De diplomatieke relatie tussen Nederland en het Ottomaanse Rijk in

De diplomatieke relatie
tussen Nederland en het
Ottomaanse Rijk in 17de
en 18de eeuw
Ambassadeurs in Istanbul
Febe liagre
Master in de Geschiedenis
2011 - 2012
2
Universiteit Gent
Examencommissie Geschiedenis
Academiejaar 2011-2012
Verklaring in verband met de toegankelijkheid van de scriptie
Ondergetekende, ………………………………………………………………………………...
afgestudeerd als master in de Geschiedenis aan Universiteit Gent in het academiejaar 2011-2012 en
auteur van de scriptie met als titel:
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………
verklaart hierbij dat zij/hij geopteerd heeft voor de hierna aangestipte mogelijkheid in verband met
de consultatie van haar/zijn scriptie:
o
o
o
o
de scriptie mag steeds ter beschikking worden gesteld van elke aanvrager;
de scriptie mag enkel ter beschikking worden gesteld met uitdrukkelijke, schriftelijke
goedkeuring van de auteur (maximumduur van deze beperking: 10 jaar)
de scriptie mag ter beschikking worden gesteld van een aanvrager na een wachttijd van … . .
jaar (maximum 10 jaar);
de scriptie mag nooit ter beschikking worden gesteld van een aanvrager (maximumduur van
het verbod: 10 jaar).
Elke gebruiker is te allen tijde verplicht om, wanneer van deze scriptie gebruik wordt gemaakt in het
kader van wetenschappelijke en andere publicaties, een correcte en volledige bronverwijzing in de
tekst op te nemen.
Gent, ………………………………………(datum)
………………………………………(handtekening)
3
Dankwoord
Mijn volledig academiejaar stond voornamelijk in teken van het schrijven van deze masterproef. De
vele uren zwoegen en de eenzame opsluiting hebben hun vruchten afgeworpen en ik kan met trots
mijn scriptie voorstellen. Uiteraard had ik deze heuse onderneming niet kunnen voltooien zonder
hulp. De eerste persoon die ik wil bedanken is mijn promotor, Prof. Dr. Michael Limberger. Bedankt
voor al uw tijd dat u in mijn scriptie hebt gestopt en bedankt voor de vele raadzame opmerkingen en
duwtjes in de rug. Ten tweede wil ik de bibliothecarissen van de universiteitsbibliotheken van Gent
bedanken voor hun vele hulp in de zoektocht naar boeken. In verband met deze zoektocht naar
boeken wil ik ook Mr. Hilmi Kaçar bedanken. Mr. Hilmi Kaçar is vorig jaar gestart met zijn doctoraat
rond de staatsvorming van het Ottomaanse Rijk in de 16de – 17de eeuw. Toen ik vorig jaar aan mijn
onderzoek over het Ottomaanse Rijk begon, waren er amper boeken te vinden in de
universiteitsbibliotheken van Gent. Het voorbije jaar is de collectie boeken over het Ottomaanse Rijk,
dankzij Mr. Kaçar, enorm gegroeid. Dit heeft mij sterk geholpen in mijn onderzoek. Ik wil ook nog
even Lander Platteeuw bedanken. Hij heeft mijn volledige thesis nagelezen waarvoor ik hem heel
dankbaar ben. Tenslotte wil ik ook nog mijn ouders en vrienden bedanken voor de onuitputtelijke
steun doorheen het voorbije jaar. Bedankt om mij te blijven motiveren.
4
Inhoudstafel
Inleiding ……………………………………………………………………………………………………………………………….
p. 8
Hoofdstuk 1: De Europese diplomatie in zeventiende en achttiende eeuw ………………………..
1. De ambassadeurs ………………………………………………………………………………………………..
2. De verschillen tussen landen ……………………………………………………………………………….
a) Venetië …………………………………………………………………………………………………..
b) De Nederlanden ……………………………………………………………………………………..
c) Spanje en Engeland …………………………………………………………………………………
d) Frankrijk ………………………………………………………………………………………………….
3. Veranderingen doorheen de 17de en 18de eeuw ………………………………………………….
4. De Ottomaanse diplomatie ………………………………………………………………………………….
5. Conclusie ……………………………………………………………………………………………………………..
p. 11
p. 11
p. 14
p. 14
p. 15
p. 16
p. 17
p. 18
p. 20
p. 21
Hoofdstuk 2: Algemene politieke gebeurtenissen ……………………………………………………………….
1. De grenzen van het Ottomaanse Rijk …………………………………………………………………..
a) De Europese grens …………………………………………………………………………………
b) De Russische grens ………………………………………………………………………………….
c) De Oostelijke grens …………………………………………………………………………………
d) De Zuidelijke grens …………………………………………………………………………………
e) Evaluatie …………………………………………………………………………………………………
2. Interne veranderingen en dreigingen in het Ottomaanse Rijk …………………………….
a) Revoltes en rebellie ………………………………………………………………………………..
b) Verzwakking van de sultan en opkomst van de harem …………………………..
c) Financiële veranderingen en de macht van de provincies ………………………
d) Evaluatie …………………………………………………………………………………………………
3. Conclusie …………………………………………………………………………………………………………….
p. 23
p. 23
p. 23
p. 25
p. 27
p. 29
p. 30
p. 31
p. 31
p. 32
p. 35
p. 37
p. 38
Hoofdstuk 3: De economie van het Ottomaanse Rijk ………………………………………………………….
1. Landbouw …………………………………………………………………………………………………………..
2. Ambachten …………………………………………………………………………………………………………
3. Handel ………………………………………………………………………………………………………………..
a) De binnenlandse handel ………………………………………………………………………..
b) De internationale handel ……………………………………………………………………….
4. Conclusie ……………………………………………………………………………………………………………
p. 40
p. 41
p. 43
p. 45
p. 46
p. 48
p. 50
Hoofdstuk 4: De ontwikkelingen van de capitulaties …………………………………………………………..
1. De voorlopers ……………………………………………………………………………………………………..
2. De diplomatieke relaties met Venetië ………………………………………………………………..
3. De diplomatieke relaties met Frankrijk ……………………………………………………………….
4. De diplomatieke relaties met Engeland …………………………………………………………..….
5. De diplomatieke relaties met Nederland …………………………………………………………….
6. Conclusie …………………………………………………………………………………………………………….
p. 52
p. 52
p. 54
p. 57
p. 59
p. 61
p. 62
Hoofdstuk 5: De vroege contacten ………………………………………………………………………………………
1. Het eerste contact ………………………………………………………………………………………………
p. 63
p. 63
5
2. Artistieke en commerciële uitwisseling ……………………………………………………………….
3. Aanloop tot de diplomatieke relatie ……………………………………………………………………
p. 64
p. 65
Hoofdstuk 6: De ambassadeurs …………………………………………………………………………………………..
1. Cornelius Haga (ambassadeur 1612-1639) ………………………………………………………….
2. Henrico Cops (zaakgelastigde 1639-1647) …………………………………………………………..
3. Theodoor Croll (provisioneel protector 1647) …………………………………………………….
4. Moise Abenyacar (provisioneel protector 1647) …………………………………………………
5. Nicolo Ghijsberti (zaakgelastigde 1647-1654) …………………………………………………….
6. Levinus Warnerus (zaakgelastigde 1655-1665) …………………………………………………..
7. Francesco de Brosses (waarnemend resident 1665-1668) ………………………………….
8. Justinus Colyer (ambassadeur 1668-1682) ………………………………………………………….
9. Jacobus colyer (ambassadeur 1682-1725) ………………………………………………………….
10. Bastiaan Fagel (waarnemend resident 1725-1727) …………………………………………..
11. Cornelis Calkoen (ambassadeur 1727-1744) …………………………………………………….
12. Jan Carel des Bordes (agent ad interim 1744-1747) ………………………………………….
13. Elbert de Hochepied (ambassadeur 1747-1763) ……………………………………………….
14. Matthias van Asten (zaakgelastigde 1763-1764) ……………………………………………….
15. Conrad Godard Nicolas Schutz (zaakgelastigde 1764-1765) ………………………………
16. Willem Gerrit Dedel (ambassadeur 1765-1768) ………………………………………………..
17. Frederik Johan Robert de Weiler (zaakgelastigde, ambassadeur 1768-1776) ……
18. Joost Frederik Tor (zaakgelastigde 1776-1778) …………………………………………………
19. Reinier van Haeften (ambassadeur 1778-1784) ………………………………………………..
20. George Ferdinand Kroll (zaakgelastigde 1784-1785) …………………………………………
21. Frederik Gijsbert van Dedem (ambassadeur 1785-1808) ………………………………….
p. 68
p. 68
p. 72
p. 72
p. 72
p. 73
p. 73
p. 73
p. 73
p. 74
p. 75
p. 75
p. 76
p. 76
p. 76
p. 76
p. 77
p. 77
p. 77
p. 77
p. 78
p. 78
Hoofdstuk 7: Analyse van de brieven van de ambassadeurs ..……………………………………………..
p. 80
Deel 1: Methodologie ………………………………………………………………………………………..……
p. 81
1. De legatie Turkije ……………………………………………………………………………….……
p. 81
2. De hoeveelheid bronnen ……………………………………………………………….……….
p. 82
3. Problemen met het archief …………………………………………………………….……….
p. 83
4. Problemen met de bronnen ………………………………………………………….………..
p. 84
5. Het Nationaal archief in Den Haag………………………………………….……………….
p. 85
6. Evaluatie ………………………………………………………………………………….……………… p. 85
Deel 2: Algemene ontwikkelingen …………………………………………………………………………..
p. 85
1. Handel …………………………………………………………………………………………………….
p. 86
2. Politiek en oorlog ………………………………………………………………….………………… p. 93
a) Binnenlandse politiek ………………………………………………………………...
p. 95
b) Buitenlandse politiek ………………………………………………………………..
p. 99
c) Oorlog en oorlogsschepen …………………………………………………………
p. 100
3. Internationale politiek …………………………………………………………………………….
p. 103
4. De geldzaken ………………………………………………………………………………………….
p. 106
5. Overige …………………………………………………………………………………………………..
p. 109
6. Evaluatie …………………………………………………………………………………………………
p. 111
Deel 3: Vergelijking van de correspondentie van Hochepied naar Staten-Generaal en naar
6
Directeuren van de Levantse handel ………………………………………………………….
Conclusie …………………………………………………………………………………….………………………….
p. 113
p. 114
Besluit …………………………………………………………………………………………………………………………………
p. 117
Bibliografie ………………………………………………………………………………………………………………………….
p. 120
Gebruikte afkortingen en verklarende woordenlijst …………………………………………………………..
p. 123
Bijlagen ……………………………………………………………………………………………………………………………….
p. 124
7
Inleiding
Doorheen de Middeleeuwen werd Europa aanzien als een periferie onderdeel van de wereld. In de
Vroegmoderne Tijd komt daar verandering in. Amerika is ontdekt en de kaaproute zorgt voor een
rechtstreekse handelsroute met het Oosten. Het Islamitisch blok vormde echter nog altijd een
struikelblok voor de Europeanen. Door de centrale ligging van de Islamitische landen moesten de
Europeanen grote omwegen doen om bij de rijkdommen van Azië te geraken. Het Ottomaanse Rijk
was het Islamitisch rijk waar de Europeanen het meeste mee in contact kwamen. Een citaat van J.C.
Hurewitz omschrijft mooi de ambiguïteit van het Ottomaanse Rijk: “The Ottoman empire was, after
all, a special case. The state, though Asian by birth, was naturalized as European by right of conquest.
It thus represented a reversal of what was becoming in the sixteenth and seventeenth centuries the
‘normal’ intercontinental projection of power. European influence was radiating in all directions
around the globe; in this one instance Asian influence had penetrated deep into Europe and refused
to be shoved back. It is relatively easy to understand how that penetration wounded the pride of
Christian Europe and its sense of superiority. The tenacious Ottoman presence, moreover, served as a
constant reminder of an ‘abnormality’ that would not correct itself. Such a condition was bound to
sharpen the mutual tensions and exaggerate the mutual fears and contempt that divided the Muslim
state from Christian Europe.”1 Het zou dus interessant zijn om te kijken naar hoe deze twee
‘werelden’ met elkaar omgingen. Het is echter onmogelijk om de diplomatieke relaties tussen alle
landen van West-Europa en het Ottomaanse Rijk te onderzoeken in één thesis. Daarom zal er hier
enkel gekeken worden naar de diplomatieke relaties tussen Nederland en het Ottomaanse Rijk.
De keuze voor Nederland was een doordachte keuze. Op het einde van de 16de eeuw en het begin
van de 17de eeuw bevindt Nederland zich in een tachtigjarige oorlog met de Spaanse Habsburgers. De
belangrijkste vijand voor de Ottomanen waren diezelfde Habsburgers. Iedereen die in opstand kwam
tegen de Habsburgers zagen zij dus automatisch als bondgenoten. Wanneer de protestantse
Nederlanders in opstand kwamen tegen de Katholieke Habsburgers, zagen de Ottomanen dit als een
positieve ontwikkeling. Het Ottomaanse Rijk was dan ook het eerste land dat de Republiek der
Nederlanden erkende als een onafhankelijk land. Deze politieke basis vormt een interessant
uitgangspunt voor dit onderzoek. Deze ontwikkelingen waren echter niet de enige oorzaak voor mijn
keuze. Economisch was de relatie tussen Nederland en het Ottomaanse Rijk ook fascinerend. De 17de
eeuw is voor de Republiek der Nederlanden een gouden eeuw. Doorheen de 17de eeuw maken ze
vele handelscontacten, waaronder ook met het Ottomaanse Rijk. In de 18de eeuw verliezen ze echter
1
HUREWILZ (J.C.), “Ottoman diplomacy and the European State System” in: JÖNSSON (C.) and LANGHORNE (R.)
eds., Diplomacy, Londen, SAGE publications, 2004, Vol II, p. 306
8
een groot deel van hun invloed. Ook het Ottomaanse Rijk was in de 17de en 18de eeuw al over zijn
hoogtepunt heen. Er waren maar vier belangrijke Europese landen die capitulaties2 kregen rond
1600. Dit waren Venetië, Frankrijk, Engeland en het Republiek der Nederlanden. Mijn keuze voor het
Republiek der Nederlanden vloeit voort uit geografisch en taalkundig gemak. De bronnen voor het
onderzoek naar de diplomatieke relatie tussen het Ottomaanse Rijk en Nederland zijn te vinden in
Den Haag. Den Haag is relatief makkelijk te bereiken vanuit Gent. Taalkundig was het ook voordelig
omdat men er ook Nederlands spreekt. Dit wil echter wel niet zeggen dat Venetië, Frankrijk en
Engeland niet kort zullen worden besproken.
In deze thesis zal ik ook een specifieke aanpak gebruiken voor mijn onderzoek. Ik ga namelijk de
diplomatieke relatie bestuderen aan de hand van Nederlandse ambassadeurs die verblijven in
Istanbul. Er zijn nog andere Westerse consuls aanwezig in het Ottomaanse Rijk maar doordat ik hier
enkel de ambassadeurs ga bespreken, beperk ik me tot Istanbul. Mijn primair bronnenonderzoek zal
zich uitsluitend richten op de brieven die de ambassadeurs naar de Staten-Generaal stuurden. Via
deze brieven zal er onderzocht worden wat hun functie was en waar hun prioriteiten lagen. Was de
politieke of de economische opdracht het belangrijkste? Zijn er evoluties te ontdekken in hun
opdracht doorheen de twee besproken eeuwen? Wat konden de ambassadeurs feitelijk
verwezenlijken? Er zal ook onderzocht worden of deze brieven een goede bron vormen voor de
geschiedenis van het Ottomaanse Rijk.
Vooraleer deze vragen kunnen beantwoord worden, is het belangrijk om de evoluties en
veranderingen binnen het algemeen diplomatiek kader van de 17de en 18de eeuw te onderzoeken. Er
zal onderzocht worden hoe de internationale relaties in Europa verliepen, welke diplomatieke
systemen er gebruikt werden en of er verschillen te detecteren zijn tussen de verschillende landen.
Daarnaast zal er gekeken worden naar de Ottomaanse diplomatie en deze zal vergeleken worden
met de Europese. In het tweede hoofdstuk zullen enkele algemene politieke gebeurtenissen binnen
het Ottomaanse Rijk worden opgelijst. Er zal voornamelijk worden geconcentreerd op de grenzen
van het Rijk en op de oorlogen rond deze grenzen. Er zullen echter ook enkele interne veranderingen
en evoluties worden besproken. Na het hoofdstuk over de politieke gebeurtenissen, zullen in
hoofdstuk drie de economische veranderingen in kaart worden gebracht. In de oudere Europese
literatuur wordt er verondersteld dat de Ottomaanse economie na de 16de eeuw in verval raakte. Er
zal in hoofdstuk drie onderzocht worden of dit wel degelijk het geval was. Er zal ook bekeken worden
of de contacten met Europa de Ottomaanse economie beïnvloedden. Na deze drie algemenere
hoofdstukken zal er dieper ingegaan worden op de ontwikkeling van de capitulaties in hoofdstuk vier.
2
Informatie rond Capitulaties volgen verder in de scriptie
9
Er zal worden onderzocht hoe de capitulaties ontstaan zijn, hoe de verschillende landen aan hun
capitulaties zijn geraakt en of er evoluties in te detecteren zijn. In hoofdstuk vijf worden de vroegste
contacten tussen het Ottomaanse Rijk en Nederland doorgenomen. De allereerste contacten zullen
worden besproken en de uitwisselingen die in de eeuwen erna tot stand kwamen. De aanloop tot het
verkrijgen van een capitulatie zal ook aan bod komen. In hoofdstuk zes zullen alle ambassadeurs en
zaakgelastigden, die de Nederlandse natie in Istanbul hebben gediend, worden behandeld. Er zal zo
veel mogelijk informatie over hun leven worden gegeven. In hoofdstuk zeven zal uiteindelijk de
briefwisseling geanalyseerd worden. De bronnen werden onderzocht via een kwantitatieve en
kwalitatieve methode. De grafieken die bij het hoofdstuk horen zijn terug te vinden in de bijlagen. In
dit hoofdstuk zal getracht worden om een antwoord te formuleren op de hamvraag: ‘Wat was de
functie en wat waren de prioriteiten van de ambassadeurs?’ Het eerste deel is gewijd aan de
methodologie. Er zal uitleg worden gegeven bij gemaakte keuzes omtrent de bronnen. In het tweede
deel zullen er vijf rubrieken worden besproken, namelijk handel, politiek en oorlog, internationale
politiek, geldzaken en overige. In deel twee wordt er onderzocht of er verschillen zijn in de
correspondentie tussen Hochepied en de Staten-Generaal en Hochepied en de ‘Directeuren van de
Levantse handel’. Na deze zeven hoofdstukken volgt er een uitgebreid bewijs dat alle hoofdstukken
aan elkaar zal linken.
10
Hoofdstuk 1: De Europese diplomatie in zeventiende en achttiende
eeuw
Het is onmogelijk om de volledige evolutie van de diplomatie doorheen de tijden te bespreken. Dit
onderdeel zal zich beperken tot de evolutie van de diplomatie in de 17de en 18de eeuw in Europa. De
moderne diplomatie begint in de Italiaanse Stadstaten tijdens de Renaissance. Vanaf dan begint men
namelijk te werken met residentiële ambassadeurs. Men beperkt zich niet langer tot tijdelijke
missies. “The resident embassy, agent and symbol of permanent liaison for the conduct of normal
affairs, the most significant mark of modern diplomacy.”3 De koningen en prinsen stonden hier
oorspronkelijk achterdochtig tegenover, men dacht dat de ambassadeurs spionnen waren.
4
Toch
werd het ontvangen van een ambassadeur als een erezaak beschouwt. Men wou de grootsheid van
zijn hof laten zien en bouwde grote paleizen waar de ceremonies konden plaatsvinden.5 In dit
diplomatiek kader zullen eerst de ambassadeurs zelf aan bod komen, wie ze waren, welke taak ze
hadden en welke opleiding ze genoten. Daarna zal de diplomatieke traditie van enkele Europese
landen worden besproken. De belangrijkste landen zijn Venetië, Nederland, Spanje, Engeland en
Frankrijk. Na dit onderdeel zullen enkele veranderingen en evoluties binnen de diplomatie in de 17de
en 18de eeuw besproken worden. Ten slotte zal er gekeken worden naar de diplomatie van het
Ottomaanse Rijk en of deze fundamenteel verschilde van de Europese diplomatie.
1. De ambassadeurs
Binnen de diplomatie was er veel verschil tussen de rang van de ambassadeurs en ministers. Alles
hing af van de manier waarop het uitzendende land zijn diplomatie regelde. Er waren twee soorten
ambassadeurs: ‘ordonarissen’ en extraordonarissen’. Binnen beide soorten ambassadeurs waren dan
ook nog eens verschillen te detecteren.
Binnen de ordonarismissies waren er drie niveaus. De eerste twee rangen waren het hoofd van een
permanente ambassade, de derde rang was enkel een accommodatie bij irreguliere
omstandigheden. Bij de eerste twee niveaus kon de resident de volledige rang en naam verwerven.
Alles hing echter af van wie de minister stuurde en naar welk hof. Tussen grote machten verkregen
de uitgewisselde residenten de volledige rang van ambassadeur. Wanneer er een kleinere staat een
resident naar een grotere staat stuurden werd deze niet als ambassadeur maar als minister aanzien.
3
CARTER (C.H.), “The ambassadors of early modern Europe: patterns of diplomatic representation in the Early
seventeenth century” in: JÖNSSON (C.) and LANGHORNE (R.) eds., Diplomacy, Londen, SAGE publications, 2004,
Vol II, p. 232
4
BLACK (J.), A history of diplomacy, London, Reaktion books Ltd, 2010, p. 59
5
BLACK (J.), A history of diplomacy, London, Reaktion books Ltd, 2010, p. 62
11
Dit maakte veel verschil uit in de manier waarin ze werden behandeld. Het derde type resident was
een moderne zaakgelastigde. Hij nam de zaken waar tussen ambassadeurs of wanneer de
ambassadeur er niet was. Zijn statuut was inferieur ten opzichte van een ambassadeur. Hij had ook
niet veel macht. De zaakgelastigde bleef vaak lang op post doordat het soms lang duurde vooraleer
er een nieuwe ambassadeur werd aangesteld en deze aan zijn reis begon.6 Bij het oplijsten van alle
ambassadeurs en zaakgelastigden in Istanbul, in hoofdstuk 6, kan dit duidelijk gezien worden. Tussen
de ambassadeur Cornelius Haga en Justinus Colyer zit bijna 30 jaar en waren er zes zaakgelastigden
aangesteld.
Binnen de extraordinarissen waren er ook drie niveaus. Alles hing af van de reden waarom de
extraordinaris werd gestuurd en naar wie hij werd gestuurd. Wanneer een extraordinaris naar een
hof dat nog geen vaste ambassadeur had, werd gestuurd, dan werd hij als inferieur aanzien en kreeg
hij de status van minister. Een tweede vorm was wanneer er een extraordinaris werd gestuurd naar
een hof dat wel al een ambassadeur had. Deze missies hadden een ceremonieel doel om de monarch
te feliciteren of om vredesverdragen te ondertekenen. Een laatste vorm was wanneer er een
extraordinaris werd gestuurd naar een hof, waar al een ambassadeur aanwezig was, om
onderhandelingen uit te voeren die te hoog werden geacht om door de gewone ambassadeur te
laten voltrekken. Deze ambassadeurs verkregen de hoogste rang.7 Deze verschillen hadden opnieuw
gevolgen in de manier waarop de ambassadeurs behandeld werden.
De meeste diplomaten waren aristocraten. Er was namelijk geen gespecialiseerde opleiding en men
veronderstelde dat een persoon met een goede opvoeding en een goede taalkennis deze taak het
beste kon volbrengen. Ook de ceremonies en gebruiken aan het hof vroegen om een persoon met
een grote achting. Trouw was ook belangrijk binnen de diplomatie. Hierdoor stuurde de koning vaak
ambassadeurs die dicht bij hem stonden en die hij dus kon vertrouwen. Daarbij kwam nog dat de
meeste aristocraten ook militairen waren. Black schrijft hier het volgende over: “the extent of
diplomatic expertise remains a topic open to varied assessments. Many aristocratic envoys held
military posts in wartime, and peacetime diplomacy was therefore an aspect of fairly continual
service to their monarchs, as well as providing a role for these men. The frequent appointment of
military men reflected not simply the absence of notions of specialization and technical training in
diplomacy, but also the sense that such envoys were especially appropriate for particular courts,
6
CARTER (C.H.), “The ambassadors of early modern Europe: patterns of diplomatic representation in the Early
seventeenth century” in: JÖNSSON (C.) and LANGHORNE (R.) eds., Diplomacy, Londen, SAGE publications, 2004,
Vol II, p. 235-237
7
CARTER (C.H.), “The ambassadors of early modern Europe: patterns of diplomatic representation in the Early
seventeenth century” in: JÖNSSON (C.) and LANGHORNE (R.) eds., Diplomacy, Londen, SAGE publications, 2004,
Vol II, p. 237-238
12
notably Berlin where successive monarchs were especially interested in military affairs. Both factors
still remain the case. The appointment of military men was also pertinent when wartime co-operation
was at issue or when drawing on memories of such alliances. Similarly, such individuals frequently
had experience of the coalition diplomacy that military operations often entailed.”8
De aristocratische ambassadeurs waren vaak geen residentiële ambassadeurs. Deze permanente
plaatsen gingen naar lagere personen. Doordat er geen opleiding bestond, werd ervaring als
bijzonder belangrijk geacht. Er werd aangeraden vroegere rapporten te lezen om zo meer te weten
te komen over het land en de gebruiken.9 Er bestonden wel enkele handboeken die geschreven
waren door contemporaine diplomaten. De belangrijkste waren ‘El Ambajador’ van Don Juan Antonio
De Vera uit 1620, ‘L’ambassadeur et ses fonctions’ geschreven door Abraham de Wicquefort in 1681
en ‘De la manière de négocier avec les souverains’ geschreven door François de Gallières in 1716.10
Dat ervaring cruciaal was, kan ook worden gezien bij Justinus Colyer (ambassadeur in Istanbul van
1668-1682). Er wordt gezegd dat Justinus Colyer in de beginjaren van zijn ambt enkele diplomatieke
blunders heeft begaan. Maar na het verstrijken van de jaren werd hij beter in het vervullen van zijn
ambt.11 De ervaring van het beroep heeft Justinus Colyer dus geholpen in het vermijden van het
maken van verdere blunders.
De belangrijkste taken van de ambassadeur waren onderhandelen en rapporteren. In academisch
onderzoek wordt er traditioneel meer aandacht besteed aan onderhandelen, al was het rapporteren
vaak belangrijk. De overheden wilden gedetailleerd weten wat er zich in het land afspeelde. Hierdoor
was het zeer belangrijk onderscheid te kunnen maken tussen valse en echte informatie.12 Het
onderzoek in hoofdstuk zeven zal zich focussen op deze vraag. Er zal onderzocht worden waar de
ambassadeurs het meeste mee bezig waren en wat dus hun belangrijkste taak was.
Er kan algemeen aangenomen worden dat er grote verschillen waren tussen de ambassadeurs. Het
feit dat er nog geen opleiding voor de diplomaten bestond zorgde ervoor dat er vooral aristocraten
als ambassadeur werden uitgestuurd. Niet enkel door wie en naar waar ze werden gestuurd deed er
toe, maar ook hun achtergrond. Wanneer een hoge aristocraat in een hof toekwam kreeg hij
automatisch meer aanzien dan een lage minister. Dat de twee belangrijkste taken onderhandelen en
rapporteren zijn, is geen grote verrassing en zal in hoofdstuk zeven verder besproken worden.
8
BLACK (J.), A history of diplomacy, London, Reaktion books Ltd, 2010, p. 72
BLACK (J.), A history of diplomacy, London, Reaktion books Ltd, 2010, p. 73
10
JÖNSSON (C.) and LANGHORNE (R.), Diplomacy, Londen, SAGE publications, 2004, Vol I, p. XIV
11
HEERINGA (K.), Bronnen tot de geschiedenis van de Levantschen Handel, Nederland, ’s Gravenhage, 1917, Vol
II, pp. 137-138
12
BLACK (J.), A history of diplomacy, London, Reaktion books Ltd, 2010, p. 73
9
13
2. De verschillen tussen landen
In de 17de eeuw kende de diplomatie nog geen stel uniforme regels en manieren. Er waren nog veel
verschillen te ontdekken tussen de landen. Daarbij komt nog eens dat niet alle landen aan diplomatie
deden. Er kunnen drie verschillende soorten landen ontdekt worden die niet vertegenwoordigd
waren binnen de diplomatie.
De eerste soort landen die niet aan diplomatie deden, waren politieke entiteiten die zelf geen
diplomatie hadden omdat ze onderworpen waren aan een externe heerser of omdat ze te klein
waren. De meeste stadstaten van Italië behoorden hiertoe. Dit is ironisch want hier is de moderne
diplomatie ontstaan. Enkel de stadstaten Venetië en Savoy bleven onafhankelijk en konden zich
diplomatiek mengen in Europa. De tweede soort landen was occasioneel actief in de diplomatie maar
zonder residentiële ambassadeurs. Deze vorm werd vooral voorgedragen door de Duitse staten en
de vrije steden. De Duitse staten onderhandelden wel met elkaar maar hadden hier geen uniforme
stijl voor. De derde vorm waren landen die niet pasten in het internationaal systeem omdat ze zelf
supranationaal waren. Hiermee wordt vooral het pausdom en het Heilig Rooms Rijk bedoeld. Ze
werden niet als soevereine staten bestempeld. Het pausdom was te weinig conformistisch en had
genoeg andere problemen en de Duitse keizer zag de anderen niet als zijn gelijke dus stuurde hij
geen ambassadeurs.13
Dit zijn echter de uitzonderingen, de meeste landen gebruikten wel diplomatieke relaties. De
belangrijkste waren Venetië, Nederland, Engeland, Spanje en Frankrijk. Deze zullen nu apart worden
besproken. Er zal gekeken worden naar hun eigen manieren en regels.
a) Venetië
Venetië was in de 17de eeuw al zijn hoogdagen voorbij. Toch was het nog een belangrijke
diplomatieke speler in Europa. De Venetianen hadden een heel eigen diplomatiek systeem
uitgebouwd. Hun ambassadeurs bleven zelden langer dan drie jaar in één ambassade, daarna werden
ze naar een andere post gestuurd. Het was zeer uitzonderlijk dat een ambassadeur langer dan drie
jaar in ambt bleef. In 1759 blijft een Venetiaanse bailo14 langer dan drie jaar in Istanbul, Hochepied is
hierover verrast en meldt dit.15 Na iedere drie jaar kwamen de ambassadeurs naar Venetië om daar
hun ‘Relazioni’ voor te stellen. Dit waren verslagen over hun ambt met daarin informatie over het
13
CARTER (C.H.), “The ambassadors of early modern Europe: patterns of diplomatic representation in the Early
seventeenth century” in: JÖNSSON (C.) and LANGHORNE (R.) eds., Diplomacy, Londen, SAGE publications, 2004,
Vol II, p. 233-234
14
Venetiaanse benaming voor ambassadeur
15
NA, Legatie Turkije, nr. 167, “Brief van Hochepied aan Staten-Generaal”, 2 juli 1759
14
land waar ze verbleven en de gebeurtenissen. De meeste Venetiaanse ambassadeurs kwamen uit
enkele leidinggevende families, de ambten gingen over van generatie op generatie.
Het nadeel van dit systeem was dat de ambassadeurs niet lang genoeg op post bleven om het land
uitgebreid te leren kennen. Er was geen tijd genoeg voor diepgaande spionage. Hierdoor bestond de
informatie die naar Venetië werd gestuurd voornamelijk uit basiszaken. Deze informatie verkreeg de
ambassadeur doordat de vreemde overheid het hem vertelde, door publieke roddels of doordat
andere ambassadeurs het hem vertelden. Zo kwam er echter veel foute informatie in de ‘Relazioni’
terecht. Er zijn dus veel vraagtekens bij de efficiëntie van de Venetiaanse diplomatie.16
b) De Nederlanden
De Nederlanden hadden bijna overal in Europa ambassadeurs, behalve in Spanje en in Rome, omdat
dit erfvijanden waren. Er kunnen twee basisfeiten worden verteld over de diplomatie van de
Nederlanden: De ambassadeurs werden gestuurd door de Staten-Generaal, in plaats van door de
monarch, en ze hadden weinig definitieve macht. De Staten-Generaal hield namelijk liefst de macht
in eigen handen, omdat zij zich zelf ook moesten verantwoorden. De Nederlanden hadden daarnaast
nog eens een grote commerciële activiteit over de hele wereld. Om deze commerciële activiteiten in
goede banen te leidden richtten zij compagnieën op, zoals de ‘Directeuren voor de Levantse handel’
en de ‘Verenigde Oost-Indische compagnie’. Wanneer er specifieke economische zaken moesten
onderhandeld worden, stuurden deze compagnieën vaak zelf een missie.
Hierdoor waren de Nederlandse ambassadeurs meer bezig met het consulteren dan met
beslissingen. Zij hielden zich vooral bezig met het overbrengen van boodschappen, observeren en
rapporteren. In hoofdstuk zeven zal er onderzocht worden of dit inderdaad het geval is. Wanneer
andere machthebbers actie wilden ondernemen was het dus beter om hun eigen ambassadeur in
Den Haag aan te spreken, hij kon dan direct onderhandelen met de Staten-Generaal. Wanneer er
belangrijke materie moest worden onderhandeld dan werden er extraordinarismissies gestuurd.
Deze bestonden voornamelijk uit leden van de Staten-Generaal.17
Toch mag het diplomatieke systeem van de Nederlanden als efficiënt beschouwd worden. Carter
schrijft hier het volgende over: “In contrast to that of, say, France, Dutch diplomacy was not only
unspectacular but almost embarrassingly unimaginative. But if their embassies were unostentatious,
16
CARTER (C.H.), “The ambassadors of early modern Europe: patterns of diplomatic representation in the Early
seventeenth century” in: JÖNSSON (C.) and LANGHORNE (R.) eds., Diplomacy, Londen, SAGE publications, 2004,
Vol II, p. 239-240
17
CARTER (C.H.), “The ambassadors of early modern Europe: patterns of diplomatic representation in the Early
seventeenth century” in: JÖNSSON (C.) and LANGHORNE (R.) eds., Diplomacy, Londen, SAGE publications, 2004,
Vol II, p. 240-241
15
they spread money lavishly in bribes and gifts. If their agents and deputies were unskilled in the
devious ways of diplomacy, they were devotedly stubborn, and deft in their own peculiar way. They
were maddeningly obtuse, seemingly incapable of calculated compromise or traditional quid pro quo,
unwilling to consider the legitimate needs or interests of others when these did not square with their
own, and geniuses at antagonizing those they had to deal with; yet I am unfamiliar with any case in
this period in which their diplomacy was not at least partially successful when at least partial success
was possible. Nothing ever close to this was true of Spain or England or France.”18
c) Spanje en Engeland
Spanje en Engeland kunnen gezien worden als tegengestelden wanneer het aankomt op hun
diplomatieke systemen. Spanje regelde zijn buitenlandse zaken liefst in het buitenland en Engeland
regelde alles liefst in Londen. Ook in de mannen die ze stuurden waren ze tegengestelden.
Spanje heeft altijd zwaar gesteund op belangrijke mannen. Na Philip II kwamen de zaken van de
buitenlandse relaties in handen van de ‘council of state’. Dit was een spijtige zaak want het vergrote
de inefficiëntie van de diplomatie. Carter schrijft hier het volgende over: “now that remoteness from
other capitals and a tradition of strong individual representation abroad were combined with collegial
government at home, it was perhaps inevitable that the bulk of Spain’s more important affairs with
other powers should be handled through her ambassadors at those courts rather than through theirs
at the Spanish.”19 De Spanjaarden waren zeker geëquipeerd voor deze soort aanpak. De mannen die
gestuurd werden hadden grote talenten. Ze veranderden de loop van de gebeurtenissen.
James I van Engeland wou de diplomatie zelf in handen houden. De belangrijkste zaken werden
daarom met de ambassadeurs van de andere staten in Londen geregeld. Toch werden er ook veel
extraordinarismissies gestuurd, maar deze waren eerder om te controleren of bepaalde verdragen
werden nageleefd. De Engelse ambassadeurs hadden hierdoor minder uitstraling dan de Spaanse.
Het waren normaal wel ridders maar geen edelen. Pas wanneer er iets speciaals moest worden
onderhandeld werd er een edele van de Koningsentourage gestuurd. De Engelse ambassadeurs
waren over het algemeen wel competente mannen maar zonder grote extra talenten.20
18
CARTER (C.H.), “The ambassadors of early modern Europe: patterns of diplomatic representation in the Early
seventeenth century” in: JÖNSSON (C.) and LANGHORNE (R.) eds., Diplomacy, Londen, SAGE publications, 2004,
Vol II, p. 241
19
CARTER (C.H.), “The ambassadors of early modern Europe: patterns of diplomatic representation in the Early
seventeenth century” in: JÖNSSON (C.) and LANGHORNE (R.) eds., Diplomacy, Londen, SAGE publications, 2004,
Vol II, p. 242
20
CARTER (C.H.), “The ambassadors of early modern Europe: patterns of diplomatic representation in the Early
seventeenth century” in: JÖNSSON (C.) and LANGHORNE (R.) eds., Diplomacy, Londen, SAGE publications, 2004,
Vol II, p. 242-243
16
d) Frankrijk
Het Franse systeem bevond zich ergens tussen het Engelse en het Spaanse. Hun ambassadeurs waren
vaak edellieden maar zonder grote talenten en kleinzielig. Wanneer er met minder belangrijke staten
werd onderhandeld dan vonden de onderhandelingen in Parijs plaats. Wanneer er met belangrijke
staten werd onderhandeld dan verkreeg de bevoegde ambassadeur meer macht om ter plaatse te
onderhandelen.
In hun relatie met de Nederlanden waren de Fransen kundig om de patroon in Parijs te spelen, maar
soms moesten ze toch via hun ambassadeur in Den Haag onderhandelen. De Staten-Generaal
stuurde ook meer extraordinarismissies naar de Fransen dan omgekeerd. Dit kwam doordat
Nederland niet zonder de steun van Frankrijk kon in zijn oorlog tegen Spanje. De relatie tussen
Frankrijk en Spanje werd meestal via de Spaanse ambassadeur in Parijs uitgevoerd. Er was echter
veel heen-en-weer getrek tussen de landen omwille van de rivaliteit. Hierdoor kan er niet gesproken
worden van constante diplomatieke relaties. Wanneer er iets speciaals moest onderhandeld worden
dan werden er extraordinarismissies gestuurd, vaak van Parijs naar Madrid en niet omgekeerd. De
relatie met Engeland lag tussen beide in. Beide partijen steunden voornamelijk op
extraordinarismissies om rappe resultaten te bekomen.21
Men stelt wel dat tegen 1685 Frankrijk de grootst uitgebouwde diplomatieke dienst had. Ze hadden
de meeste ambassadeurs verspreid over Europa.22 Veel hing echter ook af van de wil van de
monarch. Het is bijvoorbeeld geweten dat Lodewijk XIV een agressieve aanpak binnen de diplomatie
had. Hij was niet zo bekwaam in onderhandelen, hij wou direct resultaat zien. Deze agressieve
politiek van Frankrijk bewoog de andere landen om ingewikkelde allianties tegen Frankrijk te
smeden.23
Het is duidelijk dat er veel verschillende diplomatieke systemen naast elkaar werkten. Geen enkel
systeem kende enkel succes of falen doordat er vooral werd gesteund op individuele sterktes,
opportuniteiten en ander praktische consideraties. Soms komen wel enkele betere patronen naar
voor, zoals Spanje wanneer zij betere resultaten verkrijgen door getalenteerde mannen te sturen.
Frankrijk kon dit echter niet doen omdat ze hun betere mannen daarvoor niet konden opofferen. De
landen kozen het patroon dat het beste bij hun doelstellingen paste.
21
CARTER (C.H.), “The ambassadors of early modern Europe: patterns of diplomatic representation in the Early
seventeenth century” in: JÖNSSON (C.) and LANGHORNE (R.) eds., Diplomacy, Londen, SAGE publications, 2004,
Vol II, p. 244-245
22
JÖNSSON (C.) and LANGHORNE (R.), Diplomacy, Londen, SAGE publications, 2004, Vol I, p. 6
23
BLACK (J.), A history of diplomacy, London, Reaktion books Ltd, 2010, p. 78
17
3. Veranderingen doorheen de 17de en 18de eeuw
In de 17de eeuw was er nog enthousiasme en optimisme over het diplomatieke systeem. Op het
einde van de 17de eeuw werd dit systeem echter inefficiënt. Dit kwam doordat men geen
ideologische concessies wilde doen en doordat men er bloed voor wou laten vloeien. De efficiëntie
van diplomatie werd ondermijnd doordat ze er onvoorzichtig mee omgingen. De diplomatie werd
gebruikt om onmiddellijke zaken op te lossen maar daardoor ging men akkoord met zaken waarvan
men wist dat men het later weer zou schaden.24
Doorheen de 17de eeuw was het idee van ‘balance of power’ opgekomen. Men wou voorkomen dat
er nog oorlog uitbrak doormiddel van allianties aan te gaan. Hierdoor was de nood aan informatie
nog vergroot. Om aan deze informatie te komen was het niet abnormaal om mensen om te kopen en
interne intriges uit te spelen.25 Doordat de diplomatie meer en meer op informatie afging werd deze
dus gerationaliseerd. Toch werd dit niet echt door de regeerders gebruikt. De monarchen reageerden
nog altijd intuïtief maar zochten nu enkele goedsluitende argumenten erbij waarom ze zo
reageerden.26
De notie ‘balance of power’ werd in de 18de eeuw door de filosofen omver geblazen. Gilbert
verwoordt het als volgt: “With the overthrow of this central concept of eighteenth-century diplomacy,
the other concerns of the traditional diplomacy also were re-evaluated and shown up in their futility
and dangerousness. According to the ‘philosophers’, the conclusion of treaties and alliances, the most
significant activity of eighteenth-century diplomacy, does not serve the establishment of friendly
relations among states; treaties are nothing but ‘temporary armistices’ and alliances ‘preparations
for treason’. Even when they are called defensive alliances, they are ‘in reality always of an offensive
nature’. Diplomatic activity, thus being identical with double-dealing and pursuing different purposes
form those it openly avows, needs to wrap itself in secrecy and has become an ‘obscure art which
hides itself only in the darkness of mystery’. Secrecy therefore , is not – as the diplomats pretend –
necessary for the efficient fulfillment of their functions; it only proves that they are conspirators
planning crimes.”27 De filosofen wilden dus af van het oude systeem van geheimhouding. Ze vonden
dat de buitenlandse politiek volgens rationele wetmatigheden moest verlopen. De monarch moest
24
CARTER (C.H.), “The ambassadors of early modern Europe: patterns of diplomatic representation in the Early
seventeenth century” in: JÖNSSON (C.) and LANGHORNE (R.) eds., Diplomacy, Londen, SAGE publications, 2004,
Vol II, p. 246
25
BLACK (J.), A history of diplomacy, London, Reaktion books Ltd, 2010, p. 82
26
BLACK (J.), A history of diplomacy, London, Reaktion books Ltd, 2010, p. 86
27
GILBERT (F.), “the ‘New diplomacy’ of the Eighteenth century” in: JÖNSSON (C.) and LANGHORNE (R.) eds.,
Diplomacy, Londen, SAGE publications, 2004, Vol II, p. 255
18
hier ook naar luisteren en niet meer intuïtief reageren. Het duurde echter nog tot de Amerikaanse en
de Franse revolutie vooraleer deze principes werden overgenomen en gebruikt.
Een andere evolutie in de 17de en 18de eeuw is dat het religieuze belang in de diplomatie achteruit
gaat. In de 16de eeuw wou men geen diplomatieke relaties aangaan met een land dat niet dezelfde
religieuze overtuiging had. Dit gebruik verdwijnt doordat bleek dat de religieuze tegenstellingen
nooit zouden overbrugd worden. Hierdoor werden alle Europese staten betrokken in de
internationale sfeer.28 Deze verandering was ook belangrijk voor de expansieve rijken om te kunnen
onderhandelen met inheemse volkeren.29 Doordat de religieuze tegenstellingen niet meer belangrijk
waren ging de pauselijke plaats in de diplomatie verder achteruit.
Het belangrijkste struikelblok binnen de diplomatie was de communicatie. De communicatie werd
vooral bemoeilijkt door slechte wegen en door onfavorabele winden. In de tweede helft van de 18de
eeuw verbeterde dit ietwat doordat men moeite deed om de wegen te verbeteren. Vooral Frankrijk
was hierbij de kooploper.30 Ook oorlog en spionage bemoeilijkten de communicatie. Het gebeurde
soms dat de postkoetsen werden tegengehouden om te controleren wat de ambassadeur schreef.31
Door de slechte correspondentie verkregen de ambassadeurs, die op verre posten verbleven, zoals
Constantinopel, meer macht om eigen beslissingen te nemen.
Doorheen de 17de en 18de eeuw breidde het systeem van de diplomatie zich uit naar alle Europese
staten. Vooral Rusland profiteerde hiervan. In de 18de eeuw werd Rusland één van de grote spelers in
de Europese diplomatie. In de 18de eeuw werd het ook gebruikelijk dat edelen residentiële
ambassadeurs werden. De ceremoniële aansprekingen en verwelkomingen verminderden in belang
maar waren wel nog altijd in gebruik. Er werden ook veel buitenlandse diplomaten gebruikt, al begon
deze trend tegen het einde van de 17de eeuw af te nemen. Het aannemen van buitenlanders was een
methode om talent aan te trekken. Vooral Rusland deed dit vaak omdat er te weinig Russen Frans
spraken. Tegen midden 18de eeuw was deze trend echter verdwenen. Men bleef wel bevriende
diplomaten gebruiken als informatiebron.32 Rapporteren bleef de belangrijkste taak van de
ambassadeurs.
In de 17de eeuw was Frankrijk de belangrijkste speler. Hierdoor gingen de andere landen allianties
maken tegen Frankrijk. In de 18de eeuw kwam Engeland op als de belangrijkste speler. Dit
28
GILBERT (F.), “the ‘New diplomacy’ of the Eighteenth century” in: JÖNSSON (C.) and LANGHORNE (R.) eds.,
Diplomacy, Londen, SAGE publications, 2004, Vol II, p. 253
29
BLACK (J.), A history of diplomacy, London, Reaktion books Ltd, 2010, p. 90-91
30
BLACK (J.), A history of diplomacy, London, Reaktion books Ltd, 2010, p. 95-97
31
BLACK (J.), A history of diplomacy, London, Reaktion books Ltd, 2010, p. 62
32
BLACK (J.), A history of diplomacy, London, Reaktion books Ltd, 2010, p. 98-103
19
beïnvloedde de diplomatieke relaties sterk. De geheimhouding omtrent allianties en doelstellingen
van ambassadeurs bleef doorheen de 18de eeuw belangrijk. Ambassadeurs kregen soms zelfs
tegengestelde opdrachten. Daarnaast werden ook persoonlijke diplomaten gestuurd. Dit waren
diplomaten die correspondeerden met andere personen dan de minister van buitenlandse zaken.
Maar zelfs hier eindigt het nog niet. Er was doorheen de eeuwen ook een soort underground van de
diplomatie in de belangrijkste steden. Er werden meer dan eens niet-officiële diplomatieke missies
gestuurd om meer te weten te komen over het gastland.33
In de 17de en 18de eeuw zijn er veel evoluties, langzame veranderingen en continuïteiten te
ontdekken. Het belangrijkste feit is dat de filosofen een bewustzijn creëerden dat het contemporaine
diplomatiek systeem niet goed was en zichzelf constant ondergroef. Communicatie bleef een groot
probleem al begon dit langzaamaan te verbeteren. Het feit dat de religieuze verschillen geen vat
meer hadden op de diplomatie was een grote sprong voorwaarts. Vanaf dan werden zowat alle
Europese staten betrokken in de diplomatie.
4. De Ottomaanse diplomatie
Het Ottomaanse Rijk was het eerste niet-Europese rijk dat te maken kreeg met de Europese
diplomatie. De studie hiervan is echter nog sterk onderbelicht. Deze thesis zal trachten een deel van
dit thema te onderzoeken, namelijk de diplomatieke relatie tussen het Ottomaanse Rijk en de
Nederlanden. De Europeanen overwogen een diplomatieke relatie met het Ottomaanse Rijk omdat
het een speciaal geval was. Het Rijk was Aziatisch van origine maar had doormiddel van verovering
een Europese identiteit verkregen. In de 16de en 17de was intercontinentale projectie van macht
normaal geworden. De Europese invloed werd voelbaar in de hele wereld. Maar het Ottomaanse Rijk
deed juist het omgekeerde, zij slaagden erin om Europa te beïnvloeden door diep in Europa binnen
te dringen. Hierdoor brachten ze de ‘balance of power’ in gevaar. Om dit tegen te gaan stuurden
enkele Europese landen ambassadeurs.
De Ottomaanse diplomatie kan opgedeeld worden in vier fases. In het begin aanvaardde het
Ottomaanse Rijk vrijwillig de Europese residentiële missies. Ze stuurden echter geen ambassadeurs
terug waardoor ze dus grotendeels afgesloten waren van de formatie van het Europees
staatssysteem. Dit werkte het beste wanneer het rijk aan het uitbreiden was. De tweede fase ging in
na de vrede van Carlowitz in 1699. Dit was de eerste beslissende overwinning van de Europese
landen op het Ottomaanse Rijk. Vanaf dan moest de Sultan onderhandelen. Deze onderhandelingen
verliepen meesten vanuit een verzwakte positie. Het is opvallend dat vanaf 1699 de Porte een
33
BLACK (J.), A history of diplomacy, London, Reaktion books Ltd, 2010, p. 104-107
20
register aanlegde met daarin alle verdragen die ze maakten met de Europeanen. De derde fase
omvat de hervormingen van Sultan Selim III (r. 1789-1807). Hij experimenteerde met wederzijdse
diplomatie. Tijdens de vierde en laatste fase integreerde de Ottomaanse diplomatie in het Europees
staatsysteem. 34
Het grootste probleem in de diplomatieke relatie tussen Europese landen en het Ottomaanse Rijk
was de communicatie. Alles verliep in het Turks dus hadden de ambassadeurs vertalers nodig, de
dragomans. De dragomans waren voornamelijk Griekse onderdanen van het Ottomaanse Rijk. Dit
zorgde direct voor een zwakte in de diplomatieke relatie: Aangezien de dragomans onderdanen van
de Sultan waren, konden ze niet alles zeggen en doen wat de ambassadeurs wilden.35
Het belangrijkste verschil tussen de diplomatie van het Ottomaanse Rijk en Europa was dat de
Ottomanen geen ambassadeurs terug stuurden tot in 1793. De Ottomanen zagen er het nut niet van
in, want het systeem dat ze hanteerden was goed aangezien ze in de 16de en 17de eeuw terrein
bleven veroveren. Het werd ook aanzien als een teken van superioriteit, de andere landen moesten
naar de Sultan komen en niet omgekeerd. De diplomatieke uitwisseling vond uitsluitend op Turkse
bodem plaats. De Ottomanen hadden er dus de macht over. De Ottomanen hadden ook geen
commercieel motief. De handelaars waren vooral op Azië gericht en minder op Europa. In hoofdstuk
vier zullen de capitulaties en relaties met de Europese staten verder uitgediept worden.
5. Conclusie
De diplomatie uit de 17de en 18de eeuw wordt al omschreven als moderne diplomatie maar heeft nog
enkele karakteristieke kenmerken. De wederkerige diplomatie was nog maar een nieuw gegeven
waardoor er nog veel verschillende aanpakken bestonden. Veel hing af van wie de ambassadeur
stuurde en naar waar. Ceremonies en juiste aanspreektitels waren in deze periode van groot belang.
De communicatie liep op meerdere manieren mank en zorgde voor grote vertragingen in
onderhandelingen. Er bestonden ook nog geen opleidingen voor ambassadeurs, alles moest uit
ervaring en eigen talenten komen. In de loop van de 18de eeuw kwamen er enkele nieuwe ideeën
omtrent de diplomatie op maar deze werden pas in de 19de eeuw effectief gebruikt.
Het meest opvallende aan de diplomatie van deze eeuwen was dat er geen uniform systeem werd
gebruikt. Elk land gebruikte het systeem dat het beste paste bij hun eigen doelstellingen en
mogelijkheden. Ook de Ottomanen hadden hun eigen systeem. Ze kozen ervoor om ambassadeurs te
34
HUREWILZ (J.C.), “Ottoman diplomacy and the European State System” in: JÖNSSON (C.) and LANGHORNE
(R.) eds., Diplomacy, Londen, SAGE publications, 2004, Vol II, p. 308-309
35
HUREWILZ (J.C.), “Ottoman diplomacy and the European State System” in: JÖNSSON (C.) and LANGHORNE
(R.) eds., Diplomacy, Londen, SAGE publications, 2004, Vol II, p. 310
21
ontvangen maar geen terug te sturen. Door de veranderende politiek integreerden ze echter dieper
in het Europees systeem.
22
Hoofdstuk 2: Algemene politieke gebeurtenissen
Op het hoogtepunt van het Ottomaanse Rijk bezat het Rijk gebied verspreid over drie continenten,
was de Zwarte Zee een binnenlands meer en was het de thuisbasis van meerdere volkeren en religies
(zie bijlage 1). De centrale ligging van het rijk in de wereld zorgde ervoor dat het een grote invloed
uitoefende op Europa. De verovering van Constantinopel in 1453 zorgde voor een schok in Europa.
Ook de twee belegeringen van Wenen door de Ottomanen vergrootten de vrees voor het onbekende
Islamitische rijk. Toch is de geschiedenis van het Ottomaanse Rijk sterk onderbelicht. Daarom is het
belangrijk om, in dit tweede hoofdstuk, dieper in te gaan op de politieke gebeurtenissen binnen de
17de en 18de eeuw. Het is belangrijk om deze ontwikkelingen te bespreken om zo de diplomatieke
relatie tussen Nederland en het Ottomaanse Rijk beter te kunnen duiden. Er zal eerst gekeken
worden naar de grenzen, hoe die gevormd en behielden werden. Daarna zal er gefocust worden op
de interne veranderingen doorheen de 16de, 17de en 18de eeuw. Er zal met name gekeken worden
naar rebellieën, de opkomst van de Harem en de fiscaliteit.
1. De grenzen van het Ottomaanse Rijk
a) De Europese grens
Doorheen de 14de, 15de en het begin van de 16de eeuw veroverden de Ottomanen grote delen van de
Balkan. De Balkanstaten waren vaak kleine en onstabiele entiteiten. Hierdoor kon de verovering op
een snel tempo gebeuren. Ook de sporadische coalities van de Westerse Europese leiders, tegen de
oprukkende Ottomanen, konden niet veel gewicht in de schaal leggen.36 Het was pas na de dood van
Sultan Süleyman de Prachtlievende (1494-1566) dat de veroveringen in de Balkan vertraagden. Zijn
laatste grote verovering was de verovering van Hongarije in 152637. De Habsburgers heroverden
Ottomaans Hongarije echter kort daarna. Vanaf dan werden de veroveringen in de Balkan eerder
patstellingen. In de Lange Oorlog van 1593 tot 1606 werden maar enkele forten veroverd. De Vrede
van Zsitva-Törok in 1606 zorgde voor een halve eeuw van rust en stabiliteit in de Balkan.38
De belangrijkste vijand en uitdagers van de Ottomanen, aan de Europese grens, waren de
Habsburgers. Caroline Finkel ziet de verovering van Hongarije door de Ottomanen als “… het begin
van een 150 jaar durende strijd tussen de Ottomanen en de Habsburgers in Midden-Europa”39. De
Habsburgers hadden via erfenissen en een uitgekiende huwelijkspolitiek een groot rijk verworven.
36
FAROQHI (S.), The Ottoman empire A short history, Princeton, Markus Wiener publishers, 2009, p. 5
FINKEL (C.), De droom van Osman. Geschiedenis van het Ottomaanse Rijk 1300-1923, Roeselare, Roularta
Books, 2008, p. 159
38
FAROQHI (S.), McGOWAN (B.), QUATAERT (D.) en PAMUK (S.) eds., An economic and social history of the
Ottoman Empire volume two 1600-1914, Cambridge, Cambridge university press, 1999, p. 422-423
39
FINKEL (C.), De droom van Osman. Geschiedenis van het Ottomaanse Rijk 1300-1923, Roeselare, Roularta
Books, 2008, p. 160
37
23
Frankrijk allieërde zich met de Ottomanen waardoor de Habsburgers de enige waren die de
Ottomanen een halt konden toeroepen. In 1529 gaat Süleyman Wenen belgeren. Dit komt als een
grote schok voor de Christenen. Caroline Finkel omschrijft dit als volgt: “Het beleg van Wenen werd
een metafoor voor moslimagressie tegen de christelijke wereld in de ogen van tijdgenoten zowel als
latere commentatoren, en bepaalde hun houding tegenover de islamitische buurman van het
westen.”40 Gedurende de 16de en 17de eeuw zagen de Ottomanen en de Habsburgers hun grenzen als
onstabiel. Grensschermutselingen werden normaal geacht.
Faroqhi stelt: “Throughout the beginning years of the seventeenth century, the Ottoman Empire was
deeply involved in the politics of the Christian states of Central Europe.”41 Transylvanië, een
Ottomaanse vazalstaat, was hier een belangrijk voorbeeld van. De veranderende allianties binnen
deze staat zorgden meermaals voor het begin van een oorlog. Ook met Polen hadden de Ottomanen
geregeld geschillen. Deze geschillen gingen vaak over aanvallen van Cozakken.42 In 1683 kwam het
opnieuw tot een grootse oorlog tussen de Habsburgers en de Ottomanen. Deze begon met het
tweede beleg op Wenen. Deze door nederlagen geplaagde oorlog eindigde in 1699 met de vrede van
Karlowitz. Deze vrede hield het einde van de Ottomaanse claim op Hongarije in en een erkenning van
de diplomatieke gelijkheid tussen de Ottomaanse sultan en de Habsburgse keizer. 43
Neumann stelt: “The peace of Karlowitz had not solved the conflict in south-eastern Europe, in an age
when limited war was an integral part of foreign policy, it had probably not been meant to do so.
Likewise, the war had demonstrated that the Ottomans’ military superiority was a matter of the past;
but this did not mean that they were no longer a serious military power.”44 In 1714 kwam het weer
tot een oorlog tussen Habsburg, Venetië en het Ottomaanse Rijk. De oorlog werd besloten met het
verdrag van Passarowitz in 1718. Servië en een deel van Wallachia en Belgrado werden aan Habsburg
afgestaan. De Ottomanen recupereerden Morea van de Venetianen.45 In 1737 kwam het opnieuw tot
oorlog met Oostenrijk. De Ottomanen waren hierin de overwinnaars. Oostenrijk moest Belgrado en
40
FINKEL (C.), De droom van Osman. Geschiedenis van het Ottomaanse Rijk 1300-1923, Roeselare, Roularta
Books, 2008, p. 163
41
FAROQHI (S.), McGOWAN (B.), QUATAERT (D.) en PAMUK (S.) eds., An economic and social history of the
Ottoman Empire volume two 1600-1914, Cambridge, Cambridge university press, 1999, p. 425
42
FAROQHI (S.), McGOWAN (B.), QUATAERT (D.) en PAMUK (S.) eds., An economic and social history of the
Ottoman Empire volume two 1600-1914, Cambridge, Cambridge university press, 1999, p. 425-427
43
AKSAN (V.), Ottoman wars 1700-1870: an empire besieged, Harlow, pearsons education, 2007, p. 24-25
44
NEUMANN (C.K.), “Political and diplomatic developments” in: FAROQHI (S.) ed., The Cambridge history of
turkey volume 3; the later Ottoman Empire, 1603-1839, Cambridge, Cambridge university press, 2006, p. 54
45
AKSAN (V.), “War and peace” in: FAROQHI (S.) ed., The Cambridge history of turkey volume 3; the later
Ottoman Empire, 1603-1839, Cambridge, Cambridge university press, 2006, p. 100
24
de meeste gebieden die het verkregen had ingevolge het Verdrag van Passarowitz afstaan.46 Na deze
laatste oorlog bleef het relatief rustig in de Balkan, tot het nationalisme in de 19de eeuw opkwam.
Er werd echter niet enkel in de Balkan gevochten, ook met Venetië werden ontelbare oorlogen
uitgevochten. Na de kruistochten had Venetië heel wat eilanden en handelsplaatsen verkregen. De
Ottomanen zagen die echter graag geannexeerd aan hun gebied en veroverden die dan ook stuk voor
stuk. De laatste grote overwinning op Venetië was de verovering van Kreta in 1669. Kreta was vier en
een halve eeuw Venetiaans gebied geweest, na 24 jaar oorlog werd het door de Ottomanen
geannexeerd.47 Faroqhi omschrijft het Venetiaans verlies van zijn koloniale macht als volgt “Venice
had to confine its ambitions to its function as a northern Italian regional port, art center, and travel
destination for European nobility.”48 Faroqhi wil hiermee zeggen dat de Venetianen vanaf dan een
veel onderdanigere positie moesten innemen.
De belangrijkste en grootste grens was de Balkan. De Balkan was dan ook het toneel voor vele
oorlogen tegen de Habsburgers. De Ottomanen lagen echter ook in oorlog met de Spaanse
Habsburgers. De Spanjaarden contesteerden de Ottomaanse uitbreidingen in Noord-Afrika. Op een
bepaald moment kwam het zelfs zover dat de Ottomaanse troepen overwinterden in de Rivièra dicht
bij Toulon. De Franse koning Francis I had hiervoor toestemming gegeven doordat zij op dat moment
ook in oorlog waren met de Habsburgers.49 De vijandigheden tussen de Ottomanen en de
Spanjaarden waren een grote opluchting gezien voor de Nederlanders. De druk op het Nederlands
front verminderde wanneer de Spanjaarden in oorlog waren met de Ottomanen. Dit was dan ook de
reden waarom de Nederlanders diplomatieke relaties trachtten op te starten met het Ottomaanse
Rijk.
b) De Russische grens
De Zwarte zee was sinds de late vijftiende eeuw gereduceerd tot een Ottomaans meer. Dit werd
verkregen na het uitdrijven van de Genuezen, die daar handelsposten hadden, en na de erkenning
van de Ottomanen door de Khans van de Krim. Deze Khans bleven echter wel semiautonome
heersers. Ze mochten van de Ottomanen dus zelf een oorlog starten tegen de ‘ongelovige’ tsaar. De
Tartaren werden echter wel verondersteld om soldaten te leveren voor de oorlogen in Centraal
46
FINKEL (C.), De droom van Osman. Geschiedenis van het Ottomaanse Rijk 1300-1923, Roeselare, Roularta
Books, 2008, p. 431
47
FINKEL (C.), De droom van Osman. Geschiedenis van het Ottomaanse Rijk 1300-1923, Roeselare, Roularta
Books, 2008, p. 329
48
FAROQHI (S.), The Ottoman empire A short history, Princeton, Markus Wiener publishers, 2009, p.92
49
QUATAERT (D.), The ottoman empire 1700-1922, Cambridge, Cambridge University press, 2005, p. 21
25
Europa.50 Hierdoor moesten de Ottomanen zich voor driekwart eeuw nauwelijks bezig houden met
deze grens.51
Het noorden had vrij lang geen vastgelegde grens. Er bestond een soort schemerzone waarbinnen de
Tartaren raids uitoefenden en zo de slavenmarkten voorzagen van Georgische slaven. De Tartaren
verdedigden de Ottomaanse gebieden ook tegen de raids van de Cosakken. De Cosakken waren vrije
gevechtseenheden die zich soms alliëerden met Polen en soms met Rusland. De Ottomanen hadden
veel moeite om deze raids tegen te gaan. Deze confrontaties leidden soms tot oorlog. In 1621 werd
de eerste oorlog over de Cosakken uitgevochten door Osman II. Hierdoor opende hij een nieuw front
in het Noorden.52 Doorheen de rest van de 17de eeuw, zorgden de Cozakken nog voor veel
problemen. In 1636 veroverden de Cozakken de havenstad Azov. In 1641 zetten de Ottomanen een
grootschalig beleg op voor de stad maar het mocht niet baten, Azov bleef in de handen van de
Cozakken. Moskovië weigerde echter de verdedigers van Azov te helpen waardoor ze de stad in 1642
opgaven.53
Moskovië bleef vrijwel de gehele 17de eeuw beducht om de Ottomanen tegen zich in het harnas te
jagen. Al waren er wel schermutselingen omtrent de annexatie van Oekraïne door de Ottomanen in
1672.54 Vanaf de jaren 1680 begonnen de Russen de steppen, die door de Ottomanen als bufferzone
werden aanzien, te verkennen. In 1681 werd er een overeenkomst gesloten met Rusland om een
strook territorium niemandsland te verklaren. Zowel de Russen als de Ottomanen mochten er geen
nederzettingen stichten.55 Dit verdrag werd echter geschonden toen Peter de Grote in 1696 Azov
aanviel.56
Vanaf dan werden de Russen aanzien als geduchte tegenstanders van het Ottomaanse Rijk. In 1709
was er een eerste echte oorlog met de Russen. Peter de Grote werd echter in de val gelokt en moest
Azov terug afstaan aan de Ottomanen bij het verdrag van Adrianopel in 1713. De Ottomanen
wonnen deze oorlog door logistieke problemen van de Russen.57 In 1735 verklaarde Rusland opnieuw
oorlog aan het Ottomaanse Rijk. In de daarop volgende jaren veroverden ze grote delen van de Krim.
50
FAROQHI (S.), The Ottoman empire A short history, Princeton, Markus Wiener publishers, 2009, p. 7
AKSAN (V.), Ottoman wars 1700-1870: an empire besieged, Harlow, pearsons education, 2007, p. 30
52
NEUMANN (C.K.), “Political and diplomatic developments” in: FAROQHI (S.) ed., The Cambridge history of
turkey volume 3; the later Ottoman Empire, 1603-1839, Cambridge, Cambridge university press, 2006, p. 48
53
FINKEL (C.), De droom van Osman. Geschiedenis van het Ottomaanse Rijk 1300-1923, Roeselare, Roularta
Books, 2008, p. 271
54
FINKEL (C.), De droom van Osman. Geschiedenis van het Ottomaanse Rijk 1300-1923, Roeselare, Roularta
Books, 2008, p. 330-332
55
FAROQHI (S.), The Ottoman empire A short history, Princeton, Markus Wiener publishers, 2009, p. 7
56
FINKEL (C.), De droom van Osman. Geschiedenis van het Ottomaanse Rijk 1300-1923, Roeselare, Roularta
Books, 2008, p. 272
57
FAROQHI (S.), McGOWAN (B.), QUATAERT (D.) en PAMUK (S.) eds., An economic and social history of the
Ottoman Empire volume two 1600-1914, Cambridge, Cambrdige university press, 1999, p. 643
51
26
Deze veroveringen moesten ze, bij de vrede van Belgrado in 1739, echter allemaal weer afgeven, ze
behielden enkel Azov. De nederlaag van de Russen kwam opnieuw door logistieke problemen en
door ziektes binnen het leger. Deze oorlog toonde echter de bedoeling van de Russen om het
monopolie van het Ottomaanse Rijk op de Zwarte Zee te doorbreken.58
In de tweede helft van de 18de eeuw kwam Rusland op als een sterk rijk. Caroline Finkel omschrijft
het als volgt: “Peter de Grote had zijn land naar een bankroet gevoerd, en pas toen de onverzettelijke
Catharina II in 1762 de troon besteeg was Rusland weer in een positie om het initiatief te grijpen.
Toen de Ottomanen en Russen vervolgens slaags raakten, was hun confrontatie van een geheel
andere orde dan voorheen: Rusland had lering getrokken uit zijn vroegere zwakheden, en militaire
hervormingen doorgevoerd die zijn leger in staat stelden in de steppen ten noorden van de Zwarte
Zee te vechten en te overwinnen.”59 Op het einde van de 18de en het begin van de 19de eeuw werden
drie oorlogen uitgevochten tussen Rusland en het Ottomaanse Rijk (eindigend in 1774, 1792 en
1812). Alle drie de oorlogen resulteerden in een Ottomaanse nederlaag. Bij de vrede van Küçük
Kaynarca in 1774 verloor het Ottomaanse Rijk de Krim. Neumann schrijft hierover: “To cede a region
inhabited mainly by Muslims to a Christian power was probably of more significance politically than
heavy war indemnities.”60 In de oorlogen die daarop volgende zullen de Russen hun grenzen steeds
zuidelijker leggen, ten koste van het Ottomaanse Rijk.
Aan de hand van de brieven van de ambassadeurs kunnen we afleiden dat de dreiging van de Russen
duidelijk voelbaar was in Constantinopel. Vanaf Cornelis Calkoen wordt er in de rubriek oorlog bijna
uitsluitend over de Russen verhaald, tenzij er een oorlog met een ander land aan de gang was. De
ambassadeurs rapporteren vrij nauwkeurig de bewegingen aan de Russische grens, terwijl ze dit niet
echt doen voor de andere grenzen.
c) De Oostelijke grens
De relatie tussen de Ottomanen en de Safaviden, heersers over Iran, had een vijandige aard. Beiden
waren Moslimstaten maar de Safaviden waren Sjiieten terwijl de Ottomanen Soennieten waren. De
Ottomaanse Sultans legitimeerden hun campagnes tegen de Safaviden als een uitbreiding van het
ware Islamitisch geloof. De twee rijken streden over territorium in Irak, Azerbeidjaan en de
Kaukasus.61 De rivaliteit tussen de twee rijken zorgde soms voor een oorlog op twee fronten bij de
58
AKSAN (V.), Ottoman wars 1700-1870: an empire besieged, Harlow, pearsons education, 2007, p. 87-88
FINKEL (C.), De droom van Osman. Geschiedenis van het Ottomaanse Rijk 1300-1923, Roeselare, Roularta
Books, 2008, p. 443
60
NEUMANN (C.K.), “Political and diplomatic developments” in: FAROQHI (S.) ed., The Cambridge history of
turkey volume 3; the later Ottoman Empire, 1603-1839, Cambridge, Cambridge university press, 2006, p. 57-58
61
FAROQHI (S.), The Ottoman empire A short history, Princeton, Markus Wiener publishers, 2009, p. 6
59
27
Ottomanen. Dit gebeurde bijvoorbeeld in 1603. Er ontstond een confrontatie met de Safaviden
terwijl de Ottomanen ook de Lange Oorlog met Habsburg aan het uitvechten waren.62 Bruce
McGowan omschrijft de oorlogen tussen het Ottomaanse Rijk en de Perzen als volgt: “Traditionally
the Ottomans had fought the Persians only when they had to, perhaps because they were fellow
Muslims, or perhaps for fear of two-front warfare.”63
Onder de Ottomaanse Sultans Selim I en Suleyman de Prachtlievende waren de Ottomanen belust op
uitbreiding van hun Rijk in Oostelijke richting. In 1555 en 1590 werden belangrijk vredesverdragen
vastgelegd die de grenzen tussen de twee rijken bepaalden. In de eerste helft van de 17 de eeuw
gingen de vijandigheden echter verder. Shah Abbas kwam in 1586 op de troon van het Safavidische
rijk. Hij stelde eerst orde op zaken en begon vervolgens het Ottomaanse rijk aan te vallen. Er waren
drie belangrijke oorlogen onder zijn heerschappij, van 1603-1612, 1615-1618, en 1623-1639.64 Shah
Abbas veroverde, tijdens deze oorlogen, grote stukken van het Ottomaanse Rijk. De verovering van
Bagdad in 1624 was hiervan het toppunt. Het duurde tot 1638 voordat Bagdad door de Ottomanen
kon worden heroverd.65
In de 18de eeuw verloor deze grens aan belang. Het duurde tot 1726 tot er nog eens een oorlog
plaatsvond tussen de twee rijken. De Safavidische dynastie was sterk verzwakt en liep op zijn einde.
Tsaar Peter de Grote profiteerde hiervan om zijn invloed in de Kaukasus uit te breiden. Dit toonde de
zwakheid van de oostelijke grens. Nadir Shah kwam op als nieuwe heerser in Iran. Hij stelde orde op
zaken en er werd in 1730 een vrede met hem gesloten. Ambassadeur Calkoen vermeldt op 9
december 1729 dat er oorlog is met Perzië.66 In 1746 vond er, tussen het Ottomaanse Rijk en Iran,
nog een oorlog plaats maar de grenzen bleven zoals bepaald in 1639.67 De bronnen vermelden echter
in 1743 al oorlogshandelingen aan deze grens. Het is niet helemaal duidelijk of dit de voorproefjes
waren voor de oorlog in 1746.68
62
NEUMANN (C.K.), “Political and diplomatic developments” in: FAROQHI (S.) ed., The Cambridge history of
turkey volume 3; the later Ottoman Empire, 1603-1839, Cambridge, Cambridge university press, 2006, p. 46
63
FAROQHI (S.), McGOWAN (B.), QUATAERT (D.) en PAMUK (S.) eds., An economic and social history of the
Ottoman Empire volume two 1600-1914, Cambridge, Cambridge university press, 1999, p. 643
64
NEUMANN (C.K.), “Political and diplomatic developments” in: FAROQHI (S.) ed., The Cambridge history of
turkey volume 3; the later Ottoman Empire, 1603-1839, Cambridge, Cambridge university press, 2006, p. 46
65
FINKEL (C.), De droom van Osman. Geschiedenis van het Ottomaanse Rijk 1300-1923, Roeselare, Roularta
Books, 2008, p. 267
66
NA, Legatie Turkije, nr. 25, “Brief van Calkoen aan Staten-Generaal”, 9 december 1729
67
AKSAN (V.), Ottoman wars 1700-1870: an empire besieged, Harlow, pearsons education, 2007, p. 33
68
NA, Legatie Turkije, nr. 25, “Brieven van Calkoen aan Staten-Generaal”, 1743
28
d) De Zuidelijke grens
Deze grens is helaas sterk onderbelicht in de Ottomaanse bronnen. Hierdoor weten we niet onder
welke Ottomaanse gouverneurs de heerschappij over de provincie werd verkregen of later verloren.
Centraal Afrika was maar heel sporadisch interessant voor de Ottomanen. Er waren enkele
interacties met Kanem en Bornu op het einde van de 16de eeuw. Ook de Zuidelijke grens van Egypte
werd bewaakt door een garnizoen Ottomaanse soldaten. Dicht bij de Rode Zee en de Indische
Oceaan was er een provincie die Habes heette. Deze provincie bestond enkel uit een streep
kustlandschap. Men weet er heel weinig over maar het moet een goede provincie geweest zijn want
de havenstad Jiddah werd eraan gekoppeld. Dit was de havenstad om de heilige stad Mekka te
bereiken.69
De buren in het Zuiden waren allemaal Moslims, hierdoor kwam de legitimatie voor het veroveren
van de landen in het gedrang. De dreiging van de Portugezen, in de 16de eeuw, gaf echter voldoende
legitimatie om Mekka en Medina te annexeren. De Portugezen waren overvloedig aanwezig in de
Indische Oceaan en voerden ook een agressieve politiek in de Perzische golf en de Rode Zee. De
nieuwe passage rond Afrika bedreigde de belangrijke specerijenhandel. De Ottomanen lanceerden,
hierdoor enkele offensieven. Ze gingen lokale heersers steunen tegen de Portugezen en hun vloot
sturen naar Moluccans om te helpen.70 Één van de strategische plaatsen om de Portugezen tegen te
gaan was Jemen.71
De boeken spreken wel over de overheersing van de Ottomanen in Jemen. De eerste verovering
vond plaats in 1538 maar was al rap teruggedrongen door locale troepen. Grootvizier Sinan Pasa
lanceerde in 1568-71 een nieuwe campagne. Deze campagne zorgde voor de herovering van Jemen
door Ottomaanse troepen. Deze verovering duurde langer dan een halve eeuw. De Ottomaanse
functionarissen woonden voornamelijk aan de kust. Hierdoor is het onwaarschijnlijk dat de
Ottomanen grote controle hadden over het hinterland en de bergen van Jemen. Het belang van
Jemen was voornamelijk commercieel. Koffie was een lokaal product dat in de tweede helft van de
16de eeuw sterk in trek kwam bij de Ottomanen.72
Nadat het gevaar van de Portugezen geweken was, was de zuidelijke grens niet van sterk belang voor
de Ottomanen. De Noord-Afrikaanse provincies van het Ottomaanse rijk –Algiers, Tunis en Tripolikregen gewoonlijk minder aandacht van de centrale regering. Door hun semi-autonomiteit konden
69
FAROQHI (S.), The Ottoman empire A short history, Princeton, Markus Wiener publishers, 2009, p.8
QUATAERT (D.), The ottoman empire 1700-1922, Cambridge, Cambridge University press, 2005, p. 24
71
FINKEL (C.), De droom van Osman. Geschiedenis van het Ottomaanse Rijk 1300-1923, Roeselare, Roularta
Books, 2008, p. 158-159
72
FAROQHI (S.), The Ottoman empire A short history, Princeton, Markus Wiener publishers, 2009, p.8
70
29
de rovers en piraten hun gang gaan. De Ottomanen beloofden wel om de Christelijke
handelsschepen tegen hen te beschermen maar konden niet altijd voldoende invloed uitoefenen om
dit ook daadwerkelijk te verwezenlijken.73 Vooral ambassadeur Cornelius Haga had veel last van deze
piraterij.
e) Evaluatie
In de 15de en 16de eeuw kan het Ottomaanse Rijk gezien worden als een veroverende grootmacht.
Deze tendens werd in de 17de eeuw gefnuikt. De laatste grote verovering was de verovering van
Kreta op de Venetianen in 1669. Vanaf het begin van de 17de eeuw namen de Ottomanen
voornamelijk een defensieve positie in. In de 17de eeuw kon het Ottomaanse Rijk, met wisselend
succes, hun grenzen verdedigen en behouden. Het was pas in de 18de eeuw dat het Rijk echt zware
verliezen moest incasseren. Vooral het vredesverdrag van 1774 met Catharina van Rusland toonde
de zwakte van het Rijk.
Het is opvallend dat een eens zo sterke militaire staat, in de 18de eeuw militair zo zwak stond. De vele
oorlogen hadden het rijk financieel uitgeput. Daarbij kwam nog eens dat het Ottomaanse Rijk niet op
de wagen van de hervormingen was gesprongen. De Europese machten en Rusland hervormden hun
legers naar de hand van de nieuwste technologieën. Dit verklaart waarom de Ottomanen hun
militaire superioriteit verloren en enorme verliezen leden in de 18de eeuw. Pas in de jaren 1780
begonnen de Ottomanen dit in te zien en startten ze met hervormingen. Deze hervormingen
stootten echter op verzet van de Janitsaren. Het zou nog tot 1826 duren voor dit verzet gebroken
werd en het leger hervormd was.74
Het is ook belangrijk op te beseffen dat een militaire campagne een enorme logistieke klus was. De
uitgestrektheid van een rijk zorgde ervoor dat alles uitgebreid moest worden gepland. Troepen
vertrokken in de lente uit Istanbul, provinciale troepen moesten zich tijdens de mars bij het leger
voegen. De feitelijke gevechten waren gelimiteerd tot de maanden juli tot oktober omdat dan de
conditie van het terrein het beste was en er veel voedsel voor handen was. Aksan stelt: “For the post1700 period, military supply and its impact on the local economies is a vastly under-studied field, rife
with historians’ assumptions about extractions, devastation and oppression.”75 Men weet al dat er
vaste opslagplaatsen op de weg naar het front aanwezig waren. Deze werden gevuld door de
belastingen maar er is nog veel ruimte voor verder onderzoek.
73
FINKEL (C.), De droom van Osman. Geschiedenis van het Ottomaanse Rijk 1300-1923, Roeselare, Roularta
Books, 2008, p. 429
74
FAROQHI (S.), McGOWAN (B.), QUATAERT (D.) en PAMUK (S.) eds., An economic and social history of the
Ottoman Empire volume two 1600-1914, Cambridge, Cambridge university press, 1999, p. 645
75
AKSAN (V.), Ottoman wars 1700-1870: an empire besieged, Harlow, pearsons education, 2007, p. 71
30
2. Interne veranderingen en dreigingen in het Ottomaanse Rijk.
Het verlies van militaire slagkracht is in bovenstaande onderdelen al uitvoerig aan bod gekomen. De
belangrijkste redenen hiervoor waren van financiële en militaire aard. Er zullen zich echter ook
interne veranderingen voordoen die hierop een invloed hadden. Het is onmogelijk om in het kader
van dat onderzoek alle interne veranderingen te bespreken. Daarom zullen enkel de belangrijkste
aan bod komen. De revoltes en rebellieën zullen eerst worden besproken, daarna komt de opkomst
van de Harem en het verlies van de macht van de Sultan aan bod. En als laatste zullen de financiële
hervormingen en de macht van de provincies worden behandeld.
a) Revoltes en rebellie
Traditioneel hadden de Janitsaren veel macht. Door hun grote macht was muiterij geen ongewoon
verschijnsel, vooral wanneer ze hun loon niet uitbetaald kregen. Dit gebeurde bijvoorbeeld na de
troonsbestijging van Selim II, de Janitsaren kregen toen hun kroningstoelage niet meteen door
financiële problemen na de vele oorlogen van Suleyman de Prachtlievende.76 Paleisintriges en
onrusten van de Janitsaren zorgden soms zelf voor het afzetten van een Sultan en in het extreem
voor het vermoorden van een Sultan. Sultan Osman II onderging dit lot in 1622. De grootvizier nam
ook deel aan deze revolte. Het duurde nog tot 1632 voor de Janitsaren opnieuw onder controle
waren.77 Een van de belangrijkste 18de-eeuwse revoltes was de Patrona Halil in 1730. Deze revolte
kwam er na opeenvolgende militaire campagnes. Patrona Halil wordt soms ook gezien als een revolte
tegen de verwesterlijking.78
Het gebeurde Soms dat de leider van een rebellie een publieke post gegeven werd om zo de revolte
te stoppen. Faroqhi geeft hier echter een bedenking bij: “In the long run, the policy of pacification
was successful with respect to the more prominent rebels. However, given the basic demands and
needs of the mercenaries, which constituted the driving force in these rebellions, the defeat of a
particular leader did not preclude future risings.”79 Een revolte kon dus wel opgelost worden door de
leider een politieke functie te geven maar daarmee werden de basisklachten van de soldaten niet
opgelost. Zolang dat de lonen niet uitbetaald werden en er onvoldoende eten was, bleef de
ontevredenheid aanhouden.
76
FINKEL (C.), De droom van Osman. Geschiedenis van het Ottomaanse Rijk 1300-1923, Roeselare, Roularta
Books, 2008, p. 196
77
FAROQHI (S.), McGOWAN (B.), QUATAERT (D.) en PAMUK (S.) eds., An economic and social history of the
Ottoman Empire volume two 1600-1914, Cambridge, Cambridge university press, 1999, p. 415
78
AKSAN (V.), “War and peace” in: FAROQHI (S.) ed., The Cambridge history of turkey volume 3; the later
Ottoman Empire, 1603-1839, Cambridge, Cambridge university press, 2006, p. 100-101
79
FAROQHI (S.), McGOWAN (B.), QUATAERT (D.) en PAMUK (S.) eds., An economic and social history of the
Ottoman Empire volume two 1600-1914, Cambridge, Cambridge university press, 1999, p. 417
31
De macht van de Janitsaren bleef behouden tot de hervormingen uit 1826. In de 18de eeuw vergrote
die macht nog door vermenging met het gewone volk. McGowan stelt: “But once the Janissary corps
had evolved into a kind of militia, melting into a population with whom it married and whom it
fathered, it was impossible to prevent the participation of the Istanbul crowd in matters of war and
peace and in other questions affecting the fortunes of the state. These uprisings were not intended as
revolutions: there was little conflict between classes in the modern sense, and Ottoman society
remained too segmented to support uprisings which transcended local concerns.”80 Voorheen leefden
de Janitsaren in barakken, afgescheiden van de gewone bevolking. De militaire revoltes werden
hierdoor beperkt tot het Janitsaren korps. In de 18de eeuw was dit echter niet meer mogelijk wat
geregeld onrusten in Istanbul met zich meebracht. Hochepied vermeldt op 18 oktober 1759 een
nachtelijke opstand in Constantinopel. Deze opstand kon snel onderdrukt worden.81
Niet enkel de milities kwamen geregeld in opstand tegen het centrale gezag, ook gouverneurs en
studentenrevoltes kwamen geregeld voor. In de 18de eeuw waren er vaak onrusten binnen
provincies. Egypte stond bekend als een onrustige provincie waar geregeld politieke intriges
uitmondden in regelrechte revoltes. Dit kwam omdat de twee grootste Mamluk huishoudens elkaar
bestreden voor de macht. In de bronnen is dit ook terug te vinden. Zowel Calkoen als Hochepied en
Dedel bestempelen Egypte als de onrustigste provincie. In de tweede helft van de 18de eeuw hadden
de Ottomanen vooral problemen met Ali Bey. Hij bestuurde Egypte quasi autonoom en in 1771 kwam
het tot een open rebellie.82 Ambassadeur Dedel vermeldt in 1766 dat Ali Bey de provincie naar zijn
hand heeft kunnen zetten en dat er veel troebelen in Egypte zijn.83
Al deze rebellieën verzwakten uiteraard het rijk. Vooral wanneer er grote revoltes, zoals de Patrona
Halil, plaatsvonden op het moment dat er ook oorlog was met buurlanden, bracht dit het Rijk in een
benarde positie. Er werd op verschillende manieren op een revolte gereageerd. Vaak probeerde men
eerst de revolte militair te onderdrukken. Wanneer dit niet lukte ging men soms over tot de
pacificatietechniek. Hierbij verkreeg de leider van de revolte een pardon en een publieke functie.
b) Verzwakking van de sultan en opkomst van de harem
Traditioneel waren de Ottomaanse Sultans oorlogspatriarchen. Ze stonden aan het hoofd van een
huishouden, de dynastie was de familie, het territorium van de staat vormde het patrimonium van de
80
FAROQHI (S.), McGOWAN (B.), QUATAERT (D.) en PAMUK (S.) eds., An economic and social history of the
Ottoman Empire volume two 1600-1914, Cambridge, Cambridge university press, 1999, p. 640
81
NA, Legatie Turkije, nr. 167, “Brief van Hochepied aan Staten-Generaal”, 18 oktober 1759
82
MASTERS (B.), “Semi-autonomous forces in the Arab provinces” in: FAROQHI (S.) ed., The Cambridge history
of turkey volume 3; the later Ottoman Empire, 1603-1839, Cambridge, Cambridge university press, 2006, p.
198-199
83
NA, Legatie Turkije, nr. 629, “Brieven van Dedel aan Staten-Generaal”, 1766
32
dynastie, de Ottomaanse slavenmilities waren de elites en het gewone volk was door God in
vertrouwen aan hen gegeven. De Ottomaanse Sultan had dus een absolutistische macht. In de 15de
en 16de eeuw werden de zonen van de Sultan naar de provincies gestuurd om bestuurlijke functies
waar te nemen. Deze tradities eindigden echter met de troonsbestijging van Murad III (r. 1574-94).
Hij was de laatste Sultan die een oorlogsveteraan was en die zijn zoon naar de provincie stuurde.84
Vanaf dan bleven de zonen van de Sultan hun hele leven in de Harem wonen. In de 17de eeuw kwam
daar dan nog eens bij dat de broers van de heersende Sultan werden opgesloten zodat ze geen
coupe konden plannen en plegen op de troon. Hierdoor verkreeg de Harem meer en meer macht.
Vooral de moeders van de Sultan waren belangrijke politieke spelers. De 17de eeuw wordt daardoor
ook wel eens ‘The Age of the Queen mother’ genoemd.85 McGowan schrijft hier het volgende over:
“Ever since the time of Sultan Ibrahim, who had crept from the cage to the throne in 1640, the harem
mostly had held the upper hand in the palace. For a century thereafter, sultans were unfitted,
unwilling or unable to take full responsibility for their theoretically awesome powers.”86 De verzwakte
positie van de Sultan ontging ook de ambassadeurs niet. In 1784 bekritiseerde van Haeften de Sultan
in één van zijn brieven aan de Staten-Generaal. Er was juist een schandelijke vrede met Rusland
gemaakt.
“Het is de Grooten Heer vooral,die d’afdoening van die gewigtige affaire zoo zeer verhaast
heeft, willende die Monarch, die ten eenemaal aan het stil en wulpse leven van het Harem
overgegeeven is, van geen oorlog hooren spreken, te meer dewijl hij te vreezen had van zijn
Troon te zullen verliezen zoo dezelve plaats had gehad, want behalven dat het gemeen reeds
uit hoofden van zijn zorgeloosheid in het bestier van zijn Rijk niet veel vertrouwen in hem
steld. Zoo wordt hij bij dat zelfde bijgeloorige gemeen voor ongelukkig aangezien en in der
daat zoo is hij d’eerste Turkse Keizer die zulk eene verneederende en schandelijke vreede als
die van Kainargi; waar uit alle d’ongevallen, die de Porta sedert dat tijdstip ondergaat,
ontstaan zijn, geteekent heeft.”87
Dit citaat toont duidelijk de incompetentie van de Sultan aan. Hij wou altijd rust en vrede. Wanneer
er oorlog was wilde hij dit zo rap mogelijk op lossen ook al leidde dit tot vernederende verdragen. In
het verdrag waar hierover sprake is, werd het gebied Tartaren volledig afgestaan aan Rusland. Van
84
FINDLEY (C.V.), “Political culture and the great households” in: FAROQHI (S.) ed., The Cambridge history of
turkey volume 3; the later Ottoman Empire, 1603-1839, Cambridge, Cambridge university press, 2006, p. 66
85
NEUMANN (C.K.), “Political and diplomatic developments” in: FAROQHI (S.) ed., The Cambridge history of
turkey volume 3; the later Ottoman Empire, 1603-1839, Cambridge, Cambridge university press, 2006, p. 48
86
FAROQHI (S.), McGOWAN (B.), QUATAERT (D.) en PAMUK (S.) eds., An economic and social history of the
Ottoman Empire volume two 1600-1914, Cambridge, Cambridge university press, 1999, p. 640
87
NA, Legatie Turkije, nr. 746, “Brief van van Haeften aan Staten-Generaal”, 10 januari 1784
33
Haeften schrijft nog dat dit niet enkel door de Sultan kwam maar ook door de druk die de Roomse
keizer uitoefende. Ook Frankrijk en Zweden oefenden hiertoe druk uit. Daar kwam nog eens bij dat er
wanorde heerste in de troepen in Sophia. Van Haeften verklaart echter dat dit kon verholpen worden
moest de Sultan dit gewild hebben.
“Men hoort egter, dat het moeyelijk zou geweest zijn om er de lieden van de wet en de
hoofden van de militie eenpaariglijk in te doen bewilligen, zoo de Grooten Heer geen gebruik
van zijn particuliere schat kist had gemaakt om ze over te haalen.”88
Van Haeften stelt dus dat moest de Sultan zijn eigen geld geïnvesteerd hebben in deze oorlog, het
verdrag minder vernederend ging geweest zijn. Van Haeften stelt ook nog dat de administratie van
het rijk niet goed genoeg is. Moest er een goede ambtenarij zijn die de belastingen consequent
inden, dan konden de Ottomanen veel rijker zijn. Er waren veel bronnen binnen het rijk die niet
gebruikt werden.
Het was zeer uitzonderlijk dat een ambassadeur op deze manier commentaar gaf op een Sultan. Over
het algemeen werd er eerbiedig gesproken over de Sultans. Het feit dat Van Haeften dit hier wel
doet komt gedeeltelijk doordat het volk erover morde en het niet eens was met de Sultan, maar ook
doordat het Rijk in de 18de eeuw al veel van zijn kracht en uitstraling had verloren. De Europese
mogendheden waren er niet meer door geïntimideerd.
Vanaf ‘The Age of the Queen mother’ lag de macht niet meer bij één huishouden maar veranderde
het voortdurend. Ulema opposities, Janitsaren revoltes en paleiselijke intriges waren terugkerende
feiten in deze periode. Soms probeerden Sultans hun oorlogsstatus terug te verkrijgen en meer
macht naar zich toe te trekken. Dit had vaak desastreuze gevolgen, er werden zes Sultans afgezet en
in sommige gevallen vermoord. Uiteindelijk werden Sultans immobiele personen die gevangen zaten
in een eindeloos herhalen van hofceremonies en religieuze rituelen. Toch hadden ze theoretisch nog
altijd een enorme macht.89 Op het einde van de 18de eeuw verminderde de macht van de
huishoudens en kwamen er terug dynamische Sultans aan de macht. Selim III (r. 1789-1807) en
Mahmud II (r. 1808-1839) worden aanzien als de Sultans die hervormingen in gang zetten en
probeerden het rijk terug te centraliseren. 90
De zwakke Sultans, de invloedrijke Harem en de politieke intriges zorgden onvermijdelijk voor het
ontwrichten van het Rijk. In de loop van de 16de en vooral 17de en 18de eeuw werd de positie van
88
NA, Legatie Turkije, nr. 746, “Brief van van Haeften aan Staten-Generaal”, 10 januari 1784
QUATAERT (D.), The ottoman empire 1700-1922, Cambridge, Cambridge University press, 2005, p. 33
90
FINDLEY (C.V.), “Political culture and the great households” in: FAROQHI (S.) ed., The Cambridge history of
turkey volume 3; the later Ottoman Empire, 1603-1839, Cambridge, Cambridge university press, 2006, p. 66-67
89
34
Sultan een uitgeholde ceremoniële functie. Het was een periode waar de koningin-moeder en de
grootvizier veel macht hadden. Wanneer een Sultan zich toch manifesteerde leidde dit tot zijn
afzetting en soms tot zijn moord. Pas op het einde van de 17de eeuw en in het begin van de 18de eeuw
konden enkele dynamische Sultans opnieuw de macht naar zich toe trekken.
c) Financiële veranderingen en de macht van de provincies
Vanaf midden 15de eeuw veranderde de basisrol van de Ottomaanse financiën. Voorheen ging het
meeste geld naar het in stand houden van het huishouden van de Sultan. Dit veranderde echter naar
het uitbetalen van het militaire leger. Het aantal mensen dat door de staat werd betaald steeg
aanzienlijk. Tijdens de 16de eeuw steeg het aantal mensen dat door de overheid betaald werd van
41.000 naar 91.000.91 Om deze aantallen te betalen had het Ottomaanse Rijk een uitgebreid
belastingssysteem nodig. Doorheen de jaren werd dit systeem aangepast om aan de noden van de
tijd te voldoen. Deze aanpassingen waren echter niet altijd positief op de lange termijn.
In de late 16de en 17de eeuw waren de Ottomaanse financiële bureaucraten een groep
gespecialiseerde functionarissen die getraind waren om de altijd groter wordende vraag aan geld van
de overheid te kunnen volgen. Één van de belangrijkste vroege veranderingen binnen het
belastingsysteem was het overschakelen op geld. Voor de 17de eeuw werden belastingen vaak in
diensten en in natura uitbetaald. De overschakeling naar geld was vooral voor de boeren een grote
verandering, al werd die niet altijd als nadelig aanschouwd. De nüzul belasting hield in dat de boeren
graan moesten stockeren op vaste plaatsen waar het leger passeerde op weg naar het front. De
boeren moesten zelf voor het transport voorzien wat een dure zaak was. Het verkopen van hun
graan en dan een deel van hun winst afgeven werd als gemakkelijker aanzien.92
Een andere belangrijke belasting was de cizye. Alle niet-moslim onderdanen van het Ottomaanse Rijk
moesten die betalen. Deze belasting ontstond in het begin van het Rijk en bleef behouden tot het
einde, al waren er wel enkele hervormingen. De belangrijkste vond plaats in 1691. Daarvoor werd de
belasting voornamelijk per huishouden gerekend. De hervorming verdeelde deze huishoudens in drie
categorieën: rijk, middelmatig en arm. Op basis van de categorie waartoe je behoorde moest je een
bepaalde belasting betalen. 93
91
DARLING (L.T.), “Public finances: the role of the Ottoman centre” in: FAROQHI (S.) ed., The Cambridge history
of turkey volume 3; the later Ottoman Empire, 1603-1839, Cambridge, Cambridge university press, 2006, p.118
92
FAROQHI (S.), McGOWAN (B.), QUATAERT (D.) en PAMUK (S.) eds., An economic and social history of the
Ottoman Empire volume two 1600-1914, Cambridge, Cambridge university press, 1999, p. 532
93
FAROQHI (S.), McGOWAN (B.), QUATAERT (D.) en PAMUK (S.) eds., An economic and social history of the
Ottoman Empire volume two 1600-1914, Cambridge, Cambridge university press, 1999, p. 532
35
Ondanks het veranderen naar een op geld gebaseerde belasting werden er ook nog vaak diensten
verwacht van de onderdanen. Een aandeel van de bevolking was vrijgesteld van het betalen van
belastingen doordat ze werkten in een mijn, een brug bewaakten, burchten hielpen bouwen… Ook
de nomaden moesten hun aandeel doen in de diensten. De nomaden werden vaak opgenomen in
het transport van de militaire campagnes. Doordat de meeste nomaden zich echter settelden en
boeren werden kwam dit systeem onder druk te staan en in 1691 werd het hervormd.94
Traditioneel werden de belastingen door militairen opgehaald, dit werd het ‘timar’ systeem
genoemd. De timars waren cavalerietroepen die het recht kregen om in een bepaald gebied
belastingen te innen. Door de militaire hervormingen werden cavalerietroepen echter overbodig. De
overheid moest dus een andere manier vinden om de belastingen op te halen. Het recht om
belastingen te innen in een bepaald gebied werd vanaf dan gegeven aan de hoogste bieder. De
belastingsboer werd aangenomen om een bepaalde som te verzamelen en deze aan de overheid te
geven. Hij mocht ook nog een percentage extra verzamelen dat diende als zijn eigen salaris. Wanneer
hij het totale bedrag niet verzameld had moest hij de rest zelf betalen. In tijden van financiële nood
kon het ook gebeuren dat de overheid een voorschot vroeg. Dan kon de belastingsboer zich hier later
voor laten compenseren. Er was echter weinig controle over deze belastingsboeren. De boeren
konden in principe klacht neerleggen wanneer de belastingen te hoog waren maar wanneer dit niet
gebeurde kon de belastingsboer zo veel vragen als hij zelf wilde. De belastingsboeren hadden
contracten van enkele jaren waardoor ze zich niets aantrokken van de ravages op lange termijn. Dit
systeem leidde tot overexploitatie en boerenvlucht. 95
Doorheen de geschiedenis heeft het Ottomaanse Rijk veel financiële crisissen gekend. De financiën
van het Rijk waren bijna nooit in balans. In 1661 slaagde de grootvizier Mehmed Köprülü er echter in
om het budget weer in balans te brengen. Deze goede financiële periode duurde tot de ‘lange oorlog’
met de Habsburgers. Deze oorlog putte de staatkist volledig uit en bracht het rijk op de rand van
faillissement. Het is dan ook niet verwonderlijk dat er in 1691 heel wat hervormingen van de
belastingen werden ingevoerd.96
In 1695 werd voor het eerst levenslange belastingsinzameling ingevoerd. Dit werd gedaan om de
overexploitatie van de boeren tegen te gaan. Wanneer een inzamelaar de regio verkreeg voor de rest
94
FAROQHI (S.), McGOWAN (B.), QUATAERT (D.) en PAMUK (S.) eds., An economic and social history of the
Ottoman Empire volume two 1600-1914, Cambridge, Cambridge university press, 1999, p. 533-535
95
DARLING (L.T.), “Public finances: the role of the Ottoman centre” in: FAROQHI (S.) ed., The Cambridge history
of turkey volume 3; the later Ottoman Empire, 1603-1839, Cambridge, Cambridge university press, 2006, p. 120
96
DARLING (L.T.), “Public finances: the role of the Ottoman centre” in: FAROQHI (S.) ed., The Cambridge history
of turkey volume 3; the later Ottoman Empire, 1603-1839, Cambridge, Cambridge university press, 2006, p.
123-124
36
van zijn leven ging hij er gewoonlijk beter zorg voor dragen dan als hij de regio maar voor drie jaar
verkreeg. Doordat het bedrag van deze contracten vastlag kon de overheid zijn inkomsten min of
meer uitrekenen. De belastingsinzamelaars waren voornamelijk rijkere mensen die in Istanbul
leefden. Ze gebruikten lokale edellieden om de belastingen op te halen.97 De lokale edelen konden
hierdoor hun grip op de provincies versterken. De Ottomaanse overheid verloor zo langzaamaan de
greep op de provincies, op het doorgeven van de belastingsregio’s, het rekruteren van soldaten…98
Een laatste belangrijke evolutie, binnen de financiële zaken van het Ottomaanse Rijk, zijn de waqf’s.
Oorspronkelijk waren dit liefdadigheidsinstellingen. De donor gaf een bepaalde commerciële
eigendom aan de waqf, de rijkdom die uit deze eigendom kwam werd dan gebruikt om de
liefdadigheid van de waqf te onderhouden. Dit kon een madrasas, een soepkeuken, een moskee…
zijn. Dit werd gedaan om de goedkeuring van Allah te winnen.99 Een andere soort vrome stichting
kwam in de 17de en vooral in de 18de eeuw in gebruik. Het was gebruikelijk dat de commerciële
eigendom bij de dood van de donor naar de waqf werd overgemaakt. In de nieuwe vorm gingen deze
eigendommen, die normaal voor de waqf waren bedoeld, naar de erfgenaam van de donor.
Rijkdommen binnen een waqf konden niet worden in beslag genomen door de staat. Hiermee
verzekerden de donoren de voorzetting van hun rijkdom zonder dat de staat er belastingen op kon
innen. De overheid liep in de 18de eeuw hierdoor enorm veel belastingen mis en hierdoor verzwakte
de macht van de staat.100
d) Evaluatie
Niet enkel zaken van buiten het rijk beïnvloedden de politiek maar ook interne veranderingen en
gebeurtenissen tastten de staat aan. De staat had het moeilijk om de Janitsaren te bevoorraden en
uit te betalen. Dit zorgde geregeld voor rebellieën zowel in de hoofdstad als in de provincies. Deze
rebellieën waren wel degelijk een bedreiging voor de staat want in de 17de en 18de eeuw werden zes
Sultans van hun troon gestoten waarvan enkele ook vermoord werden. Dit ontwrichtte het rijk zeer
ernstig. Daar kwam nog eens bij dat de Sultans vaak zwakke personen waren die de macht niet in
handen hadden. De Harem, voornamelijk de koningin-moeder, en de grootvizier bezaten enorm veel
macht. De politieke intriges die hierdoor ontstonden verzwakten het rijk nog verder.
97
DARLING (L.T.), “Public finances: the role of the Ottoman centre” in: FAROQHI (S.) ed., The Cambridge history
of turkey volume 3; the later Ottoman Empire, 1603-1839, Cambridge, Cambridge university press, 2006, p. 126
98
FAROQHI (S.), McGOWAN (B.), QUATAERT (D.) en PAMUK (S.) eds., An economic and social history of the
Ottoman Empire volume two 1600-1914, Cambridge, Cambridge university press, 1999, p. 715-716
99
AGOSTON (G.) en MASTERS (B.), Encyclopedia of the Ottoman Empire, New York, Facts on File, 2009, p. 590591
100
QUATAERT (D.), The ottoman empire 1700-1922, Cambridge, Cambridge University press, 2005, p. 34-35
37
De grootste interne veranderingen vonden plaats op het financieel vlak. Door de vele oorlogen was
het Ottomaanse Rijk voortdurend op zoek naar geld. Om dit te verkrijgen ging men overschakelen
van belastingen in natura naar geld. Ook de belastingsboeren en het levenslange recht om op een
bepaald territorium belastingen in te zamelen waren innovaties op het gebied van de fiscaliteit. Door
de grote nood aan geld kon de overheid geen verweer bieden aan de nefaste gevolgen.
Overexploitatie van boeren en de groeiende macht van de lokale edelen waren hiervan het gevolg.
3. Conclusie
De uitgestrektheid van het Ottomaanse Rijk is een vaststaand feit. Doorheen de eeuwen, tot in de
17de eeuw, voegden de Sultans gebieden toe aan hun invloedsfeer. Dit zorgde voor uitgestrekte
grenzen die allemaal verdedigd dienden te worden. Vanaf de 17de eeuw nam het Ottomaanse Rijk
dan ook een defensieve strategie aan. Door de voortdurende uitbreidingen hadden de Ottomanen
vijanden gemaakt zoals de Habsburgers, de Moscovieten en de safavieden. Het was dan ook met
deze rijken dat de Ottomanen het meest oorlog voerden. De Westelijke, Europese grens was de
meest bevochten grens van het Ottomaanse Rijk in de 16de en 17de eeuw. Er werden vooral veel
oorlogen rond Hongarije en Transylvanië gevochten. Beide partijen kenden wisselende successen,
toch kan gesteld worden dat de Ottomanen de bovenhand hadden tot in de lange oorlog van 1683
tot 1699.
In de 18de eeuw werd het tegenhouden van de oprukkende Russen de moeilijkste taak. In het begin
van de 17de eeuw konden de Ottomanen met wat geluk de Russen nog tegenhouden maar vanaf
1768 verloren ze geleidelijk aan terrein. De grootste klap kwam er bij het verlies van de Krim in 1774.
Ook al waren de Safavieden moslims, toch moest ook de oostelijke grens bewaakt worden. Vooral in
de 16de en 17de eeuw kwam het geregeld tot oorlog tussen de twee rijken. Na het vredesverdrag van
1639 volgden er wel nog enkele oorlogen maar de grenzen veranderden niet meer noemenswaardig.
De Zuidelijke grens was veruit de rustigste grens. In de 16de eeuw moesten de Ottomanen wel
ingrijpen tegen de Portugezen.
De vele oorlogen die het Rijk gedurende de 17de en 18de eeuw heeft gekend putten het danig uit. Het
Rijk was dan ook voortdurend opzoek naar financiële middelen. Doorheen de eeuwen is het
belastingsysteem meerdere malen hervormd. De belangrijkste hervorming was dat vanaf de 16 de
eeuw, de belastingen in geld moesten worden betaald. De hervormingen van de belastingen hadden
vaak verregaande gevolgen. Het invoeren van de belastingsboeren zorgden voor overexploitatie van
de bevolking en boerenvlucht naar de steden. Om dit tegen te gaan werd het levenslange privilege
om belastingen te innen ingevoerd. Dit zorgde er wel voor dat de mensen meer aandacht hadden
38
voor hun gebied maar het gaf de lokale edelen ook meer macht en autonomie. Zo verloor de staat
langzaamaan zijn grip op de provincies.
De Janitsaren kwamen geregeld in opstand door het tekort aan geld. Deze opstanden en rebellie
hadden een enorme ontwrichtende kracht. Door toedoen van rebellieën werden zes Sultans afgezet,
enkele daarvan werden ook vermoord. Het feit dat dit mogelijk was toont de verzwakking van het
Sultanaat. In de 17de eeuw waren de Sultans vaak incompetent of gewoon ongeïnteresseerd in de
heerschappij van het rijk. Hierdoor verkregen de Harem, vooral de koningin-moeder, en de
grootvizieren veel macht. Er waren echter ook veel intriges die leidden tot een verzwakking van de
centrale staat.
In de 15de en 16de eeuw kende het Ottomaanse Rijk een grote bloei en uitbreiding. In de 17de eeuw
werd deze tendens echter gestopt en begon de staat te verzwakken. In de 18de eeuw versnelden
deze ontwikkelingen en verzwakte de staat verder. Dit uitte zich niet enkel in de militaire nederlagen
maar ook in de diplomatieke betrekkingen met andere landen. In het onderzoek zal dit worden
bevestigd doordat ambassadeurs op het einde van de 18de eeuw meer konden verwezenlijken en
minder respect hadden voor de Sultan.101
101
NA, Legatie Turkije, nr. 746, “Brief van Haeften aan de Staten-Generaal”, 10 januari 1784
39
Hoofdstuk 3: De economie van het Ottomaanse Rijk
Economische redenen liggen vaak aan de basis van diplomatieke banden tussen landen. Daarom is
het belangrijk om de economie van het Ottomaanse Rijk te bestuderen. Er bestaan verschillende
visies over de Ottomaanse economie. De eurocentrische visie stelt dat, na de Europese expansie van
1500, de Europeanen de bovenhand kregen op de rest van de wereld. Dit wil dus eigenlijk zeggen dat
de economie van de Ottomanen, na 1500, afhankelijk werd van de Europeanen. Recentelijk ligt deze
these echter onder vuur. De ‘California School’ is een strekking die de wereldgeschiedenis
bestudeerd vanuit Aziatisch oogpunt. Zij stellen dat de Europeanen pas met de Industriële Revolutie
de rest van de wereld overtroffen. Auteurs zoals Donald Quataert en Suraiya Faroqhi hebben de
laatste jaren een enorme inspanning geleverd om de economie van het Ottomaanse Rijk beter in
kaart te brengen. Zij hangen weliswaar niet vast aan één van de strekkingen. Dit hoofdstuk gaat
trachten de economie van het Ottomaanse Rijk in kaart te brengen. Er zal vooral met recente
literatuur worden gewerkt. De volgende onderzoeksvragen zullen getracht beantwoord te worden.
Had het Ottomaanse Rijk een sterke onafhankelijke economie? Had de ontdekking van de kaaproute
gevolgen voor de Ottomaanse economie? Veranderde de internationale handel hierdoor en hoe
reageerden de Ottomanen? Was handel drijven met de Ottomanen voordelig? Hoe evolueerde deze
handel doorheen de 17de en 18de eeuw? En ten slotte, welke strekking wordt bevestigd door recent
onderzoek?
De focus van dit hoofdstuk zal op de 17de en 18de eeuw liggen, maar de 16de eeuw zal ook regelmatig
aan bod komen om langere tendensen te verklaren. De economie zal nog eens opgedeeld worden in
drie grote luiken. Eerst wordt de landbouw besproken, daarna zullen we het hebben over de
ambachten, om ten slotte te eindigen met het belangrijkste deel, de handel. Het deel over de handel
zal nog eens worden opgesplitst in binnenlandse handel en internationale handel. Ten slotte zal er
geëindigd worden met een korte conclusie. Doorheen dit hoofdstuk is het belangrijk om in het
achterhoofd te houden, dat er hier wordt gesproken over een zeer uitgestrekt rijk. Dit rijk wordt
centraal bestuurd vanuit Istanbul maar toch zullen er heel wat regionale verschillen zijn. Het is vaak
onmogelijk om al deze regionale verschillen aan te geven. Hierdoor gaan voornamelijk de grote lijnen
aan bod komen, al zullen er nuances worden gegeven en enkele regionale voorbeelden.
40
1. Landbouw
De landbouw van het Ottomaanse Rijk wordt algemeen gezien als de ruggengraat van de economie
en de belastingen. Bijna 90% van de bevolking werkte in de 17de eeuw nog in de landbouw102. Zij
leefden nog allemaal in het ‘Oud biologisch regime’.103 Dit wil zeggen dat ze afhankelijk waren van
het licht van de zon. Hierdoor waren de boeren zeer kwetsbaar. De Ottomaanse staat besefte dit en
probeerden dan ook de boeren te beschermen. Dit gebeurde op twee manieren. Ten eerste mengde
de staat zich bij de verdeling van het graan. Een belangrijke bezorgdheid was dat de steden genoeg
voedsel hadden, vooral Istanbul dan. De staat zorgde er ook voor dat wanneer de oogst in een
provincie slecht was, dit werd opgevangen door graan te verschepen vanuit andere provincies. Toch
kon er soms hongersnood uitbreken. In 1743 vermeldt Calkoen een hongersnood in een uithoek van
het rijk, de provincie Errerum. Deze hongersnoden kwamen er door misoogsten en natuurrampen.
De Ottomaanse overheid probeerde deze gebieden te bevoorraden maar dit werd bemoeilijkt
doordat de bevoorrading over land liep.104
Ten tweede was het de gewoonte bij de Ottomanen dat wanneer een gebied werd veroverd, het
land staatbezit werd. Hierdoor kwam het dus dat heel veel grond in het bezit was van de staat. Tot ¾
van de grond in de Balkan, Anatolië en Syrië was van de staat. De staat leende deze grond uit aan
boerenfamilies. Deze families moesten niet betalen voor deze grond maar ze moesten er graan
verbouwen105. In ruil daarvoor moesten ze belastingen betalen. De grootte van het stuk grond werd
beperkt door de vruchtbaarheid van het land. Dus hoe vruchtbaarder hoe kleiner het stuk land dat de
boeren kregen. De boeren konden deze gronden niet verkopen, hypothekeren… Enkel boomgaarden
en wijngaarden konden worden doorverkocht. Wanneer een boerenfamilie moeite deed om een
braakliggend stuk land te bewerken dan gaf de staat hen het recht om graan te verbouwen op dit
stuk land. In het Ottomaanse Rijk bestond er geen slavenarbeid of lijfeigenschap van de
boerengemeenschap. De boeren bewerkten hun land met de hulp van familieleden, en als ze geluk
hadden, met de werkkracht van een paar ossen106. Het gebeurde vaak dat rond een stad of dorp, er
102
PAMUK (S.), “changes in factor markets in the Ottoman empire, 1500-1800” in: continuity and change, 2009,
vol. 24, issue 1, pp. 107-136
103
MARKS (R.), The origins of the modern World, A global and ecological narrative from the fifteenth to the
twenty-first century, United states of America, Rowman & Littlefield publishers, 2007, p. 22
104
NA, Legatie Turkije, nr. 25, “Brieven van Calkoen aan Staten-Generaal”, 1743
105
AGOSTON (G.) en MASTERS (B.), Encyclopedia of the Ottoman Empire, New York, Facts on File, 2009, pp. 1921
106
PAMUK (S.), “changes in factor markets in the Ottoman empire, 1500-1800” in: continuity and change, 2009,
vol. 24, issue 1, pp. 107-136
41
een ring van tuintjes was. Dit wil zeggen dat de dorpsmensen vaak ook een deel van hun eigen
voeding kweekten. Ze waren semiagrarisch107.
In de 17de eeuw wijst alles er echter op dat er een vlucht was van de boeren naar de steden en naar
de bergen. Het bewijs hiervoor is indirect: Er werden minder belastingen geïnd, dorpen werden
verlaten… Nederzettingen werden opgegeven door onveiligheid, doorheen de eerste helft van de
17de eeuw vonden er regelmatig revoltes plaats. Dorpen zonder bescherming werden hierbij vaak
aangevallen. Het was ook opvallend dat veel dorpen aan de rand van de woestijn werden verlaten.
Dit kwam doordat de nomaden opnieuw meer macht kregen en gingen oprukken naar bewoonde
plaatsen108. Er zijn echter heel weinig kwantitatieve gegevens om deze veronderstellingen te staven,
dus is het moeilijk om te meten hoe groot de impact nu werkelijk was. De staat probeerde deze
vlucht van het platteland op verschillende manieren tegen gaan. Ze gingen de nomaden dwingen om
zich te settelen. Ze stuurden vluchtelingen die toekwamen in steden ook terug, ze moesten hun
dorpen weer bevolken en kregen in ruil een verlaging van de belastingen.109 Deze boerenvlucht zette
zich echter verder in de 18de eeuw. Er was veel economische onzekerheid door hoge belastingen en
daar kwam nog eens onveiligheid bij. De boerenvlucht verschilde ook enorm van provincie tot
provincie. In de Balkan was er een grote vlucht, o.a. door de onveiligheid van de wegen wat de
handel in gedrang bracht110. Een andere reden voor de 18de-eeuwse boerenvlucht is de invoer van
goedkoop Amerikaans graan. Vooral op het einde van de eeuw begon dit in grote getallen toe te
stromen.
Een volgende evolutie die zich vanaf de 17de eeuw manifesteerde was het begin van de
commercialisering van de landbouw. Er kwamen grotere landbedrijven. Deze waren echter vooral
aanwezig in de Balkan en Syrië en niet echt in de andere provincies111. Het waren vooral rijken en
Janitsaren die dit deden. Deze grote landbedrijven waren echter niet zo talrijk in aantal. In het begin
van de 17de eeuw waren ze enkel te vinden op de kusten van de Zwarte Zee. Deze landbouwbedrijven
zorgden voor de bevoorrading van Istanbul en waren dus eerder marktgericht112. In de 18de eeuw
gaat deze trend zich doorzetten. Het is daarbij noodzakelijk om in gedachten te houden dat dit nog
altijd niet in enorme getallen gebeurde. Er waren nog altijd veel kleine boeren. Zelfs marktgerichte
107
FAROQHI (S.), the subjects of the sultan: culture and daily life in the Ottoman Empire, Londen, I.B. Tauris,
2000, p. 58
108
INALCIK (H.) en QUATAERT (D.) eds., An economic and social history of the Ottoman empire, Cambridge,
Cambridge university press, 1999, vol. 2, pp. 443-444
109
INALCIK (H.) en QUATAERT (D.) eds., op. cit., p. 446
110
INALCIK (H.) en QUATAERT (D.) eds., op. cit., p. 681
111
PAMUK (S.), “changes in factor markets in the Ottoman empire, 1500-1800” in: continuity and change, 2009,
vol. 24, issue 1, pp. 107-136
112
INALCIK (H.) en QUATAERT (D.) eds., An economic and social history of the Ottoman empire, Cambridge,
Cambridge university press, 1999, vol. 2, p. 448
42
gewassen, zoals katoen, werden op kleine stukken land gecultiveerd. Vanaf de 18de eeuw worden er
vaker monoculturen aangeplant. Vooral katoen en, in Yemen, koffie worden intensief geteeld. Men
begint dan langzaamaan meer marktgericht te denken. Dit kwam grotendeels doordat in de 18de
eeuw, de Europeanen veel grondstoffen aankochten. Deze grote landbouwbedrijven waren echter
niet de enige die produceerden voor commerciële doeleinden. In sommige regio’s werden er wel
degelijk andere producten geproduceerd dan graan. Aan de Egeïsche kusten werden olijven, bonen,
amandelen, vijgen en rozijnen gecultiveerd. De keizerlijke keuken bevoorraadde zich uit deze
regio113.
Wat opvalt bij de kennis over de landbouw was dat alles nog relatief oppervlakkig blijft. Dit komt
doordat er weinig kwantitatieve gegevens zijn. Er wordt veel informatie gehaald uit
belastingsformulieren maar ook deze zijn niet volledig. Er is ook nog geen onderzoek gedaan naar de
invloed van de boerenvlucht op de prijzen van het eten. Er is wel al een poging ondernomen om de
consumptiepatronen in het Ottomaanse rijk te bestuderen. Men weet ongeveer wel al wat er werd
gegeten maar er is nog een lange weg te gaan.114 R. Marks stelt duidelijk dat de boeren nog in een
‘oud biologisch regime’ leven. Ze hadden een kort en hard leven en werden vaak uitgebuit.115 De
boeren waren de basis van het Ottomaanse Rijk. Aan de hand van de gegevens die we hebben van de
landbouw zien we dat er tegen het einde van de 18de eeuw een verschuiving van gewassen plaats
vindt. Commerciële gewassen maken hun opgang. Dit kan wijzen op een grotere handel met Europa.
De Europeanen waren namelijk sterk geïnteresseerd in grondstoffen.
2. Ambachten
Hierboven staat al vermeld dat bijna 90% van de bevolking in de landbouw betrokken was. Hiervan
kunnen we al afleiden dat er maar een klein percentage van de bevolking full time betrokken is bij
het produceren van afgewerkte goederen. Een kanttekening daarbij is echter dat tot ver in de 18de
eeuw en zelfs nog in de 19de eeuw, er veel huisnijverheid bestond. In de omringende rijken was er
een interesse in handgemaakte Ottomaanse goederen. Deze interesse verminderde uiteindelijk met
de Industriële Revolutie.116 Naast de rurale nijverheid bestonden er ook stedelijke productiecentra.
Enkele van deze belangrijke centra zijn Bursa, Aleppo, Izmir, Tunis… vanuit deze centra werd er
traditioneel ook veel handel gevoerd. Dit zal aan bod komen in het volgende deel van het hoofdstuk.
113
INALCIK (H.) en QUATAERT (D.) eds., op. cit., p. 451
QUATAERT (D.) eds., Consumption studies and the history of the Ottoman Empire, 1550-1922 an
introduction, New York, State university of New York Press, 2000, pp. 358
115
MARKS (R.), op. cit., pp. 22-32
116
QUATAERT (D.), The Ottoman Empire 1700-1922, Cambridge, Cambridge university press, 2005, p. 134
114
43
In het Ottomaanse Rijk hadden gilden het, tot in de 19de eeuw, voor het zeggen. De gilden
probeerden hun rechten te beschermen door protectionistische wetten te handhaven. Hierbij
zochten ze vaak de steun van de lokale overheid om prijzen van grondstoffen laag te houden,
belastingsuitzonderingen te krijgen en de regels te laten gelden. Toch probeerden de gilden de
invloed van de overheid te beperken. In de provincies lukte dit vrij goed doordat de centrale macht
daar minder sterk stond. In de 18de eeuw waren de meeste gildeleden ook Janitsaren waardoor de
gilden meer weerstand konden bieden tegenover de overheid. De gilden werkten ook niet-moslims
tegen en probeerden te voorkomen dat handelaars andere soorten van productieprocessen
opstelden of gilden buiten de steden opstartten. De uitkomst hiervan was gemengd. In de Balkan
werd er wel veel aan productie gedaan buiten de gilden maar in de hoofdstad lukte dit bijna niet. In
de Arabische provincies begon dit meer vanaf de 18de eeuw te lukken.117
De ambachten produceerden heel traditioneel, ze negeerden de technologische vooruitgang. De
enige echte verandering was dat ze, in de 18de eeuw, in dezelfde straat gingen huizen. Voor de staat
had dit als voordeel dat ze gemakkelijker de belastingen konden innen. De ambachten hadden als
voordeel dat ze sterker in hun schoenen stonden om hun monopolies te verdedigen. De ambachten
werkten vaak met heel weinig mensen, het was heel zeldzaam dat er met meer dan 20 personen
werd gewerkt. De enige uitzondering hiervoor waren de ambachten die door de overheid werden
geregeld zoals voor wapens en buskruit maar ook daar werd maximum met 100 mensen gewerkt.118
De inkomsten van de ambachten lagen niet zo ver uit elkaar. De overheid moest zelfs zorgen voor
gebouwen, waar de ambachten een plaats konden huren. Het was dus geen enorm winstgevend
beroep.
De meeste onderzoeken over ambachten gaan over textiel. Over de productie van zijde is het meeste
geweten. Andere textielsoorten waar men veel over weet zijn wol, katoen en mohair (wol van de
angorageit). Zijde werd gekweekt in Iran, Azerbaijan en Gilan. Doordat de zijde-industrie afhing van
import was ze zeer kwetsbaar. Bursa was een oud centrum van de zijde-industrie. Tegen het einde
van de 16de eeuw was onbewerkte zijde enorm gestegen in prijs. Dit kwam door oorlogen en doordat
Engelsen en Italianen veel zijde aankochten. Doordat de koopkracht in het Ottomaanse Rijk was
gedaald, konden de fabrikanten de gestegen kosten niet doorrekenen. Dit zorgde voor een crisis in
Bursa.119 Een ander voorbeeld van een textielcentrum is Salonica. Hier werden wollen kleren en het
uniform van het leger gemaakt. Zowel Venetië als Frankrijk importeerden wol vanuit de Balkan.
117
PAMUK (S.), “changes in factor markets in the Ottoman empire, 1500-1800” in: continuity and change, 2009,
vol. 24, issue 1, pp. 107-136
118
INALCIK (H.) en QUATAERT (D.) eds., An economic and social history of the Ottoman empire, Cambridge,
Cambridge university press, 1999, vol. 2, p. 696
119
INALCIK (H.) en QUATAERT (D.) eds., op. cit., p. 452
44
Hierdoor kwam er een schaarste, ook al had Salonica recht op eerste keuze.120 Er was echter niet
alleen neergang. In Plovdiv (Filibe) ontstond er een productie van wollen kleren. Deze waren zeer
gewild, zelf tot in India. Ook de mohair industrie van Ankara floreerde in de 17de eeuw. 121 In Tunis
werden Shashiya gemaakt (zie Bijlage 2). Dit was een zeer gegeerd hoofddeksel bij de Ottomanen. De
Europeanen hadden geen interesse in dit product waardoor Tunis zijn eigen gang kon gaan.
In de 18de eeuw begon men een poging te doen om de technologische industrieën, die via de
Europeanen bekend waren, zelf te gaan produceren. De Ottomanen begonnen glas, suiker, papier,
zeep… te produceren. Deze pogingen vielen echter in duigen in de 2de helft van de 18de eeuw. De
oorzaken hiervan waren de inflatie en de vernietigende oorlogen met Rusland. In de 2de helft van de
18de eeuw produceerden de Ottomanen minder. Ze voerden nu vooral grondstoffen uit naar Europa.
Zo werd het Ottomaanse Rijk afhankelijker van Europa.122 R. Marks geeft aan dat dit een logisch
gevolg was van de Industriële Revolutie en van het mercantilisme van de Europeanen123. Het kwam
echter ook doordat de Ottomanen vrijhandelaars waren. Ze vonden de landbouw belangrijker dan de
industrie. Ze investeerden hierdoor hun energie en kapitaal in de handel in plaats van in de
industrie.124
Over de ambachten in het Ottomaanse Rijk zijn veel algemene zaken geweten. Het ontbreken van
uitgebreid kwantitatief materiaal zorgt, ook hier, voor hiaten in het onderzoek. Over textiel is er vrij
veel geweten maar over andere ambachten bestaat er nog weinig onderzoek. Er mag niet gedacht
worden dat het Ottomaanse Rijk een uitsluitend rurale economie had. Er waren wel degelijk
belangrijke industriële centra die veel produceerden. Dit is ook te zien aan het feit dat sommige
producten gewild waren in Europa. Het was pas op het einde van de 18de eeuw dat deze ambachten
bezweken onder de goedkope producten van Europa.
3. Handel
Het belangrijkste onderdeel van dit hoofdstuk is handel. Handel en de noodzaak om aan producten
te geraken leggen vaak de basis voor diplomatieke relaties. Het Ottomaanse Rijk lag op een cruciale
plaats in het Euraziatisch continent. De centrale handelsplaats in de wereld was de Indische Oceaan.
Hierdoor liepen er veel handelsroutes door het Ottomaanse Rijk. Deze handelsroutes waren vooral
belangrijk voor de Europeanen die afgesloten waren van de Indische Oceaan. Ook na de ontdekking
120
INALCIK (H.) en QUATAERT (D.) eds., op. cit., p. 455
INALCIK (H.) en QUATAERT (D.) eds., op. cit., p. 457
122
INALCIK (H.) en QUATAERT (D.) eds., op. cit., p. 639
123
MARKS (R.), op. cit., 88
124
INALCIK (H.) en QUATAERT (D.) eds., An economic and social history of the Ottoman empire, Cambridge,
Cambridge university press, 1999, vol. 2, p. 641
121
45
van de kaaproute bleven de oude handelsroutes aanwezig. Dit zal uitvoeriger besproken worden in
het deel over de internationale handel. Er zal echter eerst gekeken worden naar de binnenlandse
handel. De uitgestrektheid van het rijk laat vermoeden dat deze handel niet onbelangrijk was. Het
onderzoek naar deze handel is echter van veel recentere aard. Dit komt doordat er veel meer
toegankelijke bronnen bestaan over de internationale handel. Vroeger dacht men dat, na de
ontdekking van de kaaproute, de handel in het Ottomaanse Rijk sterk achteruit was gegaan. Men
ging ervan uit dat de Europeanen vanaf dan de bovenhand kregen.
De Ottomaanse handel verliep traditioneel op twee manieren. Via karavaanroutes over land en via
scheepsvaart over zee en rivieren. De kameel was het beste vervoersmiddel. Het was duurder dan
een schip maar er waren weinig bevaarbare rivieren aanwezig in het Ottomaanse rijk dus was de
kameel het ideale vervoersmiddel. De Nijl was de intensiefst bevaren rivier en bevoorrade Cairo, de
2de grootste stad van het rijk. Ook de Eufraat was een bevaarbare rivier. Maar er waren vijandige
volkeren die de handel stoorden. Er waren op het einde van de 17de eeuw militaire ingrepen nodig.
Ook de Danube was een bevaarbare rivier maar enkel tot aan de ‘iron gates’. Daarboven was de
rivier niet meer bevaarbaar.125 In de Middellandse Zee werd er vooral graan geproduceerd en
verhandeld. Rond de Rode Zee en de Perzische golf waren specerijen de belangrijkste goederen. En
rond de Zwarte Zee zijn vooral graan en werkhout belangrijke handelsproducten (zie bijlage 3). Deze
opdeling is vooral duidelijk in het begin van de 17de eeuw. Naar het einde van de 18de eeuw toe, zal er
een toename zijn van grondstoffen zoals katoen en Tabac (zie bijlage 4).
a) De binnenlandse handel
De regionale Ottomaanse handel werd tot in 1960 niet in beschouwing genomen. Boeren waren
echter geïntegreerd in het marktsysteem. De binnenlandse handel was zeker niet te verwaarlozen en
leidde tot een sociale differentiatie en een accumulatie van kapitaal. Door de uitgestrektheid van het
rijk had de binnenlandse handel zelfs een groter aandeel dan de internationale handel. Een groot
aandeel van de binnenlandse handel vond plaats op dorpsmarkten. Tot de 16de eeuw dienden deze
markten, voor de boeren, om geld te innen, wat ze dan aan de belastingen konden geven. Vanaf
1560 begonnen er echter meer markten op te duiken. Dit duidt op een groeiende lokale handel. De
problemen en populatieveranderingen van begin 17de eeuw lijden tot een verdwijnen van veel van
deze rurale markten. Evliya çelebi schreef echter dat in 1671 de bevolking van afgelegen gebieden de
namen van de dagen niet wisten, maar ze onderscheidden aan de hand van markten in de buurt. Dit
duidt op een herleving van de rurale markten. Deze markten werden vooral voorzien van agrarische
125
INALCIK (H.) en QUATAERT (D.) eds., op. cit., pp. 483-484
46
producten en producten van rurale industrie.126 Deze markten maakten ook deel uit van de
interregionale handel. Op het einde van de 17de eeuw spelen de markten een minder grote rol in de
interregionale handel. In de 18de eeuw waren ze vooral handig voor het verspreiden van
geïmporteerde gefabriceerde goederen.
Niet enkel agrarische producten en producten van rurale industrie werden in de binnenlandse handel
verhandeld. Ook luxeproducten of regionale producten werden over het hele rijk verspreid. Koffie uit
Yemen werd vanuit Cairo over het hele rijk verspreid. De geweven stoffen uit Syrië, en de shashiya
(zie bijlage 2) waren niet meer in trek bij de Europeanen maar wel nog in het rijk zelf.127 Jaarlijks
reisden er nog vier karavanen tussen Istanbul en Aleppo. Er was ook een intensieve driehoekshandel
tussen Istanbul, Edirne en Bursa. De binnenlandse handel was een zeer intensieve handel, dit zal
worden geïllustreerd met een aantal voorbeelden. Aleppo verdeelde de geweven zijde van Bursa,
Tokat en amasya naar Syrië en Egypte. Syrië zond tabak, fruit, rauwe zijde en katoen naar Egypte en
kreeg koffie ervoor in ruil. Syrië verhandelde deze goederen ook met Anatolië en daar kregen ze
textiel voor in de plaats .128 Wat opvallend is, is dat de binnenlandse handel bijna altijd geleid werd
door Moslims. We zullen zien dat dit in de internationale handel niet zo is. In de 18 de eeuw
veranderde er niet zo veel. De belangrijkste verandering was dat scheepsvaart tussen Ottomaanse
havensteden verzorgd werd door buitenlandse schepen, voornamelijk Franse schepen.
Één van de belangrijkste zaken van de binnenlandse handel was het leveren van voldoende voedsel
aan de grote steden. De overheid keek hierop streng toe. De overheid hief zelfs exportverboden op
bepaalde producten zoals graan en katoen. De bevoorrading van Istanbul was vooral belangrijk
omdat hier de zetel van de centrale macht was gevestigd en men wou absoluut geen opstanden.
Faroqhi stelt het zo: “Within the Ottoman Borders, all goods that were not needed for the
consumption of the producing areas could not be sold inter-regionally before the needs of the capital
had been met”129. Tussen 1755 en 1762 werd er volgens Faroqhi jaarlijks 140,800 ton graan
ingevoerd in Istanbul. Het meeste graan kwam vanuit de Zwarte Zee regio en de Balkan, maar bij
schaarste kwam het ook vanuit andere provincies. Het graan dat naar Istanbul verscheept werd,
werd vaak aan administratieve prijzen aangekocht. Hierdoor hield de overheid de prijzen van graan
in de hoofdstad onder controle. Dorpen langs de Marmara Zee zorgden voor vers fruit. Olijven
kwamen van Edremit en Ayvalik. Verse druiven kwamen van wijngaarden bij Üsküdar. Rozijnen
126
INALCIK (H.) en QUATAERT (D.) eds., op. cit., pp. 489-493
HOURANI (A.), een geschiedenis van de Arabische volkeren, Amsterdam, Contact, 1991, p. 249
128
INALCIK (H.) en QUATAERT (D.) eds., An economic and social history of the Ottoman empire, Cambridge,
Cambridge university press, 1999, vol. 2, p. 730
129
FAROGHI (S.) en DEGUILHEM (R.), Crafts and craftsme of the Middle East: fashioning the individual in the
Muslim Mediterranean, Londen, I.B. Tauris, 2005, p. 153
127
47
kwamen uit de regio van Aydin. Er werden ook grote hoeveelheden schapen verscheept naar
Istanbul.130
De binnenlandse handel was zeker niet verwaarloosbaar. Hij zorgde voor veel vitaliteit in het rijk en
de staat kon er inkomsten uit accumuleren. De laatste jaren is er al veel onderzoek naar gevoerd
maar er zijn nog veel mogelijkheden voor verder onderzoek. De strubbelingen van begin 17 de eeuw
hadden een negatief effect op de handel. Deze herstelde zich echter weer doorheen de eeuw en
bleef belangrijk doorheen de 18de eeuw. Het feit dat het Ottomaanse Rijk een gezonde binnenlandse
handel had, toont dat de economie van het rijk veerkracht had. Het was voor lang niet alles
afhankelijk van Europa.
b) De internationale handel
Dit hoofdstuk is te kort om alle aspecten van de internationale handel van het Ottomaanse Rijk te
bespreken. Daarom zal dit hier beperkt worden tot de specerijen- en koffiehandel via Cairo en de
veranderende verhouding met de Europeanen. Het is opvallend dat de internationale handel
voornamelijk
door
niet-moslims
werd
gevoerd.
Het
waren
vooral
buitenlanders
en
minderheidsgroepen, zoals de Joden en Armeniërs, die zich er mee bezig hielden. Zij bouwden
enorme handelsnetwerken uit waardoor de handel vlotter verliep.131
Gedurende eeuwen was de Indische Oceaan de belangrijkste plaats in de wereldhandel, ook al was
de wereld polycentrisch.132 De Islamitische wereld versperde Europa de toegang tot deze
rijkdommen. De specerijenhandel door Egypte (op dit moment nog het Mamlukkenrijk) zorgde dat
de veel gevraagde specerijen Europa bereikten. Dit was echter een enorm dure onderneming.
Hierdoor begonnen de Europeanen op het einde van de 15de eeuw naar nieuwe routes te zoeken.
Oorspronkelijk hadden de ontdekkingstochten een kruisvaardermotief. De Europeanen wilden
Mekka veroveren en het daarna inruilen voor Jeruzalem. Het minder sterke Mamlukken rijk kwam zo
zwaar onder druk te staan. In 1517 werd het daarom ingenomen door de Ottomanen. De Ottomanen
consolideerden hun controle over Egypte, Mekka, de Rode Zee en de Perzische Golf.133 De
aanwezigheid van de Portugezen in de Indische Oceaan zorgde niet voor het einde van de
specerijenhandel. Er was nog altijd een grote vraag in het rijk zelf en ook de Venetianen bleven
130
INALCIK (H.) en QUATAERT (D.) eds., An economic and social history of the Ottoman empire, Cambridge
university press, 1999, vol. 2, p. 493
131
INALCIK (H.) en QUATAERT (D.) eds., op. cit., pp. 517-519
132
MARKS (R.), op. cit., p. 35
133
HAMDANI (A.), “Ottoman response to the discovery of America and the new route to India” in: Journal of
the american oriental society, 1981, vol. 101, Issue 3, p. 323
48
vragende partij. Voor de Ottomanen was het ook een winstgevende handel.134 Pas in de 17de eeuw,
wanneer de Nederlanders de specerijeneilanden veroveren, droogt de handel verder op. De
handelaars in Cairo konden deze tegenslag opvangen door koffie uit Yemen te verhandelen. Deze
koffie was vooral voor het rijk zelf bedoeld want koffie kwam pas later in trek bij de Europeanen.
Het contact met de Europeanen verliep aan de hand van capitulaties. Dit waren verdragen die
afgesloten werden vanaf de 16de eeuw met Venetië, Frankrijk, Engeland en Nederland. Deze
verdragen hielden in dat de Europeanen mochten handel drijven in Ottomaanse havens met hun
eigen schepen. De capitulaties hielden ook in dat de handelaars van die Europese landen berecht
mochten worden in hun eigen rechtssysteem. Normaal gezien zegt het islamitisch recht dat er altijd
oorlog moet zijn met de ongelovigen, en enkel korte vrede is toegelaten. Maar de capitulaties
betekenden onrechtstreeks langere vredesperiodes. De Sultan had echter de macht om deze
verdragen te schenden als hij wilde. De piraterij van Algiers en Tunis kan hierbinnen gezien
worden.135 In hoofdstuk vier zal er dieper worden ingegaan op deze capitulaties met de verschillende
Westerse mogendheden.
Venetië handelde al van oudsher met het Ottomaanse Rijk. Ze deden dit om specerijen naar Europa
te vervoeren. Ze verloren hun belangrijke rol in de 17de eeuw aan de Engelsen. De Engelsen
verschijnen op het toneel in de laatste decennia van de 16de eeuw. Zij waren doorheen de 17de eeuw
het sterkst vertegenwoordigd in het rijk. De Fransen hadden sinds de 16de eeuw een alliantie met de
Ottomanen. De handel verliep hoofdzakelijk met Marseille. De economische moeilijkheden in de 2de
helft van de 17de eeuw zorgden voor een achteruitgang van de handel met het Ottomaanse Rijk. In de
18de eeuw waren ze echter de grootste vertegenwoordigers binnen het Rijk. De Nederlanders hadden
ook een alliantie met de Ottomanen. Hun handelsvolume met de Levant was wel niet enorm groot.
Izmir was de uitverkoren haven van de Nederlanders.136 Dit zal ook blijken uit de bronnen doordat de
meeste schepen die vernoemd worden in Izmir aanleggen.
Volgens Faroqhi en Braudel is een rijk een wereldeconomie als het volledig onafhankelijk is en enkel
luxegoederen verhandelt. Dit is echter niet volledig toepasbaar op het Ottomaanse Rijk. Het
Ottomaanse Rijk was niet afhankelijk van Europa voor dagelijkse producten. Er werd genoeg graan
geproduceerd, dagelijkse kledij, ijzer, koper… Ook voor wapens was het Rijk zelfvoorzienend, al
134
CASALE (G.), “the Ottoman administration of the spice trade in the sixteenth-century Red Sea and Persian
Gulf”, in: Journal of the economic and social history of the orient, 2006, vol. 49, Issue 2, p. 173
135
INALCIK (H.) en QUATAERT (D.) eds., An economic and social history of the Ottoman empire, Cambridge,
Cambridge university press, 1999, vol. 2, pp. 480-483
136
INALCIK (H.) en QUATAERT (D.) eds., op. cit., pp. 520-525
49
apprecieerden ze wel tin uit Engeland.137 In de 17de eeuw was er wel al import vanuit Europa maar
het was niet groot genoeg om het volledige Ottomaanse Rijk afhankelijk te maken. Er waren wel
regionale verschillen. Op sommige plaatsen was de import noodzakelijk. Er kan dus gezegd worden
dat de economie van het Ottomaanse Rijk zich kon handhaven naast die van Europa.138 Dit komt
enerzijds doordat er, in de 17de eeuw, een depressie was in Europa. Maar ook doordat de Ottomanen
nog genoeg militaire kracht hadden om de Europeanen geen ongelimiteerde toegang te verschaffen.
Ottomaanse handelaars hadden een efficiënt handelsnetwerk uitgebouwd waarbij Europese
handelaars gewoon concurrenten waren. De Europeanen konden het niet overnemen.139 In de 18de
eeuw gaat dit echter veranderen. Vanaf dan verzwakte het Ottomaanse Rijk verder, waardoor de
Europeanen meer invloed kregen. Ze vonden er een afzetmarkt voor goedkope afgewerkte
producten en ze konden er grondstoffen aankopen.
De internationale handel was een belangrijke handel. De specerijenroute bleef bestaan tot in de 17de
eeuw. Pas daarna kregen de Europeanen er de bovenhand in. Ook in de rechtstreekse handel tussen
het Ottomaanse Rijk en Europa was het rijk sterk genoeg om zich te handhaven. Pas in de 2de helft
van de 18de eeuw moest het rijk buigen voor de Europese suprematie. Dit kwam voornamelijk door
de technologische vernieuwingen waar de Ottomanen niet tegenop konden.
4. Conclusie
De economie van het Ottomaanse Rijk was doorheen de 17de eeuw nog altijd een sterke economie.
De problemen die er waren kwamen door interne zaken en waren niet veroorzaakt door Europa. Het
is pas in de 2de helft van de 18de eeuw dat de handel tussen Europa en het Ottomaanse Rijk een
koloniaal karakter zal krijgen. In de 17de eeuw en het begin van de 18de eeuw was de handel het
reëxporteren van luxegoederen en geproduceerde Ottomaanse goederen. Op het einde van de 18de
eeuw was deze handel geëvolueerd naar het exporteren van ongeproduceerde Ottomaanse
surplusen. Deze veranderde houding kan ook gezien worden in de landbouw en de ambachten. In de
17de eeuw bestond de landbouw voornamelijk uit kleine boerenfamilies die voor hun eigen gebruik
produceerden en hun surplus verkochten om de steden te voeden. In de 18de eeuw werd de
landbouw meer marktgericht en produceerde meer tabak, katoen en andere gewassen. Ook
ambachten bleven sterk aanwezig tot rond 1760. Het is dus een misvatting dat de Europeanen de
wereld overheersten na hun ontdekkingstochten. De ontdekking van de kaaproute had initieel tot
gevolg dat er een concurrent bijgekomen was. Het was pas later, in de 17de eeuw, dat de
137
FAROQHI (S.), The ottoman empire and the World around it, Londen, I.B. Tauris, 2006, p. 14
INALCIK (H.) en QUATAERT (D.) eds., An economic and social history of the Ottoman empire, Cambridge,
Cambridge university press, 1999, vol. 2, p. 480
139
INALCIK (H.) en QUATAERT (D.) eds., op. cit., p. 480
138
50
specerijenhandel opdroogde. Zelfs dit was voor de Ottomaanse economie nog niet zo een ramp
doordat de koffiehandel, vanuit Yemen, toen opbloeide. Toch ging het belang van de Ottomanen in
de internationale handel hierdoor achteruit. Zelf hechtten de Ottomanen daar oorspronkelijk weinig
belang aan omdat de binnenlandse handel bleef bestaan en er genoeg belastingen konden worden
geïnd.
Er kan besloten worden dat aan het begin van de 17de eeuw, de Ottomanen nog een sterke
onafhankelijke economie hadden. Ze waren een interessante handelspartner voor de luxeproducten
die de Ottomanen nog altijd hadden. Doorheen de twee daarop volgende eeuwen veranderde dit
echter drastisch. Op het einde van de 18de eeuw was de economie veranderd in een afhankelijke
handelspartner van het beginnend industrieel Europa. De Europeanen voerden vooral handel om
grondstoffen te verkrijgen en een afzetmarkt te hebben. Dit wil dus zeggen dat het recente
onderzoek de ‘California school’ steunt in hun bevindingen.
51
Hoofdstuk 4: De ontwikkelingen van de capitulaties
De vorige hoofdstukken geven een algemeen politiek en economisch kader, waarbinnen de
diplomatieke relaties tussen Nederland en het Ottomaanse Rijk te situeren zijn. In dit hoofdstuk zal
er dieper worden ingegaan op de feitelijke diplomatieke relaties tussen beide landen. De relatie
tussen het Ottomaanse Rijk en hun buitenlandse handelspartners werd geregeld aan de hand van
capitulaties. Dit waren officiële documenten waarin de rechten en privileges van de buitenlanders
stonden opgetekend. Het Islamitisch recht zegt echter dat er altijd oorlog moet zijn met de
ongelovigen en er maar kortstondige vrede mag zijn140. De capitulaties betekenen echter
onrechtstreeks dat er voor een langere periode vrede is met ongelovigen. Om de verregaande
capitulaties, die de Nederlanders in 1612 verkregen, te begrijpen moet er rekening gehouden
worden met de ontwikkelingen doorheen de tijd. In dit hoofdstuk zal er onderzocht worden hoe deze
capitulaties tot stand zijn gekomen. Welke geschiedenis en evoluties gingen er vooraf? Om deze
evoluties in de capitulaties te onderzoeken moet er worden gekeken naar de andere buitenlandse
naties die nog voor de Nederlanders, capitulaties verkregen hebben. De meest belangrijke Westerse
naties in deze samenhang zijn de Venetianen, de Fransen en de Engelsen. Wat was de oorsprong van
de capitulaties? Welke rechten verkregen de naties in het begin? En hoe hebben zij hun privileges
kunnen vergroten? Er zal ten slotte ook kortstondig stil worden gestaan bij de diplomatieke relaties
tussen het Ottomaanse Rijk en de Westerse naties. Hoe evolueerden deze doorheen de tijd? En
welke naties waren de belangrijkste tijdens bepaalde periodes? Dit hoofdstuk zal bijgevolg een
langere tijdspanne behandelen dan de twee eeuwen die centraal staan in het onderzoek. De relatie
tussen het Ottomaanse Rijk en Nederland zal hier nog niet uitvoerig aan bod komen omdat dit in een
later hoofdstuk zal gebeuren.
1. De voorlopers
Vooraleer de eerste feitelijke capitulatie aan een Europese natie werd verleend, aan de Venetianen
in 1482, was er al een uitgebreide diplomatieke traditie aanwezig. Deze diplomatieke traditie gaat
terug tot de Renaissance. De Ottomanen hebben veel overgenomen van hun voorgangers, de
Mamlukken, de Byzantijnen en de Seldjoeken. Het is dus belangrijk om eerst even naar de voorlopers
van de capitulaties te kijken.
Tijdens de Renaissance hield de diplomatie in dat men ‘kolonies’ stichtte in buitenlandse steden.
Zulke etablissementen hielden vaak een ‘nationale’ kerk in en een eigen gerechtshof voor de leden
van de gemeenschap. Het had ook recht op interne autonomie en zelfbestuur door het nationale
140
FAROQHI (S.), MCGOWAN (B.), QUATAERT (D.) and PAMUK (S.), An economic and social history of the
Ottoman empire, 1600-1914, Cambridge, Cambridge university press, 1994, vol. 2, p. 481
52
hoofd van de instelling, die de functie van consul had. De Byzantijnse keizer had de Ottomanen - in
1391 - het recht gegeven om zo een kolonie op te richten in Constantinopel. Traditioneel werden
zulke verdragen, met Westerse staten, capitulaties genoemd141. De Ottomanen zullen deze benaming
verder gebruiken. De Fatimiden en de Mamlukken zijn de eersten die actief een systeem van
commerciële en politieke privileges gaan uitwerken om zo internationale handel aan te trekken. De
Fatimiden gaven al in 1149 een eerste set van privileges aan Pisa. Dit document werd later gezien als
de eerste capitulatie. Wanneer er een Ottomaanse capitulatie naast dit document wordt gelegd zijn
de overeenkomsten treffend. Hiermee kan aangetoond worden dat de bestaande tradities inderdaad
werden verder gezet. De Mamlukken onderhielden uitgebreide diplomatieke relaties met de
Europese staten. Er zijn bewijzen dat op het einde van de 14de eeuw, heel wat Europese staten een
‘kolonie’ hadden in Caïro142. Deze gemeenschappen, zowel in het Byzantijnse als in het
Mamlukkenrijk, bleven vaak onder Ottomaanse heerschappij verder bestaan.
In de Ottomaanse diplomatie moet er een onderscheid gemaakt worden tussen capitulaties en
vredesonderhandelingen. Het grote verschil is dat de capitulaties eenzijdige documenten waren die
de Ottomanen opstelden. De vredesonderhandelingen werden echter opgesteld door beide partijen.
De capitulaties kunnen daarnaast ook nog eens opgesplitst worden in twee verschillende vormen.
Capitulaties werden zowel gegeven aan staten die tribuut betaalden aan de Ottomanen als ook aan
onafhankelijke soevereine staten.
De staten die tribuut betaalden aan de Ottomanen waren voornamelijk stadsstaten. De Ottomanen
gaven capitulaties aan hen maar ze hadden een dubbele agenda. Het was vaak de bedoeling van de
Ottomanen om deze stadsstaten te annexeren bij het Ottomaanse gebied. Enkele voorbeelden
daarvan zijn Ragusa (tegenwoordig Dubrovnik), Galata, Chios en Naxos. Ragusa had een eerste
capitulatie verkregen in 1430. Hierdoor verkregen de handelaars van Ragusa het privilege van
vrijheid en gratis handelsverkeer en handel in de Ottomaanse gebieden. Oorspronkelijk moest
Ragusa nog geen tribuut betalen, maar dit volgde al snel. Na 1458 werden ze gezien als een
tribuutplichtige republiek die deel uitmaakte van het Ottomaanse Rijk. Ze hadden wel nog intern
zelfbestuur. Theoretisch heeft Ragusa nooit deel uitgemaakt van het Ottomaanse Rijk maar in de
praktijk wel143. De capitulaties van Ragusa, die doorheen de eeuwen zijn opgesteld, zijn een mooi
voorbeeld van de eerste soort capitulaties. Naxos is een voorbeeld waarbij de Ottomanen het eiland,
141
DE GROOT (A.H.), The netherlands and turkey; four hundred years of political, economical, social and cultural
relations, Istanbul, The Isis press, 2009, p. 97
142
DE GROOT (A.H.), op. cit., p. 98
143
DE GROOT (A.H.), op. cit., pp. 101-103
53
naar verloop van tijd, wel volledig hebben geïncorporeerd in het Rijk. Het aanstellen van een kadi
symboliseerde dit. De aparte gemeenschappen op het eiland hadden wel nog eigen privileges144.
Dit alles maakt duidelijk dat de Ottomanen konden steunen op een rijke diplomatieke traditie. Ze
bouwden verder op de bestaande diplomatieke tradities van hun voorgangers en konden zelf
ervaring op doen door diplomatieke relaties aan te gaan met kleinere stadsstaten en eilanden. Vaak
kwam dit dan wel neer op een incorporatie in het rijk, al bleven de staten in kwestie vaak wel
privileges bezitten.
2. De diplomatieke relaties met Venetië
Venetië staat, doorheen de eeuwen, bekend als een belangrijke handelsstad. Er bestond een
intensieve handel tussen het Ottomaanse Rijk en Venetië die terug gaat tot de kruistochten. Bij de
vierde kruistocht, in 1204, verkreeg Venetië een aantal eilanden en andere domeinen. Hierdoor
werden ze een directe buur en handelspartner van het Byzantijnse rijk en later van de Ottomanen145.
Venetië was vooral actief in de specerijenhandel. Het was vooral de handel met Egypte die daarbij
belangrijk was. In 1238 verkregen de Venetianen hun eerste capitulatie van Ayyubiden - de
toenmalige heersers van Egypte -. De capitulaties hielden extensieve privileges aan de Venetianen in,
onder andere het recht om een consul te plaatsen in Alexandrië. In 1303 werd deze capitulatie
herhaald146.
De vele gebieden die Venetië had veroverd, doorheen de kruistochten, zorgden ervoor dat hun
relatie met het Ottomaanse Rijk een tributaal karakter had. Maar aan de andere kant was Venetië
een Europese mogendheid die de uitbreiding van het Ottomaanse Rijk in de weg stond147. Er was dus
overeenkomst maar ook vijandigheid. Deze vijandigheid heeft tot vele oorlogen geleid. Deze
oorlogen leidden tot vredesverdragen die door de beide partijen onderhandeld werden. Ook al ligt
de nadruk in dit hoofdstuk niet op de vredesverdragen maar op capitulaties, toch zullen deze kort
worden besproken. Deze vredesverdragen tussen het Ottomaanse Rijk en Venetië zijn namelijk de
voorlopers van de capitulaties. Het eerste vredesverdrag dateert van 1408 of 1409. De Ottomanen
garanderen erin dat ze het Venetiaanse territorium niet gaan aanvallen en in ruil daarvoor willen ze
tribuut ontvangen van de Albanese territoria die Venetië in zijn bezit had. In 1479 werd er een nieuw
vredesverdrag afgesloten, na een conflict over de Morea. Dit verdrag gaf Venetië het recht om een
ambassadeur, de Venetianen noemden hem bailo, te sturen naar Istanbul en daar te resideren. Hij
werd het hoofd van de Venetiaanse gemeenschap in het Ottomaanse Rijk. Venetië kreeg ook het
144
DE GROOT (A.H.), op. cit., pp. 106-108
FAROQHI (S.), The ottoman empire and the World around it, Londen, I.B. Tauris, 2006, p. 140
146
DE GROOT (A.H.), op. cit., p. 98
147
DE GROOT (A.H.), op. cit., p. 109
145
54
recht om alle buitenlanders, die het Ottomaanse Rijk onder de vlag van de heilige Marcus binnen
kwamen, te beschermen. In 1482 werd door Sultan Beyazid II de eerste echte capitulatie aan Venetië
gegeven148.
De capitulatie van 1482 hield al heel wat privileges in (zie bijlag 5). Deze privileges zullen de basis
vormen voor de latere capitulaties van Venetië en van de andere Europese landen. Het is wel
opvallend dat de capitulatie nog altijd geschreven is in de vorm van een vredesverdrag. Daarom geeft
dit document een goed idee over de complexiteit van de capitulaties. Het zijn bevestigingen van
voorbije vredesverdragen maar toch is het een eenzijdig document dat privileges en vredevolle
relaties aangeeft. Een belangrijk keerpunt voor de geschiedenis van de capitulaties is wanneer de
Ottomanen het Mamlukkenrijk in 1517 veroveren. Venetië haast zich hier om hun handel met Egypte
te vrijwaren. Ze zijn hiervoor bereid om een pak meer tribuut te betalen. De capitulatie wordt nog
altijd bilateraal onderhandeld, al is zij tegen dan al in de praktijk een eenzijdig document149.
Het feit dat er een capitulatie tussen de twee naties bestond wil niet zeggen dat er nooit meer oorlog
was tussen de twee. De Ottomanen breidden hun gebied uit en incorporeerden langzaam aan alle
gebieden van Venetië die tribuut betaalden. In 1669 viel Kreta, het laatste eiland van Venetië, in de
handen van de Ottomanen. Toch hadden de Venetianen nog enkele eigendommen op de Ionische
eilanden en langs de Dalmatiaanse kust150. Ondanks de vele oorlogen blijft er intensief
handelsverkeer bestaan. Oorlogen waren wel absoluut niet goed voor de handel, de Nederlandse
ambassadeurs vermelden dit ook meermaals in hun brieven (zie hoofdstuk 7). Wanneer er oorlog
was moesten alle Venetianen het Ottomaanse Rijk verlaten. Ze moesten dan aan de hand van
tussenpersonen handel drijven, bijvoorbeeld op Habsburgse of Franse schepen. Dit was uiteraard
nadelig voor de handel, waardoor Venetië probeerde de oorlogen altijd zo kort mogelijk te
houden151. Na iedere oorlog werd er een nieuwe capitulatie opgesteld. Vaak greep die terug naar de
vorige en voegde er dan een aantal zaken aan toe.
De belangrijkste handel - voor de Venetianen - was de specerijenhandel. Ze voorzagen Europa van de
veel gevraagde specerijen. Deze specerijen kwamen vanuit de Indische Oceaan, via de Rode Zee en
langs karavaanroutes naar Cairo. Venetiaanse handelaars kochten de specerijen in Alexandria en
vervoerden die dan naar Europa. Toen de Portugezen de kaaproute ontdekten kwam deze handel
echter in het gedrang. De specerijenhandel via Egypte overleefde de crisis en bleef voort bestaan.
Het is pas wanneer de Nederlanders de specerijeneilanden veroveren in 1600 dat de
148
DE GROOT (A.H.), op. cit., p. 110
DE GROOT (A.H.), op. cit., p. 113
150
FAROQHI (S.), the ottoman empire and the world around it, Londen, I.B. Tauris, 2006, p. 140
151
FAROQHI (S.), the ottoman empire and the world around it, Londen, I.B. Tauris, 2006, p. 141
149
55
specerijenhandel via Egypte echt opdroogt. De handelaars van Egypte konden deze crisis opvangen
door koffie te verhandelen. De handelaars van Venetië konden dit echter niet want koffie was nog
niet in trek in Europa. Wanneer koffie wel in trek kwam, waren het vooral de Engelsen die het
verscheepten. Venetië probeerden zijn verlies nog tegen te gaan door wol te exporteren. Dit was
echter een heel beconcurreerde markt waar ook de Engelsen en Fransen sterk mee bezig waren.
Daar kwam dan nog eens bij dat er in Venetië houtschaarste was, waardoor er niet genoeg schepen
meer gebouwd konden worden. Venetië had wel een sterk uitgebreid netwerk van consuls in alle
plaatsen waar ze handel dreven maar ook dit kon de achteruitgang enkel vertragen, niet stoppen152.
Er bestaat geen consensus over het exacte tijdstip waarneer Venetië uitgeteld was als
handelspartner. Faroqhi stelt dat Venetië nog veel handel dreef tot in het eerste kwart van de 17de
eeuw153. Agoston en Masters stellen daarentegen dat Venetië al uitgeteld was voor de 17de eeuw154.
Dallam plakt er zelfs een exacte datum op. Volgens hem eindigt de bevoorrechte positie van Venetië
in 1575 omdat er dan een ongeluk gebeurde met een Venetiaans schip dat goederen naar Engeland
vervoerde. Dit ongeluk zorgde ervoor dat de Venetianen geen goederen meer wilden vervoeren naar
Engeland. Hierdoor gaan de handelaars van Engeland zelf beginnen handel te drijven op de Levant.
Zo gaan ze langzaam aan Venetië wegconcurreren155. Er kan dus algemeen gesteld worden dat rond
het begin van de 17de eeuw, de Venetiaanse handel sterk achteruit ging.
Venetië en Genua waren van in de Middeleeuwen de handelsbrug tussen het Oosten en het westen.
Ze zorgden ervoor dat de gewilde specerijen Europa bereikten. Hierdoor komt het dat Venetië
traditioneel een belangrijke handelspartner was van de Ottomanen. Bij het bestuderen van
capitulaties mogen de relaties tussen deze twee landen dan ook niet uit het oog verloren worden.
Alexander de Groot stelt dat de relatie tussen de twee landen aan de basis ligt van het systeem van
de capitulaties: “The Ottoman sultan and the Republic of Saint Mark created the system and the
definitive form, if not the principle, of the capitulatory relations between the Islamic Ottoman state
and the non-Muslim west.”156 De eerste capitulaties van Venetië staan dus aan de basis van alle
latere capitulaties van de Europese landen. Alexander de Groot verwoordt het als volgt: “The
development of the capitulations of Venice forms a model for the other western powers, which
separately entered into such relations with the Sublime Porte during the 16th and 17th century. […]
152
FAROQHI (S.), MCGOWAN (B.), QUATAERT (D.) and PAMUK (S.), An economic and social history of the
Ottoman empire, 1600-1914, Cambridge, Cambridge university press, 1994, vol. 2, pp. 520-521
153
FAROQHI (S.), MCGOWAN (B.), QUATAERT (D.) and PAMUK (S.), An economic and social history of the
Ottoman empire, 1600-1914, Cambridge, Cambridge university press, 1994, vol. 2, p. 521
154
AGOSTON (G.) en MASTERS (B.), encyclopedia of the Ottoman Empire, New York, Facts on File, 2009, p. 375
155
DALLAM (T.), early voyages in the levant: with some account of the Levant Company of Turkey merchants,
New York, Franklin, 1964, p. VI
156
DE GROOT (A.H.), op. cit., p. 117
56
all sought to obtain privileges from the Grand Signor similar to those granted to their old competitor
and precursor, the Republic of Venice.”157 Wanneer de specerijenhandel opdroogt zal het belang van
Venetië afnemen. Venetië probeerde dit nog tegen te gaan door hun goed uitgebouwd netwerk van
consuls en een poging om wol te verkopen maar het mocht niet baten. Tijdens de 17de eeuw was
Venetië niet meer de belangrijkste handelspartner van het Ottomaanse Rijk.
3. De diplomatieke relaties met Frankrijk
Frankrijk had geen gemeenschappelijke grens met het Ottomaanse Rijk en had geen gebieden die
tribuut moesten betalen aan de Ottomanen. Dit zorgde voor een nieuw stadium in de geschiedenis
van de capitulaties, want in de capitulaties met Venetië werden altijd het tribuut en de grenzen
besproken. Frankrijk had wel een gelijkaardige politieke en economische belangstelling in het
Ottomaanse Rijk. Daarom zocht Frankrijk een soortgelijke relatie met het Ottomaanse Rijk. Ze deden
dit voor de andere Europese naties.
De Fransen voerden al vroeg handel met Egypte. In 1332 en 1334 is er al sprake van handelaars uit
Marseille in Alexandrië. Tegen die tijd was er blijkbaar ook al een consul van de ‘Franken’ of van de
‘Fransen en hun pelgrims’ aanwezig in Alexandrië. Rond 1430 was er een bloeiperiode voor de Franse
handel in de Levant. Jacques Coeur was hierbij een spilfiguur. Hij speelde een belangrijke rol in het
organiseren van handel tussen het Oosten en Montpellier. Zowel in 1507 als in 1512 werd er een
capitulatie verleend aan de Fransen door de Sultan van de Mamlukken. Daarin staat het privilege dat
de Franse handelaars zich mochten vestigen in Alexandrië158. Wanneer Egypte wordt veroverd door
de Ottomanen in 1517, gaat Selim I de capitulaties en privileges van de Fransen erkennen en
hernieuwen. Dit is heel uitzonderlijk want op dit moment is er nog geen formele diplomatieke relatie
tussen de twee landen. Er is ook nog geen ambassadeur in Istanbul. De capitulatie van 1517 gaat dus
enkel over de bestaande handelsrelaties tussen Frankrijk en Egypte.
Wanneer in 1519 Karel V keizer van het Heilig Romeinse Rijk wordt en niet Frans I gaat er voor het
eerst diplomatiek contact worden gezocht met de Ottomanen159. De gezamenlijke vijand, de
Habsburgers, zorgden zo voor een intensivering van de contacten tussen Frankrijk en het
Ottomaanse Rijk. Dit zal in 1569 leidden tot een eerste echte capitulatie. Deze werd door Sultan
Selim II gegeven. Alle privileges die in de Venetiaanse capitulaties staan werden toen ook aan de
Fransen gegeven. Het is echter wel pas in 1581 dat de Fransen het privilege krijgen om diplomatieke
bescherming te bieden aan niet-moslims die onder de Franse vlag varen. Tot deze niet-moslims
157
DE GROOT (A.H.), op. cit., p. 117
DE GROOT (A.H.), op. cit., p. 118
159
ROUILLARD (C.D.), The turk in French history, thought and literature (1520-1660), Parijs, Boivin, p. 106
158
57
behoorden de Venetianen, de Genuezen, de Engelsen, de Portugezen en de Catalanen, om er maar
een paar op te noemen. Het is opvallend dat de Engelsen en Venetianen hier nog tussen staan, want
deze naties hadden tegen dan al zelf een capitulatie. In 1581 kregen de Fransen ook de expliciete
toestemming om in alle plaatsen waar ze een ‘factorij’ hadden, een consulaat te openen.160
Doorheen de eeuwen werd de capitulatie aan de Fransen regelmatig hernieuwd en werden er soms
privileges aan toegevoegd. Opmerkelijk is dat de capitulatie van 1604 enorm veel aandacht kreeg van
de Ottomanen zelf. De capitulatie werd gepubliceerd in de Ottomaanse staatspapieren. Alexander de
Groot heeft een vermoeden waarom dit is gebeurd: “The reality of peaceful lasting relations with
non-Muslim western powers had to be digested within the traditional frame of mind of Ottoman
statesmen.”161 Het is ook opvallend dat na de capitulatie van 1604 alle bilaterale elementen uit de
capitulaties worden gezuiverd. Een ander vernieuwend aspect van de Franse capitulaties is dat een
capitulatie niet altijd meer herhaald werd bij het aantreden van een nieuwe Sultan. De volgende
belangrijke capitulatie werd in 1673 verleend. Hierin wordt gesteld dat de Franse ambassadeur hoger
aangeschreven staat dan de Engelse en de Nederlandse. Hij mag alle buitenlanders zonder capitulatie
beschermen. Ook kwamen er privileges voor de bescherming van ‘Frankische’ monniken. En ten
slotte kregen ze een verlaging van de tariefbelasting van 5% naar 3%. Een privilege dat de Engelsen
en Nederlanders tegen dan al verkregen hadden162.
De Franse handelaars gebruikten de commerciële voordelen nog niet echt gedurende de 16de en
begin 17de eeuw. Dit kwam enerzijds doordat er in de 17de eeuw een economische crisis in Europa
heerste en anderzijds doordat er nog geen interesse was voor de handel. Het was pas na de oorlog
over Kreta, tussen Venetië en de Ottomanen, dat de Franse handelaars geïnteresseerd waren in de
handel. Dit kwam doordat ze tijdens deze oorlog de Venetiaanse handel overnamen163. Het
belangrijkste product dat ze verhandelden was wol. Op het einde van de 18de eeuw kwam deze
handel echter in crisis. De Fransen werden ook gezien als de schippers van de Middellandse Zee. Ze
deden aan karavaanhandel op zee, dit wil zeggen dat ze personen en goederen verscheepten tussen
de verschillende Ottomaanse steden.
De Fransen worden in de algemene literatuur aanzien als de belangrijkste partner van de Ottomanen,
maar ze hadden zeker geen monopolie164. Ze waren in de 18de eeuw wel het sterkst
vertegenwoordigd. Ze kampten echter met een aantal problemen. De ambassadeur die aangesteld
160
DE GROOT (A.H.), op. cit., p. 119
DE GROOT (A.H.), op. cit., p. 120
162
DE GROOT (A.H.), op. cit., p. 122
163
FAROQHI (S.), the ottoman empire and the world around it, Londen, I.B. Tauris, 2006, p. 145
164
FAROQHI (S.), op. cit., p. 147
161
58
werd, was vaak van adellijke afkomst. Het ambt werd vaak verkocht omwille van het prestige dat
daaraan verbonden was. Hij hield zich bijgevolg weinig bezig met de handel of was er gewoon niet
bevoegd voor. De Fransen probeerden daarom een Levant-compagnie op te richten, naar het
voorbeeld van de Engelsen en de Nederlanders. Dit mislukte echter. Daarbij komt nog eens dat
Marseille het monopolie had op de handel met het Ottomaanse Rijk. Alle schepen moesten naar
Marseille gaan en zich daar registreren165. Na de Franse revolutie ging het belang van de Franse
handelaars sterk achteruit. De Duitsers begonnen de plaats van de Fransen in te nemen en
Ottomaanse Grieken zorgden voor de meeste schepen voor de handel tussen de Ottomaanse havens.
Het is belangrijk om te beseffen dat zelfs op het hoogte punt van de Levant handel, deze maar goed
was voor 7,5% van de Franse externe handel166.
De diplomatieke relatie tussen Frankrijk en het Ottomaanse Rijk is een volgende stap in het systeem
van de capitulaties. Alexander de Groot verwoord het als volgt: “The fact that the French
capitulations are the First to contain the clause that all privileges granted before to Venice are
deemed to be included, marked the beginning of the development of the capitulatory system as
such.”167 De diplomatieke relatie tussen Frankrijk en het Ottomaanse Rijk heeft een aantal nieuwe
zaken geïntroduceerd in de capitulaties. Het feit dat men geen buurland meer moest zijn was een
belangrijke stap vooruit. De Fransen hadden ook veel andere buitenlanders onder hun bescherming
staan. Dit maakte van hen een belangrijke speler. Daarbij kwam nog eens dat de Franse schepen - in
de 18de eeuw - niet meer weg te denken waren uit de Middellandse Zee. De handel en de karavanen
maakten van hen een grote concurrent voor de andere naties. Na de Franse revolutie verminderde
hun aandeel echter drastisch.
4. De diplomatieke relaties met Engeland
In de tweede helft van de 16de eeuw begonnen de Engelse handelaars meer en meer handel te
drijven met het Ottomaanse Rijk. Het voordeel van de Engelse handelaars was dat Engeland nooit in
oorlog lag met het Ottomaanse Rijk168. Hun handelsactiviteiten werden dus nooit onderbroken of
beperkt. Engeland en het Ottomaanse Rijk hadden ook een gemeenschappelijke vijand, de Spaanse
Habsburgers. Hierdoor komt het dat de Sultan in 1579 een brief liet schrijven naar koningin Elizabeth
165
FAROQHI (S.), MCGOWAN (B.), QUATAERT (D.) and PAMUK (S.), An economic and social history of the
Ottoman empire, 1600-1914, Cambridge, Cambridge university press, 1994, vol. 2, pp. 521-522
166
FAROQHI (S.), MCGOWAN (B.), QUATAERT (D.) and PAMUK (S.), An economic and social history of the
Ottoman empire, 1600-1914, Cambridge, Cambridge university press, 1994, vol. 2, p. 729
167
DE GROOT (A.H.), op. cit., p. 127
168
FAROQHI (S.), MCGOWAN (B.), QUATAERT (D.) and PAMUK (S.), An economic and social history of the
Ottoman empire, 1600-1914, Cambridge, Cambridge university press, 1994, vol. 2, p. 523-524
59
om vriendschappelijke relaties te openen169. Het is zeer uitzonderlijk dat de Ottomanen zelf het
initiatief namen om diplomatieke relaties op te starten. Koningin Elizabeth ging in op de brief door
drie onderhandelaars naar Istanbul te sturen. De reden voor de start van de diplomatieke relaties
moet dus vooral in de politiek gezocht worden. Koningin Elizabeth wilde vooral een alliantie tegen
Spanje. De Ottomanen beloofden dit wel maar het werd nooit uitgevoerd170.
In 1580 werd de eerste capitulatie gegeven aan Engeland. William Harborne, de eerste Engelse
ambassadeur, heeft hiervoor maar een kleine twee jaar moeten lobbyen. Het is uitzonderlijk dat er
twee jaar na het eerste contact al zoveel privileges werden gegeven. Volgens Cook komt dit enerzijds
door de gemeenschappelijke vijand, Spanje, en anderzijds omwille van economische redenen. Het
Ottomaanse Rijk was wel zelfvoorzienend inzake oorlogsmateriaal maar door de vele oorlogen
hadden ze er heel veel nodig. Hierdoor was Engeland een interessante partner want zij konden grote
hoeveelheden tin leveren171. De inhoud van de capitulatie lijkt op die verleend aan Venetië en
Frankrijk in 1569.172
De capitulaties werden vernieuwd en soms aangevuld bij het aantreden van iedere nieuwe Sultan. De
laatste capitulatie die werd gegeven dateert van 1675. Deze capitulatie bleef gelden tot in 1923. Het
was vooral in 1601 dat de Engelsen er enkele belangrijke privileges bij kregen. Het belastingstarief
werd verlaagd van 5% naar 3%. Ze kregen ook de toestemming om Nederlandse handelaars onder
hun bescherming te plaatsen. Om dit te verkrijgen was er een diplomatieke rel geweest tussen de
Franse en de Engelse ambassadeur. Opmerkelijk is dat dit privilege in de capitulatie van 1675 nog
altijd staat opgesomd terwijl Nederland op dat moment zelf al een capitulatie had.173
De Engelsen organiseerden hun Levanthandel op een vernieuwende manier. Er werd een Levant
compagnie opgericht in 1581. Deze compagnie had verregaande bevoegdheden. Zij betaalden de
consuls en de ambassadeurs en konden ze ook verkiezen. Hierdoor waren de meeste ambassadeurs
uitermate geschikt voor hun economische rol174. De Engelsen exporteerden vooral wol naar het
Ottomaanse Rijk. Er was daar grote vraag naar voor de kledij van de gewone mensen. Het
interessantste voor de Engelsen was dat ze dan hun schepen konden vol laden met Iraanse zijde. Dit
was een zeer gegeerd product in de 17de eeuw. De Iraanse zijde die naar Engeland werd verscheept
169
DE GROOT (A.H.), op. cit., p. 123
DALLAM (T.), early voyages in the levant: with some account of the Levant Company of Turkey merchants,
New York, Franklin, 1964, p. VI
171
COOK (M.A.) ed., A history of the Ottoman empire to 1730, Cambridge, Cambridge University press, 1976, p.
124
172
DE GROOT (A.H.), op. cit., p. 123
173
DE GROOT (A.H.), op. cit., p. 124
174
DALLAM (T.), early voyages in the levant: with some account of the Levant Company of Turkey merchants,
New York, Frnaklin, 1964, p. VI
170
60
was niet enkel bedoeld voor de binnenlandse markt. De handelaars verdienden enorme winsten door
de zijde door te verkopen in de Noordwest-Europese landen. Doorheen de 17de eeuw waren de
Engelsen de sterkste handelaars in de Levant175. In het begin van de 18de eeuw begonnen de Fransen
echter enorm veel wol te verschepen naar het Ottomaanse Rijk. Hierdoor werden de Engelsen van de
markt geconcurreerd. Ook de vraag naar zijde was sterk verminderd. Tegen 1720 was het aandeel
van de Levanthandel zo sterk gedaald dat veel factorijen en handelshuizen gesloten werden176.
De Engelsen hadden een aantal fundamentele voordelen. Ze hadden nooit oorlog met de
Ottomanen, er was een gemeenschappelijke vijand, er waren interessante economische voordelen te
halen en de Engelsen konden voortbouwen op een al bestaand diplomatiek systeem. Vooral dit
laatste was belangrijk, de privileges werden hierdoor veel rapper behaald. Het hoogtepunt in de
commerciële relatie lag in de 17de eeuw, vanaf de 18de eeuw moesten ze plaats maken voor Frankrijk.
5. De diplomatieke relaties met Nederland
De Nederlandse capitulaties waren de volgende en laatste stap in het systeem van de capitulaties.
Het initiatief om de relatie tussen de twee landen op te starten lag opnieuw bij het Ottomaanse Rijk.
Ze deden dit met het oog op hun eigen buitenlandse politiek tegen Spanje. De Nederlanders waren
namelijk op dat moment in opstand gekomen tegen de Spanjaarden. Dit zorgde er dan weer voor dat
de Spanjaarden niet hun volledige aandacht konden besteden aan de Middellandse Zee, wat goed
uitkwam voor de Ottomanen. In de capitulatie van 1612 verkrijgen de Nederlanders alle privileges
die de voorgaande Europese naties hadden verzameld. De capitulatie is ook in een grootse stijl
opgeschreven met een persoonlijke eed van de Sultan177. Ze verkregen direct de verminderde
tariefbelasting van 3%, ze mochten direct consuls oprichten bij al hun factorijen en ze verkregen het
recht om op pelgrimstocht naar Jeruzalem te gaan. De Nederlanders kregen een vernieuwing van de
capitulatie in 1634 en 1680. Deze verschilden maar weinig van de capitulatie uit 1612 en voegden
maar weinig toe. Er werd ook geen gewag meer gemaakt van cadeaus die aan de Sultan werden
gegeven. Hiermee verdween dus het laatste element dat verwijst naar een tribuutkarakter.
Op het moment van de eerste capitulatie was er echter een wapenstilstand tussen Nederland en
Spanje (het twaalfjarig bestand). Hierdoor kreeg de eerst Nederlandse ambassadeur, Cornelis Haga,
niet veel aanzien in Istanbul. Hij hield zich voornamelijk bezig met het in goede banen leiden van de
handel. De Levanthandel had maar een klein aandeel binnen de Nederlandse handelsnetwerken. De
Nederlanders kochten er wel zijde, katoen, graan en galappelen maar dit was niet zo veel. Ze
175
FAROQHI (S.), MCGOWAN (B.), QUATAERT (D.) and PAMUK (S.), An economic and social history of the
Ottoman empire, 1600-1914, Cambridge, Cambridge university press, 1994, vol. 2, p. 523-524
176
FAROQHI (S.), the ottoman empire and the world around it, Londen, I.B. Tauris, 2006, p. 148-149
177
DE GROOT (A.H.), op. cit., p. 125-126
61
verkochten er ook specerijen maar deze konden de Ottomanen zelf verkrijgen via de Rode Zee. Het
geven van de capitulaties aan Nederland was dus eerder politiek dan economisch.178
6. Conclusie
Dit hoofdstuk poogde aan te geven dat het capitulatie systeem niet van de ene op de andere dag is
ontstaan. De Ottomanen bouwden voort op de al bestaande tradities van hun voorgangers, de
Byzantijnen en Mamlukken. De onderhandelingen over tribuut hebben een belangrijke bijdrage
geleverd tot de capitulaties. Maar het is de diplomatieke relatie met Venetië die de start
symboliseert van het capitulatiesysteem. Alle andere naties zullen verder bouwen op wat de
Venetianen hadden verworven. De Franse capitulatie is de volgende stap in het systeem. Er kon
vanaf dan een capitulatie gegeven worden aan Europese naties die geen buur waren van het
Ottomaanse Rijk en geen tribuut moesten betalen. De volgende stap in de ontwikkeling gebeurde bij
het geven van de capitulaties aan Engeland en Nederland. Het Ottomaanse Rijk nam hier zelf het
initiatief om relaties aan te knopen. Dit komt voornamelijk omdat Engeland en Nederland beiden
sterke maritieme naties waren en omdat ze beiden vijanden van de Spanjaarden waren. Een
gemeenschappelijke vijand zorgde ervoor dat het geven van privileges bespoedigd werd. Het is
belangrijk om te onthouden dat de economische en politieke gebeurtenissen van de tijd een
belangrijke rol spelen in het uitreiken van capitulaties.
Doorheen de eeuwen hebben de handelspartners elkaar opgevolgd. In de 15de en 16de eeuw waren
de Venetianen de belangrijkste buitenlandse handelaars. Ze stonden in voor de specerijenhandel.
Wanneer deze echter verdwijnt zal het belang van Venetië ook achteruit gaan. In de 17de eeuw
waren het vooral de Engelse handelaars die belangrijk waren. De uitwisseling van Engelse wol tegen
Iraanse zijde was een winstgevende praktijk. Het is belangrijk om op te merken dat ook de
Nederlandse handelaars bijzonder actief waren in de 17de eeuw. In de 18de eeuw gaat de balans
verschuiven ten voordele van de Franse handelaars. De Fransen worden de belangrijkste handelaars
voor wol en andere producten. Ze worden ook gezien als de schippers van de Middellandse Zee. Op
het einde van de 18de eeuw verliezen zij deze rol. De Duitsers en de Griekse Ottomanen nemen het
roer over.
178
FAROQHI (S.), MCGOWAN (B.), QUATAERT (D.) and PAMUK (S.), An economic and social history of the
Ottoman empire, 1600-1914, Cambridge, Cambridge university press, 1994, vol. 2, p. 522-523
62
Hoofdstuk 5: De vroege contacten
In het vorige hoofdstuk wordt er gesproken over de ontwikkelingen van de capitulaties. De
Nederlanden verkregen hun capitulatie in 1612. Deze capitulatie vormt een hoeksteen voor de
ontwikkeling van de economische en politieke relaties tussen het Ottomaanse Rijk en de
Nederlanden. Het is echter ook belangrijk om even kort stil te staan bij de voorafgaande contacten
tussen de Ottomanen en de Nederlanders. Deze vroegere contacten vonden al plaats in de
Middeleeuwen. Dit hoofdstuk zal de connecties tussen de twee landen onderzoeken tot aan de
eerste capitulatie van 1612. Hierbij is het belangrijk om te beseffen dat de twee landen waarover hier
sprake is, in de Middeleeuwen hun 17de- en 18de-eeuwse vorm nog niet hadden bereikt. In de 14de
eeuw bestond de Nederlandse Republiek nog niet als een onafhankelijke entiteit, maar maakte deel
uit van de Bourgondische Nederlanden. De Bourgondische Nederlanden besloegen in de 14de eeuw
een gebied met grote delen van België, Nederland en Luxemburg en ook delen van Noord-Frankrijk.
Het Ottomaanse Rijk was in de 14de eeuw nog maar een fractie van tot wat het zou uitgroeien (zie
bijlage 1).
1. Het eerste contact
De vroegst bekende contacten tussen de Bourgondische Nederlanden en het Ottomaanse Rijk
gebeurden gedurende de ‘kruistocht van Nicopolis’ in 1396. De ‘kruistocht van Nicopolis’ kwam er
doordat de Ottomanen grote delen van de Balkan hadden veroverd179. Meerdere elitaire prinsen en
hoge nobelen van de Bourgondische Nederlanden, zoals de toekomstige Bourgondische hertog Jan
zonder Vrees en de graaf Jean van Nevers (Hij kreeg de leiding, al was hij maar 24 jaar oud.), namen
deel aan deze kruistocht. De slag bij Nicopolis zorgde dan ook voor het eerste grote contact tussen
de Ottomanen en de Bourgondiërs. De geallieerde Westerse legers veroverden eerst Rachova en
begonnen toen aan een beleg van Nicopolis. De Kruisvaarders waren echter vooral op pracht en praal
gericht en minder op vechten en oorlog180. Wanneer de legers van Sultan Bâyezid (1389-1402) de
stad Nicopolis komen bijstaan, lijden de kruisvaarders dan ook een vernederende nederlaag.
Na de verovering van Rachova waren de kruisvaarders overgegaan tot het vermoorden van de
Ottomaanse gevangenen181. Wanneer de Sultan Bâyezid de slachting van Ottomaanse gevangenen in
Rachova verneemt, besluit hij wraak te nemen. Sultan Bâyezid laat alle Christelijke gevangenen
ombrengen, buiten de edelen en de ridders.182 Voor de edelen stonden er nog heel wat ontberingen
179
FAROQHI (S.), The Ottoman empire A short history, Princeton, Markus Wiener publishers, 2009, p. 42
ATIYA (A.S.), The crusade in the later middle ages, New York, Kraus Reprint Co, 1970, p. 445
181
ATIYA (A.S.), The crusade in the later middle ages, New York, Kraus Reprint Co, 1970, p. 443-444
182
FINKEL (C.), De droom van Osman, Roeselare, Roularta Books, 2008, p. 48
180
63
te wachten tot hun losgeld werd betaald. De onderhandelingen over deze losgelden zorgden voor de
eerste diplomatieke contacten tussen de Bourgondische Nederlanden en de Ottomaanse Staat.183
2. Artistieke en commerciële uitwisseling
Na de nederlaag bij Nicopolis werden de Turken nog meer als vijand afgeschilderd. Er ontstond in
Europa een literaire traditie over de mythes van de Turken. Veel van hedendaagse anti-Turkse
stereotypen kunnen tot dit discours worden getraceerd. Het uitmoorden van de gevangen
kruisvaarders schokte de West-Europese wereld. Vanaf toen beschreven ze de Turken als ‘wreed’ en
‘gevaarlijk’. De Turken werden vaak ook omschreven als mannen die nonnen en Christelijke maagden
verkrachtten.184 Ondanks deze vijandige gevoelens tegen de Ottomaanse Turken was er toch
commerciële uitwisseling tussen West-Europa en de Ottomanen.
Er bestaat nog weinig onderzoek naar de commerciële interacties tussen de Ottomanen en de WestEuropeanen in de late Middeleeuwen. Recentelijk is er een studie verschenen die de culturele
uitwisseling tussen 1453 en 1699 onderzoekt.185 Zo weten we dat er wel degelijk interactie was. Dit
kan ook onderzocht worden door het afbeelden van Turkse tapijten in Vlaamse schilderijen van
schilders als Jan van Eyck (zie bijlage 2), Petrus Christus en Hans Memling.186 In de schilderijen liggen
de Turkse tapijten vaak op de trappen naar de troon waarop de Madonna zat. Het kan zijn dat het in
die tijd de mode was om de trappen naar het altaar te bedekken met Turkse tapijten. Men weet
helaas niet hoe deze tapijten in de Bourgondische Nederlanden zijn terecht gekomen. Het is wel
geweten dat Genua en Florence reeds in de 14de eeuw een intensieve handel voerden met Anatolië.
Het zou dus kunnen dat de Turkse tapijten via de handelscontacten met Genua en Florence tot bij
ons zijn gekomen.
In de 16de eeuw waren er al Europese ambassadeurs in Istanbul aanwezig. Via deze ambassadeurs
kwam er meer interesse in en uitwisseling met de Turkse cultuur. De ambassadeurs namen Europese
artiesten
mee
naar
Istanbul
om
schilderijen
te
maken
van
de
soldaten
en
hoogwaardigheidsbekleders in hun typische uniformen. Tekeningen en miniaturen over het
Ottomaanse leven waren sterk in trek in Europa. Lambert de Vos was een Vlaamse artiest die van
1572 tot 1574 in Istanbul verbleef en daar een ‘origineel kostuum-boek’ maakte. Toen de Ottomanen
in 1683 bij Wenen een nederlaag leden, voelden de Europeanen zich veiliger en kwam er meer
interactie. Enkele voorbeelden van deze latere uitwisseling zijn janitsarenmuziek, Turkse
183
ATIYA (A.S.), The crusade in the later middle ages, New York, Kraus Reprint Co, 1970, p. 456
QUATAERT (D.), The ottoman empire 1700-1922, Cambridge, Cambridge University press, 2005, p. 7
185
ATASOY (N.), Impressions of Ottoman culture in Europe, 1453-1699, Istanbul, Armaggan, 2012, pp. 443
186
VAN SCHOUTE (R.) en DE PATOUL (B.) eds., De Vlaamse primitieven, Leuven, Davidsfonds, 1994, pp. 655
184
64
koffiehuizen, Turkse sigaren en Turkse zoetigheden187 In de 17de eeuw werd Istanbul een favoriete
exotische vakantiebestemming voor de adel. Dames zoals Elizabeth Craven en Lady Mary Wortley
Montagu zijn bekende voorbeelden.
Het is duidelijk dat er vroeg al commerciële uitwisselingen waren met de Ottomanen. Hierbij moet
wel een kanttekening worden gemaakt. Het waren namelijk enkel de edelen en rijken die van deze
uitwisseling konden genieten. De schilderijen en tapijten waren niet voor het oog van de armen
bestemd. Naarmate de vijandigheden tussen de Ottomanen en de Europeanen afnemen, zal de
commerciële uitwisseling toenemen.
3. Aanloop tot de diplomatieke relatie
De tweede periode van rechtstreeks contact tussen het Ottomaanse Rijk en de Nederlanden kwam er
tijdens de tachtigjarige oorlog (1568-1648). De tachtigjarige oorlog was een religieus conflict tussen
de Spaanse Habsburgers, Karel V en zijn zoon Philips II, en grote delen van de Bourgondische
Nederlanden. Omstreeks 1585 had het Katholieke Spaanse leger grote delen van de Zuidelijke
Nederlanden terug veroverd. De Noordelijke Nederlanden, protestants, bleven onafhankelijk en
vormden de Unie van Utrecht. Dit verdrag wordt gezien als de grondlegger van het moderne
Nederland. In 1585 veroverden de Spanjaarden Antwerpen. Tot dan was Antwerpen één van de
belangrijkste commerciële centra voor de handel tussen het Ottomaanse Rijk en West-Europa. De
‘Turkse stapel’ in Antwerpen was een belangrijk handelsbureau en warenhuis. Na de val van
Antwerpen verhuisde de handel met het Ottomaanse Rijk naar de Noordelijke Nederlanden,
voornamelijk naar Amsterdam.188
Willem I van Oranje (1544-1584) zocht in 1566 financiële en militaire steun tegen de Spanjaarden bij
de Ottomanen. Het eerste contact werd gelegd via gevluchte Joden zoals Josef Nasi, een
internationale bankier die samen met Willem I in Leuven had gestudeerd. Deze joodse vluchtelingen
zorgden voor een belangrijk netwerk aan het begin van de relaties met Turkije.189 De Nederlanders
vroegen steun aan de Ottomanen omdat zij een erfvijand van de Spanjaarden waren. De
Nederlanders zagen de Ottomaanse campagne in de Middellandse Zee als een indicator van
opluchting aan het Nederlandse front. Sultan Süleyman ondersteunde de Nederlandse rebellen door
de Spanjaarden in de Middellandse Zee aan te vallen. Op een bepaald punt kwam het zelfs zover dat
de Ottomaanse troepen overwinterden in de Rivièra dicht bij Toulon, De Franse koning Francis I had
187
QUATAERT (D.), The ottoman empire 1700-1922, Cambridge, Cambridge University press, 2005, p. 9
DE GROOT (A.H.), The Netherlands and Turkey; four hundred years of political, economical, social and
cultural relations, Istanbul, The Isis press, 2009, p. 85
189
DE GROOT (A.H.), The Netherlands and Turkey; four hundred years of political, economical, social and
cultural relations, Istanbul, The Isis press, 2009, p. 11
188
65
hiervoor toestemming gegeven doordat zij op dat moment ook in oorlog waren met de
Habsburgers.190 Er wordt geargumenteerd dat Sultan Selim II, na het verzoek van Willem, de
Habsburgers in 1574 in Tunis aanviel. Het is echter niet bewezen dat hij dit deed enkel deed voor
Willem I van Oranje.
‘Liever Turksch dan papes’ is een Nederlands gezegde van tijdens de tachtigjarige oorlog. De
Ottomanen stonden bekend voor hun verdraagzaamheid tegenover Christenen in hun rijk. Voor de
Nederlanders was het dus wenselijker om onder de verdraagzame Ottomanen te leven dan onder de
Spanjaarden en de paus met hun inquisitie. Op een bepaald moment heeft Süleyman II een brief
geschreven naar de protestantse Nederlanden waarin hij stelt dat hij zich verbonden met hen voelt
‘since they did not worship idols, believed in one God and fought against the Pope and Habsburg
Emperor’191
Op het einde van de 16de en het begin van de 17de eeuw nam het aandeel van de handel met de
Ottomanen enorm toe. De Staten-Generaal begreep dit en vanaf 1609 begon men actief de handel te
stimuleren. In 1610 stuurde de Kapudan Pasha, Halil Pasha, een brief met de uitnodiging om een
ambassadeur te sturen om de onderhandelingen te beginnen voor een officiële opening van de
politieke en economische relatie. De Nederlanders gingen hier gretig op in, zowel voor de
interessante handelspositie als voor humanitaire doeleinden. Er was namelijk veel piraterij op
Nederlandse schepen, waardoor Nederlanders tot slaaf werden gemaakt. Men hoopte dat een
ambassadeur in het Ottomaanse Rijk deze zeevaarders beter zou kunnen beschermen.192 Het was
uitzonderlijk dat de Halil Pasha zelf een uitnodigende brief stuurde, de Fransen hadden zelf het
initiatief moeten nemen om relaties met de Porte aan te knopen.193 Door het geven van een
capitulatie in 1612 waren de Ottomanen de eersten die de onafhankelijke Nederlandse staat
erkenden.
De onafhankelijkheidsoorlog van de Nederlanders tegen de Spanjaarden was de belangrijkste
gebeurtenis in het opstarten van relaties met het Ottomaanse Rijk. Voor de tachtigjarige oorlog
waren er al contacten tussen het Ottomaanse Rijk en de Nederlanden maar deze waren niet
specialer dan de relaties van andere landen met het Ottomaanse Rijk. De eerste contacten kwamen
er onder vijandige omstandigheden. Deze omstandigheden hebben nog lang de kijk van de
Nederlanders beïnvloed. Ondanks deze vijandigheid was er toch al commerciële uitwisseling van
190
QUATAERT (D.), The ottoman empire 1700-1922, Cambridge, Cambridge University press, 2005, p. 21
KARPAT (K.H.) ed., The Ottoman state and its place in world history, Leiden, Brill, 1974, p. 53
192
DE GROOT (A.H.), The netherlands and turkey; four hundred years of political, economical, social and cultural
relations, Istanbul, The Isis press, 2009, p. 12
193
DE GROOT (A.H.), The Netherlands and Turkey; four hundred years of political, economical, social and
cultural relations, Istanbul, The Isis press, 2009, p. 26
191
66
luxeproducten. Maar zoals reeds gezegd, de echte diplomatieke relatie begon pas toen beide landen
een gemeenschappelijke vijand kregen.
67
Hoofdstuk 6: De ambassadeurs
Voor er kan begonnen worden aan het feitelijk bronnenonderzoek, is het belangrijk om wat meer
informatie te hebben over de ambassadeurs. De Ottomaanse overheid vertrok van het principe dat
enkel een persoon met de rang ambassadeur, ook wel orateur genoemd, de bescherming van een
‘natie’ op zich kon nemen. Onder ‘natie’ wordt een groep buitenlanders, die samen in een
gemeenschap wonen, verstaan. Zonder deze naties was het voor buitenlanders niet mogelijk om in
het Rijk te verblijven. Toch is het herhaaldelijk gebeurd dat er residenten of zaakgelastigden werden
aangesteld. Dit kwam doordat het onderhouden van een ambassadeur vaak hoge kosten met zich
meebracht. De langste periode zonder ambassadeur was vanaf het aftreden van Cornelis Haga in
1639 tot aan het aantreden van Justinus Colyer in 1668. Traditioneel woonden de ambassadeurs in
de diplomatieke wijk Pera in Constantinopel. Colyer liet er een paleis bouwen, het brandde echter in
1700 volledig af. Hij liet een nieuw bouwen dat in 1729 verkocht werd aan ambassadeur Calkoen. In
1747 werd het paleis door de directie van de Levantse handel aangekocht. Vanaf dan huurden de
opeenvolgende ambassadeurs het paleis voor 2000 gulden per jaar. In 1767 brandde het paleis
opnieuw helemaal af. Het werd heropgebouwd met geld van de directie van de Levantse handel en
van de Staten-Generaal.194
In dit hoofdstuk zullen alle ambassadeurs en afgevaardigden, die in de 17de en 18de eeuw in
Constantinopel verbleven, worden vermeld. Er zal echter een grotere nadruk liggen op de
ambassadeurs omdat deze ook in het bronnenonderzoek meer naar voren komen. Er zal in dit
hoofdstuk worden gekeken naar familiebanden, opleidingen, plaats in de maatschappij… Helaas is
het zo dat niet over alle personen even veel informatie bestaat.
1. Cornelis Haga (ambassadeur 1612-1639)
Over Cornelis Haga beschikken wij over veel informatie omdat er een boek over hem is geschreven:
Levensschets van mr. Cornelis Haga door K.J.R. van Harderwijk. Cornelis Haga is geboren op 28
januari 1578 te Schiedam. Zijn vader was waarschijnlijk Dirck Haga Lambrechtszoon. Hij was schepen
in de jaren 1587 en 1588. Hij werd gecommitteerde tot de geestelijke edificiën van 1588 tot 1597 en
weesmeester van 1589 tot 1597. Zijn broer Jan en zijn neef (Jans zoon?) Hendrik komen in deze
uitgave voor, maar verdere bijzonderheden omtrent zijn familie ontbreken. Hij werd op 12 april 1595
ingeschreven aan de Leidse hogeschool.195 Hij was advocaat te ’s Gravenhage. In 1610 werd hij als
194
SCHUTTE (O.), repertoria vertegenwoordigers in Nederland en in het buitenland 1584-1810, Nederland, ’s
Gravenhage, 1983, p. 302
195
HEERINGA (K.), Bronnen tot de geschiedenis van de Levantschen Handel, Nederland, ’s Gravenhage, 1917,
Vol I, p. 157
68
gezant naar Zweden gestuurd. Er waren daar problemen omtrent enkele geconfisqueerde schepen.
Haga slaagde erin om één van de schepen te bevrijden.196 In 1611 werd hij door de Staten-Generaal
gekozen als de aangewezen man om als ambassadeur naar Constantinopel te zenden. Men weet niet
zeker waarom de Staten-Generaal Haga heeft uitgekozen maar er wordt gezegd dat het komt
doordat hij al eerder in de Turkse hoofdstad was geweest. Haga zou in 1602 in Constantinopel zijn
geweest. Daar heeft hij kennis gemaakt met de Engelse gezant Sir Thomas Glover, diens landgenoot
‘den consul van Petras’, de patriarch van Alexandrië Cyrillus en de Turk Bairam Bey. Deze
betrekkingen zijn hem in zijn gezantschap van groot nut geweest.197
Haga kwam na een bewogen reis op 17 maart 1612 aan in Constantinopel. Op 1 mei verkreeg hij zijn
eerste audiëntie met de grootvizier en de Sultan. Op 6 juli 1612 werd de eerste capitulatie gesloten
tussen Nederland en het Ottomaanse Rijk. Haga verkreeg zijn ontslag in 1637 en verliet de Porte in
1639.198 Hij had echter voor deze datum al twee maal zijn ontslag aangevraagd. Doorheen zijn
ambtstermijn zijn er ook meerdere problemen rond zijn salaris geweest.
Cornelius Haga schrijft in zijn brieven opvallend veel over zijn geldzaken. Toen Cornelius werd
uitgezonden naar Istanbul kreeg hij heel waardevolle giften mee om de relatie tussen de twee rijken
op te starten. De Staten-Generaal hield er echter geen rekening mee dat daarna nog veel cadeaus
zouden moeten gegeven worden. Haga raakt vrij snel bedolven onder de schulden. Hij schreef heel
vaak naar de Staten-Generaal om meer geld te vragen. Er was echter een probleem binnen de
Staten-Generaal. De oorlog met Spanje had veel geld opgeslorpt dus was er weinig geld voorhanden
om naar Haga op te sturen. Daarbij kwam nog eens dat er een dispuut was tussen de admiraliteit en
de Staten-Generaal over wie het geld moest leveren om naar Haga te sturen. Er was ook een
probleem met hoe het geld in Istanbul geraakte. In het begin van Hagas ambtstermijn werd het geld
meegegeven met schepen die rechtstreeks naar Istanbul vaarden. Deze schepen werden echter heel
schaars naarmate de jaren vorderden. Door al deze problemen moest Haga enorm veel schulden
maken. Dit bracht hem in een benarde positie.199
Het kwam zelfs zover dat hij drie keer zijn ontslag aanvroeg. Oorspronkelijk was het de bedoeling dat
Haga de relatie ging gaan opzetten en dat er daarna een andere ambassadeur ging worden gestuurd.
196
SCHUTTE (O.), repertoria vertegenwoordigers in Nederland en in het buitenland 1584-1810, Nederland, ’s
Gravenhage, 1983, p. 303
197
HEERINGA (K.), Bronnen tot de geschiedenis van de Levantschen Handel, Nederland, ’s Gravenhage, 1917,
Vol I, p. 157
198
SCHUTTE (O.), repertoria vertegenwoordigers in Nederland en in het buitenland 1584-1810, Nederland, ’s
Gravenhage, 1983, p. 303
199
HEERINGA (K.), Bronnen tot de geschiedenis van de Levantschen Handel, Nederland, ’s Gravenhage, 1917,
Vol I
69
De Staten-Generaal was echter zo tevreden over Haga dat men hem vroeg om langer te blijven. Ze
verwoordden het als volgt:
“… zeer geerne verstaen het goet succes van uwe legatie, hebbende zeer aengenaem de
goede debvoiren, neersticheyt ende dexteriteyt, die ghij daertoe gedaen ende gebruyct hebt
tot ’s lants dienst. Ons ernstich begeren is, dat ghij in deselve debvoiren ende neersticheyt sult
continuëren, gelijck wij u dat toevertrouwen, ende dienvolgende bevoirderen met alle goede
officiën, dat de voirschreven geaccordeerde capitulatiën volcomenlijck werden voltrocken,
onderhouden, nagecommen ende geëffectueert in alle hare pointen.”200
Hij had dus als taak om te controleren of het gemaakte verdrag werd nageleefd. Verder in de brief
van de Staten-Generaal staat ook dat hij gevangenen moest vrij krijgen. Hij had blijkbaar een lijst
gekregen met namen van personen die hij moest bevrijden.201
Op 25 juli 1619 vraagt Haga voor het eerst zelf zijn ontslag aan. Hij vindt dat hij zijn taak naar
behoren heeft uitgevoerd. Op dat moment was er juist een nieuwe Sultan dus laat hij weten dat zijn
opvolger een reeks cadeaus gaat moeten geven. Hij voegt zelfs een voorbeeldlijst met cadeaus bij
zijn ontslagbrief. Hij vraagt ook papieren en geld om zijn reis naar Nederland te kunnen
aanvangen.202 Het is niet helemaal duidelijk waarom Haga zijn ontslag aanvroeg. Wel weten we dat
de Staten-Generaal zijn ontslag niet aanvaardde en hem een nieuwe taak gaf. Haga moest beletten
dat er een vrede werd gesloten tussen Turkije en Spanje.203 Dit kwam doordat de dertigjarige oorlog
in 1618 was uitgebroken. Een alliantie tussen Turkije en Spanje zou voor Nederland zeer nadelig
geweest zijn.
Op 21 augustus 1632 vraagt Haga opnieuw zijn ontslag aan. Dit komt doordat de onkosten te groot
zijn en hij zijn schulden niet meer kan betalen. Zijn inkomsten zijn te klein. Hij laat weten dat de
onderhandelingen moeizaam verlopen doordat de consuls van de factorijen niet altijd meewerken.
Het is voor hem onmogelijk om de staat te eren en naast de andere ambassadeurs te werken zonder
dat hij daar middelen toe heeft. De Staten-Generaal vraagt hem echter om nog langer te blijven. Men
belooft om orde op zaken te stellen in verband met de financiën. Haga reageert hier als volgt op :
200
HEERINGA (K.), Bronnen tot de geschiedenis van de Levantschen handel, Nederland, ’s Gravenhage, 1910,
vol. I, p. 264
201
HEERINGA (K.), Bronnen tot de geschiedenis van de Levantschen handel, Nederland, ’s Gravenhage, 1910,
vol. I, pp. 264-265
202
HEERINGA (K.), Bronnen tot de geschiedenis van de Levantschen handel, Nederland, ’s Gravenhage, 1910,
vol. I, p. 399
203
HEERINGA (K.), Bronnen tot de geschiedenis van de Levantschen handel, Nederland, ’s Gravenhage, 1910,
vol. I, p. 341
70
“mijne begeerte seer groot was om nae soodanige lange absentie tot de rustplaets in mijn
lieve vaderlant te gaen; ende dat ick onder de Turcken in dese periculeuse ende
ongenuchelijcke landen ouwt gewerden was ende, ‘twelck het minste niet en is, belaeden met
schulden ende excessive oncosten, die tot dese charge staen, ende sonder vaste ende
seeckere middelen om in toecomende deselven te moegen vervallen: daerbeneffens het
gestadich kermen ende solleciteren van mijne lieve huysvrouw ende familie om haer uuyt
dese landen te verlossen, […], dat ick met alle recht ende om veel meer andere wichtige ende
noodige redenen het versouck van U.H.M. soude hebben moegen met behoorlijcke reverentie
excuseren; nochtans mijne ingeborne affectie ende constanten ijver tot den dienst van mijn
vaderlant hebben dese ende alle andere consideratiën overwogen ende mij doen resolveren
om aen de sijde settende de beweginge van vleysch en bloet mijselven geheelijck
t’onderwerpen onder de wille, de bevelen ende gehoorsaemheyt van U.H.M. met een vast
vertrouwen, dat deselve sorge draegen, dat mijn voorgaende achterstal vergoet ende voor
het toecoemende een seeckere ende vaste ordre gestelt soude sijn gewerden om ten minsten
hier sonder schade te leven.”204
Hij wil dus zeer graag terug keren naar Nederland maar zijn affectie en ijver om het land te dienen
houden hem in Istanbul. Hij gelooft dat de Staten-Generaal dit keer zijn belofte zal nakomen. Na drie
jaar was er echter niets veranderd. In 1636 had hij al vier jaar zijn traktement niet meer gekregen. Hij
had alles wat hij bezat en kon missen verkocht of als onderpand gegeven.205 Hierdoor vroeg Haga nog
eens zijn ontslag aan. Deze keer gingen zijn familieleden uit Nederland zijn ontslag gaan bepleiten bij
de Staten-Generaal. Deze stemde uiteindelijk toe maar ze zagen hem niet graag vertrekken.206
Algemeen stelt Heeringa dat Haga heel weinig schrijft waarmee hij bezig is. In 1634 verkreeg Haga
wel een nieuwe capitulatie maar algemeen wordt er gesteld dat er weinig geweten is van Haga’s
diplomatieke bezigheden.207 Het is wel belangrijk om te weten dat het Haga was die het idee had om
een raad voor de Levantse handel te maken. Hij gaf dit advies na de vele troebelen die er geweest
waren met de piraten van Algiers en Tunis.208
204
HAGA (C.), “Brief van Haga aan Staten-Generaal, 7 augustus 1636” gepubliceerd in: HEERINGA (K.), Bronnen
tot de geschiedenis van de Levantschen handel, Nederland, ’s Gravenhage, 1910, vol. I, p. 386
205
HEERINGA (K.), Bronnen tot de geschiedenis van de Levantschen handel, Nederland, ’s Gravenhage, 1910,
vol. I, p. 386
206
HEERINGA (K.), Bronnen tot de geschiedenis van de Levantschen handel, Nederland, ’s Gravenhage, 1910,
vol. I, p. 355
207
HEERINGA (K.), Bronnen tot de geschiedenis van de Levantschen handel, Nederland, ’s Gravenhage, 1910,
vol. I, p. 354
208
HEERINGA (K.), Bronnen tot de geschiedenis van de Levantschen handel, Nederland, ’s Gravenhage, 1910,
vol. I, pp. 968-971
71
In 1611 had Haga enkele reisgenoten, waarvan de belangrijkste Cornelis Pauw was, de latere
hoofdconsul te Aleppo. Er werd vaak gefluisterd dat Haga er nogal een liederlijk leven op na hield dat
in contrast stond met de standaard van Nederland. Hij had een groot huishouden van 20 personen
waaronder een schilder, een klerk en een kleermaker.209 In 1623 trouwt Haga met ene juffrouw
Alithea Brasser. Op 3 november 1639 werd hem verzocht om rapport te doen aan de StatenGeneraal. Hij werd ook gevraagd om zijn memoires te schrijven. Haga stierf op 12 augustus 1654 te ’s
Gravenhage.
2. Henrico Cops (zaakgelastigde 1639-1647)
Henrico Cops was de neef van Cornelis Haga. Hij was de zoon van Jan Heyndricks Cops en Antonetta
Haga, de zus van Cornelis Haga. Hij woonde sedert 1627 in Constantinopel. Vanaf 1637 was hij
secretaris van Haga. Na het ontslag van Haga werd hij verzocht om als afgevaardigde in dienst te
blijven. Cops verzocht om de titel ambassadeur te krijgen maar verkreeg deze niet. Hij stierf in
Constantinopel op 1 februari 1647.210
Wanneer Haga in 1639 vertrok moest hij zijn neef achterlaten als pand voor zijn schulden, anders
mocht hij niet vertrekken. Dit kwam er doordat het de gewoonte was, in het Ottomaanse Rijk, om
een ambassadeur maar te laten vertrekken wanneer zijn opvolger was toegekomen.
3. Theodoor Croll (provisioneel protector 1647)
Hij was vice-kanselier van Cornelis Haga van 1627 tot 1631. Hij reisde in 1639 samen met Haga naar
Nederland. Hij vertrok echter terug naar het Ottomaanse Rijk op 20 augustus 1640. Hij werd
provisioneel protector na de dood van Henrico Cops. Hij stierf echter kort erna op 11 maart 1647.211
4. Moise Abenyacar (provisioneel protector 1647)
Moise Abenyacar was sedert december 1642 eerste dragoman van de Nederlandse ambassade. Na
de dood van Theodoor Croll nam hij tijdelijk de protectie waar. Hij stierf op 17 december 1650 te
Constantinopel.212
209
DE GROOT (A.H.), The Nederlands and Turkey; four hunderd years of political, economical, social and cultural
relations, Istanbul, The Isis Press, 2009, p. 29
210
SCHUTTE (O.), repertoria vertegenwoordigers in Nederland en in het buitenland 1584-1810, Nederland, ’s
Gravenhage, 1983, p. 306
211
SCHUTTE (O.), repertoria vertegenwoordigers in Nederland en in het buitenland 1584-1810, Nederland, ’s
Gravenhage, 1983, p. 306
212
SCHUTTE (O.), repertoria vertegenwoordigers in Nederland en in het buitenland 1584-1810, Nederland, ’s
Gravenhage, 1983, p. 306
72
5. Nicolo Ghijsberti (zaakgelastigde 1647-1654)
Nicolo Ghijsberti was sedert 1602 een koopman te Constantinopel. Op 10 juni 1647 werd hij
zaakgelastigde van de Nederlandse natie te Constantinopel. Hij stierf op 10 november 1654. 213
6. Levinus Warnerus (zaakgelastigde 1655-1665)
Levinus Warnerus is geboren in het vorstendom Lippe in 1619. Hij was student theologie en
oriëntalistiek aan de Leidse universiteit in 1638. In 1644 vertrok hij naar Constantinopel. Hij vroeg
aan de Staten-Generaal om in dienst te mogen treden. In 1648 werd hem een professoraat te Leiden
aangeboden. Hij sloeg dit echter af. Op 30 januari 1655 werd hem de protectie der Nederlandse natie
te Constantinopel opgedragen. Op 8 januari 1657 werd hij bevorderd tot resident. Hij bleef dit tot
aan zijn dood op 20 juni 1665. 214
7. Francesco de Brosses (waarnemend resident 1665-1668)
Francesco de Brosses was sedert 1664 secretaris van Levinus Warnerus. In 1665 werd hij
waarnemend resident. Op 29 september 1668 vertrok hij terug naar Holland. In 1669 kwam hij terug
en hervatte zijn functie als secretaris. Op 7 oktober 1675 werd hij thesaurier van de ambassade. Hij
stierf op 16 oktober 1682 te Constantinopel. 215
8. Justinus Colyer (ambassadeur 1668-1682)
Justinus Colyer is geboren te ’s-Gravenhage in het jaar 1624. Hij was student Jurist aan de Leidse
universiteit in 1644. In 1645 studeerde hij politiek en filosofie bij. Op 10 maart 1661 werd hij
aangesteld als advocaat voor de Raad van State. Op 21 juli 1667 wordt hij aangesteld tot resident in
Turkije. Op 23 oktober 1667 vertrekt hij uit Nederland. Hij komt in Constantinopel aan op 25 mei
1668. Op 6 en 12 augustus kreeg hij zijn audiëntie bij de grootvizier en de Sultan. Deze audiënties
vonden plaats in Adrianopel doordat het hof zich op dat moment daar bevond. Er wordt gezegd dat
Justinus Colyer in de beginjaren van zijn ambt enkele diplomatieke blunders heeft begaan. Maar na
het verstrijken van de jaren werd hij beter in het vervullen van zijn ambt.216 In de eerste jaren van zijn
verblijf in de Levant ontving hij heel wat tegenkanting van de andere ambassadeurs. Dit werd
opgelost toen hij op 10 april 1680 officieel tot ambassadeur werd benoemd. Het was ook in 1680 dat
213
SCHUTTE (O.), repertoria vertegenwoordigers in Nederland en in het buitenland 1584-1810, Nederland, ’s
Gravenhage, 1983, p. 306-307
214
SCHUTTE (O.), repertoria vertegenwoordigers in Nederland en in het buitenland 1584-1810, Nederland, ’s
Gravenhage, 1983, p. 307
215
SCHUTTE (O.), repertoria vertegenwoordigers in Nederland en in het buitenland 1584-1810, Nederland, ’s
Gravenhage, 1983, p. 307
216
HEERINGA (K.), Bronnen tot de geschiedenis van de Levantschen Handel, Nederland, ’s Gravenhage, 1917,
Vol II, pp. 137-138
73
er een nieuwe capitulatie werd gemaakt tussen de Nederlandse staat en Sultan Mehmed IV. Deze
capitulatie bleef het basisdocument, dat de relatie tussen de twee landen regelde, tot in 1914. 217
Justinus Colyer stierf te Constantinopel op 28 december 1682.218
Justinus Colyer woonde in hetzelfde huis als Haga. Het huis brandde echter in 1670 volledig af. Er
werd, op dezelfde plaats, een nieuw paleis gebouwd. Hij was getrouwd met Maria Engelbert. Er is vrij
veel geweten over de kinderen van Justinus Colyer. De belangrijkste is Jacobus Colyer, hij volgt zijn
vader op als ambassadeur aan de Porte. Zijn broer Alexander Colyer was secretaris en zelfs een tijdje
Thesaurier. De dochter van Justninus Colyer was getrouwd met Hochepied. Hochepied werd na de
dood van consul Van Dam aangesteld in 1688 tot consul van Smirna. De zuster van Justinus Colyer
was getrouwd met meneer de la Fontaine. De zoon van de la Fontaine en Colyer was voor een lange
periode thesaurier van de ambassade in Constantinopel. De families Colyer, de la Fontaine en
Hochepied waren in de jaren 1668-1725 belangrijke families in de Levant.219
9. Jacobus Colyer (ambassadeur 1682-1725)
Jacobus Colyer is geboren te ’s-Gravenhage op 18 februari 1657. Wanneer zijn vader als resident in
Turkije wordt aangesteld, verhuist de volledige familie mee. Op 26 november 1682 stelt zijn vader
hem aan als secretaris en thesaurier. Wanneer Justinus Colyer kort daarop sterft wordt Jacobus
aangesteld als zaakgelastigde. Op 5 juli 1683 verkreeg hij zijn eerste audiëntie bij de grootvizier. De
Staten-Generaal bevorderden hem op 29 november 1684 tot resident in het Ottomaanse Rijk. Vier
jaar later op 11 augustus 1688 werd hij benoemd tot ambassadeur aan het Turkse hof. Hij was op 26
januari 1699 bemiddelaar tussen de Oostenrijks-Hongaarse keizer en Turkije. Hij nam zijn
bemiddelaarsrol in 1712 nog eens op toen hij het verdrag tussen Rusland en Turkije mee
ondertekende. Hij was op 5 juni 1718 ook aanwezig te Passarowitz waar opnieuw een vredesverdrag
werd opgesteld tussen de keizer en Turkije. Jacobus Colyer stierf in Constantinopel in de wijk Pera op
6 maart 1725.220
Jacobus Colyer trouwde in 1713 met Catharina de Bourg. Hij trouwde met haar nadat hij al 22 jaar
met haar had samengeleefd. Zijn zwager Hochepied werd in 1688 benoemt tot consul te Smirna.
Hochepied behield deze post tot aan zijn dood in 1723. In deze periode was er een intense
217
DE GROOT (A.H.), The Nederlands and Turkey; four hunderd years of political, economical, social and cultural
relations, Istanbul, The Isis Press, 2009, p. 18
218
SCHUTTE (O.), repertoria vertegenwoordigers in Nederland en in het buitenland 1584-1810, Nederland, ’s
Gravenhage, 1983, p. 308
219
HEERINGA (K.), Bronnen tot de geschiedenis van de Levantschen Handel, Nederland, ’s Gravenhage, 1917,
Vol II, pp. 140-147
220
SCHUTTE (O.), repertoria vertegenwoordigers in Nederland en in het buitenland 1584-1810, Nederland, ’s
Gravenhage, 1983, p. 308
74
briefwisseling tussen Hochepied en Colyer. Deze periode wordt gezien als één van de welvarendste
periodes van de Nederlandse natie in de Levant.221
10. Bastiaan Fagel (waarnemend resident 1725-1727)
Bastiaan Fagel werd op 19 oktober 1725 aangesteld tot secretaris van de ambassade. Hij was na de
dood van Jacobus Colyer waarnemend resident tot 30 mei 1727. Hij stierf op 1 april 1730 te
Constantinopel. 222
11. Cornelis Calkoen (ambassadeur 1727-1744)
Cornelis Calkoen is geboren te Amsterdam op 21 mei 1696. Hij was juridische student in de Leidse
universiteit vanaf 13 september 1715. Hij was schout van Amstelveen en Nieuwer-Amstel van 1719
tot 1726. Hij werd op 24 juli benoemd tot ambassadeur bij de Porte. Hij kwam op 30 mei 1727 aan te
Constantinopel. Op 12 september 1727 had hij zijn eerste audiëntie. Op 22 oktober 1732 werd hij
benoemd tot extraordinaris-ambassadeur bij de Porte. Op 23 september 1743 werd hij tot
ambassadeur te Frankrijk benoemd. Hij vertrok uit Constantinopel op 28 april 1744.
Zijn missie in Frankrijk ging echter niet door. Daarna werd hij benoemd tot minister zonder karakter
te Polen. Hij bracht aan het Poolse hof zijn meeste tijd door. Hij werd echter enkele keren terug
geroepen door oorlog of door veranderende allianties. Op 14 februari 1764 werd hij opnieuw
benoemd als ambassadeur aan het Ottomaanse hof. Hij stierf echter op 8 maart 1764 te ’sGravenhage.223 Calkoen staat bekend voor zijn grote interesse in kunst, cultuur en literatuur van de
tulpen-periode. Hij had enorm veel kennis van de Ottomaanse affaires, politiek en cultuur.224
De belangrijkste taak van Calkoen werd omschreven als het beschermen en promoten van de
Nederlandse handel en handelaars. Hij moest zorgen dat de capitulatie werd nageleefd. Hij was ook
sterk
actief
in
de
politiek.
In
1737
waren
hij
en
vredesonderhandelaars tussen de Ottomanen en de Russen.
225
zijn
Britse
collega-ambassadeur
De Russisch-Turkse oorlog (1735-
1739) was de vierde van elf oorlogen tussen het Ottomaanse rijk en Rusland. In deze oorlog was ook
Oostenrijk-Hongarije betrokken. De oorlog eindigde met het ‘verdrag van Belgrado’ in 1739.
221
DE GROOT (A.H.), The Nederlands and Turkey; four hunderd years of political, economical, social and cultural
relations, Istanbul, The Isis Press, 2009, p. 36
222
SCHUTTE (O.), repertoria vertegenwoordigers in Nederland en in het buitenland 1584-1810, Nederland, ’s
Gravenhage, 1983, p. 310
223
SCHUTTE (O.), repertoria vertegenwoordigers in Nederland en in het buitenland 1584-1810, Nederland, ’s
Gravenhage, 1983, pp. 232-233
224
DE GROOT (A.H.), The Nederlands and Turkey; four hunderd years of political, economical, social and cultural
relations, Istanbul, The Isis Press, 2009, p. 18
225
DE GROOT (A.H.), The Nederlands and Turkey; four hunderd years of political, economical, social and cultural
relations, Istanbul, The Isis Press, 2009, p. 17
75
12. Jan Carel des Bordes (agent ad interim 1744-1747)
Jan Carel des Bordes is geboren te ‘s-Gravenhage in augustus 1715. Via zijn vrouw werd hij neef van
Elbert de Hochepied. In 1740 werd hij benoemd tot kanselier en secretaris bij de ambassade in
Constantinopel. Op 18 december 1743 werd hij benoemd tot agent ad interim tot de komst van een
ambassadeur. Hij was in functie tot 8 december 1747. Daarna was hij, met enkele tussenperiodes,
opnieuw secretaris aan de ambassade. 226
13. Elbert de Hochepied (ambassadeur 1747-1763)
Elbert de Hochepied is geboren te Smyrna op 6 januari 1706. Hij was de zoon van toenmalige consul
Daniel Jean de Hochepied en Clara Catharina Colyer. Hij was student jurist te Leiden op 15 september
1722. Hij was secretaris van de weeskamer te Haarlem van 1735 tot 1746. Op 13 juni 1746 werd hij
benoemd tot ambassadeur in Turkije. Hij kwam aan in Constantinopel op 8 december 1747. Hij stierf
er te Pera op 11 februari 1763.227 Elbert de Hochepied staat bekend voor zijn enorm uitgebreide
correspondentie tijdens zijn ambt.
14. Matthias van Asten (zaakgelastigde 1763-1764)
Matthias van Asten was tweede secretaris van De Hochepied sedert 1755. Hij werd tussen 1755 en
1756 naar Aleppo gestuurd om de zaken aldaar te regelen. Op 24 maart 1763 werd hij tot
zaakgelastigde benoemd. Hij stierf in Constantinopel op 3 april 1764.228
15. Conrad Godard Nicolas Schutz (zaakgelastigde 1764-1765)
Conrad Godard Nicolas Schutz is geboren in 1726 of 1727. Hij werd in 1752 tot secretaris benoemd
aan de ambassade in Constantinopel. In 1756 werd hij ook tot kanselier benoemd. Op 24 mei 1764
werd hij tot zaakgelastigde benoemd tot de komst van ambassadeur Dedel op 12 juli 1765. Op 20
augustus 1766 werd hij tot thesaurier te Smyrna benoemd. Hij stierf op 1 november 1802 te
Smyrna.229
226
SCHUTTE (O.), repertoria vertegenwoordigers in Nederland en in het buitenland 1584-1810, Nederland, ’s
Gravenhage, 1983, p. 310
227
SCHUTTE (O.), repertoria vertegenwoordigers in Nederland en in het buitenland 1584-1810, Nederland, ’s
Gravenhage, 1983, p. 311
228
SCHUTTE (O.), repertoria vertegenwoordigers in Nederland en in het buitenland 1584-1810, Nederland, ’s
Gravenhage, 1983, p. 311
229
SCHUTTE (O.), repertoria vertegenwoordigers in Nederland en in het buitenland 1584-1810, Nederland, ’s
Gravenhage, 1983, p. 311
76
16. Willem Gerrit Dedel (ambassadeur 1765-1768)
Willem Gerrit Dedel is geboren te ’s-Gravenhage op 17 mei 1726. Hij werd student jurist te Leiden op
13 september 1741. Hij was postmeester en tussen 1758 en 1759 was hij commissaris tot de
ontvangst van de honderdste penningen. Van 1760 tot 1762 was hij commissaris van de Desolate
Boedelkamer. In 1763 werd hij tot schepen van Amsterdam benoemd en in 1764 tot kolonel der
burgerij. Hij werd op 7 mei 1764 benoemd tot ambassadeur in Turkije. Hij kwam op 12 juli 1765 aan
in Constantinopel en had op 22 oktober 1765 zijn eerste audiëntie. Hij stierf op 26 januari 1768 in zijn
buitenverblijf te Büyükdere, dicht bij Constantinopel. 230
17. Frederik Johan Robert de Weiler (zaakgelastigde, ambassadeur 1768-1776)
Frederik Johan Robert de Weiler is geboren te Wezel op 24 april 1724. Hij was secretaris bij de Franse
ambassade van 1753 tot 1754. Hij werd in 1767 secretaris van ambassadeur Dedel te Constantinopel.
Wanneer Dedel in 1768 sterft wordt Weiler op 10 maart 1768 als zaakgelastigde aangesteld. Op 24
februari 1775 werd hij bevorderd tot ambassadeur in Turkije. Hij stierf in Constantinopel op 8 mei
1776. 231
18. Joost Frederik Tor (zaakgelastigde 1776-1778)
Joost Frederik Tor was, sedert 1767, secretaris en kanselier aan de ambassade van Turkije. Hij werd
op 20 juni 1776 benoemd tot zaakgelastigde. Hij had zijn eerste audiëntie op 5 oktober 1776. Hij
bleef zaakgelastigde tot de komst van Van Haeften op 29 augustus 1778. Daarna werd hij opnieuw
kanselier en secretaris tot 16 april 1779, toen hij naar Holland terugkeerde. Hij word in 1781 naar
Venetië gestuurd om een handelszaak op te lossen. De missie verloopt niet vlekkeloos en hij wordt
teruggeroepen. 232
19. Reinier van Haeften (ambassadeur 1778-1784)
Reinier van Haeften is geboren op 31 juli 1729 te Nijmegen. Hij werd in het ridderschap van Nijmegen
verheven op 16 oktober 1751. In zijn carrière nam hij meerdere diplomatieke posten waar. Hij werd
benoemd tot minister in Portugal in 1763. Hij vertrok uit Portugal op 8 maart 1767. Op 23 januari
1769 werd hij benoemd tot extraordinaris-envoyé in Zweden. Tussen 1773 en 1775 was hij op verlof
in Holland. Op 13 december 1776 werd hij benoemd tot ambassadeur in Turkije. Hij vertrok uit
230
SCHUTTE (O.), repertoria vertegenwoordigers in Nederland en in het buitenland 1584-1810, Nederland, ’s
Gravenhage, 1983, p. 312
231
SCHUTTE (O.), repertoria vertegenwoordigers in Nederland en in het buitenland 1584-1810, Nederland, ’s
Gravenhage, 1983, p. 312
232
SCHUTTE (O.), repertoria vertegenwoordigers in Nederland en in het buitenland 1584-1810, Nederland, ’s
Gravenhage, 1983, p. 312-313
77
Stockholm op 22 mei 1777 en kwam aan in Constantinopel op 29 augustus 1778. Hij verkreeg zijn
eerste audiëntie op 1 december 1778. Hij werd op zijn eigen verzoek in 1783 teruggeroepen. Hij
vertok uit Constantinopel op 22 april 1784. Op 16 december 1785 werd hij dan weer benoemd tot
extraordinaris-envoyé en minister-plenipotentiaris bij de keizer te Wenen. Hij kwam in Wenen aan op
16 juni 1786, hij vervulde er meerdere diplomatieke functies tot aan zijn dood op 20 maart 1800.233
20. George Ferdinand Kroll (zaakgelastigde 1784-1785)
George Ferdinand Kroll was sedert 1781 secretaris van ambassadeur Von Degenfeld Schomburg in
Wenen. Na diens dood werd hij, op 19 maart 1782, benoemd tot zaakgelastigde. In 1783 werd hij
secretaris van Reinier van Haeften aan de ambassade te Constantinopel. Wanneer van Haeften op 10
maart 1784 vertrekt naar Holland wordt Kroll benoemd tot zaakgelastigde. Hij blijft in Constantinopel
tot augustus 1785. 234
21. Frederik Gijsbert van Dedem (ambassadeur 1785-1808)
Jonkheer Frederik Gijsbert van Dedem is geboren op 17 februari 1743. Hij was heer van Gelder,
Peckedam, Hachemeule en Krijthenberg. Hij werd op 28 februari 1767 verheven tot het ridderschap.
Op 1 mei 1769 werd hij gecommitteerd tot admiraliteit te Amsterdam. Tussen 1771 en 1785 was hij
een gedeputeerde van de Staten-Generaal. Op 29 maart 1784 werd hij tot ambassadeur in Turkije
benoemd. Hij kwam aan in Constantinopel op 24 augustus 1785. Hij verkreeg zijn eerste audiëntie op
29 november 1785. Op 5 september 1793 vertrok hij op verlof naar Holland. Hij kwam in december
1795 terug naar Constantinopel. Van Dedem stond gekend al een sympathisant voor de ideeën van
de Franse Revolutie en was een prominente supporter van de patriottische beweging. Hierdoor
raakte hij slaags met de Engelsen. De Engelsen slaagden erin om het Ottomaanse hof zover te krijgen
dat de officiële betrekkingen met Nederland in 1799 werden ingetrokken.235 Hierdoor was van
Dedem genoodzaakt om naar Boekarest in Walachije te vluchten. Op 20 januari 1802 keerde hij
echter terug naar Constantinopel, waar hij wederom erkend werd. Hij was tussen september 1802 en
juni 1807 terug op verlof in Holland. Op 15 augustus 1808 verkreeg hij de toestemming om terug te
keren naar Holland. Hij had zijn laatste audiëntie op 25 december 1808 en vertrok op de 26 ste
december. In 1810 werd hij officier van het Legioen van Eer. Op 30 december 1810 werd hij senator
van het keizerrijk. Op 29 februari 1812 werd hij benoemd tot commandeur in de orde van de Reunie
233
SCHUTTE (O.), repertoria vertegenwoordigers in Nederland en in het buitenland 1584-1810, Nederland, ’s
Gravenhage, 1983, pp. 143-144
234
SCHUTTE (O.), repertoria vertegenwoordigers in Nederland en in het buitenland 1584-1810, Nederland, ’s
Gravenhage, 1983, pp. 141-142
235
DE GROOT (A.H.), The Nederlands and Turkey; four hunderd years of political, economical, social and cultural
relations, Istanbul, The Isis Press, 2009, p. 19
78
en op 28 augustus 1814 werd hij benoemd in het ridderschap van Overijssel. Hij stierf op 3 maart
1820 te Gelder. 236
Bovenstaande opsomming van ambassadeurs en zaakgelastigden is sterk gebaseerd op ‘Repertoria
vertegenwoordigers in Nederland en in het buitenland 1584-1810’ van O. Schutte. Ik was echter van
mening dat deze opsomming niet mocht ontbreken in dit onderzoek. Het is belangrijk om een
algemene achtergrond te hebben van de personen die worden onderzocht. In het onderzoek worden
uitsluitend ambassadeurs behandeld, toch heb ik hier geopteerd om de volledigheid van de lijst te
bewaren en dus ook de zaakgelastigden te vermelden. Het is opvallend dat over de eerste
ambassadeurs meer bekend is dan over de latere.
236
SCHUTTE (O.), repertoria vertegenwoordigers in Nederland en in het buitenland 1584-1810, Nederland, ’s
Gravenhage, 1983, pp. 313-314
79
Hoofdstuk 8: Analyse van de brieven van de ambassadeurs
In mijn onderzoek naar de diplomatieke relaties tussen het Ottomaanse Rijk en de Nederlanden heb
ik gebruik gemaakt van brieven die door de Nederlandse ambassadeurs verstuurd werden naar de
Staten-Generaal. In het eerste deel van dit hoofdstuk, de methodologie, zal aangetoond worden
welke keuzes ik, in verband met de bronnen, gemaakt heb en waarom. Mijn belangrijkste
onderzoeksvraag ‘Wat waren de functies en prioriteiten van de ambassadeurs?’ vergde een
statistische aanpak van mijn bronnen. In bijlage zeven zijn alle grafieken opgelijst met daarbij ook
een uitleg over mijn keuzes van onderverdeling. Het is de bedoeling om in dit onderzoek mijn
hoofdvraag op te lossen aan de hand van de grafieken. Verder zal er dieper worden ingegaan op
bepaalde passages doormiddel van citaten. Hiermee zal onderzocht worden of deze bronnen
belangrijk zijn voor de studie van de geschiedenis van het Ottomaanse Rijk. Er zal ook onderzocht
worden of er veranderingen te detecteren zijn omtrent de correspondentie van de ambassadeurs.
Cornelius Haga viel helaas uit de boot bij het maken van de grafieken. Dit komt doordat zijn brieven
niet in het archief ‘Turkse legatie’ te vinden waren. Er zal getracht worden toch enkele linken met zijn
ambtstermijn te leggen aan de hand van de gepubliceerde bronnen van Heeringa237. Wanneer
Cornelius Haga vertrekt uit Constantinopel schrijft hij een brief naar de Staten-Generaal. Haga stelt
dat er meerdere redenen zijn waarom het belangrijk is om de vriendschap tussen de twee landen te
behouden. Ten eerste omdat de handelsvoordelen goed zijn en de producten van het rijk gewild zijn
in Nederland. Ten tweede omdat Nederlanders zich dan in het Turkse rijk mogen vestigen wat
voordelig is voor de handel. Ten derde omdat de Turken militair nog altijd sterk staan en het dus
belangrijk is om hen te vriend te houden. Ten vierde omdat de Spanjaarden nog altijd een vrede
willen sluiten met de Turken. Ten laatste benadrukt Haga de nood om een nieuwe ambassadeur te
sturen omdat de Nederlanders anders nooit meer op zo een goede voet gaan staan bij de Turken.238
Deze opsomming van de redenen tot blijvende diplomatieke contacten tussen de twee landen toont
aan wat in 1639 belangrijk was voor de naties.
Zoals eerder vermeldt zal deel één dieper ingaan op de methodologie omtrent de bronnen. In het
tweede deel van het onderzoek worden in verschillende rubrieken de algemene ontwikkelingen
besproken. Deze rubrieken zijn handel, politiek en oorlog, internationale betrekkingen, geldzaken en
overige. In elk van deze rubrieken zal er worden gezocht naar veranderingen en constanten
doorheen de onderzochte tijd. Bij ambassadeur Elbert de Hochepied heb ik niet enkel de brieven
237
HEERINGA (K.), Bronnen tot de geschiedenis van de Levantschen handel, Nederland, ’s Gravenhage, 1910, III
vol
238
HEERINGA (K.), Bronnen tot de geschiedenis van de Levantschen handel, Nederland, ’s Gravenhage, 1910,
vol. I, pp. 405-408
80
naar de Staten-Generaal gelezen maar ook de brieven die hij schreef naar de ‘Directeuren van de
Levantse handel’. In het derde deel zullen deze twee kort vergeleken worden.
Deel 1: Methodologie
Vooraleer het primaire bronnenonderzoek van start gaat, is het belangrijk om even stil te staan bij de
methodologie en de zoekstrategie van de bronnen. Er zal in het volgende onderdeel wordt uitgelegd
waarom bepaalde keuzes zijn gemaakt en welke problemen ik tegengekomen heb bij het primair
bronnenonderzoek. Er zal eerst een kort stukje met algemene informatie over het belangrijkste
archief gaan. Hierna zal er iets worden gezegd over de hoeveelheid bronnen die er waren en welke
gevolgen dit had. Daarna zal er worden overgegaan tot de problemen bij het vinden van bronnen.
Hierna zal er worden gekeken naar de problemen van de bronnen zelf. Het archief zelf zal ook nog
kort aan bod kom. Er zal dan uiteindelijk afgesloten worden met een evaluatie van de methodologie
en zoekstrategie van het primair bronnenonderzoek.
1. De legatie Turkije
Het belangrijkste archief dat voor dit onderzoek is gebruikt is de ‘legatie Turkije’. Dit archief beslaat
de periode van 1668 tot 1810. Het archief is 24 meter lang en bevat 1366 inventarisnummers. Het
merendeel van de stukken is in het Nederlands. Er zijn echter ook een aantal stukken opgesteld in
andere talen zoals het Turks, Italiaans en Grieks. Het archief van de legatie Turkije wordt bewaard in
het Nationaal archief in Den Haag, Nederland239.
Het legatiearchief Turkije wijkt af van de meeste legatiearchieven. Om te beginnen bleven de
diplomaten in Constantinopel zeer lang op hun post, waardoor menig gezant in Constantinopel
overleed. Het meest opmerkelijke van het legatiearchief Turkije is echter dat er naast het archief van
de ambassadeurs (secretariaatsarchief genaamd), ook nog het zogenoemde Kanselarijarchief werd
bewaard. Het secretariaatsarchief is het eigenlijke legatiearchief en bevat de correspondentie met de
autoriteiten in Nederland, de consuls en veel particulieren. In het kanselarijarchief wordt alles
bewaard dat betrekking had op de functie van hoofd van de Nederlandse natie, die de ambassadeur
krachtens de Capitulatie toekwam. In het Kanselarijarchief moet men terecht voor zaken als
testamenten, faillissementen en juridische kwesties. Behalve stukken die de Nederlandse natie in
Constantinopel betreffen, bevat het Kanselarijarchief ook stukken die de Nederlanders in het gehele
239
FAROQHI (S.), Approaching Ottoman history: an introduction to the Sources, Cambridge, Cambridge
university press, 1999, p. 64
81
Ottomaanse Rijk aangaan. Ten slotte bevat het Kanselarijarchief ook een groot gedeelte van de
correspondentie met de Porte. 240
2. De hoeveelheid bronnen
Het archief ‘Legatie Turkije’ telt 24 meter en 1366 inventarisnummers. Het was van in het begin al
duidelijk dat dit te veel was om in één jaar te kunnen onderzoeken. Het is ook opvallend dat de
ambassadeurs in de 17de eeuw beduidend minder brieven schreven dan de ambassadeurs uit de 18de
eeuw. Een ambassadeur zoals Justinus Colyer (1668-1682) schreef gemiddeld 10 brieven in een jaar
naar de Staten-Generaal. Terwijl Elbert de Hochepied (1747-1763) minimum twee brieven per maand
naar de Staten-Generaal stuurde. De brieven van de latere ambassadeurs zijn ook veel uitgebreider
en langer dan de brieven van de eerste ambassadeurs.
Het was dus al snel duidelijk dat ik onmogelijk al deze brieven kon lezen. Ik heb de hoeveelheid
bronnen op meerdere manieren gereduceerd. Ten eerste heb ik enkel het secretariaatsarchief
gebruikt. Binnen dit archief heb ik mij gefocust op de brieven die de ambassadeurs naar de StatenGeneraal stuurden. Van Elbert de Hochepied heb ik ook de brieven die hij naar de ‘directeurs van de
Levantse handel’ heeft gestuurd gelezen. Dit werd gedaan om een vergelijking mogelijk te maken.
Het leek mij belangrijk om te kijken hoe de correspondentie met de ‘directeurs van de Levantse
handel’ verschilde van de correspondentie met de Staten-Generaal. Na deze selectie was de
hoeveelheid bronnen echter nog altijd veel te groot. Ik heb toen beslist om enkel de ambassadeurs te
bestuderen. Doorheen de diplomatieke relatie tussen Nederland en het Ottomaanse Rijk zijn er heel
wat zaakgelastigden aangesteld geweest (zie hoofdstuk 6). Deze zullen echter niet besproken
worden.
Na al deze ingrepen was de hoeveelheid bronnen al danig ingekort maar het was nog altijd veel te
veel om allemaal te lezen. Toen ik dit besefte heb ik mijn meest drastische beslissing genomen. Ik
ben overgegaan tot het nemen van steekproeven. Het was onmogelijk om van iedere ambassadeur
alle brieven van alle jaren te lezen. Daarom heb ik beslist om maar de brieven van enkele jaren te
lezen. Welke jaren ik las en welke ik oversloeg liet ik over aan toeval. Ik had echter wel enkele
richtlijnen waar ik mij aan heb gehouden. Wanneer een ambassadeur een vrij lange periode in zijn
ambt bleef las ik twee jaren van zijn ambtstermijn. Ik probeerde altijd een jaar in het begin van zijn
ambt te lezen en één jaar meer op het einde van zijn ambt. Ik zorgde er echter voor dat ik het eerste
en het laatste jaar van het ambt vermeed. Ik deed dit doelbewust om de resultaten van mijn
240
Van Der Meiden (G.W.), Archiefinventaris; beschrijving van het archief, in:
http://www.gahetna.nl/collectie/archief/ead/index/zoekterm/turkse%20legatie/eadid/1.02.20/wollig/uit/volle
dige-tekst/aan/gebruikersinbreng/aan , geraadpleegd op 19.05.2012
82
onderzoek niet te beïnvloeden. In het eerste en laatste jaar spreken de ambassadeurs namelijk veel
over hun reis, de voorbereidingen ervoor, hun welkomst of afscheid en hun geld. Bij de
ambassadeurs die maar een korte periode in het ambt verbleven, zoals Willem Gerrit Dedel (1765 tot
1768), heb ik maar één jaar gelezen. De keuze voor een bepaald jaar kan ik niet verklaren, zoals ik al
zei, liet ik dit over aan toeval. Ik besef dat dit de volledigheid van mijn onderzoek aantast maar deze
ingrepen waren onvermijdelijk door de enorme hoeveelheid bronnen.
3. Problemen met het archief
Er waren enkele problemen met het vinden van de bronnen en het archief zelf. Het grootste
probleem was dat het archief ‘legatie Turkije’ maar start in 1668 bij de aanstelling van Justinus
Colyer. Hij is echter niet de eerste ambassadeur in Constantinopel. De diplomatieke relatie tussen
het Ottomaanse Rijk en Nederland begint officieel in 1612 met de aanstelling van Cornelius Haga. Het
archief van Cornelius Haga (1612 tot 1639) en de zaakgelastigden die hem opvolgen is echter niet
aanwezig in het archief. De correspondentie van Cornelius Haga is verspreid over meerdere
archieven en het is niet duidelijk wat waar zit. Er zitten stukken van de correspondentie in het archief
‘Levantse Handel’, in het archief van de Staten-Generaal, in het archief ‘admiraliteiten’ en in het
archief ‘Lias Barbarije’. Ook de medewerkers van het Nationaal archief in Den Haag wisten niet
precies waar de correspondentie van Haga zich bevond. Ik heb dit hiaat opgelost door een publicatie
van bronnen ter hand te nemen, namelijk ‘Bronnen tot de geschiedenis van den Levantschen handel.’
verzameld door Dr. K. Heeringa241. Veel van de brieven van Haga zijn hierin gepubliceerd. Het was
echter wel onmogelijk om alle brieven van een bepaald jaar terug te vinden. Ik kon er dus ook geen
grafiek van maken.
Naast dit grote probleem waren er nog twee kleinere problemen. Het eerste van deze problemen
ging over een uitgeleende doos, waarin belangrijke correspondentie van Jacobus Colyer bewaard
werd. De doos was uitgeleend aan een tentoonstelling die ging over de 400ste verjaardag van het
begin van de diplomatieke relatie tussen Nederland en het Ottomaanse Rijk242. Deze doos was,
zolang dat ik mijn onderzoek deed, uitgeleend dus heb ik helaas niets van de inhoud kunnen
gebruiken. Dit is een spijtige zaak want Jacobus Colyer staat bekend als één van de belangrijkste
Nederlandse ambassadeurs in Constantinopel243. Gelukkige zaten niet alle brieven in deze ene doos
241
HEERINGA (K.), Bronnen tot de geschiedenis van de Levantschen handel, Nederland, ’s Gravenhage, 1910, III
vol.
242
NA, De prins en de Paqja – 400 jaar Nederland-Turkije, in:
http://www.gahetna.nl/actueel/agenda/jubileumviering-prins-en-pasja-400-jaar-nederland-turkije ,
geraadpleegd op 19.05.2012
243
DE GROOT (A.H.), The Nederlands and Turkey; four hunderd years of political, economical, social and cultural
relations, Istanbul, The Isis Press, 2009, p. 36
83
waardoor ik toch één jaar uit de ambtstermijn van Jacobus Colyer heb kunnen bestuderen. Het
tweede probleem heeft ook te maken met verdwenen brieven. De brieven van ambassadeur Van
Dedem van Gelder (1785 tot 1808) zijn alles behalve volledig. Ik heb het jaar 1788 bestudeerd en
daarvan waren enkel de brieven van juli tot oktober beschikbaar. De andere brieven van dat jaar
waren verdwenen. Ook van de andere jaren vond ik nooit een volledig jaar terug.
4. Problemen met de bronnen
Het lezen van de bronnen bracht enkele kleinere problemen met zich mee. Het standaard probleem
bij het lezen van bronnen is paleografie. Ook in dit onderzoek bleef dit probleem niet achterwege. De
brieven die ik gelezen heb beslaan een tijdspanne van één en een halve eeuw. Het verschil in
handschriften is hierbij vrij groot. Het handschrift van de brieven van het midden van de 17de eeuw is
vaak beduidend moeilijker leesbaar dan dit uit de late 18de eeuw. Het hangt er ook vanaf wie de
brieven schrijft. Bij de brieven die ik van Jacobus Colyer gelezen heb zijn er een drietal na elkaar die
absoluut onleesbaar waren. In de brief die erop volgde kon ik lezen dat zijn secretaris terug gekeerd
was van een vakantie. Het zal dus waarschijnlijk iemand anders geweest zijn die gedurende de
afwezigheid van de secretaris de brieven schreef. Deze persoon had een onleesbaar geschrift
waardoor ik de drie brieven amper heb kunnen ontcijferen.
Een tweede, minder vaak voorkomend, probleem was dat sommige brieven geheel of gedeeltelijk in
een andere taal waren. De overgrote meerderheid van de brieven waren in het Nederlands
geschreven maar er zaten een paar brieven in het Italiaans, Turks en Frans tussen. De Franse brieven
kon ik nog lezen maar de brieven in het Italiaans en het Turks heb ik helaas moeten overslaan. Deze
anderstalige brieven waren vaak bijgevoegd bij een andere brief.
Een laatste probleem in verband met de bronnen was de staat van de bronnen. Bij enkele brieven
was er waterschade te bespeuren waardoor niet alle woorden even leesbaar waren. In de brieven
van de 17de eeuw gebeurde het ook vaak dat er gaatjes inzaten. Het waren duidelijk gaatjes gemaakt
door een dier dat aan het papier had zitten knagen… Het vervagen van de inkt was een vaak
terugkerend probleem. Door de vele eeuwen die verstreken zijn, heeft de inkt in intensiviteit moeten
inboeten. Hierdoor kwam het dat het vaak moeilijk was om een brief te lezen. Ten laatste was er ook
soms een probleem met het papier. Ik heb meerdere malen brieven moeten lezen waarvan het
papier enorm dun en daardoor doorschijnend was geworden. Dit zorgde voor problemen door dat
daardoor de woorden aan de achterzijde van de pagina doorschemerden naar de voorzijde. Dit
bemoeilijkte het lezen van de brieven. Het viel ook op dat sommige ambassadeurs meer moeite
gedaan hadden om hun brieven bij te houden dan andere. Elbert de Hochebied schreef zijn
84
brieven,bijvoorbeeld allemaal mooi op in drie grote boeken. Deze zijn nog in een enorm goede staat
bewaard gebleven.
5. Het Nationaal archief in Den Haag
Het nationaal archief in Den Haag is een zeer mooi en enorm modern archief. De online applicatie
waarbij je de dag voor je komt al je bronnen kan bestellen, zodat ze klaar liggen wanneer je toekomt,
is heel handig en bespaart je een hoop tijd. De mensen die er werken zijn ook enorm vriendelijk en
heel behulpzaam. Het enige nadeel aan het Nationaal archief in Den Haag is dat het in Den Haag ligt.
Voor een student uit Gent is dit niet bepaald bij de deur maar het was zeker niet onoverkomelijk. Het
feit dat het archief niet bij de deur ligt, bracht ook een ander probleem met zich mee. Wanneer er
een foto van een bepaalde brief wazig was en ik dit niet in het archief zelf gezien had, was het niet
mogelijk om even heen en weer te gaan om een nieuwe foto te nemen. Hierdoor kwam het dat ik
helaas enkele stukjes van brieven heb moeten overslaan.
6. Evaluatie
Tijdens mijn primair bronnenonderzoek ben ik een aantal problemen tegengekomen. De meeste
daarvan waren kleinere problemen waar ik niet altijd iets aan kon doen. Het grootste en
belangrijkste probleem was de grote hoeveelheid bronnen. Door deze grote hoeveelheid heb ik
enkele acties moeten ondernemen die geleid hebben tot het minder volledig zijn van mijn
onderzoek. Toch hoop ik dat ik, met de hoeveelheid bronnen die ik gelezen heb en met de gekozen
spreiding van de bronnen, een goed beeld kan vormen van de algemene tendensen in de 17de en 18de
eeuw. Voor deze volledigheid is het ook spijtig dat ik de brieven van Cornelius Haga niet terug
gevonden heb.
Deel 2: Algemene ontwikkelingen
Één belangrijke algemene ontwikkeling dient vermeld te worden voordat de ontwikkelingen per
rubriek worden besproken, namelijk het feit dat er veel meer bronnen van de 18de eeuw dan van de
17de eeuw zijn. De hoeveelheid brieven die de latere ambassadeurs versturen is een pak groter dan
de eerste ambassadeurs. Het feit dat er door de latere ambassadeurs meer en frequenter brieven
worden gestuurd, zal invloed hebben op de informatie die eruit kan gehaald worden. Deze brieven
zullen dus een vollediger beeld geven van de gebeurtenissen in het Ottomaanse Rijk. Opvallend is dat
de brieven van de eerste ambassadeurs op toevallige datums worden geschreven, terwijl de latere
ambassadeurs dit op vaste data doen. De verschuiving naar vastere momenten kwam er doordat de
post in de 18de eeuw veel systematischer is geworden. Het was mogelijk om twee maal in de maand
brieven via Wenen naar Nederland te sturen.
85
Na dit korte stuk over de algemene ontwikkelingen van de bronnen zal er nu worden overgegaan tot
het bespreken van de evoluties per rubriek. Als eerste komt de handel aan bod. In deze rubriek zal
onderzocht worden welke invloed de ambassadeurs konden uitoefenen op de handel. Er zal ook
onderzocht worden welke invloeden op de handel er vermeld worden. Daarna volgt een bespreking
over de politiek en oorlog. Er zal gekeken worden wat de ambassadeurs hierover te melden hadden.
Eerst zal de binnenlandse politiek becommentarieerd worden, daarna de algemene politiek en ten
slotte de oorlogszaken en oorlogsschepen. Ten derde zullen de internationale betrekkingen
besproken worden. De ambassadeurs bespioneerden ook de andere ambassadeurs. De
ontwikkelingen binnen hun diplomatieke relatie met het Ottomaanse Rijk zullen dus in deze rubriek
worden besproken. Na deze drie rubrieken zullen de geldzaken besproken worden. De ambassadeurs
beschouwden dit als vrij belangrijk en persoonlijk. Er zal redelijk veel over geschreven worden maar
binnen dit onderzoek is het van minder belang. Uiteindelijk zullen er nog enkele overige zaken aan
bod komen. Het gaat hier vooral over sterfgevallen en meldingen van epidemieën, branden en
aardbevingen. Opnieuw wordt dit door de ambassadeurs heel belangrijk geacht, terwijl het minder
belangrijk is in het kader van dit onderzoek. Er zal gepoogd worden om bepaalde zaken waarvan in
de brieven melding wordt gemaakt, te linken aan bekende historische gebeurtenissen.
1. Handel
Traditioneel wordt verwacht dat handel een groot aandeel neemt in de taken van de ambassadeur.
In de volgende rubriek zal dit onderzocht worden aan de hand van de grafieken. Er horen twee
categorieën uit de grafieken bij deze rubriek, namelijk handel en schepen. De categorie handel gaat
over alle zaken die iets te maken hebben met handel, deze onderwerpen zijn heel verschillend. In het
onderdeel schepen worden enkel zaken vermeldt die specifiek met schepen te maken hebben. In dit
onderdeel wordt er dus voornamelijk melding gedaan over schepen die in een haven toekomen of
vertrekken.
De grafieken geven aan dat het belang van de handel heel variabel is. Er wordt wel altijd iets gezegd
over de handel maar soms is het aandeel van de handel, binnen de correspondentie van een
bepaalde ambassadeur, verwaarloosbaar. Er kan wel algemeen gesteld worden dat het belang van
commercie toeneemt in de tijd en in de 18de eeuw niet meer weg te denken is. Vooral het aandeel
over de schepen, in de correspondentie, neemt explosief toe vanaf ambassadeur Hochepied. Het
vermelden van schepen is vaak een eenvoudige opsomming van het aantal schepen dat toegekomen
of vertrokken is, de naam van de schepen, de naam van de schipper en naar waar ze gaan of van
waar ze komen. Volgend citaat is daar een mooi voorbeeld van.
86
“De tijdingen uit Smirna behelden het volgende: op de 25 en 28 maart zijn de scheepen de
Snelle galije en Middelo Schippers Auke Diesma en hendriks naer Amsterdam geexpedieert.
Op den 30 maert is van Rotterdam over Livorno aangekomen ’t schip de vrouw Margareta en
Catharina schipper W. Crimper.”244
Er wordt bijna nooit extra informatie gegeven bij het opsommen van de schepen. Hochepied en alle
ambassadeurs na hem gaan de toegekomen en vertrokken schepen in iedere brief melden. Bij de
eerste ambassadeurs is dit niet het geval. Het aandeel van de handel in hun correspondentie is veel
variabeler. Vooral Justinus Colyer in het jaar 1671 en Cornelius Calkoen in het jaar 1743 schrijven
weinig over de commercie. Dit terwijl beide in het andere onderzochte jaar van hun ambt, wel veel
aandacht aan handel besteden. Het is niet helemaal duidelijk hoe dit komt. Bij Calkoen kan het feit
dat er in het jaar 1743 oorlog is tussen het Ottomaanse Rijk en Perzië, voor een verklaring zorgen. Al
zijn er in het jaar 1729 ook oorlogsdreigingen en schermutselingen en dan heeft hij wel nog veel
aandacht voor de handel.
Oorlogen en onrusten hebben wel degelijk een invloed gehad op de handel. Meerdere ambassadeurs
maken hiervan gewag. Men laat weten dat onrusten schepen in de havens houden. In 1766, onder de
ambtstermijn van Dedel, zijn er onrusten tussen het Ottomaanse Rijk en Venetië. Deze onrusten
hebben te maken met de oorlog om Kreta die pas in 1669 beslecht zal worden.245 Als gevolg daarvan
voert Venetië een soort schrikbewind uit op de Middellandse Zee. Venetiaanse piraten houden zich
voornamelijk bezig met het stelen van Turkse schepen, maar Franse schepen met Turkse goederen
zijn ook een doelwit. Door de piraterij van Venetië ligt de handel bijna stil. Daar komt dan nog eens
bij dat de Pascia met een vloot oorlogsschepen bij Smirna ligt. Dit hindert de handel enorm. Dedel
houdt de Staten-Generaal hiervan op de hoogte maar kan er zelf niets meer aan doen.246
Van Haeften meldt op 10 januari 1784 dat het Ottomaanse hof een vredesverdrag heeft gesloten
met Rusland. Hierbij werd het gebied van de Tartaren volledig geannexeerd door Catherine II.247 Het
vredesverdrag is zeer nadelig voor de Ottomanen maar door het verdrag kan de handel tenminste
weer op gang komen. Van Haeften omschrijft de vreugde van de kooplieden als volgt:
“De commercie door d’onzeekerheid, waarin de publyke zaaken zig hier sedert ruim een jaar
bevonden hadden, in een zeer kommerlijke en doodelijke toestand geraakt zijnde, is het geen
244
NA, Legatie Turkije, nr. 629, “Brief van Dedel aan Staten-Generaal”, 15 april 1766
FINKEL (C.), De droom van Osman. Geschiedenis van het Ottomaanse Rijk 1300-1923, Roeselare, Roularta
Books, 2008, p. 329
246
NA, Legatie Turkije, nr. 629, “Brieven van Dedel aan Staten-Generaal”, 2 april, 15 september en 3 november
1766
247
AKSAN (V.), “War and peace” in: FAROQHI (S.) ed., The Cambridge history of turkey volume 3; the later
Ottoman Empire, 1603-1839, Cambridge, Cambridge university press, 2006, p. 103
245
87
wonder dat de vreugd, die de kooplieden van deeze plaats over de gelukkige keer, die dezelve
genoomen hebben, gevoelen, groot en algemeen is.”248
Voor de kooplieden waren rustige en vredevolle periodes veel voordeliger dan oorlog. Het is dan ook
maar normaal dat de kooplieden met grote opluchting naar een vredesverdrag keken, ook al was dit
vredesverdrag niet gunstig. Het citaat toont ook dat niet enkel de handel leed onder oorlog maar ook
publieke zaken. Daarmee wordt bedoeld dat de meeste ministers van het Ottomaanse Rijk zich
tijdens deze periodes met de oorlog bezig hielden en de rest van hun takenpakket verwaarloosden.
Hierdoor was het voor de ambassadeurs vaak moeilijk om belangrijke zaken te verwezenlijken.
Natuurrampen waren ook nadelig voor de handel. Meerdere ambassadeurs rapporteren dat de
schepen niet kunnen uitvaren door slechte winden. Er moest soms weken gewacht worden op een
favorabele wind. Dedem van Gelder meldt in 1788 dat aanhoudende hitte en droogte gevolgd door
een onvoorstelbaar onweer met rukwinden, hagel en striemende regen de vruchten en
landbouwproducten heeft verwoest. Dit was uiteraard een ramp voor de handel. 249
Via de grafieken is het dus mogelijk om vast te stellen dat de handel aan belang toeneemt doorheen
de onderzochte tijd. We weten dus dat de ambassadeurs een aanzienlijk deel van hun tijd besteden
aan het promoten en beschermen van de handel. Doordat de handel een noemer is die vele ladingen
dekt is het belangrijker om uitgebreider te onderzoeken wat de ambassadeurs voor de commercie
betekenden. In de volgende alinea’s zal er dieper worden ingegaan op de verschillende onderdelen
van de handel.
In de literatuur kwam Smirna naar voor als de belangrijkste haven voor de Nederlandse handel.250 De
bronnen gaan deze uitspraak ondersteunen. Wanneer er schepen vermeldt worden die aankomen of
vertrekken is dit bijna altijd in Smirna. Dit was niet altijd het geval. In het begin van de 17 de eeuw was
Aleppo een belangrijke haven: Er werden Iraanse zijde en specerijen verhandeld. De handel gaat in
Aleppo echter sterk achteruit doorheen de 18de eeuw.251 Calkoen laat op 17 februari 1729 weten dat
er een verbod op uitvoer van katoen in Aleppo is gekomen. Hij laat weten dat dit heel nadelig is voor
de handel.252 Zelf de Staten-Generaal krijgen dit te horen en vraagt Calkoen om er iets aan te doen.
Calkoen reageert hierop als volgt:
248
NA, Legatie Turkije, nr. 746, “Brief van Haeften aan Staten-Generaal”, 10 januari 1784
NA, Legatie Turkije, nr. 804, “Brief van Dedem van Gelder aan de Staten-Generaal”, 22 oktober 1788
250
FAROQHI (S.), MCGOWAN (B.), QUATAERT (D.) and PAMUK (S.), An economic and social history of the
Ottoman empire, 1600-1914, Cambridge, Cambridge university press, 1994, vol. 2, p. 734
251
FAROQHI (S.), MCGOWAN (B.), QUATAERT (D.) and PAMUK (S.), An economic and social history of the
Ottoman empire, 1600-1914, Cambridge, Cambridge university press, 1994, vol. 2, p. 499-502
252
NA, Legatie Turkije, nr. 25, “Brief van Calkoen aan Staten-Generaal”, 17 februari 1729
249
88
“Het is al meer als drie maenden een object van mijn attentie geweest, om die saele weder
levendig te maaken ende vijl ik niet buiten hoop van succes ben, versoeke ik dat haer Hoog
Mogende haer gelieven te laten wel gevallen nog eenige tijt die ordres in suspens te
houden…”253
Deze moeite is echter allemaal vergeefs. Ook Hochepied zal er zich in 1752 nog mee bezig houden.
Hij stelt nieuwe consuls aan in Aleppo en Alexandrië in de hoop dat zij de handel in deze contreien
weer kunnen aanwakkeren.254 Later op het jaar laat Hochepied weten aan de Staten-Generaal dat de
koophandel in Aleppo in verval is geraakt.255 In de latere brieven is nog zelden een referentie te
vinden over schepen en commercie in de natie Aleppo. Enkel in het jaar 1759 wordt er nog melding
gemaakt van schepen die in Aleppo toekomen. In het jaar 1759 maakt Hochepied melding van meer
dan 26 schepen die in Smirna toekomen, maar 3 schepen in Aleppo en één in Salonica. Dit toont
duidelijk het belang van de haven van Smirna. Salonica wordt in de literatuur omschreven als de
tweede belangrijkste haven van het Ottomaanse Rijk.256 Dit was echter voornamelijk voor de Fransen
en Engelsen. De Nederlanders voerden weinig handel uit op Salonica, dit is ook te zien in de brieven.
De scheepsvaart op Constantinopel is nooit van groot belang geweest. Vooral Haga was hierin
ontgoocheld doordat hij hierdoor minder consulaatrechten kreeg. Ambassadeur Hochepied klaagt
hier in het jaar 1759 ook enkele malen over. Volgens hem komt het door de slechte condities in de
stad dat de handel op Constantinopel stil ligt. Ambassadeur Dedel laat op 1 september 1766 verrast
weten dat er een Nederlands schip in Constantinopel toegekomen is. Hij laat weten dat dit komt
doordat er geen werk was in Smirna en dus heeft de schipper een job aangenomen om een lading
naar Constantinopel te brengen. Hij zegt hierbij dat ze hun lading gewoon gaan afzetten en direct
weer vertrekken.257
Een goed deel van de aandacht binnen de handelszaken gaat naar nieuwe belastingen die de
Ottomaanse staat oplegt. Het Ottomaanse hof stond positief tegenover import van goederen, maar
ze wilden maar exporteren wanneer de binnenlandse markten voldoende voorzien van producten
waren. Hierdoor werden er soms exportverboden opgelegd of extra belastingen om het niet
voordelig te maken voor de handelaars. Tijdens de ambtstermijn van Calkoen werden er heel wat
extra belastingen opgelegd. Op 13 januari 1729 wordt de belasting op zijde en katoen verhoogd258 en
253
NA, Legatie Turkije, nr. 25, “Brief van Calkoen aan Staten-Generaal”, 23 augustus 1743
NA, Legatie Turkije, nr. 165, “Brief van Hochepied aan Directeuren van de levantse handel”, 4 februari 1752
255
NA, Legatie Turkije, nr. 165, “Brief van Hochepied aan Staten-Generaal”, 3 mei 1752
256
FAROQHI (S.), MCGOWAN (B.), QUATAERT (D.) and PAMUK (S.), An economic and social history of the
Ottoman empire, 1600-1914, Cambridge, Cambridge university press, 1994, vol. 2, p. 735
257
NA, Legatie Turkije, nr. 629, “Brief van Dedel aan Staten-Generaal”, 1 september 1766
258
NA, Legatie Turkije, nr. 25, “Brief van Calkoen aan Staten-Generaal”, 13 januari 1729
254
89
op 25 maart komt er een verbod op het uitvoeren van graan259. Hij probeerde deze belastingen te
opposeren door druk uit te oefenen met meerdere buitenlandse ministers. Hij omschreef zijn
pogingen als volgt:
“… zal ik tragten een generale conferentie te beleggen, om gezamentlijk te delibereren wat
het nutste en het dirbaerste voor de commercie kan geschieden. Dog zoo dit gouvernement
continueert is weinig redres te hopen, want de ministers en bedienden werden alle zoo wijs,
en zijn zoo geinteresseert, dat zij den coopman op alle wijzen chicaneren en beknibbelen.”260
Calkoen en de andere ambassadeurs gingen wel moeite doen om hun ongenoegen over de nieuwe
belastingen te uiten maar wisten eigenlijk op voorhand al dat hun protesten niets zouden uithalen.
De Ottomaanse staat was hiervoor nog te machtig. Dit veranderde wel naar het einde van de 18de
eeuw toe. Van Haeften laat weten dat de Russen en de Oostenrijkers toestemming hadden
verkregen om vrij alle rivieren en Zeeën binnen het Ottomaanse Rijk te bevaren.261 Het Ottomaanse
Rijk moest deze grote privileges geven doordat ze veel van hun macht verloren hadden in de vele
nederlagen tegen Rusland en Oostenrijk-Hongarije (zie hoofdstuk 2).
De beslissingen over de belastingen werden gemaakt door het Ottomaanse hof, maar het innen van
belastingen werd gedaan door tollenaars. Deze tollenaars hadden vaak macht genoeg om zelf de
belastingen in een stad te bepalen. Het gebeurde soms dat de ambassadeur moest ingrijpen omdat
de tollenaar te veel belastingen vroeg. Justinus Colyer maakte dit in 1681 mee in Smirna. Hij
handelde als volgt:
“Soo wanneer men daar over bij de port een proces tegens den tollenaer soude willen
aenvangen dat daer toe groote somme van penningen souden moeten werden gespendeert.
Ende dat nae alle apparentie sonder vruchtten op sigte van het groot credit, het welcke den
voorseide tollenaer door sijne continueele spendatie heeft sulcx ben ick te raden geworden,
daer over met den tollenaer selfs in onderhandelinge te treden.” 262
Het was dus nadelig om een proces aan te spannen tegen de tollenaar. Het zou veel te veel geld
kosten want om iets gerealiseerd te krijgen moesten er de hele tijd cadeaus gegeven worden. Dit zal
in de rubriek geldzaken worden uitgediept. Omdat de tollenaar meer geld in de weegschaal kan
leggen is men, na het geven van cadeaus, nog altijd niet zeker van succes. Het beste was om gewoon
zelf in onderhandeling te gaan met de tollenaar. Justinus Colyer heeft dit dan ook gedaan. Hierdoor
259
NA, Legatie Turkije, nr. 25, “Brief van Calkoen aan Staten-Generaal”, 25 maart 1729
NA, Legatie Turkije, nr. 25, “Brief van Calkoen aan Staten-Generaal”, 10 januari 1729
261
NA, Legatie Turkije, nr. 746, “Brief van Haeften aan Staten-Generaal”, 24 februari 1784
262
NA, Legatie Turkije, nr. 1, “Brief van Justinus Colyer aan Staten-Generaal”, 9 december 1681
260
90
heeft hij een akkoord kunnen maken dat de belastingen niet boven drie procent zullen worden geïnd,
wat officieel via de capitulatie is vastgelegd. Dit alles was zeer voordelig voor de commercie en heeft
hem niet zo veel geld gekost. Dit was geen geïsoleerd incident, ook Hochepied heeft in 1759 moeten
ingrijpen in Smirna.263 Door dit soort acties beschermden de ambassadeurs de kooplieden en zorgden
ze ervoor dat de handel rendabel bleef.
Naast de belastingen en de willekeur van Ottomaanse ambtenaren had ook de pest een invloed op
de handel. Wanneer er pest heerste in een havenstad mochten de schepen die daar voor anker lagen
niet vertrekken zonder een bewijs van gezondheid. Hierdoor werd de handel vaak weken vertraagd.
Hochepied heeft hier een ander idee over:
“… off met het opbouwen van een huijs dat het houden van quarantaine voor de uijt de levant
komende goederen en personen tot het beste middel zoude strekken tot het afkeren van die
plaag, gelijk sulks van alle de andere op de levant trafigueerende natien word geobserveert,
want met die precautie soude ons negotie op de levant nooijt werden belemmert, en andere
mogendheeden
minder
geleegentheid
hebben,
van
de
teegenwoordige
tijds
omstandigheedens ten onsen schaeden te profiteren.”264
Hochepied was ervan overtuigd dat het beter zou zijn, voor de handel, om het voorbeeld van de
andere naties te volgen. Bij de andere naties moesten alle schepen die uit de Levant kwamen eerst in
quarantaine gaan vooraleer ze hun goederen mochten uitladen. Dit zorgde ervoor dat, in tijden van
pest, de handel bleef draaien. Doordat de Nederlandse schepen vaak lang moesten wachten, op een
bewijs van goede gezondheid, konden de andere naties soms handelsopdrachten inpikken. Men
heeft waarschijnlijk niet geluisterd naar zijn advies want op 18 oktober 1759 meldt hij dat drie
schepen zijn vertrokken uit Smirna nadat ze hun bewijzen van goede gezondheid hadden
verkregen.265
Een laatste nadelige gebeurtenis, waarover sommige ambassadeurs schreven, is piraterij. Er is al
vermeldt dat piraterij van Venetiaanse schepen gericht op Turkse goederen ook invloed had op de
handel van de Nederlanders. Soms gebeurde het ook dat er rechtstreekse piraterij op Nederlandse
schepen plaatsvond. Hochepied kreeg hier in juli 1759 mee te maken266. Vijf Engelse kaperschepen
hadden een Nederlands koopmanschip aangevallen en waren er met de goederen vandoor gegaan.
263
NA, Legatie Turkije, nr. 167, “Brief van Hochepied aan Staten-Generaal”, 2 juli 1759
NA, Legatie Turkije, nr. 165, “Brief van Hochepied aan Staten-Generaal”, 4 februari 1752
265
NA, Legatie Turkije, nr. 167, “Brief van Hochepied aan Staten-Generaal”, 18 oktober 1759
266
NA, Legatie Turkije, nr. 167, “Brief van Hochepied aan Directeuren van Levantse handel”, 2 juli 1759
264
91
Hochepied zorgde ervoor dat de volgende schepen die vertrokken uit Smirna in konvooi naar
Nederland terug keerden267. Hierdoor liepen ze minder gevaar voor Engelse roversschepen.
Er waren ook veel problemen met de piraten van Tunis, Algiers en Triopolis. Deze schepen vielen wel
onder de controle van de sultan maar ze behielden het recht om schepen aan te vallen van alle
landen waar ze zelf geen overeenkomst mee gesloten hadden.268 Het was vooral tijdens de
ambtstermijn van Cornelius Haga dat er problemen waren met deze piraten. Algiers en Tunis vielen
Nederlandse handelsschepen aan omdat ze beweerden dat sommigen handel dreven met de vijand,
Spanje. Zelfs wanneer er een vrede gesloten is met de twee roversnesten houdt de roverij niet op.
Haga stelde toen voor om enkele kooplieden aan te stellen die de schepen naar en van de Levant
controleerden. Zo kon men zeker zijn dat er geen handel met Spanje werd gedreven en dan zouden
Algiers en Tunis ook geen reden meer hebben om aan te vallen. Na dit advies werden de directeuren
van de Levantse handel aangesteld.269
Sommige zaken die de ambassadeurs vermeldden, als ze over handel schreven, kunnen ook gebruikt
worden om meer informatie te verzamelen over wat de schepen nu het meest vervoerden. Helaas
was dit voor de ambassadeurs geen prioriteit, dus is er niet zo veel informatie over te vinden. De
enige informatie die soms bij het vertrek van een schip staat, is of de vracht rijkelijk, goed of redelijk
is. Maar daarmee is het natuurlijk niet duidelijk welke lading zich dan in het ruim bevindt. Wanneer
er in 1759 een schip bestolen wordt door Engelse rovers gaat Hochepied de verdwenen inhoud van
het schip oplijsten. Dit geeft ons een unieke inkijk in het ruim van een schip.
“De Engelse zee rovers daaruijt hadden gestoolen de waerde van omtrent 40.000
leewendaelers bestaende in 17 pakken laeken, 8 vaetjes Cochenille [?], 5 vaeten nooten
Muscaaten, 7 vaaten kruijtnaegelen, 1 vat Indigo, 1 vat Coopmaanschappen waarvan den
inhoud onbekend, 4 Baalen peeper, 123 stuk snaphaanen, 253 paaren pistoolen, een partij
poeyer zuijker, buskruijt en andere kleinigheeden.”270
Hochepied meldde ook nog dat de rovers niet alles hebben kunnen meenemen, maar de goederen
die ze achter gelaten hadden waren zo kapot geslagen en door elkaar gegooid dat er niets bruikbaars
meer tussen zat. Uit de inventaris van dit schip blijkt duidelijk hoe rijkelijk geladen sommige schepen
waren. Het is wel niet duidelijk, aan de hand van dit ene voorbeeld, of alle schepen zo rijkelijk
267
NA, Legatie Turkije, nr. 167, “Brief van Hochepied aan directeuren van Levantse handel”, 1 augustus 1759
FAROQHI (S.), MCGOWAN (B.), QUATAERT (D.) and PAMUK (S.), An economic and social history of the
Ottoman empire, 1600-1914, Cambridge, Cambridge university press, 1994, vol. 2, p. 488
269
HEERINGA (K.), Bronnen tot de geschiedenis van de Levantschen handel, Nederland, ’s Gravenhage, 1910,
vol. I, pp. 968-971
270
NA, Legatie Turkije, nr. 167, “Brief van Hochepied aan directeuren van Levantse handel”, 1 augustus 1759
268
92
geladen waren. Hochepied meldt op 18 december 1759 dat schepen die vanuit de Levant naar
Nederland varen veel bulkgoederen, zoals graan, katoen, wol…, in hun ruim hadden. Ambassadeur
Dedel vermeldt ook één maal dat een schip volgeladen was met wol.271 Deze ondervindingen
ondersteunen de literatuur. Deze zegt namelijk dat naar het einde van de 18de eeuw toe, de relatie
tussen het Ottomaanse Rijk en Europese landen een koloniaal karakter kreeg. Dit wil zeggen dat er
vooral grondstoffen naar Europa stroomden (zie hoofdstuk 3).
Handel was, hoewel variabel in de aandacht, overduidelijk belangrijk voor de ambassadeurs. Vooral
de latere ambassadeurs staken veel tijd in de handelszaken en rapporteerden zeer consequent, over
de schepen, aan de Staten-Generaal. De handel was onderhevig aan verschillende negatieve
gebeurtenissen, zoals oorlog, natuurrampen en piraterij. De ambassadeurs konden aan deze zaken
weinig tot niets doen. Toch was de aanwezigheid van de ambassadeurs weldegelijk belangrijk voor
de handel. Indien ze er niet waren zouden de koopmannen onderhevig zijn aan de willekeur van de
Ottomaanse ambtenaren, die dan gemakkelijk extra belastingen konden heffen.
Door dieper in te gaan op de handel kunnen er veel zaken afgeleid worden. Zo weten we
bijvoorbeeld dat de haven van Smirna veel belangrijker was dan die van Aleppo of Salonica.
Hochepied is in 1759 de laatste ambassadeur die nog schepen meldt die aankwamen in Aleppo of
Salonica. Dit komt overeen met wat er in de secundaire literatuur wordt verteld. Uit de
onderhandelingen met belastingen kan afgeleid worden dat de macht van het Ottomaanse Rijk
tanend is. In 1729 maakten de acties van de ambassadeurs nog niets uit terwijl in 1784 het
Ottomaanse Rijk moest toestaan dat vreemde naties vrij op hun rivieren en zeeën vaarden.
2. Politiek en oorlog
De diplomatieke relaties tussen twee landen bestaan niet enkel uit economische contacten maar ook
uit politieke. Het is de taak van de ambassadeur om het thuisland op de hoogte te houden van de
interne veranderingen binnen het gastrijk. Aan de hand van de grafieken kunnen we bestuderen
hoeveel tijd de ambassadeurs besteden aan dit onderdeel van hun taak. De rubriek politieke
aangelegenheden wordt ingedeeld in vier categorieën: binnenlandse politiek, buitenlandse politiek,
oorlog en oorlogsschepen. Het onderdeel ‘binnenlandse politiek’ bestaat voornamelijk uit
machtswissels in het Ottomaanse Rijk. Er worden ook problemen en onrusten binnen het rijk in
opgenomen. De categorie ‘buitenlandse politiek’ gaat over de algemene politieke gebeurtenissen van
die tijd en over de relatie van de Ottomanen met omliggende landen. De delen ‘oorlog’ en
‘oorlogsschepen’ gaan over alles wat met oorlogen te maken heeft. Het deel ‘oorlog’ omvat
271
NA, Legatie Turkije, nr. 629, “Brief van Dedel aan Staten-Generaal”, 1 maart 1766
93
oorlogsgevangenen, ontwikkelingen van oorlogen, gebeurtenissen in de aanloop naar een oorlog…
Het onderdeel ‘oorlogsschepen’ gaat enkel over de oorlogsvloot, de bewegingen ervan, het
klaarstomen van de schepen… Er zal eerst worden ingegaan op het kwantitatief onderzoek en daarna
op het kwalitatief onderzoek.
Wanneer er naar de grafieken wordt gekeken, valt het direct op hoeveel aandacht er wordt besteed
aan de politiek en oorlog. Alle ambassadeurs vermelden er wel iets over. Vooral de categorie
binnenlandse politiek krijgt veel aandacht. Het was duidelijk belangrijk om te laten weten wat er in
het Ottomaanse Rijk gebeurde. Er is niet echt een evolutie doorheen de eeuwen te detecteren. Alle
ambassadeurs laten iets over politiek weten. Het hangt van de ambassadeur af hoeveel precies. Het
valt bijvoorbeeld op dat ambassadeur Calkoen, in beide bestudeerde jaren, enorm veel aandacht
besteed aan politiek en oorlog. Van alle ambassadeurs laat hij daar het meeste over weten. Ook Van
Haeften besteedt een groot deel van zijn correspondentie aan politieke en militaire zaken. Justinus
Colyer daarin tegen laat in 1671 nauwelijks iets weten over de binnenlandse politiek en al helemaal
niets over de algemene politiek en oorlogszaken.
Het is gemakkelijk om uit de grafieken af te leiden wanneer er oorlog heerste, of voorbereidingen tot
oorlog werden gemaakt, in het Ottomaanse Rijk. Zowel bij de ambassadeurs Jacobus Colyer, Dedem
van Gelder, Haeften en de beide onderzochte jaren van Calkoen waren er veel bewegingen en
gebeurtenissen op oorlogsvlak. Bij Jacobus Colyer valt het op dat hij zich vooral bezig houdt met de
oorlogszaken te vermelden en de andere categorieën op hun beloop laat. Helaas heb ik niet kunnen
onderzoeken of dit in andere jaren van zijn ambtstermijn ook zo was (zie hoofdstuk 7).
In de 18de eeuw was het de gewoonte, bij de Ottomanen, om iedere lente een aantal oorlogsschepen
uit te sturen om een inspectietocht doorheen het rijk uit te voeren. Dedel omschrijft dit als volgt:
“… op den 7 dezer den kapitein Pascia een visite gedaen om hem de gewoonlijke presenten te
laeten overhandigen en hem een gelukkige reijze te wenschen. Dezelve is nae stijl en
vriendelijk afgelopen.[… ]en hij heeft mij in de vriendelijkste uitdrukkingen mooglijk verzeekert
dat hij de vlag, schepen en onderdaenen van Uwe Hoog Moogende zonderling en met alle
hoogagting voor de aloude vrienschap, welke tusschen Uwe Hoog Moogende en zijn meester
bloeijende is, zal behandelen. Den 12 dezer is dien admirael met zijn vlood hier uitgelopen, bij
welke geleegentheid bij volgens gebruik door de Grooten Heer met een pels is begunstigt
geweest.”272
272
NA, Legatie Turkije, nr. 629, “Brief van Dedel aan Staten-Generaal”, 13 mei 1766
94
Voor deze inspectie vertrok was het dus de gewoonte om de kapitein Pascia geschenken te geven om
zo te zorgen dat de Nederlandse natie en schepen werden gerust gelaten. Het feit dat de sultan een
pels geeft aan de admiraal duidt erop dat deze onderneming een prestigieuze zaak was.
Het kwantitatief onderzoek vertelt ons dus dat politieke thema’s en oorlogszaken belangrijk waren in
de correspondentie van de ambassadeurs. Er zal nu dieper in worden gegaan op de thema’s die aan
bod komen binnen de categorieën. Over de oorlogsschepen is dit al kort gebeurd. De nadruk zal
voornamelijk liggen op de binnenlandse politiek, omdat de ambassadeurs daar nu eenmaal meer
over schreven.
a) Binnenlandse politiek
Er is al vermeld dat binnen de categorie ‘binnenlandse politiek’ de veranderingen in bestuur het
meeste aandacht krijgen. Deze veranderingen in het bestuur komen er vaak door het uit gratie vallen
van een bepaalde ambtenaar. Deze worden dan ofwel afgezet, verbannen of zelfs vermoord. Het is
opvallend hoe vaak wissels in het bestuur gebeuren. Men kan zich dan afvragen of het bestuur, door
al die wissels, wel efficiënt kon werken. Helaas kan dit niet afgeleid worden uit de brieven. Wanneer
een ambassadeur schrijft over een verandering binnen het bestuur wordt dit vaak op een punctuele
manier gemeld. Er wordt gemeld wie vervangen wordt, wie nieuw is aangesteld en om welke functie
het gaat. Onderstaand citaat is hier een voorbeeld van:
“Ibrahim Pascia gouverneur van Diarbekir heeft het gouvernement van Erivorn geobteneert
als Muhassillik […] ende mustafer pascia heeft in plaets van het gesegde pascialijk van
Erivorn, het welke aen hem opgedragen was, dat van de provintie van anatolia
geobtineert.”273
Uit wat de ambassadeurs melden over de wissels binnen het bestuur kunnen er ook intriges worden
afgeleid. Jacobus Colyer laat op 9 maart weten dat er een belangrijke persoon aangesteld is tot
gouverneur van een verre provincie omdat de grootvizier hem weg wilde uit Istanbul274. Er was zeker
ook sprake van vriendjespolitiek. De sultan had de gewoonte om, wanneer zijn dochters werden
uitgehuwelijkt met een belangrijk persoon, deze schoonzoon gouverneur te maken of een andere
belangrijke positie te geven.
“ De Grooten Heer heeft een dogter van wijlen sijn oom Sultan Achmed aen een seekere
Jacoob Pacha uitgetrouwt, en nu werd gesprooken van nog een andere dogter van den
273
274
NA, Legatie Turkije, nr. 25, “Brief van Calkoen aan Staten-Generaal”, 25 maart 1729
NA, Legatie Turkije, nr. 7, “Brief van Jacobus Colyer aan Staten-Generaal”, 9 maart 1704
95
Hooggemelte Sultan aen den Selutar van den Grooten heer uit te trouwen die als dan ook tot
Pacha van drie staerten verheven sal worden”275
Politieke huwelijken waren belangrijk om de trouw van een persoon te bemachtigen. Trouwen met
een dochter van de sultan of een dochter van een vorige sultan werd als prestigieus gezien. Sultans
hadden vaak meerdere dochters, waardoor dit als een normale praktijk werd gezien. Niet enkel de
sultan plaatste zijn familie op belangrijke posten, de andere ambtenaren deden dit ook. Op 23 juli
1743 laat Calkoen bijvoorbeeld weten dat de grootvizier de generaal pasha heeft afgezet en de
vrijgekomen plaats aan zijn schoonzoon heeft gegeven276.
Naast de veranderingen binnen het bestuur van het Ottomaanse Rijk wordt er ook veel geschreven
over de onrusten en de opstanden binnen het rijk. Doorheen het onderzoek heb ik gemerkt dat de
provincie Egypte op dit vlak voor veel problemen zorgde. Tijdens de ambtstermijn van zowel Calkoen,
Hochepied en Dedel werd Egypte bestempeld als een onrustige provincie waar veel gebeurde. Er was
vaak politieke onrust in Egypte doordat verschillende Beis elkaar beconcurreerden en probeerden de
macht te verkrijgen. Onrusten in het rijk werden vaak krachtig neergeslagen om te voorkomen dat
het gouvernement in een slechte positie zou komen. Calkoen vermeldt het optreden van de staat als
volgt:
“Den 16 ontstont een groote ongerustheid voor een rebellie waer tegen ter stond scherpen
middelen gebruikt wierden, en sijn een groote quantiteit menschen ter dood gebragt. Het
gevaer schijnt uiterlijk tegenwoordig over, maer men houd nog scherpe wagt en toezigt, en
indien geen accidentele toevallen opkomen, is het te denken dat het hof dit onweer wel
furmonteren sal.”277
Er was natuurlijk niet enkel in Egypte onrust, op andere plaatsen van het rijk gebeurde dit soms ook.
Hochepied vermeldt op 18 oktober 1759 dat er een nachtelijke opstand is geweest in de hoofdstad
maar dat alles weer onder controle is.278 Tijdens de ambtstermijn van ambassadeur Dedel was er een
opstand op het eiland Cyprus. De revolte kwam er na een grote hongersnood in 1757-1758 en het
uitbreken van de pest in 1760.
279
Het was een grootschalige rebellie die zich verzette tegen de
Ottomaanse overheersing. De opstand werd geleid door Halil Aga. De rebellen hadden zich
verscholen in een kasteel en het duurde meerdere maanden vooraleer de opstand onder controle
was. Veel rebellen verloren hierbij het leven. Op 1 augustus meldt Dedel dat er 20 hoofden van
275
NA, Legatie Turkije, nr. 25, “Brief van Calkoen aan Staten-Generaal”, 4 maart 1743
NA, Legatie Turkije, nr. 25, “Brief van Calkoen aan Staten-Generaal”, 23 juli 1743
277
NA, Legatie Turkije, nr. 25, “Brief van Calkoen aan Staten-Generaal”, 23 juli 1743
278
NA, Legatie Turkije, nr. 167, “Brief van Hochepied aan Staten-Generaal”, 18 oktober 1759
279
th
MAHER (J.), The Middle East and North Africa 2002, Londen, Europa publications, 48 edition, 2002, p. 234
276
96
rebellen naar de hoofdstad zijn gezonden maar dat het hoofd van Halil Aga er niet tussen zat280. Op
15 september schrijft Dedel dat er nog eens 200 hoofden van opstandelingen naar Istanbul zijn
gestuurd en dat ditmaal Halil Aga er wel tussen zat281. Dit toont nog eens dat het Ottomaanse
gouvernement hardhandig optreden niet schuwde.
Hongersnoden en armoede waren soms de aanleiding tot deze onrusten. Armoede werd soms
veroorzaakt door het gouvernement zelf. Wanneer er dan een natuurramp of iets ander plaatsvond,
kon het wel gebeuren dat dit de druppel was die de emmer deed overlopen. In 1752 gebeurde dit na
wanbeleid van de overheid gevolgd door een zware brand in de hoofdstad. Hochepied vermeldt het
als volgt:
“De meermaelen so kort nae den anderen ontstaene brand veroorzaekt grootte armoede en
beweeginge onder the gemeen, het welk reets eenigen tijd seer te onvreede is met het
onbepaald credit van eenige gunstelingen aen dit hof die van niets tot so veel aensien
gereesen sijnde sig niet ontsien van sodaenige autoriteit te misbruiken op een wijsse, diet volk
eerlang sal noodzaeken om volgens hunne wijsse van denken hierinne door een opstand te
voorzien ten minsten so veel men in een despotige Regeering voor uijt kan sien.”282
Niet alle hongersnoden kwamen er door toedoen van de overheid. In 1743 vermeldt Calkoen een
hongersnood in de uithoeken van het rijk, de provincie Errerum. Deze hongersnood kwam er door
misoogsten en natuurrampen. De Ottomaanse overheid probeerde deze gebieden te bevoorraden
maar dit werd bemoeilijkt doordat de bevoorrading over land liep. Hierdoor werd het een heel
kostelijke operatie en dit op een moment dat de overheid een lege schatkist had door de vele
oorlogen.283
Er werd ook vaak geschreven over de financiële situatie van het Ottomaanse Rijk. Vooral in de
ambtstermijn van Calkoen waren er veel financiële problemen. De vele oorlogen hadden de schatkist
uitgeput en er was geen geld meer om de milities uit te betalen. Er werden nieuwe belastingen
ingevoerd maar het volk accepteerde dit niet zomaar en er waren onrusten over het hele rijk. Er
werden ook nog andere manieren gezocht om de crisis op te lossen. Calkoen meldt dit aan de StatenGeneraal als volgt:
“De vizier heeft begonnen de Griekse natie te attaqueren, om geld van de rijke particulieren
af te parssen, zittende actueel nog in arrest de patriarch, die men onlangs afgezet heeft, en
280
NA, Legatie Turkije, nr. 629, “Brief van Dedel aan Staten-Generaal”, 1 augustus 1766
NA, Legatie Turkije, nr. 629, “Brief van Dedel aan Staten-Generaal”, 15 september 1766
282
NA, Legatie Turkije, nr. 165, “Brief van Hochepied aan Staten-Generaal”, 1 juli 1752
283
NA, Legatie Turkije, nr. 25, “Brief van Calkoen aan Staten-Generaal”, 4 maart 1743
281
97
een particulier, welke laetste sijn accommodement voor hondert duisent Leeuwendaelders
gemaakt heeft. Men heeft ook de resolutie genomen van het Threfoor van Hoffelijkheden van
den Grooten heer bij publique vendatie te verkopen.”284
Het feit dat men rijke minderheidsgroepen attaqueert en goederen van de Sultan verkoopt, duidt
erop dat de crisis weldegelijk ernstig was. Het niet meer kunnen betalen van de milities bracht het
gehele Rijk in gevaar. Het was dan ook belangrijk om de crisis zo rap mogelijk te bedwingen. Dit was
natuurlijk niet de enige crisis die het rijk mee gemaakt heeft. Op het einde van de 18de eeuw was het
rijk al veel verzwakt en had het door de vele oorlogen al moeten inbinden in gebied. Haeften
vermeldt wat het rijk zou moeten doen om uit het dal te klimmen.
“… maar daarom is dit rijk, zo de bestiering kan verbeeterd worden, nog niet verlooren,
blijvende het nog in zijn geheel en ontbreekende aan het zelve niet als een goede
administratie die gebruik weet te maaken van de groote ressources, die het kan leveren.”285
Haeften schrijft dus dat het gouvernement beter zou investeren in het uitbreiden van de
administratie, want hierdoor zouden ze veel meer uit het rijk kunnen halen dan er toen werd gedaan.
Het optimaal gebruik maken van alle bronnen die in het rijk aanwezig zijn, zou, volgens Van Haeften,
de crisis kunnen oplossen.
De ambassadeurs gaven ook regelmatig informatie over het hof en de familie van de Ottomaanse
sultan. We zagen al dat ze vermelden wanneer één van de dochters werd uitgehuwelijkt, maar ze
vermelden nog veel meer. Het was een gewoonte om te laten weten of het hof zich in Istanbul
bevond of ergens anders in het Rijk. Er werd zo veel over het hof vermeld omdat nieuws uit de
hofhouding van de sultan vaak gevolgd werd met een groot feest. Geboortes, huwelijken of het
tonen van de prinsen aan het volk waren belangrijke gebeurtenissen. Ze werden vaak gevierd door
een feest van meerdere dagen met veel spektakel.
Hochepied vermeldt in 1759 een vreemde gewoonte van de sultan. De sultan liep regelmatig
incognito rond in de hoofdstad om te controleren of de wetten rond klederdracht werden nageleefd.
Dit beangstigde de mensen enorm.
“De Groote Heer continueert in cognito te examineeren of sijne ordres ter executie gebragt
werden. Dit schier daegelijks geschiedende, zijn alle Rayasie of Christen onderdaanen in sulke
vreese gezet, dat men de principaelste familliens in haare kleedingen niet voor het gemeene
284
285
NA, Legatie Turkije, nr. 25, “Brief van Calkoen aan Staten-Generaal”, 23 juli 1743
NA, Legatie Turkije, nr. 746, “Brief van Van Haeften aan Staten-Generaal”, 10 januari 1784
98
volk kan onderscheiden, deese ordonnanties alles wat maer luysterreijk kan genaemt werden,
soo stiptelijk verbiedend en soo regoureus ter executie gebragt werdende.”286
Het was heel ongewoon voor de sultan om zo rond te lopen in de stad. De wetgeving rond
klederdracht van niet-moslims was enorm uitgebreid maar werd niet altijd even strikt toegepast287.
Sultan Mustapha III was hier echter enorm op gefixeerd.
Het is duidelijk dat er, binnen de categorie ‘binnenlandse politiek’, een grote variatie van
onderwerpen aan bod komt. De belangstelling die de ambassadeurs tonen voor de binnenlandse
politiek is opvallend. Zonder de opdrachtbrieven van de ambassadeurs is het moeilijk uit te zoeken
waarom deze belangstelling zo groot was. We kunnen er wel van uitgaan dat de Nederlandse
overheid op de hoogte wou blijven van wat er in het rijk gebeurde. Hoe de ambassadeurs dit
interpreteerden hing, zoals ook de grafieken tonen, af van de persoon zelf.
b) Buitenlandse politiek
In het onderdeel ‘politiek’ zijn er onderwerpen die vaak terug komen en verbonden kunnen worden
met de categorie ‘oorlog’. De meeste informatie die er gegeven wordt verhaalt over envoyés en
missies van buurlanden van het Ottomaanse rijk die in Istanbul toekomen. Het zijn vooral de landen
waarmee de Ottomanen regelmatig in oorlog waren die veel missies stuurden. Ook het Ottomaanse
Rijk zelf stuurt geregeld diplomatieke missies uit, al stationeerden ze, tot in de 19de eeuw, nooit
permanente ambassadeurs. De Nederlandse ambassadeurs vermelden plichtsbewust welke
diplomaten er allemaal toekomen in Istanbul. Als ze het weten vermelden ze ook het doel van de
diplomatieke missie en hoe lang ze blijven. Sommige van deze diplomatieke missies waren enorm
prestigieus. Calkoen omschrijft een Perzische missie als volgt:
“Voor heden en drie weeken arriveerde den zoo lang verwagte ambassadeur van Eschrif
Ghan, met een gevolg van omtrent 6 à 700 personen.”288
En entourage van 600 à 700 mensen duidt erop dat deze diplomatieke missie eerder een
machtsvertoon was dan een onderhandeling over de relatie tussen de twee landen.
Over sommige diplomatieke missies is er veel informatie in de brieven te vinden. Calkoen geeft
bijvoorbeeld in 1743 uitgebreid informatie over een Zweedse diplomatieke missie. Zweden voerde
een oorlog tegen Rusland, dus hadden het Ottomaanse Rijk en Zweden een gemeenschappelijke
286
NA, Legatie Turkije, nr. 167, “Brief van Hochepied aan directeuren van de levantse handel”, 3 februari 1759
BOYAR (E.) en FLEET (K.), A social history of Ottoman Istanbul, Cambridge, Cambridge university press, 2010,
p. 178
288
NA, Legatie Turkije, nr. 25, “Brief van Calkoen aan Staten-Generaal”, 12 augustus 1729
287
99
vijand. De Zweedse envoyé moest proberen om de Ottomanen te overhalen tot het verbreken van
hun vredescontract met de Russen en hen aan te vallen. Wanneer de Ottomanen Rusland zouden
aanvallen dan zou Rusland verwikkeld geraken in een tweefronten-oorlog. Zweden hoopte dat de
macht van Rusland hierdoor zou gebroken worden. Het Ottomaanse hof wou echter zijn goede
relatie met Rusland niet opgeven. Ze hadden de kracht van het Russische leger nog maar gevoeld en
waren niet van plan om dit opnieuw mee te maken. Toen de Zweedse ambassadeur dit vernam,
vroeg hij financiële steun van het Ottomaanse Rijk tegen de Russen. Uiteindelijke ging ook dit niet
door doordat er vredesonderhandelingen tussen Rusland en Zweden werden opgestart.
Een groot deel van de aandacht van politiek gaat uit naar vredesonderhandelingen. Het Ottomaanse
Rijk heeft door de eeuwen heen wat schermutselingen en oorlogen meegemaakt. Op iedere oorlog
volgt er een onderhandeling over de nieuw gemaakte vrede en welke condities daaraan vast hingen.
Het gebeurde soms dat een buitenlandse ambassadeur een onderhandelaar werd gemaakt. Het is
bekend dat Jacobus Colyer de onderhandelingen tussen het Oostenrijks-Hongaars Rijk en het
Ottomaanse Rijk heeft moeten begeleiden, maar dit vond niet plaats in het onderzochte jaar289.
Diplomatieke missies en vredesonderhandelingen zijn de belangrijkste thema’s binnen de categorie
buitenlandse politiek. Er zijn echter ook nog enkele geïsoleerde meldingen. Calkoen meldt op 9
december 1729 dat een man toegekomen is in Istanbul die beweert de broer van de Perzische Khan
te zijn. Calkoen schrijft dat men niet weet of ze het moeten geloven. Als het waar zou zijn, dan
kunnen ze de Perzische Khan contesteren en een Ottomaans gezinde Khan installeren.290 De
ambassadeurs laten ook weten wat er in de buurlanden van het Ottomaanse Rijk gebeurt.
Bijvoorbeeld Calkoen meldt op 23 juli 1743 dat de Prins van Moldavië afgezet is door zijn broer291.
De grafieken tonen dat de ambassadeurs wel redelijk veel schreven over de politieke zaken. Dit zijn
echter voornamelijk korte vermeldingen van diplomatieke missies of het maken en herstellen van
vredescontracten.
c) Oorlog en oorlogsschepen
Er is geen evolutie in de grafieken te vinden. De ambassadeurs vermelden pas iets over oorlog
wanneer dit aan de orde is. Zoals de inleiding van deze rubriek stelt, gaat de categorie ‘oorlog’ bijna
uitsluitend over oorlogsvoorbereidingen, oorlogsdreigingen en oorlog. Het valt op dat de
289
SCHUTTE (O.), repertoria vertegenwoordigers in Nederland en in het buitenland 1584-1810, Nederland, ’s
Gravenhage, 1983, p. 308
290
NA, Legatie Turkije, nr. 25, “Brief van Calkoen aan de Staten-Generaal”, 9 december 1729
291
NA, Legatie Turkije, nr. 25, “Brief van Calkoen aan de Staten-Generaal”, 23 juli 1743
100
ambassadeurs vaak vermelden dat het Ottomaanse Rijk helemaal geen oorlogen wil. Men wil vaak zo
lang mogelijk de vrede bewaren.
“ende selve eijndelijk besloten ende voort gestelt soude wesen soo men mij wil verseekeren
d’onderneminge vande Tartars te disapprobeeren ende sijn tzarsche majesteijts ambassadeur
alhier residerende te steekeren, dat de Porta, tot sodanige onderneminge noyt ordres nogt
cinsent heeft gegeven maar ter contrary geresolveert is de jongst gemaackte vreede te
onderhouden so lange van weyren sijne tzarsche majesteijt […] dit hoff bij de voorgaande
resolutie genomen tot sterckingen end conservatie van desselfs frontieren, ende ten dien
einde een goed aantal troupen derwaarts te senden, gelijk mede envoye schepen van oorlog,
ende galeijen eersdaags van hier, nade swarte zee te spedieeren.”292
Dit citaat toont dat de Porte helemaal geen oorlog wil maar dat ze er wel voorbereidingen voor
treffen. Men wilde op dat moment eigenlijk gewoon in rust leven en het rijk behouden zoals het was.
Dit is een verandering met de 15de, 16de en 17de eeuw. Tijdens de voorgaande eeuwen was het
Ottomaanse Rijk vaak de aanvaller en aanzetter van oorlogen.
Er is al vermeld dat ambassadeur Calkoen uitzonderlijk veel laat weten over oorlog. In het eerste
bestudeerde jaar, 1729, is er geen feitelijke oorlog aan de gang. Calkoen schrijft over de afronding
van de onderhandelingen met Hongarije en over de dreigingen tussen de Tartaren en Moscovieten.
Op het einde van het jaar is er oorlog ontstaan in Perzië. Calkoen schrijft dat het Ottomaanse hof
beslist om een bepaalde partij binnen Perzië te steunen. Het Ottomaanse hof hoopt zo een
Ottomaans gezinde vorst aan het hoofd van Perzië te hebben.
Dit zal waarschijnlijk niet gelukt zijn want in 1743 vermeldt Calkoen dat het Ottomaanse Rijk op de
rand van oorlog met het Perzische rijk staat. Calkoen geeft doorheen het jaar een plichtgetrouwe
weergave van deze oorlog. In januari schrijft Calkoen nog dat de troepen aan de grens met Perzië
worden verlost en de magazijnen worden bijgevuld. Tegen maart 1743 beginnen de Perzen zich
opnieuw te bewapenen, dus worden de Turkse troepen ook opnieuw in paraatheid gebracht.
Calkoen maakt hierbij wel de kanttekening dat de schatkist van het Ottomaanse Rijk een nieuwe
oorlog eigenlijk niet aankan. In juni 1743 staan er drie Perzische legers voor de grens met het
Ottomaanse Rijk. Eén leger gaat Bagdad aanvallen, maar deze stad was in staat om zichzelf te
verdedigen. Een ander leger staat klaar om de provincie Errerum aan te vallen. Dit is een zeer zwakke
provincie waar een hongersnood heerste. Het is heel moeilijk om hulp naar daar te sturen. Het
laatste leger staat gericht naar de provincie Biarbekir. Toch zal het nog tot oktober duren vooraleer
292
NA, Legatie Turkije, nr. 7, “Brief van Jacobus Colyer aan staten-Generaal”, 12 april 1704
101
de Perzen het Ottomaanse Rijk invallen. In december zou de Khan zich al moeten terugtrekken
omdat er problemen zijn ontstaan in zijn eigen binnenrijk.293
Calkoen vermeldt ook dat de Ottomanen eigenlijk niet goed weten waarom de Perzen hen willen
aanvallen.
“Het komt waerschijnlijk voor, dat Schah Nadir mijsterieuse insigten heeft. Dog welke die zijn
is beswaerlijk te gissen, sommige nemen voor waerheid dat geen door de Pachaas en andere
hoofden van de frontieren gemeld worden, dat de intentie van de Shach soude zijn hem
meester te maaken van de landen die dit Rijk aen Arabien doen aangrensen en van de weg
dat Pilgrims nae Mecca, o m aldus mecca onder sijn bescherming te brengen, en daer door
het hooft der Musulmaniseweet te wroden. Anderen sijn van gedachten dat hij door reedenen
van staet van sijn eijgen regeering genoodsaakt is geweest eindelijk de porta te attaqueren
[…] anderen sijn weder van gedagten, dat de Schah dese feitelijkheden op instigatie van het
russise hof aengevangen heeft en dat het gemeld hof notable subsidien en andere noodige
secoursen verstrechkt soude hebben.”294
De Ottomanen hebben er het gissen naar wat de beweegredenen van de Perzen zijn. Het hof wilde
de mensen laten geloven dat de Perzen Mekka willen veroveren. Dit kon ervoor zorgen dat de
mensen de oorlog tegen de Perzen meer zouden steunen. Calkoen vermeldt al deze zaken aan de
Staten-Generaal zonder dat hij er zelf commentaar bij geeft.
Ook ambassadeur Dedem van Gelder vermeldt een oorlog met Moldavië. Hij stelt dat het rijk slecht
verdedigd is. Toch vermeldt hij een groot aantal overwinningen. Hij moet hierbij echter wel de
kanttekening maken dat er ook veel slachtoffers aan de Turkse kant zijn. Het opvallende is dat hij
vermeldt dat de Turken krijgsgevangenen, schepen en oorlogsmateriaal hebben buitgemaakt op de
vijand. Al deze zaken worden naar de hoofdstad vervoerd om te tonen hoe goed de oorlog gaat.
De categorie ‘oorlogszaken’ is enorm specifiek. De hoeveelheid materiaal hangt volledig af van de
gebeurtenissen binnen het Ottomaanse Rijk en zijn buurlanden. De informatie die de ambassadeurs
geven, toont ons wel dat het Ottomaanse Rijk, in de 18de eeuw, veel verzwakt was. De politiek van
het Ottomaanse hof bestond uit het bewaren van de vrede. Wanneer er wel oorlog was, had het Rijk
vaak financiële problemen en moesten ze moeite doen om het volk de oorlog te laten steunen. De
bewegingen van oorlogsschepen waren waarschijnlijk minder belangrijk want de ambassadeurs
293
294
NA, Legatie Turkije, nr. 25, “Brieven van Calkoen aan Staten-Generaal”, 1743
NA, Legatie Turkije, nr. 25, “Brief van Calkoen aan Staten-Generaal”, 8 oktober 1743
102
vermelden er bijna niets over. De belangrijkste gebeurtenis rond oorlogsschepen is de jaarlijkse
inspectietocht.
Algemeen kunnen we dus stellen dat het kwantitatief onderzoek ons toont dat de rubrieken ‘politiek’
en ‘oorlog’ een belangrijk deel van de ambassadeurs tijd opslokten. Er kan echter wel geen evolutie
in grafieken worden gezien. De hoeveelheid informatie die een ambassadeur vermeldt hangt af van
de gebeurtenissen van de periode en van de interesse van de ambassadeur. De grafieken tonen ons
ook dat de binnenlandse politiek de belangrijkste categorie is. De onderdelen ‘politiek’ en ‘oorlog’
werden sporadisch ook intensief besproken. Over de oorlogsschepen geven de ambassadeurs het
minste informatie.
In deze rubriek zorgt de categorie binnenlandse politiek voor de grootste brok informatie. Via het
onderdeel binnenlandse politiek komen we veel te weten over de binnenlandse gebeurtenissen. Het
is heel interessant om te zien hoe het Ottomaanse gouvernement reageert op opstanden,
hongersnoden en geldproblemen. De vele vermeldingen van verbanningen geven ons een beeld van
hoe de regering werd gevormd en wie de macht had. De informatie over het hof geeft ons een beeld
van de belangrijke gebeurtenissen rond de sultan. De onderdelen politiek en oorlog zijn verbonden
met elkaar. De meeste van deze vermeldingen gaan over de buurlanden en vijanden van het
Ottomaanse Rijk.
Dit alles toont aan dat de brieven van ambassadeurs een mooi beeld geven van wat er in het
Ottomaanse Rijk gebeurde en het dus zeker de moeite is om deze brieven als bronnen voor de
Ottomaanse geschiedenis te gebruiken. De brieven geven ons een uitzonderlijke kijk op de politiek
van een uitgestrekt rijk zoals het Ottomaanse Rijk.
3. Internationale politiek
De rubriek ‘internationale politiek’ bestaat in het begin van het onderzoek uit drie categorieën. Vanaf
het jaar 1759, in de ambtstermijn van Hochepied, komt daar nog een categorie bij. De drie
oorspronkelijke categorieën zijn Franse zaken, Engelse zaken en Venetiaanse zaken. Deze drie landen
hadden bij het begin van de diplomatieke relatie tussen Nederland en het Ottomaanse Rijk al een
capitulatie. De vierde categorie bestaat uit een verzameling van de andere buitenlandse ministers.
Deze categorie is pas later van toepassing doordat het even duurde vooraleer deze naties een
capitulatie verkregen of belangrijk genoeg werden om vermeld te worden in de brieven van de
ambassadeurs. Er zal eerst gekeken worden naar de evoluties doorheen de eeuwen en daarna zal er
dieper worden ingegaan op de onderwerpen van de categorieën.
103
De grafieken tonen ons dat alle ambassadeurs wel iets vermelden over de andere buitenlandse
ministers in Istanbul. Vooral Justinus Colyer houdt zich een groot deel van zijn tijd bezig met het
observeren van de ambassadeurs. Het is ook opvallend dat er vaker werd geschreven over de Franse
zaken dan over de Engelse en Venetiaanse zaken. Binnen de rubriek internationale politiek kan er
een evolutie bespeurd worden. De grafieken tonen dat de aandacht van de ambassadeurs voor de
andere buitenlandse ministers afneemt. Het zou kunnen dat dit komt doordat er op het einde van de
18de eeuw al enorm veel buitenlandse ministers in Istanbul leefden en het dus niet meer zo speciaal
was. Van Haeften is hier echter een uitzondering op. De rubriek ‘internationale politiek neemt een
groot deel in van zijn correspondentie met de Staten-Generaal.
Het merendeel van de informatie die uit de rubriek ‘internationale politiek’ kan gehaald worden, gaat
over aanstellingen en aankomsten van nieuwe ambassadeurs, het tijdstip van hun eerste audiëntie,
informatie over bezoeken die ze afleggen en informatie over hun vertrek en afscheidsaudiëntie. De
ambassadeurs van de andere naties worden vrij vaak veranderd. De Nederlandse ambassadeurs
blijven abnormaal lang in dienst. Het is niet zeldzaam dat een ambassadeur sterft in ambt. Er wordt
ook vaak vermeld dat er een feest wordt gegeven op de verjaardag van de koning van één van de
ambassadeurs. Er werden ook feesten gegeven voor naamdagen, geboortes, huwelijken…
In 1681 hadden de Fransen een disput met de Ottomanen. In 1680 waren er twee Franse schepen
aangevallen door een Turks kasteel. De Fransen wilden hiervoor vergelding en gingen het kasteel
bestormen en bezetten. Als reactie hierop beslisten de Ottomanen om alle Franse schepen in het
gehele rijk vast te houden. Het kwam zelfs zover dat de Franse ambassadeur in de gevangenis werd
gegooid en zijn familie het land niet meer kon verlaten. Uiteindelijk raakte, door middel van een
nieuwe Franse ambassadeur, alles opgelost. Dit was echter niet het enige dispuut dat de Fransen op
Ottomaans grondgebied hadden. In 1729 was Frankrijk in oorlog met Tripoli. Deze oorlog duurde te
lang naar de zin van het Ottomaanse Rijk dus eisten ze een oplossing.
“En mij is in confidentie gezegt dat mehemed effendi di ovres eenige jaeren ambassadeur van
dit Hof in Vrankrijk is geweest, weder in dezelve staet aen dat Hof zal gaen resideren,en dat
hij Tripolij zal aendoen om daer eerst devreede met de Franssen te maeken.”295
Toen de Ottomanen het dispuut tussen Frankrijk en Tripoli beu waren, stuurden ze hun eigen
onderhandelaar. De Fransen waren dus geen doetjes. Ze veroorloofden zich ook veel binnen de
internationale politiek. Bij de aanstelling van Hochepied weigerden ze hem te erkennen. Op 4 januari
1752 was dit nog altijd niet opgelost en Hochepied beklaagt zich erover.
295
NA, Legatie Turkije, nr. 25, “Brief van Calkoen aan Staten-Generaal”, 25 maart 1729
104
“Dat aen haer Hoog Mogend caracter, het welke door dit vreemde gedrag van gemelde
Franse ambassadeur ten uijtersten is gelaedeert mag worden sodaenige en eclatente
satisfactie, als het niet respecteeren daervan met alle billijkheid komt te vereischen en sulks te
meer terwijl dit niet de eerste reijsse is.”296
Het was heel nadelig voor Hochepied dat de Fransen hem niet erkenden. De Zweden volgden de
Fransen hierin en gingen Hochepied ook niet erkennen. Hijzelf weet niet echt de reden hiervoor. Het
is niet duidelijk wanneer Hochepied werd erkend door de Franse ambassadeur.
Ook de Venetianen waren geen doetjes. Op 30 november 1729 meldt ambassadeur Calkoen dat de
Venetiaanse ambassadeur een knokploeg onder zich had en de Hollanders openlijk aan het beledigen
waren.
“.. om te prevenieren en te ontgaen een gevreesde insulte van de Venetianen, dewelke om
dat mijn volk uijy haer handen hadden getrocken een knegt van den Hollandsen coopman van
Diepenbroeck, die zij schuins voor mijn huijs feitelijk maltraitteerden, opentlijk zeiden de
Hollanders die haer voor quamen te sullen massacreren, ten welken einde veertig Croaten
dewelke door de ambassadeurs van Venetien hier altijt in dienst werden gehouden zig hadden
t’samen gevat en verbonden.” 297
De Venetiaanse ambassadeurs beschermden deze knokploeg. In 1729 hadden zij een Hollandse
knecht aangevallen zonder dat Calkoen wist waarom. Dit was echter niet het eerste incident. Het jaar
ervoor was de kok van de Engelse ambassadeur vermoord. Na deze actie zijn de andere
ambassadeurs gaan protesteren bij de Venetiaanse ambassadeur. De bailo had toen zijn mannen
terug gefloten, maar daarna waren ze dus weer in actie geschoten.
Op 15 decmeber 1635 laat Haga weten dat ook Frankrijk en Venetië niet willen dat Turkije vrede sluit
met Spanje. Hij gaat er dus alles aan doen om dit tegen te werken. Hij laat de Staten-Generaal wel
weten dat dit geld zal kosten.298 In 1636 slaagt Haga erin om een vredehandel tussen Spanje en
Turkije tegen te gaan.
Via de informatie over de andere buitenlandse ministers kan er ook informatie gevonden worden
over de handel. Vooral ambassadeur van Haeften vermeldt meerdere handelshuizen van andere
naties die failliet gingen. Van Haeften schrijft ook dat de Franse en Engelse ambassadeur aan het
296
NA, Legatie Turkije, nr. 265, “Brief van Hochepied aan Staten-Generaal”, 4 januari 1752
NA, Legatie Turkije, nr. 25, “Brief van Calkoen aan Staten-Generaal”, 30 november 1729
298
HEERINGA (K.), Bronnen tot de geschiedenis van de Levantschen handel, Nederland, ’s Gravenhage, 1910,
vol. I, p. 381
297
105
proberen waren om meer voordelen te verkrijgen van de Ottomanen299. Het was namelijk in deze
periode dat de Russen en Oostenrijk-Hongaren het privilege kregen om zonder belasting op de
rivieren en zeeën van het Ottomaanse Rijk te varen.
De grafieken tonen ons dat het melden van de bezigheden van de internationale politiek een
belangrijk onderdeel in de correspondentie innam. Vooral in de 17de eeuw was dit zo. Dit kwam
waarschijnlijk doordat de Nederlanders nog ‘nieuw’ waren in de diplomatieke sfeer. De meeste
vermeldingen gaan over aankomst en vertrek van de ambassadeurs. Via de kennisgeving over de
internationale politiek kan er ook afgeleid worden dat de Franse natie zichzelf hoog inschatte. Ook de
Venetianen waren geen doetjes in het Ottomaanse Rijk, al lagen zij geregeld in oorlog met het Rijk.
Ten laatste kan er ook informatie over handel worden afgeleid.
4. De geldzaken
De rubriek ‘geldzaken’ omvat vooral kwesties in verband met de volgende vier categorieën: salaris,
extra geld, consulaatrechten en cadeaus. De categorie ‘salaris’ gaat voornamelijk over het vragen
naar meer loon en over het klagen dat het loon nog niet is aangekomen. Het onderdeel ‘extra geld’
gaat over het vragen van geld bovenop het salaris om extra zaken te bekostigen. Deze extra zaken
zijn zeer uiteenlopend, ze gaan van het betalen van cadeaus tot het renoveren van een stal. De sectie
‘consulaatrechten’ gaat over het recht dat de ambassadeur had op een deel van de belasting op de
handel. Wanneer een handelsschip een lading bracht naar een haven van het Ottomaanse Rijk moest
men daar consulaatrechten op betalen. Een deel van deze belastingen gaat naar de consul van de
haven en een ander deel gaat naar de ambassadeur. De verhoudingen van deze twee delen
veranderden doorheen de tijd. De laatste categorie, ‘cadeaus’, gaat over het aankopen van
presenten voor belangrijke personen in het Ottomaanse Rijk.
Wanneer er een korte blik wordt geworpen op de grafieken valt direct op dat ambassadeur Justinus
Colyer (1668-1682) in het begin van zijn ambt meer bezig was met geldzaken dan enig andere
ambassadeur. Ook Calkoen en Hochepied waren regelmatig bezorgd over hun financiële toestand.
Toch is het aandeel dat zij aan geldmiddelen spenderen niets in vergelijking met de hoeveelheid tijd
die Justinus Colyer aan geldzaken besteedt. Wanneer er gekeken wordt naar de gepubliceerde
brieven van Cornelius Haga valt het op hoeveel ook hij over zijn boekhouding schrijft. Zoals reeds
besproken in hoofdstuk zes, vraagt Haga door zijn hoge schulden tot drie maal toe zijn ontslag aan.
Zowel Haga als Justinus Colyer moesten veel geld uitgeven aan cadeaus om de goede contacten
tussen de twee landen te verzekeren. Dit komt doordat ze beiden kunnen gezien worden als eerste
299
NA, Legatie Turkije, nr. 746, “Brief van Van Haeften aan Staten-Generaal”, 10 en 24 maart 1784
106
ambassadeurs: Haga was de allereerste ambassadeur en Justinus Colyer is de eerste ambassadeur na
29 jaar zonder officiële ambassadeur. Justinus Colyer leed ook onder het voortdurend wisselen van
Ottomaanse ministers. Volgend citaat legt duidelijk uit waarom.
“… werden nu tenemael verandert voornamentlyck daarinne bestaande dat de Caimacams
ofte gouverneurs van Constantinopelen die van te voren dry jaren wierden gecontinueerd nu
alle twee à drie maenden werden verplaatst […] welcke uytnemende oncosten sijn want op de
aancomste van yder Caimacam fijn de voorseiden ministers volgens een oudt doch quaad
gebruyck gobligeert den selven met goude lakense satyne ende hollantsche laeckense vesten
ofte rocken in persoon te gaan verwellecomen. Ende aan meest alle de hovelingen tsij met
vesten ofte met gelt presenten te doen.”300
Het was dus een oud gebruik dat wanneer er een belangrijke minister werd aangesteld, alle andere
ambassadeurs hem gingen verwelkomen met cadeaus voor zowel de minister zelf als voor zijn
hofhouding. Wanneer deze aanstellingen kort op elkaar volgen, zoals bij Justinus Colyer het geval
was, werd het geven van cadeaus een ware last. Door de vele cadeaus die hij moest geven, ging
Justinus Colyer ook geregeld vragen om extra geld voor de bekostiging van al deze cadeaus. Het
geven van cadeaus komt doorheen de onderzochte tijd als een constante terug. In de grafieken kun
je dit duidelijk zien, bij bijna alle ambassadeurs wordt er wel iets vermeld over cadeaus. Dit kwam
doordat het geven van cadeaus absoluut noodzakelijk was als er iets diende verwezenlijkt te worden.
Pas wanneer de bevoegde Ottomaanse minister zijn present had gekregen, schoot hij in actie. Zowel
Hochepied als Calkoen301 klagen over de vele verplichte cadeaus die ze moeten geven. Hochepied
omschrijft dit als volgt:
“… Bij een hoff dat door giften en gaeven sig seer ligt tot het een off ander laet
beweegen…”302
Hochepied en Calkoen klaagden dus vooral over het feit dat, als ze de natie goed wilden dienen, ze
veel cadeaus moesten kopen en geven. Ze kregen echter niet altijd genoeg geld om al deze cadeaus
te financieren, waardoor de ambassadeurs soms in de problemen kwamen en hun taak niet naar
behoren konden uitvoeren.
Het is opvallend dat zowel Calkoen303 als Hochepied304 elk één brief schrijven die volledig gewijd is
aan het vragen naar meer loon. Ze beargumenteren deze vraag op een uiterst vriendelijke maar toch
300
NA, Legatie Turkije, nr. 1, “Brief Justinus Colyer aan Staten-Generaal”, 25 juli 1671
NA, Legatie Turkije, nr. 25, “Brief van Calkoen aan Staten-Generaal”, 17 februari 1729
302
NA, Legatie Turkije, nr. 165, “Brief van Hochepied aan Staten-Generaal”, 1 juli 1752
303
NA, Legatie Turkije, nr. 25, “Brief van Calkoen aan Staten-Generaal”, 30 november 1729
301
107
beslissende toon. Beiden melden dat de prijzen van de levensmiddelen enorm gestegen zijn in
vergelijking met de ambtstermijn van de vorige ambassadeur. Om hun huishouden draaiend te
houden hebben ze dus meer geld nodig dan de vorige ambassadeur en moet hun loon dus omhoog
gaan. Er wordt ook geklaagd over het feit dat de pest zoveel onkosten met zich meebrengt. Wanneer
er pest is moet namelijk het hele huishouden verhuizen naar een locatie buiten de stad en worden er
meerdere voorzorgsmaatregelen genomen die allemaal veel geld kosten. Eén van de argumenten van
Hochepied is ietwat vreemd:
“hierbij komt nog de wijssen van het land en de denkbeeldens der Turken, die op het
uyterlijken in dien voegen geset blijven dat wanneer een minister van buytenlandsche
mogendheedens sig daermeeden niet confomeert, en in deesen het voorbeeld van de andere
representantes niet is opvolgende, word hij minder geagt als andere ministers en stelt sig
selven daerdoor buyten staet om het intrest van sijn natie […] te kunnen bevoordeelen.”305
Het is niet duidelijk of het inderdaad nodig was om in extravagante kledij rond te lopen. Hochepied is
de enige ambassadeur die dit, volgens mijn onderzoek, laat weten. Het is wel zo dat op 1 juli 1752
het salaris van Hochepied wordt verhoogd. Hochepied zijn smeekbeden van 4 maart 1752 en de vele
vragen om extra geld om cadeaus te betalen, hebben dus wel degelijk hun uitwerking gehad.
Soms was er ook een probleem met het uitbetalen van de lonen. Vooral Cornelius Haga had hier last
van. Op 7 augustus 1636 laat hij weten dat hij al vier jaar zijn traktement niet heeft gehad.306 Doordat
er geen rechtstreekse schepen meer waren, had men ook al veel problemen gehad met het
versturen van geld. Ook Hochepied klaagt in 1752 enkele malen dat hij zijn salaris nog niet heeft
ontvangen.307
De ambassadeurs ontvingen een deel van hun loon via de consulaatrechten van Smirna en
Constantinopel. Met deze consulaatrechten liep het door de prominente aanwezigheid van
frauduleuze praktijken en het ontduiken van de consulaatrechten door kooplieden vaak mis.
Meerdere ambassadeurs klaagden hierover bij de Staten-Generaal. Justinus Colyer liet zelfs twee
kapiteins gevangen nemen tot ze hun consulaatrechten betaalden.308 De Staten-Generaal ondernam
soms actie door middel van straffen om deze ontduiking tegen te gaan. Dit werd soms gedaan door
304
NA, Legatie Turkije, nr. 165, “Brief van Hochepied aan Staten-Generaal”, 4 maart 1752
NA, Legatie Turkije, nr. 165, “Brief van Hochepied aan Staten-Generaal”, 4 maart 1752
306
HEERINGA (K.), op. cit., p. 386
307
NA, Legatie Turkije, nr. 165, “Brieven van Hochepied aan Staten-Generaal”, 17 maart, 1 augustus en 3
november 1752
308
NA, Legatie Turkije, nr. 1, “Brief van Justinus Colyer aan Staten-Generaal”, 27 september 1671
305
108
trouwe koopmannen te belonen en frauderende kooplieden te straffen. Dedel is het met de
maatregelen eens:
“De schikkingen door Uwe Agtbare ten voordele van de draagelui van smirna gemaakt komen
mij voor genevens en gegrond op een zeer goed principe, dat wil men eerlijk bedient zijn, men
moet beginnen met de luiden in het geval te stellen, dat zij eerlijk kunnen bestaen, zonder zig
aan slinkse streeken te hoeven schuldig te maeken. Dit maekt dat als zij dan hun pligt te
buiten gaan, men hun met meer Reede straffen kan, en ook gevoeliger straft.”
“Dat het smokkelen der vreemden en het innen van de consulaatregten mijnen gedagten ook
al dikwijls beezig gehouden hebben en dat ik met Uwe agtbare van gedagte ben dat een
steng optreeden noodsaeckelyk is.”309
De problemen met consulaatrechten zijn een constante in de tijd, al lijkt het wel alsof de eerste twee
ambassadeurs, Haga en Justinus Colyer, er meer last van hebben gehad. Dit kan opnieuw te maken
hebben met het feit dat zij kunnen gezien worden als eerste ambassadeurs. De kooplieden moesten
telkens opnieuw vertrouwd geraken met de nieuwe belasting. Het is niet onnatuurlijk van hen om de
nieuwe belastingen eerst te proberen ontduiken. Andere ambassadeurs hadden vaak met
geïsoleerde gevallen te maken, zoals Hochepied in zijn brief van 3 mei 1759 meldt: hij had problemen
met één bepaald schip dat zijn belastingen niet wou betalen.
Er liep over de jaren heen heel wat mis met de geldzaken van de ambassadeurs. Opvallend is dat na
Justinus Colyer het aandeel over geldzaken in de brieven daalt. Sporadisch zijn er nog klachten over
lonen. Het zijn echter de cadeaus die doorheen de onderzochte tijd, van alle geldzaken, het meeste
aandacht krijgen. Het gebruik om cadeaus te geven aan de nieuwe ministers slorpt heel wat geld op.
Het tekort aan geld brengt de ambassadeurs soms in de problemen. Ook het te laat arriveren van
hun loon bracht de ambassadeurs in nauwe schoenen. Het gebeurde daarom wel al eens dat de
ambassadeurs schulden maakten om hun ambt te kunnen uitvoeren. De ambassadeurs kunnen
echter niet onder de cadeaus uit. Indien men dit zou weigeren, zouden de belangen van de natie niet
meer gediend kunnen worden.
5. Overige
De allerlaatste rubriek binnen de grafieken bestaat uit de categorieën ‘sterfgevallen’ en ‘extra’s’. Het
onderdeel ‘sterfgevallen’ behandelt alle personen die sterven binnen het Ottomaanse Rijk. Dit zijn
vaak Ottomaanse ministers, maar ook buitenlandse ministers of mensen binnen de Nederlandse
309
NA, Legatie Turkije, nr. 629, “Brief van Dedel aan Staten-Generaal”, 16 januari 1766
109
Natie in het Ottomaanse Rijk. De ambassadeurs kondigen dit meestal aan zoals een weetje zonder
veel informatie bij te geven. De categorie ‘extra’s’ bestaat voornamelijk uit meldingen over
besmettelijke ziektes, brand, aardbevingen…
In de grafieken valt het op hoeveel aandacht het melden van deze extra’s krijgen. Het was duidelijk
dat de pest de ambassadeurs schrik inboezemde. Dit was terecht want tijdens de 18de eeuw was de
pest maar liefst 68 jaar aanwezig in Istanbul. Één keer om de 20 jaar was er een zware epidemie.
Deze kon een tiende tot een derde van de bevolking doden310. Hochepied omschrijft zo een zware
epidemie als volgt:
“Dat wij naer God lof volkomen en ten eenemael seedert 2 maenden bevrijd sijn van de
besmettelijke siekten aen welke bedroefde plaeg het voorleedene jaer verre over de 200000
zielen sijn weggerukt, en met geen pen is uijt te druukken de benaauwdheid, vreese en
angsten, waerinne wij ons hebben bevonden.”311
De pest was lang niet de enige epidemie die veel slachtoffers eiste. In 1785 stierf de zoon van sultan
Abdülhamid I door het uitbreken van een pokkenepidemie312. Maar er waren uiteraard nog veel
meer ziektes.
Ook branden en aardbevingen waren een groot gevaar voor de mensen die in een stad als Istanbul
woonden. Boyar en Fleet stellen zelfs: “There was a further menace that was even harder to escape
than plague, and this was fire, perhaps the greatest killer of all.”313 Het grootste deel van de huizen
was van hout, waardoor branden een verwoestend effect konden hebben. Niet enkel het moordende
effect van de branden vormde een probleem voor de ambassadeurs. De branden konden ook het
archief en de belangrijke papieren van een ambassadeur doen verdwijnen. Daarom vermelden
sommige ambassadeurs een vuurvast magazijn waarin de belangrijkste papieren konden bewaard
worden. Ambassadeur Calkoen schrijft over de verschrikkingen van een grote brand:
“Dat men in minder dan 18 uuren tijds bijna het vierde gedeelte van de stad in den as zag
leggen. Het vuur was verschriekelijk om te zien, wijl men op een en dezelve tijd drie gehele
bergen in volle vlam zag, en de miserie onbeschrijffelijk, nadien de menschen ternaeuwer
noot de tijd hadden om haer lij te bergen, veel min haer goederen . hebbende het getal van
310
AGOSTON (G.) en MASTERS (B.), Encyclopedia of the Ottoman Empire, New York, Facts on File, 2009, p. 462463
311
NA, Legatie Turkije, nr. 165, “Brief van Hochepied aan Staten-Generaal”, 4 februari 1752
312
BOYAR (E.) en FLEET (K.), A social history of Ottoman Istanbul, Cambridge, Cambridge university press, 2010,
p. 76
313
BOYAR (E.) en FLEET (K.), A social history of Ottoman Istanbul, Cambridge, Cambridge university press, 2010,
p. 77
110
der verongelukte belopen op meer dan 1200 personen, buijten degeene die zwaer gebrand of
gequest sijn.”314
Deze beschrijving toont hoe verwoestend een brand kon zijn. Opvallend is dat de Nederlandse staat
soms brandemmers opstuurde naar Istanbul. Ook aardbevingen konden een verwoestend effect
hebben. Een aardbeving werd vaak gevolgd door een brand waardoor de verwoesting en verwarring
vaak dubbel zo groot waren. Ambassadeur Dedel had in het jaar 1766 te maken met een zware
aardbeving en hevige naschokken.315
De rubriek ‘sterfgevallen en extra’s’ toont ons voornamelijk welke natuurrampen er in het rijk
aanwezig waren. Het is opvallend hoeveel de ambassadeurs er over schrijven. Dit gebeurde wellicht
omdat deze rampen een directe impact op hun leven konden hebben. Alle ambassadeurs vermelden
wel iets over de rampen, maar ambassadeur Hochepied en ambassadeur Dedel schreven er het
meeste over.
6. Evaluatie
De grafieken geven het belang en de evolutie van een bepaald onderwerp aan. Dit was echter niet
voldoende en daarom werden de brieven ook kwalitatief onderzocht. Het onderdeel ‘handel’ is
overduidelijk belangrijk bij alle ambassadeurs. Toch kan er een evolutie in gezien worden, namelijk
een vergrotend belang in de 18de eeuw. Het is belangrijk om te beseffen dat handel heel
beïnvloedbaar was. Wanneer er een oorlog of natuurramp gebeurde, werd de handel daardoor
belemmerd. Hierdoor komt het dat er veel informatie uit de rubriek handel kan gehaald worden. De
tweede rubriek was ‘politiek en oorlog’. Het is duidelijk dat ook deze rubriek belangrijk was voor de
ambassadeurs. Er is echter wel geen evolutie te zien. De belangrijkste categorie binnen de rubriek
was ‘binnenlandse politiek’. Het was voor de ambassadeurs belangrijk om de ontwikkelingen binnen
het rijk te rapporteren. Het deel ‘internationale politiek’ behandelde de opmerkingen van de
ambassadeurs over de andere buitenlandse ministers. Dit onderdeel was in de 17de eeuw
belangrijker dan in de 18de eeuw. Bij de rubriek ‘geldzaken’ tonen de grafieken een dalende
interesse. De rubriek was vooral in de beginjaren belangrijk. Toch gaan bijna alle ambassadeurs
erover spreken. De categorie ‘cadeaus’ is de belangrijkste. Dit komt doordat cadeaus nodig waren
om de hulp van een minister te krijgen. Ten slotte was er de rubriek ‘overige’. De grafieken tonen
duidelijk aan dat deze rubriek een groot aandeel kreeg in de correspondentie. Dit kwam doordat de
rubriek voornamelijk gaat over branden, aardbevingen en besmettelijke ziekten. Deze zaken
314
315
NA, Legatie Turkije, nr. 25, “Brief van Calkoen aan Staten-Generaal”, 12 augustus 1729
NA, Legatie Turkije, nr. 629, “Brieven van Dedel aan Staten-Generaal”, 1766
111
brachten het leven van de ambassadeur in gevaar, hierdoor waren de ambassadeurs er logischerwijs
veel mee bezig.
Uit het kwalitatief onderzoek kon er gedetailleerde informatie worden gehaald. Deze informatie
komt overeen met en geeft een aanvulling op de secundaire literatuur. Hieruit kunnen we dus
besluiten dat de correspondentie van de ambassadeurs waardevolle bronnen zijn voor het historisch
onderzoek omtrent het Ottomaanse Rijk.
De voorgaande bespreking van de brieven van de ambassadeurs maakt duidelijk dat de
ambassadeurs met een hele reeks onderwerpen bezig waren. Het is moeilijk om zomaar te zeggen
waar de ambassadeurs zich het meeste mee bezig hielden. Veel hing af van de ambassadeurs zelf,
hoe actief ze waren en welke interesses ze zelf hadden. Toch kunnen we algemeen stellen dat de
rubrieken ‘handel’ en ‘politiek en oorlog’ de meest besproken onderwerpen zijn, waarbij de rubriek
‘politiek en oorlog’ toch nog net iets meer wordt besproken dan de handel. Dit beantwoordt wel de
vraag waar ze het meest over schreven, maar hiermee weten we nog niet wat de functie van de
ambassadeur in het Ottomaanse Rijk was en waar ze zich het meeste mee bezig hielden.
Het lijkt erop dat de ambassadeurs een voornamelijk observerende functie hadden. Ze waren een
soort tussenpersoon tussen het gouvernement van Nederland en van het Ottomaanse Rijk. Het werd
als belangrijk beschouwd om de gebeurtenissen van in het Rijk te melden aan de Staten-Generaal. De
rubriek ‘politiek en oorlog’ gaat voornamelijk hierover. In de rubriek ‘handel’ valt het echter op dat
de ambassadeurs verder gaan dan enkel hun observerende functie. Bij de rubriek komt hun
beschermende taak naar voor. De ambassadeurs moesten zorgen dat de Nederlandse natie zich kon
ontwikkelen. Ze moesten de mensen en hun handel beschermen.
Hieruit kunnen we afleiden dat de ambassadeurs zich met twee belangrijke zaken bezig hielden.
Enerzijds moesten ze zo veel mogelijk te weten komen van de gebeurtenissen binnen het rijk.
Hiervoor moesten ze contactpersonen binnen het Ottomaanse gouvernement hebben. In bepaalde
brieven ben ik hiervan een indicatie tegen gekomen. Sommige ambassadeurs meldden namelijk dat
ze een bepaalde informatie van hun bevriende ambtenaar verkregen. Het was dus, voor de
ambassadeurs, enorm belangrijk dat ze contacten verkregen en behielden. Het belangrijkste middel
hiertoe was het geven van cadeaus. Helaas was dit een kostelijke aangelegenheid. De ambassadeurs
klaagden hier dan ook meermaals over.
Anderzijds moesten de ambassadeurs zorgen dat de handel bleef draaien en dat de Nederlandse
mensen beschermd waren. Hiervoor waren ze verantwoordelijk voor meerdere consuls die over het
Rijk verspreid waren. De belangrijkste handelshaven was Smirna, maar er waren ook consuls
112
gestationeerd in Aleppo, Alexandrië (verantwoordelijk voor geheel Egypte), Salonica, Algiers, Tunis…
De taak van de consuls was om de zaken binnen de handelshavens in goede banen te leiden. De taak
van de ambassadeurs was om zaken die nadelig waren voor de handel tegen te gaan. Dit konden ze
verwezenlijken door, opnieuw, contacten te verkrijgen en te behouden. In de literatuur wordt er ook
vermeld dat de ambassadeur instaat voor het vrij krijgen van Nederlandse gevangenen. De brieven
reppen hier echter geen woord over.
Hiervan kunnen we afleiden dat de belangrijkste bezigheid van de ambassadeur het onderhouden
van contacten was. Zonder deze contacten kon hij namelijk niets verwezenlijken. Zijn taken
bestonden er dus uit om de Staten-Generaal van alles op de hoogte te houden en om de
Nederlandse natie en handel te beschermen tegen willekeur van de Ottomaanse ambtenaren. Hij
deed dit door zijn ogen en oren goed open te houden en door invloed uit te oefenen waar nodig. Dit
was uiteraard geen sinecure.
Deel 3: Vergelijking van de correspondentie van Hochepied naar de Staten-Generaal en naar de
Directeuren van de Levantse handel
In deel één werden de algemene ontwikkelingen bestudeerd aan de hand van brieven die de
ambassadeurs naar de Staten-Generaal stuurden. Dit onderzoek heeft interessante resultaten
voortgebracht. Er werd ook al gesteld dat Cornelius Haga het brein was achter de oprichting van de
Directeuren van Levantse handel. Dit was een controleraad die zich voornamelijk bezig hield met de
schepen die op de Levant vaarden. In het archief bleek dat de ambassadeurs enorme hoeveelheden
brieven naar deze directeuren hadden geschreven. Door de gelimiteerde tijd van dit onderzoek was
het echter niet mogelijk om al deze brieven te lezen. Toch leek het mij interessant om de
correspondentie van de ambassadeurs met de Staten-Generaal en met de Directeuren van Levantse
handel te vergelijking. Om dit te verwezenlijken heb ik van ambassadeur Elbert de Hochepied de
brieven naar beide partijen gelezen. In bijlage acht zijn de belangrijkste onderwerpen van deze
correspondentie in grafieken weergegeven. Dit onderdeel zal zich dan ook beperken tot een
kwantitatief onderzoek. De onderverdelingen van in deel één zullen ook hier gebruikt worden. De
rubriek ‘geldzaken’ zal eerst aan bod komen, daarna ‘handel’, ‘politiek en oorlog’, ‘internationale
politiek’ en ten slotte de ‘sterfgevallen en extra’s’.
Het eerste verschil tussen de correspondentie is dat er meer en frequenter brieven naar de StatenGeneraal werden gestuurd dan naar de Directeuren van de Levantse handel. Na dit gezegd te hebben
zal er nu gekeken worden naar de inhoudelijke verschillen aan de hand van de grafieken.
113
Bij de rubriek ‘geldzaken’ valt het op dat er hierover meer informatie naar de Staten-Generaal wordt
gestuurd dan naar de Directeuren. Vooral in het jaar 1752 is er een groot verschil merkbaar. Bij de
rubriek ‘handel’ valt het op dat er beduidend meer informatie naar de Directeuren van de Levantse
handel werd gestuurd dan naar de Staten-Generaal. Het meest opvallende is het verschil in de
hoeveelheid informatie over schepen die gegeven wordt. Bij de correspondentie naar de Directeuren
was dit duidelijk belangrijk. Dit was een te verwachten ontdekking doordat de raad van Directeuren
in het leven is geroepen om de handel op de Levant te controleren.
De volgende rubriek is ‘politiek en oorlog’. De categorie binnenlandse politiek is duidelijk belangrijk
voor zowel de Staten-Generaal als voor de Directeuren. Al wordt er iets meer informatie naar de
Directeuren verstuurd. Over de categorieën ‘politiek’ en ‘oorlog’ wordt er veel naar de StatenGeneraal gestuurd en bijna niets naar de Directeuren. Dit is wel verbazingwekkend want oorlog kon
een grote invloed uitoefenen op de handel. Over de rubriek ‘internationale politiek’ wordt er
nagenoeg niets naar de Directeuren gestuurd. Dit is ook opvallend want dit kan ook een grote
invloed uitoefenen op de handel. Het is wel zo dat internationale zaken niet in het takenpakket van
de Directeuren van de Levantse handel zitten. De laatst besproken rubriek is ‘sterfgevallen en
extra’s’. Over de rubriek wordt er ongeveer evenveel naar beide partijen gestuurd, al wordt er net
iets meer naar de Staten-Generaal verstuurd.
Het is duidelijk in de bovenstaande alinea’s dat er wel degelijk verschillen zijn in de correspondentie
van de ambassadeurs naar de Staten-Generaal en naar de Directeuren van de Levantse handel.
Vooral bij de handel en scheepsvaart wordt er meer informatie naar de Directeuren gestuurd. Dit is
een logische ontwikkeling doordat de raad van de Directeuren in leven is geroepen om de schepen
die op de Levant vaarden, te controleren. Wanneer men de handel van Nederland op het
Ottomaanse Rijk wil bestuderen, is het dus zeker aangeraden om ook de correspondentie met de
Directeuren van de Levantse handel te bestuderen.
Conclusie
De belangrijkste vraag in dit onderzoek is ‘Wat was de taak van de ambassadeurs en waar
besteedden ze het meeste tijd aan?’. Het antwoord op deze vraag is ook het antwoord op de vraag
‘Wat is het belangrijkste binnen de diplomatieke relatie tussen Nederland en het Ottomaanse Rijk?’.
Uit de gemaakte grafieken blijkt dat de ambassadeurs zich het meeste bezig hielden met de handel
en de politiek. Dit betekende dat ze de Staten-Generaal op de hoogte moesten houden van de
gebeurtenissen binnen het Rijk en dat ze de Nederlandse natie en handel moesten beschermen en
bevorderen. Aangezien deze twee categorieën de belangrijkste bezigheden van de ambassadeurs
waren kan er daaruit worden afgeleid wat de belangrijkste taken waren. De ambassadeurs hadden
114
enerzijds een observerende functie en anderzijds moesten ze zorgen dat de Nederlandse handel niet
benadeeld werd. Om deze twee belangrijke taken te verwezenlijken moesten de ambassadeurs op
goede voet staan met de Ottomaanse functionarissen. De belangrijkste bezigheid van de
ambassadeurs was dus het maken van contacten en deze onderhouden. Doormiddel van deze
contacten kon hij informatie verkrijgen en invloed uitoefenen waar nodig.
Doorheen de onderzochte tijd zijn er echter wel evoluties op te merken in de zaken waarmee de
ambassadeurs zich bezig hielden. De rubriek ‘geldzaken’ kreeg in de 17de eeuw meer aandacht dan in
de 18de eeuw. Ook de internationale politiek werd in de 17de eeuw met meer belang bekeken. De
politiek kreeg doorheen de onderzochte tijd altijd veel aandacht van de ambassadeurs. De handel
daarentegen kreeg in de 18de eeuw meer aandacht dan in de 17de eeuw. De sterfgevallen en extra’s
kregen van alle ambassadeurs veel aandacht. Het is belangrijk om hierbij op te merken dat er wel
degelijk verschillen zijn tussen de correspondentie met de Staten-Generaal en de Directeuren van de
Levantse handel. Vooral de rubriek ‘handel’ krijgt veel aandacht bij de correspondentie naar de
Directeuren.
Dit alles toont nog niet aan wat de ambassadeurs nu eigenlijk verwezenlijkten. Het is duidelijk dat
Cornelius Haga heel veel heeft verwezenlijkt. Dit komt omdat hij de eerste Nederlandse ambassadeur
in Istanbul was. Hij zorgde voor een capitulatie, bevrijdde slaven, maakte de relatie met Turkije
goed… Het is echter niet altijd duidelijk wat de andere ambassadeurs nu precies verwezenlijkten. Dit
komt doordat het onderzoek niet compleet is. De gelezen brieven tonen ons wel dat men bezig was
met het bevechten van belastingen of van piraterij, maar deze zaken duren vaak langer dan een jaar
waardoor de uitkomsten hiervan, in dit onderzoek, niet altijd duidelijk zijn. Uit de brieven kunnen we
wel afleiden dat de ambassadeurs op het einde van de 18de eeuw minder moeite hadden om zaken te
verwezenlijken. Dit komt doordat het rijk al veel aan macht had moeten inboeten. De Ottomanen
hadden niet zo een sterke positie meer in de handelsovereenkomsten. Het feit dat de Russen en de
Oostenrijk-Hongaren, op het einde van de 18de eeuw, vrij op de zeeën en rivieren mochten varen is
hier een mooi voorbeeld van. In dezelfde periode was de sultan ook onderhevig aan kritiek. Dit
zorgde ervoor dat de Sultan niet meer almachtig was, waardoor de ambassadeurs meer druk konden
uitoefenen en dus meer konden verwezenlijken.
Doorheen het onderzoek is ook duidelijk geworden dat de ambassadeurs met enkele problemen
kampten. Het belangrijkste probleem was de corruptheid van de Ottomaanse functionarissen. Pas na
het geven van cadeaus gingen de ambtenaren hun taken doen. De grote hoeveelheid cadeaus die
hiervoor moest worden aangekocht zorgde ervoor dat de ambassadeurs vaak in financiële ademnood
verkeerden. Daarbij kwam nog eens dat er vaak fraude was op de consulaatrechten en dat de lonen
115
van de ambassadeurs niet altijd op tijd bij hen geraakten. Een ander probleem was dat handel
beïnvloed werd door natuurrampen, oorlogen en piraterij. Helaas konden de ambassadeurs
hiertegen niet veel beginnen.
Ten slotte kan de vraag ‘Kan de correspondentie van de ambassadeurs dienen als bron voor de
Ottomaanse geschiedenis?’ ook positief beantwoord worden. Tijdens de bespreking van de
algemene ontwikkelingen werd duidelijk dat er meer dan enkel taken van de ambassadeurs uit de
brieven konden gehaald worden. De brieven geven een unieke inkijk op bepaalde aspecten van de
Ottomaanse maatschappij, handel en overheid. Aan de hand van de brieven kan er achterhaald
worden wat de belangrijkste handelshaven was, wat er in een schip zat, hoe de Ottomanen
reageerden op onrusten en revoltes… Doorheen de brieven kan ook, zoals hierboven reeds vermeld
is, de evolutie van de verminderende positie van het Ottomaanse Rijk gezien worden.
116
Besluit
Doorheen dit onderzoek is getracht een beeld te geven van de diplomatieke relatie tussen Nederland
en het Ottomaanse Rijk in de 17de en 18de eeuw aan de hand van de Nederlandse ambassadeurs die
in Istanbul resideerden. Het feit dat de ambassadeurs in Istanbul resideerden was een, op dat
moment, vrij recent verschijnsel. Residerende ambassadeurs werden pas in de Renaissance
geïntroduceerd. Het werd door de Europese staten geprojecteerd op de Ottomaanse diplomatie. De
Ottomanen waren echter een vreemde eend in de bijt en gingen geen ambassadeurs terug sturen. Ze
hadden wel een uitgebreide traditie bij het ontvangen van ambassadeurs. Het systeem van
capitulaties vindt zijn startpunt bij de voorlopers van het Ottomaanse Rijk. Toch wordt het pas echt
ontwikkeld tijdens de diplomatieke relaties met Europese mogendheden, met name Venetië,
Frankrijk, Engeland en Nederland.
De secundaire literatuur meldt ons dat de belangrijkste taken van de ambassadeur onderhandelen en
rapporteren waren. Het bronnenonderzoek ondersteunt deze these. Het rapporteren wat er binnen
en rondom het Rijk gebeurt is overduidelijk heel belangrijk en de ambassadeurs besteden er dan ook
veel tijd aan. Het onderhandelen kan vanuit twee invalshoeken bekeken worden. Wanneer er vanuit
politiek oogpunt gekeken wordt, valt het op dat de brieven er niet zo enorm veel over vertellen. Het
was vooral bij Cornelius Haga dat dit belangrijker was. Haga moest meermaals een vrede tussen
Spanje en Turkije proberen te voorkomen. Hij is ook de onderhandelaar die ervoor zorgde dat de
Nederlanders zo een positieve en voordelige capitulatie verkregen. Uiteraard was hij niet de enige
ambassadeur die met politieke onderhandelingen te maken kreeg. Jacobus Colyer was in 1699
bemiddelaar tussen de Habsburgse keizer en de Ottomaanse Sultan. Bij de latere ambassadeurs lijkt
het alsof deze dimensie vermindert. Onderhandelen kan ook bekeken worden vanuit economische
hoek. De ambassadeurs trachtten nadelige zaken voor de handel tegen te gaan door te
onderhandelen met de Ottomaanse overheid en functionarissen. Het bronnenonderzoek toont ons
dat dit soort onderhandelen een veel groter deel innam dan de politieke broer.
De literatuur vermeldt ook dat de relatie tussen Nederland en het Ottomaanse Rijk vooral door
politieke interesse tot stand is gekomen. In de beginjaren van de relatie was dit wellicht het geval,
doordat beide landen dan een belangrijke gemeenschappelijke vijand hadden. Maar aangezien de
bronnen tonen dat de onderhandelende taak op politiek vlak in de 18de eeuw achteruit gaat en de
onderhandelingen rond de handel en economie toenemen, kunnen we er vanuit gaan dat het belang
binnen de diplomatieke relatie verschuift van het politieke naar het economische. Al blijft de
gemeenschappelijke vijand wel bestaan.
117
Het is nu wel vrij duidelijk wat de belangrijkste functies waren van de ambassadeurs, maar daarmee
weten we eigenlijk nog niet waar ze zich het meeste mee bezig hielden en hoe ze deze taken konden
verwezenlijken. Om goed en consequent te kunnen rapporteren over de gebeurtenissen binnen en
rondom het Rijk was het belangrijk om aan betrouwbare informatie hieromtrent te geraken. De
ambassadeurs konden die verkrijgen door op goede voet te staan met enkele Ottomaanse
functionarissen. Ook wanneer er onderhandeld moest worden, was het belangrijke om enkele
connecties te hebben binnen de Ottomaanse bureaucratie. Het Ottomaanse Rijk stond bekend als
een corrupt land waar je veel cadeaus en geld moest hebben om zaken gedaan te krijgen van het
bestuur. Daarom lijkt het alsof de belangrijkste onderneming het maken en behouden van contacten
was. Zonder deze contacten konden de ambassadeurs de natie niet naar behoren dienen en
beschermen.
De ambassadeurs rapporteerden over enorm variabele onderwerpen. Toch kunnen er enkele
rubrieken in onderscheiden worden. De rubriek ‘politiek en oorlog’ was doorheen de twee eeuwen
een constante aanwezige binnen de correspondentie van de ambassadeurs. Vooral over de
binnenlandse politiek werd er veel geschreven. Veel hing echter wel af van de interesses van de
ambassadeur zelf. De rubriek ‘handel’ kende een geleidelijke opkomst in de 17de eeuw en was vooral
in de tweede helft van de 18de eeuw enorm belangrijk. Dit toont opnieuw aan dat de economische
relatie belangrijker wordt. Binnen de ‘internationale politiek’ zien we een evolutie van verminderde
belangstelling in de 18de eeuw. Het is niet heel duidelijk hoe dit komt maar het kan zijn dat men het
niet meer als belangrijk aanzag doordat er op dat moment al zoveel buitenlandse ambassadeurs
aanwezig waren. De rubriek ‘geldzaken’ kreeg veel aandacht van de ambassadeurs, het is echter
minder belangrijk binnen dit onderzoek. De laatste rubriek behandelt de overige zaken en
sterfgevallen. Dit zijn vooral vermeldingen van epidemieën, branden en aardbevingen. De
ambassadeurs gaven veel aandacht aan de laatste twee rubrieken doordat het een directe invloed
had op hun leven.
Om de diplomatieke relatie tussen Nederland en het Ottomaanse Rijk goed te begrijpen was het ook
belangrijk om even stil te staan bij de politiek en de economie van het Rijk. Veel van wat de
ambassadeurs beschreven in hun correspondentie, kon bevestigd worden door de secundaire
literatuur. Zowel het relaas over de politieke veranderingen als dat over de economische
veranderingen tonen aan dat de macht van het Ottomaanse Rijk sterk achteruit gaat in de 18 de eeuw.
In het bronnen onderzoek viel dit ook op doordat de ambassadeurs meer macht verkregen en meer
konden verwezenlijken. Dit valt vooral op bij de onderhandelingen omtrent belastingen voor de
handel. Op het einde van de 18de eeuw moet het Ottomaanse rijk veel privileges verlenen. De macht
van het rijk valt terug door de veranderde economische relatie met Europa en door de vele
118
desastreuze oorlogen en het slechte bestuur. Ambassadeur van Haeften was de eerste ambassadeur,
volgens mijn onderzoek, die dit slechte bestuur gaat bekritiseren en verbeteringen voorstelt.
Het feit dat de informatie die uit de bronnen kan gehaald worden, grotendeels overeenstemt met
wat er in de secundaire literatuur verhaald wordt, toont ons dat de correspondentie van de
ambassadeurs wel degelijk een goede bron is ter bestudering van de geschiedenis van het
Ottomaanse Rijk. Hiermee is dan ook de tweede belangrijke onderzoeksvraag opgelost.
Doorheen mijn onderzoek heb ik ook gemerkt dat er binnen het onderzoek naar de geschiedenis van
het Ottomaanse Rijk nog enorm veel ruimte is voor verder onderzoek. Het is pas de laatste 10 jaar
dat deze door sommige auteurs intensief onderzocht wordt. Ik hoop, met dit onderzoek, bijgedragen
te hebben aan een betere kijk op de geschiedenis van dit prachtige Rijk.
119
Bibliografie
1. Primaire bronnen
NEDERLAND
Den Haag, Nationaal archief
Legatie Turkije
1
Register van uitgaande brieven van Justinus Colyer aan de Staten-Generaal,
de Staten van Holland, de griffier, de raadpensionaris, de Directie van de
Levantse Handel, 1668-1682
7
Uitgaande brieven van Jacobus Colyer. Minuten, 1701-1704
25
Uitgaande brieven van Cornelis Calkoen aan de Staten-Generaal en de
griffier. Minuten en afschriften, 1728-1729 en 1741-1744
165-167 Uitgaande brieven van Elbert de Hochepied. Aan de Staten-Generaal,
raadpensionaris, griffier, Directie Levantse Handel, stadhouder en
Generaliteitsrekenkamer. 1747-1763
629
Register van uitgaande brieven van Dedel W.G. aan de Staten-Generaal en de
directie Levantse handel, 1765-1768
746
Register van uitgaande brieven van Van Haeften R. aan de Staten-Generaal
en de griffier, 1777-1784
804
Uitgaande brieven van Dedem van de Gelder F.G. aan de Staten-Generaal.
Afschriften, 1785-1793
2. Secundaire bronnen







AGOSTON (G.) en MASTERS (B.), Encyclopedia of the Ottoman Empire, New York, Facts on
File, 2009, p. 650
AKSAN (V.), Ottoman wars 1700-1870: an empire besieged, Harlow, pearsons education,
2007, p. 624
ATASOY (N.), Impressions of Ottoman culture in Europe, 1453-1699, Istanbul, Armaggan,
2012, p. 443
ATIYA (A.S.), The crusade in the later middle ages, New York, Kraus Reprint Co, 1970, p. 445
BLACK (J.), A history of diplomacy, London, Reaktion books Ltd, 2010, p. 312
BOYAR (E.) en FLEET (K.), A social history of Ottoman Istanbul, Cambridge, Cambridge
university press, 2010, p. 354
CASALE (G.), “the Ottoman administration of the spice trade in the sixteenth-century Red Sea
and Persian Gulf”, in: Journal of the economic and social history of the orient, 2006, vol. 49,
Issue 2, p. 173
120






















COOK (M.A.) ed., A history of the Ottoman empire to 1730, Cambridge, Cambridge University
press, 1976, p. 246
DALLAM (T.), early voyages in the levant: with some account of the Levant Company of
Turkey merchants, New York, Franklin, 1964, p. 305
DE GROOT (A.H.), The netherlands and turkey; four hundred years of political, economical,
social and cultural relations, Istanbul, The Isis press, 2009, p. 205
FAROQHI (S.), Approaching Ottoman history: an introduction to the Sources, Cambridge,
Cambridge university press, 1999, p. 276
FAROQHI (S.) ed., The Cambridge history of turkey volume 3; the later Ottoman Empire, 16031839, Cambridge, Cambridge university press, 2006, p. 640
FAROGHI (S.) en DEGUILHEM (R.), Crafts and craftsme of the Middle East: fashioning the
individual in the Muslim Mediterranean, Londen, I.B. Tauris, 2005, p. 288
FAROQHI (S.), McGOWAN (B.), QUATAERT (D.) en PAMUK (S.) eds., An economic and social
history of the Ottoman Empire volume two 1600-1914, Cambridge, Cambridge university
press, 1999, p. 648
FAROQHI (S.), The Ottoman empire A short history, Princeton, Markus Wiener publishers,
2009, p. 208
FAROQHI (S.), The ottoman empire and the World around it, Londen, I.B. Tauris, 2006, p. 304
FAROQHI (S.), the subjects of the sultan: culture and daily life in the Ottoman Empire, Londen,
I.B. Tauris, 2000, p. 368
FINKEL (C.), De droom van Osman. Geschiedenis van het Ottomaanse Rijk 1300-1923,
Roeselare, Roularta Books, 2008, p. 674
HAMDANI (A.), “Ottoman response to the discovery of America and the new route to India”
in: Journal of the american oriental society, 1981, vol. 101, Issue 3, p. 323
HEERINGA (K.), Bronnen tot de geschiedenis van de Levantschen Handel, Nederland, ’s
Gravenhage, 1917, Vol I, p. 157
HOURANI (A.), een geschiedenis van de Arabische volkeren, Amsterdam, Contact, 1991, p.
551
INALCIK (H.) en QUATAERT (D.) eds., An economic and social history of the Ottoman empire,
Cambridge, Cambridge university press, 1999, vol. 2
JÖNSSON (C.) and LANGHORNE (R.), Diplomacy, Londen, SAGE publications, 2004, Vol I, p.
1264
KARPAT (K.H.) ed., The Ottoman state and its place in world history, Leiden, Brill, 1974, p. 129
MAHER (J.), The Middle East and North Africa 2002, Londen, Europa publications, 48th
edition, 2002, p. 234
MARKS (R.), The origins of the modern World, A global and ecological narrative from the
fifteenth to the twenty-first century, United states of America, Rowman & Littlefield
publishers, 2007, p. 221
PAMUK (S.), “changes in factor markets in the Ottoman empire, 1500-1800” in: continuity
and change, 2009, vol. 24, issue 1, pp. 107-13
QUATAERT (D.) eds., Consumption studies and the history of the Ottoman Empire, 1550-1922
an introduction, New York, State university of New York Press, 2000, p. 358
QUATAERT (D.), The ottoman empire 1700-1922, Cambridge, Cambridge University press,
2005, p. 212
121



ROUILLARD (C.D.), The turk in French history, thought and literature (1520-1660), Parijs,
Boivin, p. 700
SCHUTTE (O.), repertoria vertegenwoordigers in Nederland en in het buitenland 1584-1810,
Nederland, ’s Gravenhage, 1983, p. 302
VAN SCHOUTE (R.) en DE PATOUL (B.) eds., De Vlaamse primitieven, Leuven, Davidsfonds,
1994, p. 655
3. Internet bronnen


NA, De prins en de Paqja – 400 jaar Nederland-Turkije, in:
http://www.gahetna.nl/actueel/agenda/jubileumviering-prins-en-pasja-400-jaar-nederlandturkije , geraadpleegd op 19.05.2012
Van Der Meiden (G.W.), Archiefinventaris; beschrijving van het archief, in:
http://www.gahetna.nl/collectie/archief/ead/index/zoekterm/turkse%20legatie/eadid/1.02.
20/wollig/uit/volledige-tekst/aan/gebruikersinbreng/aan , geraadpleegd op 19.05.2012
122
Gebruikte afkortingen en verklarende woordenlijst
NA : Nationaal archief Den Haag
Porte : Vroegmoderne naam voor Istanbul
Levant : Vroegmoderne term voor het Middellandse zeegebied.
Mamukken: heersers over Egypte van … tot 1517
Constantinopel: Romeinse naam voor Istanbul
123
Bijlagen
Bijlage 1: De uitbreidingen van het Ottomaanse Rijk doorheen de eeuwen
Bijlage 2: De Shashiya
De Shashiya was een zeer populair hoofddeksel bij de Ottomanen. Het werd voornamelijk in Tunis
geproduceerd.
124
Bijlage 3: Kaart over export in de 17de eeuw
Deze kaart toont welke producten, en waar, er in de 17de eeuw werden geëxporteerd.
Bron: FAROQHI (S.), MCGOWAN (B.), QUATAERT (D.) and PAMUK (S.), An economic and social history
of the Ottoman empire, 1600-1914, Cambridge, Cambridge university press, 1994, vol. 2, p. 475
125
Bijlage 4: Kaart over export in de 18de eeuw
Deze kaart toont welke producten, en waar, er in de 18de eeuw werden geëxporteerd.
Bron: FAROQHI (S.), MCGOWAN (B.), QUATAERT (D.) and PAMUK (S.), An economic and social history
of the Ottoman empire, 1600-1914, Cambridge, Cambridge university press, 1994, vol. 2, p. 726
126
Bijlage 5: Privileges uit de capitulatie tussen het Ottomaanse Rijk en Venetië in 1482
 bron: DE GROOT (A.H.), The netherlands and turkey; four hundred years of political,
economical, social and cultural relations, Istanbul, The Isis press, 2009, p. 111
- Wederzijds verbod op schade en misdaad
- Wederzijdse overeenkomst voor het teruggeven van buit
- Toestaan van verblijf in elkaars territoria vrijgesteld van belastingen
- Assistentie aan handelsschepen op zee
- Straffen van piraterij
- Verbod op represailles over schuld tussen de onderdanen van de twee partijen
- Teruggave van niet-moslim slaven die gevlucht zijn of mits het betalen van 1000 akçe aan de
eigenaar
- Teruggave van goederen van schipbreuk
- interstatelijk erven van Venetianen wanneer de persoon in kwestie geen onmiddellijke erfgenamen
heeft
- Toestemming om een bailo en zijn ‘ambassade-familie’ te laten resideren in Istanbul en het
erkennen van zijn jurisdictie over de Venetiaanse gemeenschap. Hij heeft ook het recht om de
assistentie van het hoofd van de politie van Istanbul te vragen
- Vrijheid van navigatie in de Zwarte Zee. Er moest wel 10.000 ducaten voor betaald worden.
- De Venetiaanse gevangenen, van de voorgaande oorlogen, werden vrijgelaten
- De tribuutsystemen werden herhaald
- De grensbepalingen werden vastgelegd
Bijlage 6: Jan Van Eyck – Madonna met Kanunnik Joris van der Paele
127
Bijlage 7: De grafieken
Het is misschien belangrijk om even uit te leggen waarom ik bepaalde onderverdelingen gemaakt
heb ik mijn onderzoek. Ik was aan mijn onderzoek begonnen door de gepubliceerde brieven van
Cornelius Haga te lezen316. Door dit te doen, kreeg ik een beeld van welke onderwerpen er zoal aan
bod komen in de brieven. Ik combineerde deze informatie met enkele zaken die ik via mijn
literatuurstudie had ontdekt. Doorheen mijn onderzoek heb ik echter nog enkele categorieën
bijgevoegd. In de publicatie van de brieven van Haga had ik een grote nadruk op geldzaken ontdekt.
Uit deze ervaring komen de categorieën ‘salaris’, ‘extra geld’, ‘consulaatrechten’ en ‘cadeaus’ voort.
De categorieën ‘gevangenen’ en ‘gestolen schepen’ heb ik aangemaakt door informatie uit mijn
literatuurstudie. Alexander de Groot meldt dat het beschermen van Nederlandse zeelieden één van
de redenen was waarom de Nederlanders een capitulatie wilden.317 Ik koos deze twee categorieën
voornamelijk omdat Heeringa en …..318 spreken over de problemen met Tunis en Algiers. Deze twee
steden hielden zich intensief bezig met piraterij op schepen. Ze hielden zich niet aan de capitulaties
waardoor de ambassadeurs met hen apart een verdrag moesten maken. Ik vermoedde dus dat ik
deze zaken aan bod ging zien komen in de brieven. Dit was echter allerminst het geval.
De volgende categoriën over handel, politiek en oorlog waren vrij voor de hand liggende categorieën.
Na enkele brieven gelezen te hebben heb ik de categorie ‘politiek’ nog opgesplitst in ‘binnenlandse
politiek’ en ‘algemene politiek’ van het Ottomaanse rijk. Ook de categorieën over de andere
ambassadeurs kwamen er na het lezen van de gepubliceerde brieven van Heeringa. Bij de laatste drie
ambassadeurs is er nog een categorie bij gekomen, namelijk ‘buitenlandse ministers’. In de 17de
eeuw waren Frankrijk, Engeland en Venetië de enige andere landen die een capitulatie verkregen
hadden. Elk van deze landen kreeg daarom een eigen categorie. Naar het einde van de 18de eeuw
hadden andere landen dit echter ook al verkregen. De belangrijkste andere landen waren
Denemarken, Polen en Rusland. Deze later bijgekomen landen heb ik één gemeenschappelijke
categorie gegeven omdat er vaak maar heel korte zaken worden verteld over één bepaald land. De
laatste categorie ‘extra’ heb ik gemaakt omdat ik merkte dat er veel randinformatie in de brieven
stond die bij geen enkele voorgaande categorie hoorde.
316
HEERINGA (K.), Bronnen tot de geschiedenis van de Levantschen handel, Nederland, ’s Gravenhage, 1910, III
vol.
317
DE GROOT (A.H.), The Nederlands and Turkey; four hunderd years of political, economical, social and cultural
relations, Istanbul, The Isis Press, 2009, p. 12
318
FAROQHI (S.), MCGOWAN (B.), QUATAERT (D.) and PAMUK (S.), An economic and social history of the
Ottoman empire, 1600-1914, Cambridge, Cambridge university press, 1994, vol. 2, p. 732
128
Justinus colyer 1671
9
8
7
6
5
4
3
Justinus colyer 1671
2
1
0
Justinus Colyer 1681
9
8
7
6
5
4
3
Justinus Colyer 1681
2
1
0
129
Jacobus Colyer 1704
12
10
8
6
4
Jacobus Colyer 1704
2
0
Cornelius Calkoen 1729
16
14
12
10
8
6
Cornelius Calkoen 1729
4
2
0
130
Cornelius Calkoen 1743
30
25
20
15
10
Cornelius Calkoen 1743
5
0
Hochepied 1752
35
30
25
20
15
10
Hochepied 1752
5
0
131
Hochepied 1759
60
50
40
30
20
Hochepied 1759
10
0
Dedel 1766
35
30
25
20
15
10
Dedel 1766
5
0
132
0
extra
sterfgevallen
buitenlandse…
Venetiaanse zaken
Engelse zaken
Franse zaken
oorlogsschepen
oorlog
politiek
binnenlandse politiek
schepen
handel
gestolen schepen
gevangenen
cadeaus
extra geld
consulaatrechten
salaris
Haeften 1784
10
9
8
7
6
5
4
3
Haeften 1784
2
1
0
Deden van de Gelder 1788
12
10
8
6
4
2
Deden van de Gelder
133
salaris
consulaatrechten
extra geld
cadeaus
gevangenen
gestolen schepen
handel
schepen
binnenlandse politiek
politiek
oorlog
oorlogsschepen
Franse zaken
Engelse zaken
Venetiaanse zaken
buitenlandse ministers
sterfgevallen
extra
salaris
consulaatrechten
extra geld
cadeaus
gevangenen
gestolen schepen
handel
schepen
binnenlandse politiek
politiek
oorlog
oorlogsschepen
Franse zaken
Engelse zaken
Venetiaanse zaken
buitenlandse ministers
sterfgevallen
extra
Bijlage 8: Grafieken voor vergelijking tussen correspondentie naar Staten-Generaal en naar
Directeuren van Levantse handel
Brieven Hochepied aan Staten-Generaal 1752
12
10
8
6
4
2
Brieven Hochepied aan StatenGeneraal 1752
0
Brieven Hochepied aan directeuren van de
Levantse handel 1752
8
7
6
5
4
3
2
1
0
Brieven Hochepied aan
directeuren van de Levantse
handel 1752
134
salaris
consulaatrechten
extra geld
cadeaus
gevangenen
gestolen schepen
handel
schepen
binnenlandse politiek
politiek
oorlog
oorlogsschepen
Franse zaken
Engelse zaken
Venetiaanse zaken
buitenlandse ministers
sterfgevallen
extra
salaris
consulaatrechten
extra geld
cadeaus
gevangenen
gestolen schepen
handel
schepen
binnenlandse politiek
politiek
oorlog
oorlogsschepen
Franse zaken
Engelse zaken
Venetiaanse zaken
buitenlandse ministers
sterfgevallen
extra
Brieven Hochepied aan Staten-Generaal 1759
35
30
25
20
15
10
5
Brieven Hochepied aan StatenGeneraal 1759
0
Brieven Hochepied aan directeuren van
Levantse handel 1759
30
25
20
15
10
5
Brieven Hochepied aan
directeuren van Levantse handel
0
135