
College lokaal
101 de tafel
vooraan het
bord.
Beide + mr.
Thewessen
2-62013
5-6-
180
Bij Vera
Beide
150
Liemers
Beide
3.1 van Vera gelezen
Begin gemaakt met deelvraag 3.2
en 4.1
Informatie gezocht bij deze
deelvragen
Vergelijking maken tussen
sprinkhaan en koe (lastig!!)
Laboratorium Entomologie
Wageningen gemaild
secretaresse Bosch-Jolink Lab.
Ento. WUR gemaild
meertens kwekerij gemaild
Vergelijking in uitstoot
broeikasgassen organismen
gemaakt (omrekenen..!)
Hoofdstukindeling beetje
bewerkt
Informatie goed geordend
Tweede/ derde
begeleidingsgesprek. Discussie
gehad over de
berekeningen/onderzoek/
vergelijkingen.
Over hoofdstuk 1+2 gepraat.
56
Volgende keer samen
eraan werken op:
Woensdag 8 mei -->
Vera: 3.1 proberen
Judith: begin H4
Woensdag bij Vera
verder gaan
Woensdag: Verder met
vergelijken -->
- Productie uitstoot
broeikasgassen
- Omzetten voedsel
naar vlees
Vrijdag het 3e uur:
- Leefruimte
- Overdraging ziektes
12 juni nog een
begeleidingsgesprek
het derde uur.
2013
College (begin
pws voor niet
YES-project)
Liemers
College
12-62013
60
24-62013
150
Liemers
College
25-62013
240
Totaal
aantal
minute
n:
3405.
Dat is
57,25
uur.
Liemers
College
Beide +
meneer
Thewessen
24-6-13
300
Beide
25-6-13
330
Liemers
College
Liemers
College
26-6-13
210
Beide
27-6-13
260
Liemers
College
Liemers
College
28-6-13
50
Beide
16-082013
40
Liemers
College
Liemers
College
13-82013
195
Bij Judith
Beide +
meneer
Thewessen
Beide
Beide
Beide
Beide +
meneer
Thewessen
Judith
Gesprek met meneer Thewessen.
Begin gemaakt voor conclusies en
aanbevelingen Europa.
Vera: 3.1.1 voedingsstoffen
Judith: 3.1.4 uitstoot
broeikasgassen productie
(schema) en 3.1.5 leefruimte
3.1 afgemaakt,
Vera: 3.1.1 voedingsstoffen,
3.1.6 overdragen van ziektes
Aantekeningen/commentaar van
meneer Thewessen begonnen te
verwerken in pws.
Begonnen met samenvattingen
van (deel)hoofdstukken te
schrijven.
Alles onder elkaar gezet wat we
tot nu toe hebben. Met meneer
Thewessen gepraat over stand
van zaken.
Logboek in orde gemaakt.
Erik Vos een mailtje
teruggestuurd met vollediger
onderwerp van ons pws.
Hoofdstuk 3, onderzoek
Hoofdstuk 3, onderzoek
Inleidingen en conclusies van de
hoofdstukken schrijven
Alles samenvoegen in een
document
Inleidingen
Conclusies
Conclusies
Aanbevelingen
Inhoudsopgave
Voorlopige versie ingeleverd en
kort gesprek met Mr. Thewessen
Gesprek over stand van zaken
Voetnoten
thw-noten bij 1.3 snap ik niet
thw-noten bij H3 waar worden
insecten al geteten? (onderaan) wat bedoelt hij met 'waarom?':
57
weglaten of betrekking op
waarom het gegeten wordt
thw-noten 3.1.2 voedsel
omzetten naar vlees- anders layouten?
rundvlees ipv koeienvlees
waar het huidige conclusie 3
plaatsen???
(onderzoeksresultaten komen
niet met elkaar overeen)
conclusie 4 van meneer
Thewessen niet iets voor de
aanbevelingen aan Europa? En is
deze 'conclusie niet hetzelfde als
onze conclusie 3?- meer
onderzoek op basis van gelijke
uitgangspunten
WU mailen: bestaan er al
soortgelijke richtlijnen waar
onderzoeken aan gehouden
moeten worden?
Titel en ondertitel verzinnen voor
voorkant verslag PWS + filmpje
14-82013
170
Bij Judith
Judith
CO2, CH4, N2O enz veranderen
(moet nog een keer helemaal
nagekeken worden + vanaf
conclusies moet nog)
tofoe - verband met dementie
snap ik niet
23-082013
25-082013
40
26-082013
50
26-082013
27-082013
75
70
Liemers
College
Bij Judith
Beide
Liemers
College
Beide
Judith
Judith
Bij Vera
Vera
Judith
Hoofdstuk 1. Afmaken van het
doornemen en aanpassen. Nu
moeten de oranje aantekeningen
en andere opmerkingen nog
verwerkt worden.
Verbetering hoofdstukken en op
zoek naar de boeken en bronnen
die we gebruikt hebben
Hoofdstuk 1 helemaal verbeterd
Hoofdstuk 2 verbeterd en
samenvatting ingekort, hoofdstuk
58
3 verbeterd en conclusies
verbeterd/ veranderd
Plaatjes invoegen en even
doorlezen voor spelling
Dingen bedenken voor
presentatie en beginnen met
bronnenlijst
Bronnenlijst maken, logboek
bewerken en bijlages
Logeren en aan filmpje/ prezi
werken
31-082013
5-092013
30
Bij Vera
Vera
50
Liemers
College
Beide
5-092013
7-092013 en
8-09-13
150
Bij Vera
Vera
660
Bij Vera
Beide
8-092013
60
Bij Vera
Beide
Conclusies verbeterd etc.
14-092013
150
Bij Vera
Vera
De laatste kleine dingetjes, die
toch nog veel werk waren.
Bij Judith
Judith
Aanbevelingen
Begin nawoord geschreven
Logboek bijwerken (week voor
zomervakantie, nog niet volledig
ingevuld)
Hoofdstuknummers, bronnen,
nawoord, logboek (+week voor
de zomervakantie)
Paginanummers in de
inhoudsopgave toevoegen
Prezi afmaken
Presentatie oefenen en verdelen
21-0913
21-0913
60
Bij Vera
Vera
29-092013
180
Bij Judith
Beide
3-102013
60
Bij Vera
Vera
Spellingscontrole
+ Kleine aanpassinkjes
Bij Judith
Beide
Spellingscontrole + kleine
aanpassinkjes
Oefenen presentatie
Sprinkhanen en meelwormen van
de Sligro Arnhem bereiden voor
morgen: de presentatie in
Utrecht
6-102013
59