De vergeten genocide en Turkije

De vergeten genocide
De volkerenmoord op de Armeniërs 100 jaar geleden
Naar aanleiding van het ortodox Paasfeest herinnerde Paus Franciscus de wereld nog eens aan een
vergeten hoofdstuk van de Eerste Wereldoorlog, de volkerenmoord op de Armeniërs in 1915. Toen
stierven 1 tot 1,5 miljoen Armeniërs de hongerdood. Prompt reageerde Turkije met diplomatieke
stappen. Hoe kon het zover komen? Een kort overzicht van de bewogen geschiedenis van Turkije
en zijn buurlanden.
Slapende reus
Het Ottomaanse rijk dat na de val
van Constantinopel1 vier eeuwen
heerste over Klein-Azië, het MiddenOosten, het Arabisch schiereiland,
Noord-Afrika en de Balkan, was bij
het begin van vorige eeuw een
'slapende reus' geworden. Het was
een multiculturele staat, waar ook
christenen en joden hun geloof vrij
konden belijden. In de lange 19de
eeuw echter werden bijna alle
Europese gebieden ofwel
onafhankelijk ofwel conflictgebied
met de Oostenrijks-Hongaarse dubbelmonarchie – zoals getekend op de bovenstaande karikatuur
uit 18702. Daarenboven was de sultan als absolute monarch niet geneigd tot enige modernisering
en liet hij zich de les lezen door de Europese grootmachten die veel belang hechtten aan de
strategische ligging van Istanboel op de grens tussen Europa en Azië.
Groeiend nationalisme
Na de de oorlog met Rusland in 1878 ontstond er een nationalistische beweging die zich afzette
tegen de “macht van Istanboel” en terugplooide op het uitgestrekte Anatolische hoogvlakte als
centrum van een nieuw Turks rijk. In 1908 pleegden een aantal jonge legerofficieren (de zgn.
“Jonge Turken”) een staatsgreep tegen de sultan3 Abdulhamid II. Zij pleitten voor de
modernisering van de staat, voor parlementaire democratie en de afschaffing van de voorrechten
van buitenlanders.
In 1912 en 1913 waren er constant oorlogen in de Balkan waarbij het Ottomaanse rijk bijna alle
gebieden in Europa, behalve de omgeving van Istanboel, kwijt speelde aan Servië, Albanië,
Griekenland, Montenegro en Bulgarije. Daarop volgende in 1913 was er een nieuwe staatsgreep
van de 'Jonge Turken', onder leiding van een driemanschap: Enver Pasja, de vroegere militair
attaché in Duitsland - die erg Duitsgezind en tegen de Engelsen was – en tijdens WO I minister
van Oorlog werd; Djemal Pasja en Talaat Pasja, die minister van Buitenlandse zaken werd.
1 Constantinopel was de naam van het oude Byzantium, een van de oudste steden van de geschiedenis. Het werd de
hoofdstad van het Romeinse Rijk toen keizer Constantijn zich daar vestigde en bleef dat na de val van Rome (330)
tot 1453. De Ottomaanse dynastie behield deze wereldstad, op het kruispunt tussen (kristelijk) Europa en
(islamitisch) Azië en tussen de Middellandse en de Zwarte Zee. De Ottomanen gaven de stad de naam Istanboel.
Hoewel niet meer de hoofdstad sinds 1922, blijft deze miljoenenstad nog steeds de grootste stad van Turkije.
2 Op de karikatuur uit 1870 zijn vooral Frankrijk en Duitsland (Pruisen) in oorlog. (Aziatisch) Turkije wordt
afgebeeld als 'slapende' schone, Europees Turkije en Oostenrijk liggen er allebei verslagen bij na tal van interne
oorlogen in de Balkan.
3 De laatste Ottomaanse sultans waren weinig geliefd. Het betreft Abdulhamid II (1842-1918) sultan tot 1909, zijn
broer Mehmed V (1844-1918), tot 1918, Mehmed VI (1861-1926), afgezet in 1922.
Wereldoorlog I
Toen de Oostenrijkse kroonprins op 28 juni 1914 in Sarajevo doodgeschoten werd, vreesde het
driemanschap opnieuw meegesleurd te worden in een Derde Balkanoorlog. Maar het werd een
heuse wereldoorlog, dus probeerde Turkije een alliantie te vormen met een of meer grote
mogendheden. Zowel de Britse als Franse regering reageerden terughoudend. Rusland – waarmee
de Ottomanen nog in 1878 een bloedige oorlog uitvochten – was voor hen een belangrijker
bondgenoot. De Duitsers waren echter gewiekster: ingeval van een Duits-Russische oorlog
verzekerde men zich ervan dat het Ottomaanse rijk met de Centralen zou meedoen en daarmee
alle Russische havens in het Zuiden hermetisch afgesloten werden.
Verder eisten de Duitsers niet veel: Istanboel moest het Suezkanaal aanvallen en ook de Russische
uitbreiding in Transkaukasië voorkomen. Maar dat lukte helemaal niet meer 4: tweemaal werd een
poging gedaan om het Suezkanaal te veroveren, tweemaal mislukte de aanval. En ook tegen
Rusland kon Turkije zich amper verdedigen.
De Armeense volkerenmoord
Armenië is momenteel een onafhankelijk land in de Kaukasus, maar vormde de hele geschiedenis
lang een grensgebied waarover het Russische en het Ottomaanse rijk ruzieden. Begin 1915 startte
het Russische leger een opmars richting
centraal Anatolië en een aantal Armeense
leiders zagen hun kans schoon om een
onafhankelijke staat op te richten voor de in
hoofdzaak christelijk-ortodoxe bevolking.
De oorlogsregering van Istanboel reageerde
furieus en startte een ongeziene deportatie
van de hele Armeense gemeenschap naar
het Oosten van Anatolië en de Syrische
woestijn. De barre tocht, duizenden
kilometers in overvolle treinen of te voet, en
het overleven in een bar en onvruchtbaar
woestijngebied, kostte het leven aan meer
dan 1 miljoen Armeense (maar ook
Assyrische) mannen, vrouwen en kinderen.
De Armeense genocide werd nooit door de Ottomaanse, noch door de Turkse regering erkend.
Volgens het 'officiële' Turkse standpunt vormde dit zgn.' collatoral damage' bij de oorlogshandelingen. Nochtans gaf het triumviraat onrechtstreeks hun betrokkenheid toe, toen zij in 1918 schielijk
Istanboel en Turkije ontvluchtten...
Maar nog was de ellende niet voorbij: tussen 1918 en 1920 werd Armenië een onafhankelijk land,
maar het werd in 1921 opnieuw belaagd door Turkije. In 1922 werd het één van de
Sovjetrepublieken en werd pas in 1990 opnieuw onafhankelijk.
Midden-Oosten als conflictgebied
Maar ook voor de rest van het Midden-Oosten had de Eerste wereldoorlog grote gevolgen. Het
Ottomaanse rijk werd bij het vredesverdrag van Sèvres (1920) geheel ontmanteld: het gebied van
het huidige Syrië en Libanon werden een Frans, Irak en Palestina een Brits mandaatgebied,
waarbij dit laatste door Lord Balfour gereserveerd werd als 'Joods tehuis'. De controle over het
Arabisch Schiereiland verloor het Ottomaanse Rijk al tijdens de Eerste Wereldoorlog aan de
verschillende naar onafhankelijkheid strevende volksstammen. Al moet gezegd worden dat de
4 Hun leger was totaal niet meer aangepast aan de militaire evolutie. De enige Ottomaanse overwinning tijdens WO I
was de bloedige Slag van Gallipolli tussen april 1915 en januari 1916, waar zij er onder leiding van Mustapha
Kemal in slaagden om de Engelsen van het schiereiland te verjagen. Tienduizenden Australiërs en NieuwZeelanders sneuvelden bij de deze slag.
Britse Secret Service ook daar een flink aandeel in had – in de persoon van 'Lawrence of Arabia' –
of T.E.Lawrence5. Een aantal Engelse bedrijven had immers toen al aardolie ontdekt onder het
woestijnzand.
Turkije zou een 'rompstaat' worden in het noordelijk en centrale deel van Anatolië. Grote delen van
het land kwamen onder controle van de Grieken, de Engelsen, Fransen en Italianen.
De sultan tekende het Verdrag van Sèvres met hangende pootjes, maar een groep officieren o.l.v.
Mustapha Kemal6, pleegde een staatsgreep en riep de Turkse nationale assemblée samen. Dit
betekende de start van de Turkse onafhankelijkheidsoorlog.
Griekse genocide
Die was de facto vooral gericht op de integriteit van het Turkse grondgebied maar wilde ook de
Grieken verdrijven, die al eeuwenlang leefden in de streek rond Smyrna (nu Izmir) en een aantal
eilandjes. Aanvankelijk werden de Grieken gesteund door de geallieerde grootmachten, maar al
gauw bleek dat deze helemaal niet geïnteresseerd waren. Op 9 september 1921 werd Smyrna in
brand gestoken door de Turkse troepen. Er vielen tienduizenden doden en meer dan 250.000
Grieken namen de vlucht. Dit drama leeft nu nog altijd voort als de 'Griekse of Pontische genocide'.
Bij het verdrag van Lausanne (1923) werd een algehele bevolkingsruil afgesproken: 1,3 miljoen
Grieken verlieten het Klein-Aziatisch schiereiland en 700.000 Turken verhuisden uit Griekenland
naar Klein-Azië. Er bleven nog enkele kleine minderheidsgroepen achter, o.a. in Thracië. Deze
gruwelijke gebeurtenissen uiten zich nog steeds in de moeizame relatie tussen beide volkeren.
Naar het moderne Turkije
De Turkse onafhankelijkheidsoorlog betekende
de doorbraak van Mustapha Kemal Atatürk. Hij
steunde sterk op nationalistische emoties en
consolideerde de huidige grenzen van het
moderne Turkije, op het kruispunt van Europa en
Azië. Hij schafte het sultanaat af en maakte van
Turkije een republiek, met niet langer Istanboel
als hoofdstad, maar Ankara, centraal op de
Anatolische hoogvlakte. Het nieuwe land werd
een parlementaire democratie, er kwam een
strikte scheiding van Kerk en Staat, de vrouwen
kregen stemrecht en het Latijnse alfabet werd
ingesteld. Het nieuwe Turkije was geboren. Maar over de Armeense of Griekse genocide mag nog
steeds niet gesproken worden...
Meer lezen?
– Erdal Balci, De kinderen van Attila: een geschiedenis van het huidige Turkije, uitg. Meulenhoff-Manteau
2009, 219 blz.
– Caroline Finkel, De droom van Osman: geschiedenis van het Ottomaanse rijk, uitg. Roularta 2008, 756 blz.
Tekst: Liebrecht Salen
5 T.E. Lawrence (1888-1935) was een Brits schrijver, archeoloog en militair spion. Hij slaagde er in om een Arabische
guerrilla tegen de Ottomanen te organiseren, in 1917 de belangrijke haven van Aqaba te veroveren en in 1918
Damascus. Zijn droom van een pan-arabische staat werd doorkruist door het vroeger afgesproken SykesPicotverdrag. David Lean regisseerde in 1962 de met 7 oscars bekroonde film 'Lawrence of Arabia' over hem.
6 Mustapha Kemal werd in 1881 geboren in Thessaloniki (in het huidige Griekenland). Hij maakte carrière in het
Ottomaanse leger en sympathiseerde met de 'jonge Turken'. Als overwinnaar van Gallipolli werd hij bevelhebber
van het leger en premier van 1921 tot 1922. Hij stond zowel politiek als militair aan het hoofd van het Turkse leger
bij de Onafhankelijksoorlog. Hij reorganiseerde in 1923 het Turkse staatsbestel en bleef president tot zijn dood in
1938. Als Atatürk (letterlijk: vader van alle Turken) kreeg hij een bijna mythische status.