Koeien, opera misha op tournee door Nederland

Koeien, opera misha op tournee door Nederland
Guus Janssen: ‘Misha Mengelberg had een enorme hekel aan opera’
‘De opera De Koeien (met lidwoord) van Misha Mengelberg is eigenlijk altijd een
soort mystificatie geweest,’ aldus pianist/componist Guus Janssen. ‘In de jaren ’80
zat ik in een commissie die subsidieaanvragen voor het Fonds voor de Scheppende
Toonkunst moest beoordelen. Ieder jaar kwam daar de aanvraag voor De Koeien
terug. Het stuk werd nooit uitgevoerd, omdat de mechanische koeien die Misha ten
tonele wilde voeren niet te realiseren waren.’ Toch staat Koeien (in deze versie
zonder het lidwoord ‘de’) nu op de planken, in een landelijke tournee, na twee zeer
succesvolle opvoeringen tijdens het Holland Festival 2015. Het plan voor deze
productie kwam van de manager van het ICP Orchestra, Susanna von Canon. Zij
benaderde regisseur/theatermaker Cherry Duyns om zich over de tekst te buigen en
Guus Janssen om de muziek voor zijn rekening te nemen. Alles om te vieren dat
Mengelberg in 2015 tachtig jaar werd. Zelf kon de leider en oprichter van het
improviserende ensemble het werk niet meer ter hand nemen omdat de ziekte van
Alzheimer hem het werken aan deze opera onmogelijk had gemaakt.
Weidekoeien en luchtkoeien
In het bepaald niet overzichtelijke archief van de bedenker van Koeien ging Janssen
op zoek naar de noten die Mengelberg geschreven zou hebben voor zijn opera: ‘Er
bleek helemaal niets aan muziek te zijn. Er was alleen een bijzonder breedsprakig
libretto, en dat vloog alle kanten tegelijk op. Het ging over een boer, een boerin,
weidekoeien en luchtkoeien. Die laatsten waren eigenlijk bijen. Dan zat er ook nog
een groep wielrenners in, en een ijscoman die verliefd wordt op de boerin.’
Cherry Duyns ging aan de slag met het samenstellen van het libretto en Guus
Janssen moest dat dus zelf van muziek voorzien: ‘Ik ben gaan struinen in de muziek
die Misha wel heeft geschreven, en die heb ik bruikbaar gemaakt voor de opera. Alle
noten in Koeien zijn dus wel door hém bedacht. Een prachtige ballad van Misha, De
Sprong, o romantiek der hazen, heeft hij voor het ICP Orchestra van een
arrangement voorzien dat de melodie minder zoet maakt. Die begeleiding heb ik
geïsoleerd en er een stuk van gemaakt voor het koeienkoor, dat bestaat uit zes (oud)studenten van het Koninklijk Conservatorium in Den Haag. Cherry Duyns heeft
Koeien de kwalificatie opera misha meegegeven, zoals je bijvoorbeeld ook de opera
buffa of opera seria hebt. Het is dus een genre op zichzelf.’
Coloratuursopraan
Het absurdistische verhaal gaat over een boer en boerin die op het land staan te
werken, maar een relatie hebben die al jaren op een laag pitje staat. Dan ontmoet de
boer de beeldschone Almide, de koningin van de ‘luchtkoeien’, die hem wil verleiden.
‘Die bijenkoningin wordt vertolkt door Katrien Baerts, een coloratuursopraan. Voor
haar heb ik een aria geschreven op basis van een onzintekst van Misha, Écriture
automatique. Het is namelijk niet de bedoeling dat je begrijpt wat ze zingt. Uiteindelijk
besluit de boer dan ook om niet met haar mee te gaan naar de luchtkoeien.’
Behalve de zangers (Fanny Alofs als de boerin en Mattijs van de Woerd of Henk
Neven als de boer) staat er ook een aantal acteurs op het toneel. Olga Zuiderhoek
speelt de leidster van de weidekoeien, Beppe Costa is de Italiaanse ijscoman en
Pierre Bokma vertolkt een misha-figuur. ‘Pierre was de aangewezen man om die rol
te spelen. Misha kan namelijk heel charmant en innemend zijn, maar ook pesterig en
vilein. En dat zijn kwaliteiten die Pierre ook allemaal in zich heeft. Hij spreekt teksten
uit die Misha zelf heeft geschreven, en die dienen als commentaar op de handeling.
Zo vertelt hij onder meer dat hij een enorme hekel heeft aan opera,’ lacht Janssen.
Het ICP Orchestra, met Janssen als vervanger van oprichter Mengelberg aan de
piano, zit centraal op het podium. ‘Cherry Duyns wilde ons per se op het podium
hebben, netjes in smoking, als een soort nachtcluborkest. Maar we zijn niet gewend
om een begeleidingsorkest te zijn, en dat levert een mooie spanning op. Het is een
soort hogedrukpan, die misschien wel stoom gaat afblazen.’
‘De opera eindigt met Weer is een dag voorbij, een lied van Misha waar ik een
enorme tearjerker van heb gemaakt, met een cadans in de begeleiding die doet
denken aan de Gymnopédies van Erik Satie. Het gevoel dat je erbij krijgt, is dat van
een slotkoor uit een passiewerk.’
Herman te Loo