Pools antisemitisme

Pools antisemitisme
In Duitsland was onder het nationaalsocialisme sprake van een zogenaamd ‘wetenschappelijk
antisemitisme’, het antisemitisme dat ervanuit ging dat Joden een inferieur ras zijn. Binnen de
Kerk in Nederland heerste een onverschillig antisemitisme en leefden Joden en Katholieken
gescheiden van elkaar. We richten ons nu op het land waar de grote vernietigingskampen
stonden: Polen.
In de beeldvorming over de Tweede Wereldoorlog zijn het veelal de Duitsers die als
schuldigen worden neergezet. Zij volgden Hitler, zij gingen met hem mee in zijn haat tegen de
Joden en zij hielpen hem in de moord op 6 miljoen van hen. Er waren inderdaad Duitsers die
zich hier schuldig aan maakten. Maar het overgrote merendeel wist het niet of wist het wel,
maar deed niets. De situatie in Polen echter is heel anders. Om de relatie tussen Polen en
Joden te verduidelijken, wil ik een voorval in het dorpje Jedwabne gebruiken.
In 1939 sloten Duitsland en de Sovjet-Unie een niet-aanvalsverbond en spraken ze af
dat wanneer Duitsland Polen binnen zou vallen, het land verdeeld zou worden. De helft voor
de Sovjets en de andere helft voor Duitsland. Zo gebeurde het ook in 1939.
Jedwabne lag in het gebied dat door de Russen beheerst werd. Het was een klein dorpje met
ongeveer 1200 inwoners, waarvan meer dan de helft Joods was. Jarenlang hadden Polen en
Joden min of meer vriendschappelijk samengeleefd, Polen werd zelfs als een ‘paradijs’ voor
de Joden ervaren, en er leek aanvankelijk geen reden te zijn dat dit in 1940 zou veranderen.
In juni 1941 verbreekt Duitsland het niet-aanvalsverbond en valt het de Sovjet-Unie
binnen. het Russische leger trekt zich terug. Jedwabne is één van de eerste dorpen dat door de
Russen verlaten wordt, maar het duurt nog enige tijd voor de Duitsers gearriveerd zijn en een
bestuur kunnen instellen. Er ontstaat dus een machtsvacuüm. De lokale Polen nemen het recht
in eigen hand.
1
Op 10 juli 1941 vindt een verschrikkelijke pogrom, een Jodenvervolging, plaats. De lokale
Polen, onder leiding van de burgemeester van Jewabne, keren zich massaal tegen de Joodse
gemeenschap. Honderden mannen en vrouwen worden verzameld op het centrale plein. Ze
worden geslagen, getrapt en verwond. Sommigen worden in de rivier gedreven, waar ze
verdrinken. Anderen worden opgehangen. Een grote groep wordt in een schuur gedreven,
waar de Polen hen levend willen verbranden. De eigenaar van de schuur steekt hier echter een
stokje voor: hij wil zijn schuur behouden! Dan worden de Joden maar naar een andere schuur
gebracht, die toevallig leegstaat, en deze wordt wel in de brand gestoken. Het geschreeuw en
de brandlucht moet tot mijlenver in de omtrek te horen en te ruiken geweest zijn.
2
Er is een vrouw, met twee jonge kinderen, die door enkele mannen naar de rivier gedreven
wordt. Ze houden haar vast en verkrachten haar, terwijl haar kinderen verdronken worden in
de rivier. Dan wordt ze zelf gedwongen de rivier in te gaan. Als ze ziet dat haar kinderen dood
zijn, rukt ze zich los en stapt zelf de rivier in, waar ook zij verdrinkt.
Als de schuur is uitgebrand, kijken de Poolse mannen om zich heen. Zijn er nog Joden
over om de verbrande lijken op te ruimen? Nee, alle Joden van Jewabne zijn vermoord of
gevlucht. Ze zullen zelf de lijken moeten op ruimen, wat ze met veel tegenzin doen. Even
buiten Jewabne heeft een Duitse SS-eenheid een controlepost opgezet. Ze zien wat er gebeurd
in de dorp, maar doen niets. Niemand van de Polen komt in opstand. Vrijwel alle mannen
doen mee aan de pogrom.
Niemand dwong de Polen zich tegen de Joden te keren. Niemand, ook de Duitsers niet. Ze
kregen geen geld aangeboden om de Joden uit te moorden. Sterker nog, de SS zorgde liever
zelf voor de uitroeiing van de Joden, dat lieten ze niet graag aan anderen over. De Polen
deden dit uit hun eigen vrije wil, ze kozen ervoor de Joden van Jedwabne te vermoorden. De
Joden werden niet alleen gedood, maar ook op gruwelijke wijze gemarteld, vernederd en
uiteindelijk vermoord.
Zo diep zat het Poolse antisemitisme. Het was niet gebaseerd op ‘wetenschappelijke’
grondslag, maar draaide om de Joden als de moordenaars van Christus en vijanden van het
christendom. Het enige dat ze nodig hadden was het moment, een kortstondig machtsvacuüm
waarin niemand hen lastig zou vallen. Waar de Duitsers zich richtten op een systematische
uitroeiing van de Joden, was het bij de Polen een uiting van haat. De pogrom in Jedwabne
stond zeker niet op zichzelf. Overal in Polen vonden vergelijkbare gewelddadige uitbarstingen
tegen de Joden plaats.
In de jaren na de oorlog zou de Poolse natie zich opstellen als één van de grootste
slachtoffers van de oorlog. 6 miljoen inwoners waren gedood: 3 miljoen Polen, 3 miljoen
Joden. Maar er was niemand die wilde toegeven dat vele van deze 3 miljoen Joden door Polen
vermoord waren. Voor het Joodse leed was geen plaats in de nationale geschiedschrijving. Pas
veel later, in de jaren ’80, kwam hier aandacht voor, maar nog altijd wordt geen enkele Pool
graag herinnerd aan wat zich in Jewabne heeft afgespeeld. De geschiedenis van Jedwabne
wordt pas in 2001 beschreven door de Poolse historicus Jan Gross. Voor zijn werk ontving hij
de Orde van Verdienste van de Republiek Polen. De huidige nationalistische regering heeft
hem deze prijs echter ontnomen. Zijn onderzoek zou niet passen binnen de nationale Poolse
herdenking van de Tweede Wereldoorlog. Zo heeft hij onder andere gezegd dat tijdens de
3
Tweede Wereldoorlog de Polen meer Joodse slachtoffers hebben gemaakt dan de Duitsers.
Dit werd hem niet in dank afgenomen.
Tegenwoordig leven er nog enkele duizenden Joden in Polen. Vooral de laatste jaren is
er sprake van een opleving van het Joodse leven in Polen. Steeds meer Polen, vooral jongeren,
zijn nieuwsgierig naar de Joodse cultuur in het Polen van vóór 1939 of ontdekken hun Joodse
wortels. Tegelijkertijd leeft ook het Pools nationalisme op, waarin anti-Joodse elementen niet
geheel vreemd zijn, zoals je kunt zien in de affaire rond Jan Gross. Hoe het Poolse Jodendom
zich zal ontwikkelen is dus moeilijk te zeggen.
Jan Gross, Pools historicus
Meer weten? Kijk dan op deze websites:
http://www.eurojewcong.org/communities/poland.html
http://www.nrc.nl/handelsblad/2016/02/16/polen-dupeert-zijn-schrijver-jan-gross-om-de-jo1589366
http://www.cdim.pl/
4