Poetin - Vrije Universiteit Brussel

Poetin: een nieuwe tsaar ondanks Ruslands
Grondwet van 1993
Paul D H
Professor Vrije Universiteit Brussel
Maaike G
Assistent Vrije Universiteit Brussel
POETIN: EEN NIEUWE TSAAR ONDANKS RUSLANDS GRONDWET VAN 1993
Michel Magits doceerde het opleidingsonderdeel “Inleiding tot de instellingen
van de voornaamste moderne staten” tot 2009. In zijn lessen lag de nadruk op
de territoriale en institutionele ontwikkeling van acht belangrijke hedendaagse
staten, waaronder Rusland. De vaak uiteenlopende staatsstructuren werden
bestudeerd aan de hand van de verschillende grondwetten, waarbij ook actuele
ontwikkelingen aan bod kwamen. “Moderne staten” zoals het vak bij de eerstejaarsstudenten zou heten, was een belangrijke mijlpaal in de vorming van de
eerstejaars jurist in spe aan de Vrije Universiteit Brussel. Zo gebruikte Michel
Magits het hoofdstuk over China om het maoïsme uit te leggen, het hoofdstuk
over Japan om het oligarchisch kapitalisme te duiden en het hoofdstuk over
Rusland om het verhaal van het communisme te brengen. Voor de student
rechten, die alleen via dit opleidingsonderdeel in contact kwam met deze ideologieën en stromingen, was dat smullen.
In deze bijdrage nemen we de draad op van het Ruslandverhaal in de cursus.
Wat gebeurt er vandaag in Rusland met het duospel van Poetin en Medvedev?
Hoe kunnen we deze politieke ontwikkelingen plaatsen in de recente geschiedenis van het land? Vooreerst kijken we naar het ontstaan en de kenmerken
van de autocratie in Rusland (1), alsook de pogingen tot hervormingen onder
de verschillende tsaren (2). Vervolgens wordt dieper ingegaan op de eerste democratische grondwet van 1993 (3 en 4), en het presidentschap en de persoon van Poetin (5). Ten slotte worden de verschillende technieken die Poetin
gebruikt om de in se democratische Russische grondwet buitenspel te zetten
geanalyseerd (6). We concluderen dat Poetin met kleine juridische ingrepen,
doch in hoofdzaak met niet-juridische middelen, het spookbeeld van tsarisme
terug oproept.
I.
HET CONSTITUTIONEEL REGIME TEN TIJDE VAN
HET TSARISME
De basis voor het moderne Rusland werd gevormd in de vijftiende eeuw, op
een tijdstip dat Moskou de fakkel van handelscentrum overnam van Kiev.
Onder meer door zijn gunstige aardrijkskundige ligging slaagde het vorstendom Moskou erin, ondanks de Tataarse overheersing, zich te ontplooien en de
naburige vorstendommen geleidelijk onder zijn gezag te brengen.1 Tegen het
1.
P, The Russian Revolution, 61 en 86-90.
Een leven van inzet – Liber amicorum Michel Magits – Kluwer
375
PAUL DE HERT EN MAAIKE GEUENS
einde van de vijftiende eeuw was Ivan III, grootvorst van Moskou van 1462
tot 1505, zo machtig geworden dat het politieke overwicht in Rusland van
de Tataren op hem was overgegaan. In 1472 neemt hij de titel van tsaar over,
stellend dat hij, op grond van zijn huwelijk met een Byzantijnse prinses, als de
afstammeling van de Byzantijnse keizer moet worden beschouwd. Ook zijn
opvolgers namen deze titel over.
Vanaf het begin gedroegen deze grootvorsten van Moskou zich als autocraten,2
aan wie de onderdanen onbeperkte gehoorzaamheid verschuldigd waren.3 Zij
zetten hierdoor de traditie van het oosters despotisme voort4, conform de nomadische gebruiken die door de Tataren werden ingevoerd. Zij traden bijzonder wreed op tegenover hun eigen onderdanen en streefden voortdurend naar
de uitbreiding van hun rijk.5 De bevolking werd geterroriseerd en was bang,
maar steunde wel steeds de eigen heersers, vaak ten gevolge van een soort misplaatst nationalisme.6
Toen met de dood van Ivan IV in 1584 de dynastie der Rurikiden uitstierf, was
de tsaristische autocratie stevig ingeburgerd. Zij bleef bestaan toen, na een periode van anarchie, in 1613 de dynastie der Romanovs door middel van verkiezing door de Staten-Generaal aan het bewind kwam. Deze vertegenwoordiging
van de Russische landen, ontstaan rond het midden van de zestiende eeuw,
heeft alleen in bepaalde tijden van nationale crisis een rol gespeeld, zonder ooit
uit te groeien tot een permanent orgaan dat een tegengewicht kon vormen
voor de macht van de tsaar.7
2.
3.
4.
5.
6.
7.
376
Een autocratie wordt gedefinieerd als een staatsstelsel waarin een persoon (uitzonderlijk
twee personen) aan de macht is en alle bevoegdheden naar zich toe trekt. De heerser zal
het centrum van het staatsbestel zijn. Het regime wordt gekenmerkt door een gebrek
aan mensenrechten en andere waarborgen voor de bevolking, gebruik van willekeur en
geweld, geen scheiding der machten, gebrek aan politieke partijen, geen daadwerkelijke
ideologie en onderdrukking van de bevolking en opposanten. Zie onder rmeer L,
Putin’s Labyrinth, 8; M, “Authoritarianism”, 91-92; P, The Russian Revolution,
53; S, Geschiedenis van het publiekrecht, 95.
L, Putin’s Labyrinth, 8.
P, The Russian Revolution, 53.
Ib.
L, Putin’s Labyrinth, 8.
Na 1682 verdwenen deze Staten-Generaal volledig. Cf. B, “Rusland zal nooit een
democratie worden”, 29.
Kluwer – Een leven van inzet – Liber amicorum Michel Magits
POETIN: EEN NIEUWE TSAAR ONDANKS RUSLANDS GRONDWET VAN 1993
Dit geeft al een eerste indicatie over de grote macht van de Russische tsaar,
groter dan deze van de Europese absolute vorsten. Het ontbreken van politieke
evenwichtsmechanismen werd op geen enkele andere wijze gecompenseerd.
Er bestond bijvoorbeeld in Rusland geen stedelijke autonomie of burgerlijke
deelname aan het bestuur.8 De Russische adel was in tegenstelling tot de Britse
of de Franse niet geneigd of in staat de almacht van de vorst te beperken. De
tsaar bezat een grote greep op de kerk, veel groter dan de West-Europese monarchen.9
De autocratie bleef bijgevolg de regeringsvorm in Rusland tot 1917. De keizer
of tsaar was de enige autoriteit bevoegd voor wetgeving. Hij beschikte over de
politionele bevoegdheid, leidde de Russische economie, kon een onbeperkt
beroep doen op de middelen van het land en de burgers en de burgers waren
hem ongelimiteerde gehoorzaamheid verschuldigd.10
II. POGINGEN TOT HERVORMING VAN HET
AUTOCRATISCH BESTUUR VOOR 1917 ONDER HET
TSARISME
Het beeld dat we hebben van de tsaristische geschiedenis is eerder statisch.
Daar waar andere landen vanaf de zestiende eeuw resoluut de moderniteit binnenstapten, zou Rusland stagneren. Het land kende geen opwaartse mobiliteit.
De armoede en afhankelijkheid van de bevolking zou in de loop der tijden
enkel maar groeien.
Toch ondernamen verschillende tsaren verschillende pogingen om Rusland te
hervormen. Peter de Grote (ob. 1725) probeerde bijvoorbeeld de handel en de
nijverheid te stimuleren, om zo de Russische samenleving en het leger te moderniseren. Hij trok buitenlandse experts aan, verschafte kapitaal en trad op als
8. B, “Rusland zal nooit een democratie worden”, 29.
9. V C, An Historical Introduction to Western Constitutional Law, 9.
10. P, The Russian Revolution, 54; V C, An Historical Introduction to Western
Constitutional Law, 9. Noch de vleierijen van Katharina II aan het adres van de Franse filosofen noch de in 1905 afgedwongen grondwettelijke hervormingen deden afbreuk aan het
beginsel dat de Tsaar zich tot aan zijn troonsafstand in 1917 als een met absolute macht
beklede heerser bleef beschouwen.
Een leven van inzet – Liber amicorum Michel Magits – Kluwer
377
PAUL DE HERT EN MAAIKE GEUENS
ondernemer. Hij maakte daarbij gebruik van dwangarbeid en lijfeigenschap.
Deze moderniseringspolitiek drukte daarom zwaar op de bevolking, die hoge
belastingen moest opbrengen en tot de dienstplicht werd gedwongen. Dit had
talrijke opstanden en desertie tot gevolg.11 Peter de Grote onderdrukte deze
opstanden door gebruik te maken van geweld en folteringen. Het voorbeeld
toont aan dat modernisering en voortuitgang niet noodzakelijk hand in hand
gaan.
Alexander I (ob. 1825) stelde verschillende sociale hervormingsplannen voor.
Hij voerde onder meer een vorm van staatsonderwijs in, en dit op vier niveaus. Per parochie, district werden scholen ingevoerd en daarnaast bestonden
eveneens gouvernementsscholen en universiteiten. Het hoger onderwijs had
voor het eerst een kans om zich verder te ontwikkelen en te professionaliseren:
overal werden nieuwe universiteiten opgericht, die nu ook toegankelijk werden voor de “gewone” burgers. Alexander I zorgde eveneens voor een indeling
van de maatschappij in drie klassen, namelijk de adel, middenstand en het
werkvolk, en gaf aan elk van deze klassen bepaalde burgerrechten (algemene,
bijzondere en politieke rechten). Door het toekennen van deze rechten zou de
macht van de tsaar worden beperkt. De politieke rechten werden echter enkel
voorbehouden voor de hoogste standen.12
De meeste voorstellen van Alexander I werden evenwel nooit gerealiseerd omdat ze een te grote dreiging zouden vormen voor het autocratisch bestuur.
Blijkbaar was de tsaar machtig, doch niet machtig genoeg om de autocratie
om te buigen. De door Alexander aangestelde hervormers wilde bijvoorbeeld
Rusland omvormen tot een rechtsstaat. Het plan werd echter te radicaal bevonden.13 Tevens was er het plan om de lijfeigenschap af te schaffen. Door
tegenstand van de adel en vrees voor opstanden werden ook deze plannen
evenwel niet doorgevoerd.14
Nicolaas I (ob. 1855) volgde zijn broer Alexander op in december 1825. Hij
was een militair in hart en nieren. Hiërarchie en discipline waren in zijn visie
de essentiële elementen voor Rusland. Hervormingen daarentegen waren niet
11.
12.
13.
14.
378
L, Putin’s Labyrinth, 8.
B en J, Een geschiedenis van Rusland, 118.
Ib.
Ib., 116-117.
Kluwer – Een leven van inzet – Liber amicorum Michel Magits
POETIN: EEN NIEUWE TSAAR ONDANKS RUSLANDS GRONDWET VAN 1993
noodzakelijk. Rust en orde moesten met harde hand worden gehandhaafd.
Nicolaas I zorgde ook voor de oprichting van een politieke politie, verantwoordelijk voor het opsporen en elimineren van de vijanden van de staat. Onder
meer omwille van deze reden wordt Nicolaas I vaak gezien als de stichter van
de politiestaat.15 Onder zijn regime werd Rusland beschouwd als een prototype
van het ancien régime in Europa en dit in een periode waarin het ancien régime
door de meeste westerse staten reeds verlaten was.16
De Krimoorlog (1854-1855) tussen Rusland, Frankrijk, Groot-Brittannië en
Sardinië bracht de zwakheid van het Russische Rijk aan het licht. Rusland
verloor zijn dominante internationale positie. Deze positie had Rusland geleidelijk weten te veroveren en was verstevigd na de verschillende nederlagen die
Frankrijk had geleden onder Napoleon.17 Met het “voelen” van die Russische
macht zou in Europa ook de idee nestelen dat Rusland een andere, “niet-Europese” identiteit heeft en geen vergelijkbare beschaving.18 We vermelden dit
kort omdat de al dan niet vermeende aparte civilisatiestatus van Rusland ook
verdedigd zal worden door bepaalden strekkingen in de Russische negentiende
eeuwse politiek (infra) en vandaag handig wordt gebruikt door Russische beleidsmensen als argument tegen de strenge mensenrechtenstandaarden geformuleerd door onder andere het Europese Hof voor de Rechten van de Mens.19
Hervormingen drongen zich op. Tsaar Alexander II (ob. 1881) schafte in
1861 de lijfeigenschap af.20 Hij vreesde boerenopstanden, had twijfels over de
loyaliteit van het voornamelijk uit boeren bestaande leger en wou een beter
opgeleide krijgsmacht tot stand brengen. Door de afschaffing van de lijfeigenschap werd echter het boerenprobleem niet opgelost, daar aan de plattelandsbevolking wel de persoonlijke vrijheid, maar geen land werd toegewezen waardoor zij haar economische afhankelijkheid zou hebben kunnen
afschudden. De meeste landbouwers werden verder door de grondeigenaars
15. Ib., 124.
16. Ib., 132.
17. Na de napoleontische oorlogen had de tsaar zijn overmacht niet alleen in Rusland, maar
ook tegenover Europa kunnen bewijzen. Frankrijk, tot dan beschouwd als dominante
macht, leed immers verschillende nederlagen tegen Rusland, zie B en J, Een
geschiedenis van Rusland, 135.
18. P, “Culture Re-introduced”, 208.
19. Ib.
20. B en J, Een geschiedenis van Rusland, 136.
Een leven van inzet – Liber amicorum Michel Magits – Kluwer
379
PAUL DE HERT EN MAAIKE GEUENS
geëxploiteerd of trokken naar de steden, waar ze zich als goedkope arbeidskrachten verhuurden aan de opkomende kapitalistische industrie.21 Alexander
II hervormde daarnaast ook het leger, de rechtspraak, het lokale bestuur,22 de
staatsfinanciën en het onderwijs.23 Hij defeodaliseerde de samenleving, maar
trachtte tegelijk de autocratie te handhaven. Deze politiek maakte een aantal moeilijk te beheersen krachten los, veroorzaakte politieke instabiliteit en
tastte de positie van de adel, de onmisbare steunpilaar van het regime, aan.
Alexander III (ob. 1894) reageerde hierop met een reactionair beleid dat de
hervormingen van zijn voorganger teniet deed. Hij bouwde de geheime politie verder uit, verscherpte de censuur, schafte de universitaire autonomie, voor
het eerst ingevoerd door Alexander I, af24 en vergrootte de invloed van de kerk
op het onderwijs.25
Nicolaas II (ob. 1918) wilde het autocratische beleid van zijn vader verderzetten. Hij was ervan overtuigd dat de autocratie de enige correcte manier
was om Rusland te besturen.26 Daarnaast was de autocratie als staatsvorm
volgens hem uitermate geschikt om de bevolking te beschermen en in hun
welzijn te voorzien. Nicolaas II voelde zich ook, al dan niet terecht, gesteund
door de bevolking.27 Hij was echter een eerder zwakke tsaar, gemakkelijk beinvloedbaar.28 Door zijn ietwat naïeve houding konden de raadgever van zijn
vrouw, Raspoetin, zijn vrouw zelf en verschillende andere leden van de elite
het bestuur grotendeels overnemen.29 Op het ogenblik van de opstanden die
vanaf 1905 plaatsvonden, koos Nicolaas II voor repressie.30 Hij was ervan
overtuigd dat de opstanden niet gedragen werden door de bevolking, maar
enkel de uitwassen waren van de gefrustreerde middenklasse.31 De rebellie
startte vaak in de universiteiten. Na enkele bloedige protestacties verklaarde
21. Ib., 137.
22. Meer lokaal bestuur werd gerealiseerd door het oprichten van lokale organen, de zogenaamde zemstvo’s.
23. B en J, Een geschiedenis van Rusland, 142.
24. P, The Russian Revolution, 4.
25. Ib., 142-143.
26. P, The Russian Revolution, 9.
27. B en J, Een geschiedenis van Rusland, 157.
28. P, The Russian Revolution, 57.
29. B en J, Een geschiedenis van Rusland, 158; P, The Russian Revolution,
239.
30. P, The Russian Revolution, 59.
31. Ib., 26.
380
Kluwer – Een leven van inzet – Liber amicorum Michel Magits
POETIN: EEN NIEUWE TSAAR ONDANKS RUSLANDS GRONDWET VAN 1993
de tsaar dan ook sterk te zullen optreden tegen deze “broeihaarden van het
verzet”. Zijn maatregelen hadden echter niet het gewenste effect.32 Toen de
situatie onhoudbaar werd, bepleitten meerdere figuren rondom de paus een
aantal hervormingen. Aanvankelijk was de tsaar hier voor te vinden, tot hij
door een meer behoudsgezinde achterban werd overtuigd van het tegendeel.33 De hervormingen werden niet doorgevoerd, de bevolkingsopstanden
verergerden.34
Het intellectueel debat voor hervormingen werd gedomineerd door meerdere
strekkingen, met name de occidentalisten en slavofielen in de eerste helft van
de negentiende eeuw, en de populisten en socialisten in de tweede helft van de
negentiende eeuw.35 Voor de occidentalisten moest de modernisering van Rusland naar Europees model, nagestreefd door Peter de Grote, doorgetrokken
worden tot en met navolging van de evolutie die West-Europa sinds de achttiende eeuw had gekend. De slavofielen oordeelden dat Rusland beter uit zijn
eigen tradities kon putten om de ontstane kloof in de maatschappij te overbruggen en de gerezen problemen te overwinnen. Ze pleitten tegen een meer
open houding van Rusland tegenover het Westen.36 Voor de populisten moest
de komende revolutie uitgaan van het volk, in het bijzonder van de landbouwers, terwijl de socialisten naar een oplossing voor de Russische problemen
zochten op grond van de leer van Marx en daarom de revolutie wilden steunen
op het opkomend industrieproletariaat.37 Binnen de linkerzijde zou de communistische strekking zich ontwikkelen en in 1917 de macht grijpen. Lenin
werd op dat moment de nieuwe machthebber. In zijn nieuwe staatsstructuur
was niet langer plaats voor een autocraat. Aanvankelijk besluiten Lenin en het
Communistisch Congres de keizerlijke familie enkel onder te brengen in Ekaterinberg, ver van de bevolking en Moskou.38 Na verloop van tijd besluiten ze
32. B en J, Een geschiedenis van Rusland, 164-165.
33. P, The Russian Revolution, 20.
34. B, “Rusland zal nooit een democratie worden”, 29. Volgens Kennedy, hoogleraar
Nederlandse geschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam, vormden deze hervormingen een gemiste kans en had Rusland op dat ogenblik kunnen evolueren naar een democratie.
35. B en J, Een geschiedenis van Rusland, 130-131.
36. B, “Rusland zal nooit een democratie worden”, 29; S, “Tilting at Windmills?”, 272-273.
37. B en J, Een geschiedenis van Rusland, 150-151.
38. Ib., 180-190.
Een leven van inzet – Liber amicorum Michel Magits – Kluwer
381
PAUL DE HERT EN MAAIKE GEUENS
dat de tsaar een gevaar vormt voor het nieuwe, socialistische Rusland en werd
hij, samen met zijn familie, vermoord.39
Van 1917 tot de val van de Berlijnse muur (1989) en de ontmanteling van
de Sovjet-Unie (1990) onder Gorbatsjov, bewandelde Rusland de weg van
het marxistisch-leninisme, zoals geïnterpreteerd door achtereenvolgens Lenin,
Stalin en Brezjnev. Een constante hierbij was de grote machtsconcentratie in
handen van een persoon en een afwezigheid van een systeem van checks and
balances in de respectievelijke grondwetten van deze periode.
Deze korte schets van de Russische geschiedenis toont aan, dat hoewel er niet
steeds sprake was van een tsaar of president, er wel steeds een leider de touwtjes
stevig in handen hield, ook al was dat in naam van het volk of proletariaat. We
kunnen stellen dat de autocratie onveranderlijk bleef bestaan tot 1990.
III. DE RUSSISCHE GRONDWET VAN 1993 EN DE POSITIE
VAN DE PRESIDENT
Jeltsin werd de eerste verkozen president in het Rusland na de afbouw van
het communisme. Onder zijn leiding werd eveneens de eerste democratische grondwet in Rusland ingevoerd, met name de nog steeds in voege zijnde
Grondwet van 12 december 1993.40
Deze grondwet poneert het principe van de scheiding der machten (art. 10) en
bevat talrijke rechten en vrijheden (de artikels 17 tot 64). De Grondwet van
12 december 1993 heeft een aantal kenmerken en benamingen gekopieerd uit
het Amerikaans grondwettelijk bestel, terwijl ook de Franse en Duitse constituties enige invloed hebben uitgeoefend. De grondwet betekent op vele vlakken een fundamentele breuk met vele eeuwen autocratisch bestuur. We zullen
evenwel zien dat de maatschappelijke realiteit veel minder met de traditie heeft
gebroken.
In wat volgt staan we uitgebreid stil bij deze Grondwet van 1993 die tot vandaag grotendeels is blijven bestaan. We kijken daarbij ook naar de bepalingen
39. L, Putin’s Labyrinth, 744-788.
40. Russische Grondwet van 12 december 1993, zoals goedgekeurd bij referendum.
382
Kluwer – Een leven van inzet – Liber amicorum Michel Magits
POETIN: EEN NIEUWE TSAAR ONDANKS RUSLANDS GRONDWET VAN 1993
over het Russische federalisme, want het is onder meer op dit punt dat Poetin
voor verandering heeft gezorgd ten voordele van zijn positie. We komen vervolgens op de persoon van Poetin, zijn opgang en politiek terug.
De Russische Federatie, aldus de Grondwet, is een democratische federatieve
rechtsstaat (art. 1), waar het multinationale volk drager is van de soevereiniteit
(art. 3). Rusland bestaat uit gelijkberechtigde delen (of dragers) (art. 5).41 Het
statuut van de republieken wordt, behalve door de federale grondwet, bepaald
door een eigen grondwet (art. 5 § 2 en 66 § 1). Het statuut van de andere dragers wordt behalve door de federale grondwet bepaald door een “Statuut” dat
door het parlement van dat gebied wordt opgesteld (art. 5 § 2 en 66 § 2). Op
voorstel van een autonoom district kan ook een federale wet over dat gebied
worden aangenomen (art. 66 § 3). Verder zijn er nog de akkoorden tussen de
autonome districten enerzijds en de regio of territorium waarin het gelegen is
anderzijds (art. 66 § 4). Volgens art. 66 § 5 kan het statuut van een drager van
de federatie slechts bij onderling akkoord worden gewijzigd.42
De bevoegdheidsverdeling tussen de federatie en de deel uitmakende delen
(dragers) is vooral te vinden in de artikelen 71-73 en 76 van de grondwet.
In artikel 71 worden een reeks exclusieve federale bevoegdheden opgesomd:
naast de klassieke bevoegdheden van een federatie zoals het buitenlands beleid, de organisatie en werking van de federale organen, defensie, ook onder
meer de gerechtelijke organisatie, het burgerlijk en strafprocesrecht, strafrecht,
burgerlijk recht, … . Artikel 72 somt de gemeenschappelijke bevoegdheden
op. Bijgevolg kunnen de dragers wetten maken ter aanvulling van de federale
wetten, die zoals in Duitsland voorrang hebben (art. 76 § 5). Tot de gemeenschappelijke bevoegdheden behoren het bezit, gebruik en beschikking over
grond, ondergrond en wateren, het leefmilieu, de gezondheidszorg, gezin en
andere. De residuaire bevoegdheid berust bij de dragers. Binnen de bevoegdheden hebben de wetten van de deelgebieden voorrang (art. 76 § 6), maar door
de uitgebreide opsomming in artikels 71 en 72 is dit eerder beperkt.
41. Dit zijn de 21 autonome republieken, zes gewesten, 49 gebieden, twee steden van federaal
belang, één autonoom gebied en tien autonome districten, samen 89 territoriale dragers.
Rusland bestaat uit ongeveer honderd volkeren, waaronder de Russen 82% vertegenwoordigen. Tataren (3%), Tsjuwaschen, Baschkiren en Wit-Russen (elk + 1%) en de overige
volkeren minder dan 0,5%.
42. In 2004 werden bepaalde aspecten van de autonomie teruggeschroefd, zoals bijvoorbeeld
de rechtstreekse verkiezing van de gouverneurs.
Een leven van inzet – Liber amicorum Michel Magits – Kluwer
383
PAUL DE HERT EN MAAIKE GEUENS
De bevoegdheden van de Russische president zijn zeer ruim, zodat zijn functie zeer belangrijk is; het presidentschap wordt in de Grondwet trouwens als
een afzonderlijke macht behandeld. De president heeft zowel uitvoerende als
wetgevende bevoegdheden. Hij is de “hoeder van de grondwet en de natie”
(art. 80 § 2). De Grondwet introduceert een sterk presidentieel systeem, als
antwoord op de moeilijkheden die Jeltsin in de eerste jaren van zijn bewind
ondervond met het door behoudsgezinde communisten gedomineerde parlement (Doema). Wat evenwel opvalt in de Grondwet is het ontbreken van
checks and balances op deze presidentiële macht, zeker in vergelijking met de
Verenigde Staten van Amerika en Frankrijk, waar eveneens presidentiële systemen werden ingesteld.
De Russische president wordt rechtstreeks verkozen bij algemene, gelijke en
geheime verkiezingen voor een termijn van vier jaar, die eenmaal hernieuwbaar
is (art. 81). De president is onschendbaar.43
De president benoemt de Eerste Minister met de toestemming van de Doema.
Verder benoemt hij op voorstel van de Eerste Minister de rest van de regering
(art. 83 § 1-2). Hij kan het parlement ontbinden (art. 117 § 3), wat de Russische president een grote macht verleent die bv. de Amerikaanse president niet
heeft. Hij bezit zoals in de Verenigde Staten van Amerika een vetorecht, dat
slechts met een twee derde meerderheid van beide kamers ongedaan kon worden gemaakt (art. 107 § 3). Hij kan ook weigeren een wet te bekrachtigen om
procedurele redenen, in welk geval het Grondwettelijk Hof het laatste woord
heeft. De president is ook bevoegd om binnen het kader van de wetgeving de
basisbeginselen van het binnen- en buitenlands beleid zelf te bepalen (art. 80
§ 3) en kan (al dan niet normatieve) decreten en besluiten uitvaardigen, die
echter wel steeds ondergeschikt blijven aan de wetten, maar voorrang hebben
op regeringsbeslissingen (art. 90 en 115). In feite bezit de Russische president
daardoor een belangrijke wetgevende macht, hij kan optreden op elk gebied
zolang er in de (vroeger vaak verdeelde) Doema geen meerderheid wordt ge43. Een impeachmentprocedure bestaat, maar is onder invloed van de grote moeilijkheden
met het parlement in de jaren 1992-1993, fel bemoeilijkt. De impeachment kan slechts
ingesteld worden bij hoogverraad of het plegen van een zwaar misdrijf en moet door de
Doema geschieden. Het Opperste Gerechtshof bevestigt de beschuldiging van de Doema,
terwijl het Grondwettelijk Hof moet confirmeren dat de procedure werd geëerbiedigd.
Tenslotte wordt de president afgezet door de Federatieraad. Telkens wordt bij ieder orgaan
een tweederde meerderheid vereist (art. 93 Grondwet).
384
Kluwer – Een leven van inzet – Liber amicorum Michel Magits
POETIN: EEN NIEUWE TSAAR ONDANKS RUSLANDS GRONDWET VAN 1993
haald voor een formele wet. Alleen een aantal specifieke regelingen zijn aan de
formele wet voorbehouden, zoals de regels inzake parlementsverkiezingen en
grondrechten. In werkelijkheid zijn er ook op die gebieden heel wat regels door
de president afgekondigd.
De president heeft ook het initiatiefrecht, kan referenda organiseren en kan
wetten opschorten bij tegenstrijdigheid met de federale grondwet, in welk geval het Grondwettelijk Hof uiteindelijk zal beslissen. Als staatshoofd waarborgt
hij de grondwet, de rechten en vrijheden (art. 80 § 2) en vertegenwoordigt hij
de Russische Federatie (art. 80 § 4). Hij sluit internationale verdragen en is
hoofd van het leger (art. 87). Hij benoemt de gewone rechters en sinds 2004
ook de gouverneurs. Hij zit de ministerraad voor en is ook voorzitter van de
Veiligheidsraad, die bevoegd is voor oorlog, vrede, militaire en andere veiligheidskwesties (art. 83 § 7).
IV. DE RUSSISCHE GRONDWET VAN 1993 EN DE OVERIGE
MACHTEN
De wetgevende macht in Rusland ligt niet enkel bij de president, doch ook
(ten dele) bij de Federale Vergadering, die bestaat uit twee kamers, de Staatsdoema en de Federatieraad (art. 94).
De Staatsdoema telt 450 volksvertegenwoordigers die oorspronkelijk voor de
helft werden verkozen met evenredige vertegenwoordiging langs nationale partijlijsten en voor de andere helft via een uninominaal meerderheidsstelsel via
het districtenstelsel. Iedere stemgerechtigde had daartoe twee stemmen. Bovendien was een kiesdrempel van vijf procent vereist. De wet van 13 december
2004 schafte evenwel het districtenstelsel af, zodat de Doema uitsluitend verkozen wordt volgens evenredige vertegenwoordiging via partijlijsten. Bovendien moeten de partijen aan hoge eisen voldoen.44
44. Ze moeten landelijk meer dan 50.000 leden hebben en ten minste 500 leden in meer dan
de helft van de regio’s. Een andere wet verhoogde op 13 juli 2005 de kiesdrempel tot tien
procent en verbiedt de keuze voor onafhankelijke politici. Bovendien kunnen partijen
geen bindingen meer aangaan en verliezen parlementsleden die hun partij verlaten hun
zetel.
Een leven van inzet – Liber amicorum Michel Magits – Kluwer
385
PAUL DE HERT EN MAAIKE GEUENS
De Federatieraad, dat als een soort Hogerhuis functioneert, telde 178 afgevaardigden, namelijk twee per drager. Eén lid werd aangeduid door de vertegenwoordigende macht aldaar, een tweede lid door de regering (gouverneur) (art.
95 § 2).45 Deze kamer vervult de functie van vertegenwoordiging van de Russische deelstaten (en andere “dragers”), naar het model van de Duitse Bundesrat.
In wat volgt bespreken we achtereenvolgens de bevoegdheden van de Doema
en dan die van de Federatieraad.
De Staatsdoema heeft samen met de Federatieraad, president, regering en de
deelstaatparlementen wetgevend initiatief. Ook het Grondwettelijk Hof, het
Opperste Gerechtshof en de Hoogste Arbitragerechtbank hebben initiatiefrecht m.b.t. de vraagstukken waarvoor ze bevoegd zijn.46
De Staatsdoema keurt de federale wetten goed, die dan overgemaakt worden
aan de Federatieraad. Indien deze de tekst niet binnen de veertien dagen in
lezing neemt, is de wet goedgekeurd. Bespreekt de Federatieraad de wet, dan is
ook hier een volstrekte meerderheid noodzakelijk voor de goedkeuring. Indien
de Federatieraad de tekst verwerpt, wordt een verzoeningscommissie aangesteld. Bij niet-akkoord binnen deze commissie kan de Staatsdoema de wet in
tweede lezing goedkeuren, maar is wel een twee derde meerderheid vereist (art.
105 § 3 en § 5). In de eerste jaren onder president Jeltsin was het parlement zo
verdeeld dat deze versterkte meerderheid niet werd gevonden. Onder Poetin
daarentegen is de macht van de regeringspartij “Verenigd Rusland” door allerlei maatregelen sterk toegenomen, zodat de president over een ruime meerderheid in het parlement beschikt.
De Staatsdoema moet eveneens instemmen met de aanduiding van de eerste
minister door de president, benoemt de Voorzitter van de Centrale Bank, het
Rekenhof en andere belangrijke staatsinstellingen. De Staatsdoema beschuldigt de president in de impeachmentprocedure.
45. In 2006 gebeurde een administratieve herindeling, waardoor het aantal dragers op 86 werd
teruggebracht en het aantal leden van de Federatieraad tot 176. We zullen later zien dat
deze kamer oorspronkelijk verkozen werd, maar op initiatief van Poetin werd dit systeem
veranderd.
46. De wetgevende macht in Rusland is dus zeer gefragmenteerd. We komen op deze wetgevende taken van de rechterlijke organen terug.
386
Kluwer – Een leven van inzet – Liber amicorum Michel Magits
POETIN: EEN NIEUWE TSAAR ONDANKS RUSLANDS GRONDWET VAN 1993
De Federatieraad heeft beperkte bevoegdheden en functioneert als een soort
reflectiekamer (art. 102). Ten aanzien van gewone federale wetten heeft de
Raad een evocatierecht, zoals zo-even belicht. Ze dient een voorstel van de
Doema te bespreken wanneer het een wet betreft m.b.t. de federale begroting,
de belastingen en heffingen, de financiële en monetaire regelingen, de ratificatie van internationale verdragen, de staatsgrenzen, alsook oorlog en vrede (art.
106). De Federatieraad benoemt de rechters van het Grondwettelijk Hof, het
Opperste Gerechtshof en het Hoogste Arbitragehof, bekrachtigt de grenswijzigingen tussen de dragers en het decreet van de president inzake oorlog en
de noodtoestand. De Raad zet in de impeachmentprocedure uiteindelijk de
president af.
De uitvoerende macht wordt uitgeoefend door de Regering (art. 110). Ze bestaat uit de Voorzitter (de Eerste Minister), die benoemd wordt door de president met instemming van de Staatsdoema, de plaatsvervangers van de Voorzitter (Vice-Eerste Ministers) en de federale ministers, die benoemd worden door
de president op voorstel van de Eerste Minister. De regering voert het beleid
uit en werkt daartoe de federale begroting uit, die voorgelegd wordt aan de
Staatsdoema. De regering neemt alle maatregelen, die voor de uitvoering van
het beleid nodig zijn en vaardigt verordeningen en beschikkingen uit in uitvoering van de grondwet, de wetten en normatieve decreten van de president (art.
114). Zoals geweten werd Poetin in maart 2012 herverkozen als president,
waarop hij (gewezen president) Medvedev benoemde tot eerste minister en
vervolgens midden mei 2012 een nieuwe regering benoemde, bestaande uit
oude getrouwen en ook bepaalde, zeer gecontesteerde, personen, waarvan men
eerder verwachtte dat ze niet zouden worden opgevist.47
De regering is, naar Frans en Duits model, verantwoordelijk ten aanzien van
de Staatsdoema. De talrijke problemen die de regering ondervond met het
parlement over de hervormingsplannen van president Jeltsin, hebben geleid
tot een moeilijke procedure voor een motie van wantrouwen. Krachtens artikel
117 van de grondwet moet een motie van wantrouwen goedgekeurd worden
door een meerderheid van stemmen van het totaal aantal leden. De president
kan deze uitslag evenwel naast zich neerleggen. Wanneer de Staatsdoema binnen drie maanden de motie van wantrouwen opnieuw goedkeurt, moet de
47. Kremlin.ru, “The Government Cabinet Has Been Formed”; S, “The Kremlin’s Cognitive Dissonance”, 1; W, “Report Says Support For Putin Is Dropping”, 6.
Een leven van inzet – Liber amicorum Michel Magits – Kluwer
387
PAUL DE HERT EN MAAIKE GEUENS
president ofwel het ontslag van de regering aanvaarden ofwel de Doema ontbinden. Ook de premier kan een motie van wantrouwen indienen tegen zijn
regering. Bij goedkeuring door de Staatsdoema moet de president ofwel het
ontslag aanvaarden ofwel de Staatsdoema ontbinden.
De rechterlijke macht in Rusland bestaat uit federale rechtbanken, die de quasi
totaliteit uitmaken, en de rechtbanken van de dragers.48 De gewone federale
rechters worden benoemd door de president; de leden van het Grondwettelijk
Hof, Opperste Gerechtshof en Hoogste Arbitragehof door de federatieraad.
De rechters zijn onafhankelijk (art. 120), onafzetbaar (art. 121) en onschendbaar (art. 122).
Het Grondwettelijk Hof bestaat uit 19 rechters (art. 125, I). Het Grondwettelijk Hof bevestigt de naleving van de procedure bij beschuldiging van de president en heeft wetgevend initiatief met betrekking tot vraagstukken waarvoor
ze bevoegd is. Het beslist tevens over:
− vorderingen tot nietigverklaring van wetten (federale en deelstatelijke) en
verordeningen wegens strijdigheid met de grondwet (art. 125 § 2);
− bevoegdheidsconflicten tussen federale organen onderling, federale organen
en organen van “dragers” en organen van de “dragers” onderling (art. 125
§ 3);
− prejudiciële vragen over de grondwettigheid van wetten (art. 125 § 4);
− interpretatie van de grondwet op vraag van de president, de Federatieraad,
de Staatsdoema, de federale regering, een deelstaatsparlement of deelstaatregering (art. 125 § 5).
De allereerste van deze vier bevoegdheden van dit Hof is bijgevolg toetsing
aan de Grondwet, wat in vele landen een belangrijke waarborg vormt tegen
machtsmisbruik. Deze bevoegdheid tot grondwettigheidstoetsing is evenwel
door de rechtspraak van het Grondwettelijk Hof zelf beperkt en dit in een arrest van februari 1992, waarin het Hof stelde dat beslissingen van de president
niet door individuele burgers in vraag gesteld kunnen worden, maar enkel
door andere overheidsorganen.49 Het praktisch gevolg van deze autocensuur
48. Slechts de vrederechters sinds 2000 en de specifieke deelstatelijke rechtbanken voor deelstatelijk recht als de grondwettelijke hoven van de dragers.
49. T, Judging Russia.
388
Kluwer – Een leven van inzet – Liber amicorum Michel Magits
POETIN: EEN NIEUWE TSAAR ONDANKS RUSLANDS GRONDWET VAN 1993
die niet verplicht uit de Grondwet voortvloeit, is dat een belangrijk correctief
op de overheid geneutraliseerd wordt.
De gewone rechtbanken vormen een klassieke piramide met bovenaan het
Opperste Gerechtshof (art. 126). Het is het hoogste rechtsorgaan voor burgerlijke, strafrechtelijke, administratieve en andere zaken behandeld door de
gewone rechtbanken. Het Opperste Gerechtshof voert op processuele wijze
gerechtelijk toezicht uit en heeft wetgevend initiatief met betrekking tot de
vraagstukken waarvoor ze bevoegd is. Het Hoogste Arbitragehof is het hoogste
gerechtelijk orgaan voor de beslechting van economische geschillen en andere
geschillen behandeld door de arbitragerechtbanken (art. 127). Dit is een erfenis uit het Sovjetrecht. Het Hoogste Arbitragehof voert op processuele wijze
gerechtelijk toezicht uit en heeft wetgevend initiatief m.b.t. de vraagstukken
waarvoor ze bevoegd is.
De wijziging van de grondwet geschiedt in principe volgens de gewone procedure van een federale constitutionele wet. De basiskenmerken van de staat,
zoals bepaald in hoofdstuk I, II en IX vereisen echter een strengere procedure.
Het betreft hier onder meer de grondslagen van de grondwettelijke structuur,
de rechten van de mens en de procedure van een grondwetsherziening. De
grondwet kan voor herziening vatbaar worden verklaard wanneer drie vijfde
van de leden van de Doema en de Federatieraad daarom samen verzoeken. Op
dat ogenblik wordt Grondwetgevende Vergadering bijeengeroepen (art. 135 §
2). Deze vergadering kan dan een nieuwe grondwet voorstellen en goedkeuren
met een twee derde meerderheid of voorleggen aan een referendum, waarin
een gewone meerderheid volstaat mits er een opkomst is van vijftig procent
(art. 135 § 3).
Daarnaast kunnen er ook federale constitutionele wetten worden uitgevaardigd om een aantal door de grondwet aangegeven onderwerpen te regelen.
Het betreft onder meer de erkenning van nieuwe leden van de Federatie, de
organisatie en de bepaling van de bevoegdheid van de hoogste rechtscolleges,
… . Deze bijzondere wetten vereisen een twee derde meerderheid in de Doema
en een drie vierde meerderheid in de Federatieraad (art. 108) en hebben voorrang op de gewone wetten (art. 76 § 3).
In wat volgt, bekijken we, na een kort portret van de persoon Poetin, hoe door
en ondanks deze grondwet een autoritair regime tot stand is kunnen komen.
Een leven van inzet – Liber amicorum Michel Magits – Kluwer
389
PAUL DE HERT EN MAAIKE GEUENS
V. POETIN: VAN SPION TOT PRESIDENT
Poetins politiek wordt grotendeels gekenmerkt door zijn opvoeding en persoonlijke visies. Zijn werkethos, oog voor detail, loyauteit en patriottisme hebben er niet alleen voor gezorgd dat het “grote Rusland” in ere werd hersteld,
maar ook dat de Russische bevolking eindelijk opnieuw trots kon en mocht
zijn op hun vaderland.50 Ook de Kremlinelite was onder de indruk van Poetins
kwaliteiten. In de periode 1996-2000 bekleedde Poetin verschillende posities,
gaande van een spion tot een onbelangrijke bureaucraat, tot de uiteindelijke
president en onbetwiste leider van Rusland.51
Op 9 augustus 1999 werd Poetin door de toenmalige president, Boris Jeltsin,
aangesteld als eerste minister. Poetin, op dat ogenblik onbekend in Rusland,
zou al snel opklimmen, mede door de verschillende contacten die hij als FSBlid en adjunct-burgemeester van Sint-Petersburg had opgebouwd.52 Jeltsin was
al enkele jaren op zoek naar een volwaardige opvolger. Hij wilde daarbij vooral
iemand die ervoor kon zorgen dat hij en zijn familie buiten vervolging zouden
worden gesteld. Jeltsin liep namelijk het risico om vervolgd te worden voor
alles wat hij deed tijdens zijn bewind.53 De Russen hadden hem aanvankelijk
gesteund, maar hij had niet alles kunnen realiseren wat hij beloofde en vreesde
daarop afgerekend te worden. Daarnaast had hij ook te kampen met gezondheidsproblemen en een dalende populariteit en werd. In 1999 werd daarenboven een impeachmentprocedure ingesteld.54 Poetin had zich in het verleden al
erg loyaal getoond tegenover zijn voormalige werkgever, de burgemeester van
Sint-Petersburg. Toen deze geconfronteerd werd met aantijgingen over corruptie, zorgde Poetin voor een veilig vertrek naar het buitenland. Hierdoor won
Poetin Jeltsins vertrouwen en kwam hij steeds meer in het vizier als opvolger.55
50. B en J, Een geschiedenis van Rusland, 373; G, De man zonder gezicht,
181; V L, “History as a Propaganda Tool in Putin’s Russia”, 167.
51. L, Vladimir Putin and Russian Statecraft, 12 en 40.
52. Ib., 1 en 39.
53. B en J, Een geschiedenis van Rusland, 361.
54. G, De man zonder gezicht, 16-19, 182.
55. B en J, Een geschiedenis van Rusland, 372; G, De man zonder gezicht,
34-35; L, Putin’s Labyrinth, 16; Q, “Le nouveau tsar vous salue bien”, 14.
Poetins eerste daad als president was het ondertekenen van een amnestievoorstel voor
Jeltsin en zijn familieleden.
390
Kluwer – Een leven van inzet – Liber amicorum Michel Magits
POETIN: EEN NIEUWE TSAAR ONDANKS RUSLANDS GRONDWET VAN 1993
Jeltsin deed afstand van zijn functie als president op een ogenblik dat noch
Jeltsins entourage, noch de heersende elite volledig overtuigd waren van de
nieuwe presidentskandidaat. Ook Poetin zelf was niet meteen te vinden voor
een presidentsfunctie. Jeltsin was echter van oordeel dat hij de ideale kandidaat was en wilde, om andere presidentskandidaten zo weinig mogelijk kansen
te laten, een snelle ambtsoverdracht. Verkiezingen moesten na Jeltsins aftreden immers binnen de drie maanden plaatsvinden, waardoor het voor de oppositie moeilijk zou zijn om een volwaardige verkiezingscampagne op poten
te zetten.56 Poetin werd in augustus 1999 aangesteld als president ad interim,
quasi onmiddellijk na zijn aanstelling door Jeltsin als eerste minister. Jeltsin
had er door de aanstelling als eerste minister voor gezorgd dat Poetin waarnemend president zou zijn tot het ogenblik van de verkiezingen.57 Poetin voerde
geen daadwerkelijke campagne. Mensen die hem steunden, deden dat in zijn
plaats.58 Hij stond de pers vooral te woord naar aanleiding van verschillende
bomaanslagen die rond die periode gepleegd werden. Zijn harde optreden
klonk de burgers, moe getergd door het terrorisme, als muziek in de oren.
Poetins populariteit bleef stijgen.59 Hij behaalde 53% van de stemmen bij de
presidentsverkiezingen.60
Op het ogenblik van de ambtsoverdracht had Poetin zichzelf al bewezen als een
man met een harde werkethos, loyaliteit en een zeer grote mate van patriottisme.61 De heersende elite kon geen hoogte krijgen van hun nieuwe protegé.
Hij had geen sterke persoonlijkheid en had tot dusver weinig interesses tentoon gespreid, en dus gingen zij ervan uit dat hij gemakkelijk beïnvloedbaar
zou zijn.62 Centraal in Poetins beleid stond zijn plan om Rusland opnieuw
groots te maken. Zijn voorgangers hadden, in samenwerking met de oligarchen, echter een systeem opgebouwd dat leidde tot de verarming van Rusland.
Ook op internationaal niveau verloor Rusland steeds meer aanzien en werd het
56. B en J, Een geschiedenis van Rusland, 372; G, De man zonder gezicht,
34-35; Q, “Le nouveau tsar vous salue bien”, 14.
57. Art. 92 Russische Grondwet; L, Vladimir Putin and Russian Statecraft, 62-63.
58. L, Vladimir Putin and Russian Statecraft, 62. Hij werd onder meer gesteund door het
leger, de FSB als de oligarchen.
59. G, De man zonder gezicht, 31-32; L, Putin’s Labyrinth, 19.
60. G, De man zonder gezicht, 265; L, Vladimir Putin and Russian Statecraft, 64.
61. L, Vladimir Putin and Russian Statecraft, xiv.
62. G, De man zonder gezicht, 26; L, Putin’s Labyrinth, 12; L, Vladimir Putin
and Russian Statecraft, 39.
Een leven van inzet – Liber amicorum Michel Magits – Kluwer
391
PAUL DE HERT EN MAAIKE GEUENS
beschouwd als een staat op de rand van de afgrond.63 Poetin stelde dat Rusland
moest voorgaan op alle belangen, zelfs die van de bevolking, indien dat nodig
zou zijn.64 De olie- en gasvoorraden moesten aangewend worden om Rusland
een grotere rol te laten spelen op internationaal niveau en zouden Rusland er
ook financieel weer bovenop helpen.
Poetin regeerde Rusland gedurende twee ambtstermijnen. Grondwettelijk gezien was het niet mogelijk om nog een derde opeenvolgende termijn het ambt
van president op te nemen.65 Hij startte de zoektocht naar een nieuwe opvolger. Het Kremlin wilde een kandidaat die het beleid van Poetin zou verder
zetten.66 Medvedev werd aanvankelijk door Poetin aangesteld als vicepremier,
en bleek in de praktijk een betrouwbare pion die netjes beslissingen van Poetin
uitvoerde. Hij verharde bijvoorbeeld zijn buitenlandse politiek, op vraag van
Poetin.67
Poetin stelde in 2007 Medvedev – tegen de verwachtingen in68 – voor als zijn
opvolger. Op 2 maart 2008 werd deze met 70% van de stemmen verkozen
tot president.69 In tegenstelling tot Poetin behoort Medvedev niet tot de FSB
(de vroegere KGB, de Russische veiligheidsdienst), hoewel hij duidelijk hun
volle steun geniet. Medvedev kondigde aan dezelfde politiek te zullen voeren
als zijn voorganger, die hij tevens aanstelde als eerste minister.70 Na de eerste
ambtstermijn van Medvedev zou Poetin opnieuw kunnen worden verkozen
tot president, wat gebeurde na de verkiezingen in maart 2012. Medvedev werd
aangesteld als zijn premier.
63. L, Vladimir Putin and Russian Statecraft, 40-43.
64. Ib., 25.
65. Art. 81 van de Russische Grondwet van 1994 stelt immers dat de president niet meer dan
twee opeenvolgende termijnen kan worden aangesteld; B en J, Een geschiedenis van Rusland, 395.
66. L, Vladimir Putin and Russian Statecraft, 90-91.
67. B en J, Een geschiedenis van Rusland, 396.
68. G, De man zonder gezicht, 266; L, Vladimir Putin and Russian Statecraft, 91.
Lang werd gedacht dat niet Medvedev maar Ivanov, minister van Defensie, zou worden
voorgedragen als nieuwe kandidaat.
69. Medvedev was jurist en vertegenwoordigde de overheid (met andere woorden de president) in het grote Russische energiebedrijf Gazprom. Hij beheerde bovendien de presidentiële administratie.
70. B en J, Een geschiedenis van Rusland, 396-397; L, Vladimir Putin and
Russian Statecraft, 92.
392
Kluwer – Een leven van inzet – Liber amicorum Michel Magits
POETIN: EEN NIEUWE TSAAR ONDANKS RUSLANDS GRONDWET VAN 1993
De samenwerking tussen Poetin en Medvedev wordt gekenmerkt door een
verdeel- en-heerstactiek. Terwijl Poetin de man van de harde taal was, probeert
Medvedev in de mate van het mogelijk iets gematigder uit de hoek te komen.
Hij nodigde verschillende organisaties en ngo’s uit om nieuwe plannen voor
de toekomst uit te werken, hij beloofde de Russen een beter welvaartsstaat, …
Poetin, daarentegen, wil vooral gekend staan als de leider die Rusland verdedigt.71
Poetin kon rekenen op de steun van de Russische bevolking omdat onder zijn
bewind de levensstandaard van de inwoners sterk is verbeterd.72 Het inkomen
van de mensen verdubbelde onder Poetin, hij voerde een belasting van 13%
in die iedereen dient betalen en treedt hard op tegen het terrorisme in eigen
land. De overheidsdiensten functioneren beter dan ooit tevoren.73 Poetin heeft
ervoor gezorgd dat Rusland opnieuw een welvarend land is geworden.74 Veiligheidsdiensten en het openbaar ministerie hebben echter geleidelijk de vrije
pers en meningsuiting aan banden gelegd.75 Er is toenemend nationalisme en
gemanipuleerde verkiezingen.76 Poetin erfde verschillende problemen van zijn
voorgangers die moeilijker op te lossen zijn dan werd gedacht.77
Ook de dreiging van terroristische aanslagen was een situatie waar Poetin meteen mee diende om te gaan. De oorlog met onder meer Tsjetsjenië had niet
alleen een impact op de Russische politiek, maar eveneens op de internationale gemeenschap. Vanaf zijn aanstelling als president ad interim nam Poetin
een harde positie in tegenover terrorisme. Hij was ervan overtuigd dat enkel
repressie zou zorgen voor rust.78 Hij werd hierin opnieuw gesteund door de
Russische onderdanen. Daarnaast tiert corruptie nog steeds welig in Rusland,
ondanks pogingen van Poetin om hiertegen in te gaan.79
71. G, De man zonder gezicht, 268.
72. De Russische economie kende immers een groeipercentage van jaarlijks 8%, vooral dankzij de hogere olieprijs.
73. L, Vladimir Putin and Russian Statecraft, 4-5.
74. Ib., 6.
75. L, Putin’s Labyrinth, 4.
76. H, De Poetinshow en het Rusland van de Russen, 15.
77. L, Vladimir Putin and Russian Statecraft, 40 en 65.
78. Ib., 55-56.
79. Ib., 88-89. Dit werd bevestigd door Europol en Transparency International.
Een leven van inzet – Liber amicorum Michel Magits – Kluwer
393
PAUL DE HERT EN MAAIKE GEUENS
VI. TECHNIEKEN TER AANPASSING EN UITHOLLING
VAN DE GRONDWET
De staatsstructuur die na Jeltsin werd overgelaten aan Poetin had democratische kenmerken, maar garandeerde in de praktijk (nog) geen liberale democratie. Het toenmalige regime was desondanks veel democratischer dan het
huidige Russische regime. Hoewel de grote lijnen van de Russische Grondwet
en de democratie behouden bleven, is de inhoud en toepassing van de democratische principes uitgehold. In wat volgt identificeren we een zevental
mechanismen die hierbij een rol hebben gespeeld en spelen.
A. Poetin wordt president voor het leven ondanks de Russische
grondwet van 1993
Medvedev zorgde er in 2012 voor dat de presidentiële ambtstermijn, die tot
dan toe was vastgesteld op vier jaar, werd uitgebreid naar zes jaar.80 Op die
manier kon Poetin, indien hij verkozen werd als president, opnieuw twee termijnen volbrengen, dit keer zes jaar per termijn. Poetin zou dus aan de macht
kunnen blijven tot 2024.
Op zich is er niets autocratisch aan het verruimen van een ambtstermijn. De
geschiedenis toont aan dat ook andere landen op dit punt wijzigingen in de
ene (langere termijn) of andere richting (kortere termijn) doorvoerden. Wel
moet worden vastgesteld dat zes jaar op de grens van het verzoenbare ligt met
de idee van de representatie en ook dat de hele filosofie van in de tijd beperkte
mandaten ondermijnd wordt door Poetins trucje om na een korte tussenperiode een derde ambtstermijn te ambiëren.81
Poetin reageerde vrij laconiek op de, voornamelijk Amerikaanse, kritiek, door
erop te wijzen dat ook president Roosevelt ooit vier termijnen als president
diende en dat dit dus ook zou moeten mogelijk zijn binnen Rusland.82 Zijn
medestanders haalden aan dat enkel Poetin bij machte zou zijn om Ruslands
welvaart te behouden. Zonder hem zou Rusland ten onder gaan.
80. G, De man zonder gezicht, 268.
81. Ib., 269.
82. L, Vladimir Putin and Russian Statecraft, xiii; S, “Perceptions of foreign
threats”, 317.
394
Kluwer – Een leven van inzet – Liber amicorum Michel Magits
POETIN: EEN NIEUWE TSAAR ONDANKS RUSLANDS GRONDWET VAN 1993
1. A    ’    
De zopas beschreven wijziging van de presidentiële ambtstermijn vereiste een
wijziging van de Grondwet van 1993. Er zijn er evenwel nog andere geweest.
Poetin zelf had in 1999 nochtans aangehaald dat de grondwet van 1993, opgesteld door Jeltsin, niet mocht worden aangepast.83 De eerste wijzigingen die
Poetin aanbracht, werden al ingevoerd in 2000 met het oogmerk de bestaande
federale structuur aan te passen. Voorstellen werden zonder problemen goedgekeurd in het parlement en grootschalig protest bleef uit.84 Zo wordt de Federatieraad (of het Hogerhuis), niet langer verkozen, maar benoemd. Deze leden
worden voortaan aangeduid door de gouverneur van de regio’s enerzijds en de
parlementaire kamer van die regio anderzijds.85
Wat de goedkeuring en bespreking van wetgeving betreft, stelde Poetin een
tussenniveau in. Er zou een commissie of Staatsraad worden aangeduid door
de president zelf, die alle wetsinitiatieven zou bestuderen. Nadien zouden deze
nieuwe voorstellen dan worden voorgelegd aan het parlement.86 Deze aanpassing werd buiten de Grondwet om ingevoerd, met name door een presidentieel
decreet van 1 september 2000, maar artikels 80 en 85 van Grondwet vormden
de basis voor de invoering van een nieuw orgaan.87 De Staatsraad bestaat uit afgevaardigden van de zeven regio’s in Rusland. Op die manier zou een deelname
aan het beleid vanuit de regio’s gestimuleerd worden.
Poetin wilde daarnaast komaf maken met het misbruik van bevoegdheden binnen de regio’s. Zij hadden ten tijde van Jeltsin een ruime mate van autonomie
gekregen. Ze konden zelf beslissen over hun begroting, een eigen economisch
beleid voeren, … . Poetin besliste daarop om het land onder te verdelen in
verschillende territoria met aan het hoofd een door de president benoemde
gezant.88 De door Poetin aangeduide gezanten waren afkomstig uit de FSB
(de voormalige KGB) of het leger. Elk territorium had een tiental regio’s onder zijn gezag. Binnen elke regio werd een gouverneur en een wetgevend li83.
84.
85.
86.
87.
L, Vladimir Putin and Russian Statecraft, 67.
G, De man zonder gezicht, 186.
Ib., 185.
Ib., 194.
The Presidential Press and Information Office, State Council, http://archive.kremlin.ru/
eng/articles/council.shtml (consultatie 30 mei 2012).
88. L, Vladimir Putin and Russian Statecraft, 82.
Een leven van inzet – Liber amicorum Michel Magits – Kluwer
395
PAUL DE HERT EN MAAIKE GEUENS
chaam opgericht.89 De gouverneur werd gekozen door de bevolking, maar kon
gemakkelijk worden afgezet en stond onder toezicht van de gezant.90 Poetin
heeft de macht van de regionale leiders geleidelijk ingeperkt en hen onder het
centrale gezag geplaatst. Ze zijn niet meer automatisch vertegenwoordigd in
de Federatieraad – enkel in de Staatsraad met slechts een adviserende functie – en kunnen voortaan ontslagen worden indien hun lokale regelgeving in
tegenspraak is met de federale wetgeving. Poetin duidde op 25 mei 2012 vier
nieuwe gezanten aan.91
Na het drama in een school in Beslan92 in 2004 besliste Poetin dat de gouverneurs de bevolking onvoldoende beschermden en zich te vaak schuldig maakten aan corruptie.93 De federale wet van 13 december 2004 maakte een einde
aan de rechtstreekse verkiezing van de regionale gouverneurs, zodat ze hun
grote invloed verloren. Ook de leden van het parlement zouden niet langer
rechtstreeks gekozen worden. De Russische onderdanen mocht vanaf nu stemmen op hun partij naar keuze en de partij zou zelf mensen op de lijst plaatsen
om de verschillende functies in te vullen.94 Voortaan benoemt de president
hen. De regionale parlementen kunnen wel tegenstribbelen en de kandidaat
van het Kremlin driemaal afwijzen. Maar na de derde afwijzing kan de president het deelparlement ontbinden, zodat een derde afwijzing wellicht een
theoretische mogelijkheid zal blijven.95
De nieuwe federale kieswet van 13 december 2004, waarover straks nog meer,
schaft bovendien het districtenstelsel af en voert overal de evenredige vertegenwoordiging in. We zagen reeds dat de leden van de Federatieraad ook niet meer
verkozen worden, doch benoemd.
89. G, De man zonder gezicht, 185.
90. Ib., 185. Een vermoeden van inbreuk was voldoende om de gouverneur uit zijn ambt te
ontzetten.
91. Kremlin.ru, “Presidential Plenipotentiary Envoys to Four Federal Districts Appointed”.
92. G, De man zonder gezicht, 194-198.
93. L, Vladimir Putin and Russian Statecraft, 2.
94. G, De man zonder gezicht, 194.
95. De bevoorrechte positie van de oligarchen werd aangepakt, althans van die oligarchen die
niet geheel in de Kremlin-pas liepen. Wie niet kritisch ingesteld was, werd niet verontrust
en blijft nog steeds de steunpilaar van het regime.
396
Kluwer – Een leven van inzet – Liber amicorum Michel Magits
POETIN: EEN NIEUWE TSAAR ONDANKS RUSLANDS GRONDWET VAN 1993
2. U    ( )  
Poetin heeft de Staatsdoema gepolitiseerd door de invloed van de partij van
het Kremlin, Verenigd Rusland, te vergroten. Eerst ging hij daartoe een aantal
strategische allianties aan met andere partijen, daarna fusies. Daardoor kon hij,
in tegenstelling tot zijn voorganger, steunen op een parlementaire meerderheid, die zijn wetsontwerpen vrij moeiteloos goedkeurt.96 De macht van de
behoudsgezinde communisten, die onder Jeltsin de meerderheid hadden, werd
alzo gebroken en eveneens werd aldus het latere probleem van een te gefragmenteerd partijlandschap opgelost. De federale wet van 13 juli 2005 bracht de
kiesdrempel van vijf naar tien procent, wat eveneens de partij van het centrale
gezag ten goede kwam.97
Daarnaast heeft hij ervoor gezorgd dat de politieke partijen, behalve Verenigd
Rusland98, de facto uitgeschakeld worden. Politieke partijen moeten eveneens
opkomen in heel Rusland, mogen geen deelbelangen vertegenwoordigen en
moesten per regio en nationaal een minimum aantal leden hebben. Deze voorwaarden vloeien voort uit de federale kieswetten van 13 december 2004 en
13 juli 2005.99
Het is alzo bijzonder moeilijk om te spreken van een echte oppositie in Rusland. Oppositiepartijen krijgen door hetgeen zonet beschreven is geen forum
om hun ideeën te verspreiden.100 Partijen die wel worden toegelaten, worden
vaak rechtstreeks of onrechtstreeks opgericht door Poetin of het Kremlin101 en
vormen geen echte dreiging voor het regime.102 Het is ook maar de vraag of
96. L, Vladimir Putin and Russian Statecraft, 2.
97. In 2006 werd tevens de vereiste van de minimale deelneming van 50% aan de presidentsverkiezingen en van 25% aan de parlementsverkiezingen afgeschaft.
98. B en J, Een geschiedenis van Rusland, 374. Aanvankelijk bestonden twee afzonderlijke partijen, Eenheid en Vaderland-Heel Rusland. Deze fusioneerden na de parlementsverkiezingen van 1999.
99. Ib., 374. Of de kieswetten al dan niet constitutionele wetten (supra, onder IV) zijn, valt
te betwijfelen. Normaal gezien moet er dan “federale constitutionele wet” in de titel staan,
maar dat lijkt, voor zover we hebben kunnen nagaan, niet het geval te zijn. Het valt ook
niet na te gaan met welke meerderheid deze wetgeving gestemd is.
100. G, De man zonder gezicht, 191-192.
101. L, Vladimir Putin and Russian Statecraft, 83.
102. H, De Poetinshow en het Rusland van de Russen, 73-74.
Een leven van inzet – Liber amicorum Michel Magits – Kluwer
397
PAUL DE HERT EN MAAIKE GEUENS
andere politieke partijen een front tegen het huidige regime kunnen vormen.
Vaak zijn ze te verschillend en verdeeld om samen te werken.103
B. Hervorming van kiesrecht en manipulatie verkiezingen
We stelden hoger reeds dat Poetin via juridische en niet-juridische wegen de uitbouw van andere politieke partijen ernstig bemoeilijkt. Belangrijk daarbij is zijn
aanpak, juridisch en niet-juridisch van de verkiezingen. Verkiezingscampagnes
worden namelijk gesaboteerd en nieuwe kandidaten en campagneleiders geïntimideerd.104 Poetin zorgt ervoor dat het voor anderen quasi onmogelijk werd om
zich kandidaat te stellen als president. In 2004 werd een federale wet uitgevaardigd waarbij vereist werd dat elke kandidaat een conferentie moest organiseren
waarbij hij de steun kreeg van 500 aanwezigen. Hun handtekening en steun
moesten geverifieerd worden door een notaris. Na zijn nominatie had de kandidaat dan slechts enkele weken om 2 miljoen handtekeningen te verzamelen om
effectief te mogen deelnemen aan de verkiezingen. De handtekeningen werden
ook streng gecontroleerd en duizenden werden als niet geldig beschouwd.105 In
april 2012 meldde president Medvedev dat de wet opnieuw zou worden aangepast, waardoor slechts 100000 handtekeningen nodig zijn.106
Sinds zijn machtsovername in 2000 heeft Poetin gekozen voor een streng verticaal bestuur. Lokale besturen proberen in de gratie van de president te blijven en
organiseren de verkiezingen op een manier die door hem goedgekeurd wordt.107
Voorafgaand aan de presidentsverkiezingen van 2008 bleek dat andere presidentskandidaten zichzelf niet eens konden registreren als presidentskandidaat.
Medvedev, de nieuwe “officiële” kandidaat, nam niet deel aan de politieke
debatten. De verkiezingen zelf werden gemanipuleerd. Fabriekseigenaars en
universiteiten waren verantwoordelijk voor het stemmen en het stemgedrag
van hun werknemers en studenten.108 De aanwezigheid van waarnemers werd
bemoeilijkt, door hen de toegang tot de stembureaus te ontzeggen of zelfs
103.
104.
105.
106.
107.
108.
Ib., 81-84.
G, De man zonder gezicht, 190, 200-201 en 272-273.
Ib., 187. Bijvoorbeeld door het gebruik van St.-Petersburg in plaats van Sint-Petersburg.
K, “Medvedev Signs Party Registration Bill”.
G, De man zonder gezicht, 186-187.
H, De Poetinshow en het Rusland van de Russen, 188-189; S, “Perceptions of Foreign Threats to the Regime”, 320.
398
Kluwer – Een leven van inzet – Liber amicorum Michel Magits
POETIN: EEN NIEUWE TSAAR ONDANKS RUSLANDS GRONDWET VAN 1993
voorafgaandelijk de visa of toegang tot het grondgebied te blokkeren.109 Verkiezingen verlopen volgens verschillende waarnemers niet op een eerlijke, noch
democratische wijze.110 Stembiljetten werden ingevuld afgeleverd, oudere en
onwaarschijnlijke stemmers werden van de kieslijsten verwijderd, stemlokalen
werden gevestigd naast een partijbureau van de grootste Russische partij, … .
Medvedev behaalde een overwinning met 70% van de stemmen.111
Het Kremlin weerlegde de kritiek door te stellen dat de verkiezingen in Rusland minstens even eerlijk verliepen als de presidentsverkiezingen in de VSA.112
In december 2011 gebeurt evenwel het ondenkbare: Poetins partij behaalde
slechts een nipte overwinning bij de parlementsverkiezingen.113 Verenigd Rusland behaalde tijdens de parlementsverkiezingen slechts 49,5%, wat betekent
dat ze de absolute meerderheid in de Doema nog maar net haalt.114 Met de
absolute meerderheid kan Verenigd Rusland de meerderheid van de wetgeving
stemmen. Alleen voor een grondwetswijziging is een twee derde meerderheid of
drie vierde nodig. De populariteit van Medvedev heeft echter een flinke deuk
gekregen: hij leidde de kiescampagne voor Verenigd Rusland en moet door sommigen dan ook als verantwoordelijke voor de nederlaag worden beschouwd.
C. Moord op journalisten, mediacontrole en beperking vrijheid
van meningsuiting
Poetin is geen bijzonder voorstander van democratie of vrije meningsuiting.115
Hij is ervan overtuigd dat alle journalisten en media gemanipuleerd worden
door machten die tegen Rusland ageren.116 Zijn politiek ten aanzien van de
109. B en J, Een geschiedenis van Rusland, 396.
110. G, De man zonder gezicht, 188.
111. B en J, Een geschiedenis van Rusland, 398; G, De man zonder gezicht,
266; L, Vladimir Putin and Russian Statecraft, 92.
112. S, “Perceptions of Foreign Threats to the Regime”, 320.
113. H, De Poetinshow en het Rusland van de Russen, 188-189. Fabriekseigenaars en universiteiten waren bijvoorbeeld verantwoordelijk voor het stemmen en het stemgedrag van
hun werknemers en studenten.
114. In 2007 behaalde de partij nog 64% van de stemmen.
115. G, De man zonder gezicht, 187; L, Vladimir Putin and Russian Statecraft, xii;
Q, “Le nouveau tsar vous salue bien”, 14.
116. L, Vladimir Putin and Russian Statecraft, 78-79; Q, “Le nouveau tsar vous
salue bien”, 14.
Een leven van inzet – Liber amicorum Michel Magits – Kluwer
399
PAUL DE HERT EN MAAIKE GEUENS
media doet dan ook de wenkbrauwen fronsen. Vooreerst bespeelt hij de nationale media, waarvan hij op uiteenlopende manieren de controle wist over te
nemen, vaak door gedwongen overnames.117
De strijd tegen al te kritische nieuwszenders startte vanaf zijn aanduiding en
latere verkiezing als president.118 Aangezien de meerderheid van de bevolking
de actualiteit volgt via de nationale televisiezenders, is dit de manier bij uitstek voor Poetin en de heersende elite om propaganda te verspreiden en de
bevolking in toom te houden.119 Mede door de controle op de media was het
mogelijk voor de toegestane tegenstanders om op televisie hun standpunten
min of meer uiteen te zetten. Zij die echter een dreiging zouden vormen voor
de presidentiële macht van Poetin of Medvedev, kregen, zoals reeds vermeld,
geen zendtijd.120
De persvrijheid en vrijheid van meningsuiting worden gegarandeerd door art.
29 van de Russische Grondwet. In de praktijk wordt er echter voortdurend
zelfcensuur toegepast, uit vrees voor represailles.121 Schönfeld spreekt in dit verband van “intelligent totalitarisme”. Kleine invallen in persgebouwen voor niemendalletjes (controle op de rechtmatigheid van de software, ...), geruchten
over zwarte lijsten die circuleren met geviseerde journalisten, bepaalde ontslagen, zorgen voor een cultuur waarin journalisten ontmoedigd worden om hun
werk te doen.122 Eén van de opties wordt dan cheap journalism, verslaggeving
117. G, De man zonder gezicht, 150-180; S, “Putin as a Flexible Politician.
Does He Imitate Stalin?”, 206.
118. H, De Poetinshow en het Rusland van de Russen, 46-47.
119. H, De Poetinshow en het Rusland van de Russen, 42-43; L, Vladimir Putin
and Russian Statecraft, 2. Via het internet is het relatief gemakkelijk om protestacties te
organiseren of kritiek te uiten op het regime. Ook radio en kranten zijn relatief vrij. Deze
bereiken evenwel slechts 40% van de totale bevolking. Het virtuele monopolie van de staat
op de televisie is nog steeds doorslaggevend voor de berichtgeving. Men leze B en
J, Een geschiedenis van Rusland, 376; H, De Poetinshow en het Rusland van de
Russen, 52-60; S, “Tilting at Windmills?”, 247-250.
120. G, De man zonder gezicht, 188-189; H, De Poetinshow en het Rusland van de
Russen, 49.
121. G, De man zonder gezicht, 189; H, De Poetinshow en het Rusland van de Russen, 50-51.
122. S, “Tilting at Windmills?”, 250-252.
400
Kluwer – Een leven van inzet – Liber amicorum Michel Magits
POETIN: EEN NIEUWE TSAAR ONDANKS RUSLANDS GRONDWET VAN 1993
over niets waardoor de bevolking op geen enkele wijze met belangrijk nieuws
wordt geconfronteerd.123
Zoals gezegd sluit intelligent mediatotalitarisme het gebruik van bruut geweld
niet uit. Integendeel, moorden op kritische journalisten of overname van antiKremlin kranten komen al te vaak voor.124 Na de onopgeloste moord op een bekend journaliste, Anna Politkovskaia, in 2006, liet Poetin zich geringschattend
uit over deze journaliste, eerder dan enige betrokkenheid te tonen. De moord
is, zoals zo vele andere, nog steeds niet opgehelderd.125
Dorothea Schönfeld onderzoekt meerdere rapporten over de mediasituatie
(ook op hun objectiviteit) die alle stellen dat Rusland tot de grote risicolanden
behoort wat betreft de fysieke integriteit van journalisten en wat betreft de
machtsconcentratie van Poetin.126 Haar analyse is interessant omdat ze de continuïteit aantoont met de controle op de media onder de Sovjets (in het licht
waarvan de huidige situatie toch nog iets gunstiger afsteekt).127 In de vroege jaren negentig brak een korte periode van grote mediavrijheid aan, maar in geen
tijd kwam de toenmalige media, vaak te onhandig om zelfstandig te bestaan, in
handen van oligarchen zoals Vladimir Gusinskii. Zonder al te veel gemor aanvaardde de bevolking dat Poetin op min of meer hardhandige wijze de media
van deze oligarchen inpalmde of onder zijn controle bracht.128
Naast de controle op de media, worden ook vaak andere instrumenten gebruikt om de druk op eventuele kritische berichtgeving te verhogen. Na de
gijzeling van Het Nord Ost theater door terroristen in 2002,129 het gebruik van
een quasi-dodelijk gas door de Russische ordediensten, en de kritische verslaggeving achteraf, kwam er een verbod dat ervoor moest zorgen dat niets mocht
worden gepubliceerd dat de gijzelaars in gevaar zou brengen of de terroristen
123. S, “Tilting at Windmills?”, 251.
124. B en J, Een geschiedenis van Rusland, 376; G, De man zonder gezicht,
189-190, 214; H, De Poetinshow en het Rusland van de Russen, 61-65; L, Putin’s Labyrinth, 5; L, Vladimir Putin and Russian Statecraft, 80; S, “Tilting
at Windmills?”, 254-255.
125. S, “Tilting at Windmills?”, 35 en 256.
126. Ib., 241-244.
127. Ib., 257.
128. Ib., 244-247.
129. L, Putin’s Labyrinth, 49-67.
Een leven van inzet – Liber amicorum Michel Magits – Kluwer
401
PAUL DE HERT EN MAAIKE GEUENS
ten goede zou komen.130 De wet van 2002 “ter bestrijding van extremen” bestraft zeer ruime categorieën van gedragingen zoals “publieke rechtvaardiging
van terrorisme”, “massale verspreiding van extremistisch materiaal” en “activiteiten die aanzetten tot sociale, raciale, nationale en religieuze dissidenties”.131
Critici van het systeem worden voortdurend geïntimideerd op basis van
deze wetgeving. Iedereen zou wel eens beschouwd kunnen worden als extremist.132 Uit de literatuur blijkt dat de wetten strikt worden toegepast door de
rechtbanken,133 waardoor het systeem bijna geen ruimte meer laat voor kritische stemmen.134 In mei 2012 werd een nieuwe wetswijziging aangekondigd:
bij niet-goedgekeurde betogingen kunnen vanaf het inwerkingtreden van de
nieuwe wetgeving enorme boetes worden opgelegd.135 Schönfeld wijst erop dat
deze wetten er kunnen komen ‘ondanks de grondwettelijke bescherming van
de vrije meningsuiting’.136
D. Propaganda, antiamerikanisme en een ruimere
mensenrechtenmarge voor Rusland
Naast nationalisering heeft Poetin er ook voor gezorgd dat de berichtgeving
steeds een aantal kernelementen zou omvatten, voornamelijk nationalisme,
130. B en J, Een geschiedenis van Rusland, 375; G, De man zonder gezicht,
209-214.
131. Artikel 282 en volgende Russisch Strafwetboek, http://www.legislationline.org/download/
action/download/id/1697/file/0cc1acff8241216090943e97d5b4.htm/preview (consultatie 30 mei 2012).
132. B en J, Een geschiedenis van Rusland, 374-375; H, De Poetinshow en
het Rusland van de Russen, 48.
133. In de meeste gevallen zal de rechterlijke macht uitspraak kunnen doen zonder al te veel
inmenging van het Kremlin. Wanneer de belangen van het Kremlin echter zouden kunnen worden geschonden, wijzigt de houding van de rechtbank vaak (L, Vladimir
Putin and Russian Statecraft, 84-85). Poetin heeft bij verschillende gelegenheden politieke
tegenstanders laten arresteren, waarna ze veroordeeld werden en ook effectieve celstraffen
kregen opgelegd. Poetin heeft hiervan vooral gebruikt gemaakt om op te treden tegen de
verschillende oligarchen die na de Jeltsin-periode aan de macht waren. Oligarchen die lieten merken dat ze zelfs politieke ambities hadden of te kritisch optraden, werden op deze
manier uitgeschakeld (L, Vladimir Putin and Russian Statecraft, 84-85).
134. V L, “History as a Propaganda Tool in Putin’s Russia”, 168.
135. X, “Russian Opposition MPs Seek Alternative Protest Bill”.
136. S, “Tilting at Windmills?”, 252.
402
Kluwer – Een leven van inzet – Liber amicorum Michel Magits
POETIN: EEN NIEUWE TSAAR ONDANKS RUSLANDS GRONDWET VAN 1993
imperialisme, respect voor de overheid en een rijke Russische geschiedenis
waarop de bevolking terecht trots kan zijn.137
Poetin heeft sinds zijn aanstelling – en vooral sinds zijn tweede ambtstermijn
– zwaar propaganda gevoerd, wat gezien zijn invloed op de media ook effectief
bleek.138 Hij werd geportretteerd als de president die de orde terugbracht na
een periode van allesoverheersende chaos. Hij installeerde een staat waarin de
rule of law geldt.139 Hij zorgde eveneens voor stabiliteit in Rusland.140
Eveneens werd door president Medvedev bij presidentieel decreet een orgaan
opgericht dat de vervalsing van de Russische geschiedenis moest tegengaan.
Deze commissie moest er voor zorgen dat enkel pro-Russische verhalen werden gepubliceerd en moest, waar nodig, zorgen voor rechtzettingen. Poetin
zorgde op deze manier voor een weergave van de geschiedenis die positief was
voor Rusland, de bevolking en voor zichzelf. Slechts één versie van de feiten
werd nog aanvaard. Geschiedenisboeken en onderwijs werden om diezelfde
reden in opdracht van Poetin herschreven en hervormd.141
De westerse kritiek op Poetin kende een hoogtepunt naar aanleiding van de
verschillende moorden (of moordpogingen) die zowel in Rusland als daarbuiten plaatsvonden.142 Het Kremlin organiseerde quasi nooit een onderzoek naar
de omstandigheden van deze misdrijven, noch strafte ze de eventuele daders.143
Net zoals zijn voorgangers is Poetin ervan overtuigd dat er een quasi-permanente buitenlandse dreiging geldt.144 In dit geval luidt het dat de internationale
gemeenschap van plan is om het democratische proces in Rusland te beïnvloe137. V L, “History as a Propaganda Tool in Putin’s Russia”, 168.
138. L, Vladimir Putin and Russian Statecraft, 7.
139. Hoewel momenteel nog steeds uitzonderingen bestaan voor een aantal Kremin-getrouwen
en FSB-leden.
140. V L, “History as a Propaganda Tool in Putin’s Russia”, 167. In februari 2012
werd deze commissie afgeschaft.
141. Ib., 169-173.
142. H, De Poetinshow en het Rusland van de Russen, 61-65.
143. S, “Perceptions of Foreign Threats to the Regime”, 313.
144. Ib., 309 en 311. Aanvankelijk streefde Poetin naar verbeterde relaties met het Westen,
maar tijdens zijn tweede ambtstermijn volgde een koerswijziging, naar aanleiding van de
toenemende westerse kritiek op zijn regime.
Een leven van inzet – Liber amicorum Michel Magits – Kluwer
403
PAUL DE HERT EN MAAIKE GEUENS
den.145 Poetin vreest dat westerse kritiek op zijn beleid eventueel zou kunnen
leiden tot meer binnenlandse kritiek en uiteindelijk tot eventuele opstanden.
Daarom liet hij verschillende nieuwe wetten stemmen. Zo mogen ngo’s enkel nog in Rusland optreden als ze aan strikte nieuwe regels voldeden, onder
meer met betrekking tot de fondsen waarover ze beschikten.146 De meeste ngo’s
zouden, althans volgens de Kremlin-elite, immers gesponsord worden door
westers geld.147
Antiamerikanisme maakt een groot deel uit van de buitenlandse en binnenlandse Russische politiek.148 De VSA zouden verantwoordelijk zijn voor het
mislukken van de verschillende economische en andere hervormingen.149 Poetin
neemt ook steeds radicalere standpunten in tegenover Amerikaanse initiatieven en geeft zelfs kritiek op Europese staten.150 Het feit dat Ruslands economie
onder zijn bewind een grote groei kende en dit in tegenstelling tot de rest van
Europa, heeft hier enkel toe bijgedragen.151
Poetins politieke lijn ten aanzien van kritiek steunt op een drietal proposities:
hij stelt dat er wel degelijk een Russische democratie bestaat, dat deze goed
functioneert ondanks het feit dat ze verschilt van de westerse democratieën en
dat ze zelfs superieur is aan de westerse democratie.152 Centraal in de discussie
staat het concept van een “soevereine democratie”. Met dit concept wordt de
overtuiging uitgedrukt dat elke staat zelf moet kunnen vaststellen hoe een democratie moet functioneren.153 Het begrip en de invulling van een democratie
is dus afhankelijk van de karakteristieken eigen aan een bepaalde staat.
145. S, “Perceptions of Foreign Threats to the Regime”, 309 en 312.
146. B en J, Een geschiedenis van Rusland, 375; S, “Perceptions of
Foreign Threats to the Regime”, 313. Het aantal ngo’s dat nog operationeel is in Rusland
is dan ook dramatisch geslonken.
147. S, “Perceptions of Foreign Threats to the Regime”, 313.
148. L, Vladimir Putin and Russian Statecraft, 1 en 3.
149. S, “Perceptions of Foreign Threats to the Regime”, 311.
150. Ib., 316.
151. L, Putin’s Labyrinth, 29-35.
152. S, “Perceptions of Foreign Threats to the Regime”, 317.
153. B en J, Een geschiedenis van Rusland, 374; S, “Perceptions of
Foreign Threats to the Regime”, 318; Q, “Le nouveau tsar vous salue bien”, 14;
P, “Culture Re-introduced”, 212-214. Merken we op dat het concept geenszins zo
eenduidig is als in onze tekst wordt gesuggereerd. Het concept is ook ouder, zie O,
“Sovereign Democracy”, 8-20.
404
Kluwer – Een leven van inzet – Liber amicorum Michel Magits
POETIN: EEN NIEUWE TSAAR ONDANKS RUSLANDS GRONDWET VAN 1993
Sinds 2006 poneert Poetin in zijn toespraken dat de Russische democratie
beter is dan de westerse varianten.154 Daarnaast verwijst hij eveneens naar de
donkere periodes van de westerse geschiedenis, met de mededeling dat Rusland niet de enige staat is waarin misdrijven voorkomen.155 Ongeveer in diezelfde periode, 2005-2006, ging Rusland stille diplomatie inzake veroordelingen
door de Raad van Europa inzake mensenrechtenschendingen, inruilen voor
een confrontatiemodel, waarbij het Europese mensenrechten hof een flagrant
political bias ten aanzien van Rusland werd verweten en mensenrechten een
westers speeltje werden genoemd, dat toelaat om Rusland naar eigen inzicht
te bekritiseren.156 Tegenover deze ‘eenzijdige visie’ op mensenrechten, gebruikt
als assimilatie-instrument, wordt een concept van mensenrechten geplaatst
met meer oog voor lokale omstandigheden. In het geval van Rusland betekent
dit het land meer tijd geven om mensenrechtenschendingen uit de wereld te
helpen en ook in te zien dat de belangen van het individu in sommige ‘culturen’ geen absolute prioriteit kunnen krijgen. Rechten kunnen alleen progressief gerealiseerd worden, in functie van de ontwikkeling van Rusland en
vertaald in functie van de Russische context.157
Journalisten kunnen zich beroepen op de vrijheid van meningsuiting vervat in
de Grondwet, doch (en dit staat niet in de Grondwet) moeten daarbij ook een
aantal plichten ten aanzien van de gemeenschap respecteren.158
Hoger (sub 5.) schreven we dat de Russische bevolking Poetin volgt/volgde in
meerdere beleidskeuzen en -argumenten, onder meer de idee dat een sterke
leider nodig is tegen alle bedreigingen van de Russische samenleving, weze het
bedreigingen van sociale instabiliteit, van terrorisme of van buitenlandse manipulatie. Men zou kunnen aannemen dat in deze geglobaliseerde samenleving
te aparte concepten geen schijn van kans hebben omwille van de voortdurende
uitwisseling van ideeën. Preclick, die zich beroept op Rieber, wijst er evenwel
op dat factoren zoals economische achterstelling, poreuze grenzen, culturele
154. S, “Perceptions of Foreign Threats to the Regime”, 318-319. Hierbij kan een
parallel getrokken worden met Stalin, die eveneens de superioriteit van de Sovjet-Unie
poneerde.
155. Ib., 319. Hij verwees bijvoorbeeld naar de VSA die de atoombom gebruikten in Japan.
156. Zie P, “Culture Re-introduced”, 201-205.
157. Ib., 205-207 en 223. Meer concrete verwijzingen naar Russische rechtsgeleerden die deze
visie verdedigen geeft M, “Concluding Observations”, 361-364.
158. S, “Tilting at Windmills?”, 275.
Een leven van inzet – Liber amicorum Michel Magits – Kluwer
405
PAUL DE HERT EN MAAIKE GEUENS
vervreemding en het gegeven van een multinationale samenleving maken dat
vele zich Poetins visies en uitspraken over de eigen identiteit op de een of
andere wijze hebben eigen gemaakt: de gelijkstelling van mensenrechten met
zwakte, de idee dat je eerst een rijke bevolkingslaag moet hebben vooraleer je
aan mensenrechten kan beginnen, het geloof in een sterke leider, de nood om
als gemeenschap een sterke staat te vormen tegen autonomiestromingen aan
de grenzen, … . het zijn evenzoveel factoren die maken dat de propaganda van
Poetin ook een voedingsbodem vond.159
Of de propaganda eerst was, dan wel de geestesgesteldheid van een groot deel
van de Russische bevolking, feit is dat Poetins verhaal over een sterke staat, de
plicht om de leiders te vertrouwen, de Russische waarden en de eigen natuur
van het land aanslaat, waardoor het gemakkelijker wordt om mensenrechten
en constitutionalisme als vreemde waarden te beschouwen. In deze argumenten en uitspraken klinkt de traditie door van de achttiende eeuwse slavofielen
die hamerden op Ruslands plicht om uit de eigen tradities te putten.160 Net zoals onder de tsaren, vormt de Russische kerk in dit verhaal een spreekbuis van
de macht, met waarschuwingen over té individualistische, té westerse mensenrechtenconcepten.161
Schönfeld is ervan overtuigd dat op het vlak van de media, Rusland geen democratie meer is. Het eindresultaat, gaande van zelfcensuur tot vervlakking
van de bevolking die vaak niet geïnformeerd is, toont een slim totalitaire staat
die geweld vaak achterwege kan laten. Haar studie eindigt dan ook met talrijke
bottom up voorstellen om de Russische samenleving weerbaarder te maken, in
afwachting van grotere publieke hervormingen.162
159. In 2009 gaf 55 procent van de ondervraagde bevolking aan meer efficiëntie te verwachten
van een sterke ‘hand’ dan van democratie. Cf. M, “Concluding Observations”,
361. Zie ook P, “Culture Re-introduced”, 215-218.
160. S, “Tilting at Windmills?”, 272-273.
161. Zie P, “Culture Re-introduced”, 220 waarin de auteur verwijst naar uitspraken van
Russische kerkleiders.
162. S, “Tilting at Windmills?”, 281-285.
406
Kluwer – Een leven van inzet – Liber amicorum Michel Magits
POETIN: EEN NIEUWE TSAAR ONDANKS RUSLANDS GRONDWET VAN 1993
VII. CONCLUSIE
Poetin heeft, sinds zijn aanstelling als premier en nadien zijn verkiezing tot
president, de staatsstructuur in Rusland gevoelig gewijzigd. Hij trok niet alleen
meer macht naar zich toe, maar bouwde tevens een staat uit waarbij de media
wordt gecontroleerd, de oppositie wordt uitgeschakeld en waarbij nationalisme en trouw aan het regime van elke onderdaan verwacht worden.
Net zoals ten tijde van het tsarisme verwacht hij gehoorzaamheid aan het hoogste gezag en plaatste hij de aan hem loyale figuren in alle lagen van de maatschappij. Hij gebruikt de verschillende staatsorganen om de burgers te doen
gehoorzamen en heeft ervoor gezorgd dat de media zelfcensuur toepassen, uit
vrees voor represailles. Politieke partijen en oppositie worden gesaboteerd, media wordt gecontroleerd en verkiezingen worden gemanipuleerd. Hij geniet
echter nog steeds van de steun van de bevolking. Zij zien vooral de stijging in
de welvaart, het toegenomen belang van Rusland op het internationale toneel
en de strijd tegen het terrorisme.
Nu hij opnieuw werd aangeduid als president kan hij, dankzij de wijziging
van de duur van de ambtstermijn vier naar zes jaar, Rusland in principe tot
2024 regeren. De vraag is of hij hierin zal slagen en in hoeverre de bevolking, die tot nu toe niet echt kon reageren, hiermee akkoord zal blijven gaan.
Vooral jonge, hoogopgeleide Russen organiseren protestmarsen en komen
steeds meer in actie. Het feit dat Poetins partij tijdens de laatste parlementsverkiezingen geen overweldigende meerderheid meer behaalde, lijkt ook in
die richting te wijzen.
Wat we met deze bijdrage vooral hebben willen beklemtonen is dat de stap van
een liberale democratie of democratische rechtsstaat naar een autocratie snel gezet wordt, en ogenschijnlijk, kan gebeuren zonder veel aan de Grondwet te wijzigen. Onze bijdrage bewijst hoe beperkt de rol van een geschreven Grondwet
is, wanneer voortbouwend op een lange autocratische traditie, allerlei slinkse
mechanismen worden toegepast om macht te verzamelen zonder waarborgen.
Om het voorgaande te nuanceren dient opgemerkt te worden dat in het begin
van de jaren negentig een veranderingseuforie heerste in Rusland, een honeymoon
with the West-periode, waarin Boris Jeltsin toenadering zocht tot het Westen (met
toetredingsverzoeken gericht aan de Raad van Europa, de Europese Unie én de
Een leven van inzet – Liber amicorum Michel Magits – Kluwer
407
PAUL DE HERT EN MAAIKE GEUENS
Nato) en zijn democratisch rechtstatelijke erfenis.163 De euforie zou al snel overwaaien.164 In zekere zin kan dan ook voorgehouden worden dat de Grondwet van
1993, gekopieerd op solide zichzelf bewezen hebbende exemplaren uit Frankrijk,
Duitsland en de Verenigde Staten, geen spiegel is van zijn land.165 Het tsarisme
heeft zich kunnen herstellen in zijn voor twintigste én twintigste eeuwse variant
ondanks deze Grondwet, dit keer niet met goddelijke steun of op basis van het
marxistische-leninistisch gelijk, doch op basis van verkiezingen gecombineerd
met een verhaal over noodzaak, trouw en sterk leiderschap.166
Het Westen kan veel leren uit de recente Russische ontwikkelingen. Tot de geijkte canon van legitieme grondwetten behoren zowel parlementarische grondwetten als presidentiele grondwetten. Waar de eerste tot chaos kunnen leiden
en gebrek aan effectiviteit, kunnen de tweede, zeker in een context van tsarisme, tot machtsconcentratie leiden zonder weerga, waarbij alleen volksraadplegingen bij een plat gespoeld volk voor een schijn van legitimiteit zorgen. Ten
tweede, blijkt ook hoe onvolledig grondwetten zijn, ook die van het Westen.
Over machtsconcentratie en concrete waarborgen voor mediavrijheid- en pluralisme zwijgen deze. Idem over een aan het mededingingsrecht ontleende idee
voor beperking van meerderheden. Er is met andere woorden geen “oplossing”
voor een situatie waarin een partij of leider een absolute meerderheid achter
zich verenigt, waarbij de meerderheidsregel als waarborg tegen machtsmisbruik
aan betekenis verliest. Ook zwijgen Grondwetten ook interpretatiemechanismen inzake grondrechten. Rusland respecteert althans vormelijk de logica van
de grondrechten, doch laat daarbij het belang van de staat zwaar doorwegen.167
163. P, “Culture Re-introduced”, 103.
164. Vanaf 2000 evolueerde het Rusisch buitenlands beleid van “zealous Westernism” naar een
meer voorzichtig machtspragmatisme. Onder de hoogdagen van het prowesters beleid (onder Gorbatsjov en Jeltsin), kende het land talrijke economische en sociale problemen, wat
bij de bevolking een negatieve associatie creëerde tussen beide. Poetin bracht (met meer
binnenlandse bijval) een contrasterende mix van elementen: terugplooien op het eigen Rusisch verhaal én economische stabiliteit. Men leze P, “Culture Re-introduced”, 215.
165. H, “Orthodox Pluralism”, 305. Dit sluit niet uit dat de spiegel in de toekomst wel
meer waarheidsgetrouw gaat functioneren. Over de zeer moeilijke waardering van de ontwikkelingen in Rusland en in de Russische politiek, – is het glas halfvol dan wel halfleeg?
–, leze men M, “Russia and European Human Rights Law”, 161-170.
166. Over het proces van nationale identiteitsvorming op rails gezet door Poetin, deels gebruik
makend van tsaristische en sovjetelementen: P, “Culture Re-introduced”, 173-210.
167. Over de receptie van de rechtspraak van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens
en over de doorwerking van het Europees Mensenrechtenverdrag (ondertekend door Rus-
408
Kluwer – Een leven van inzet – Liber amicorum Michel Magits
POETIN: EEN NIEUWE TSAAR ONDANKS RUSLANDS GRONDWET VAN 1993
Tenslotte toont deze schets aan hoe belangrijk het is voor een democratische
rechtsstaat om een onafhankelijk en effectief grondwettelijk hof in voege te
hebben, om wetgeving die al dan niet direct op de Grondwet inbreekt buiten
werking te plaatsen. In deze bijdrage zagen we dat dergelijke ongrondwettige
wetgeving bestaat op het vlak van uitingsvrijheid, maar ook bijvoorbeeld in
de sfeer van godsdienstvrijheid is dergelijke wetgeving, die in feite de echte
Grondwet van een natie gaat vormen, aanwezig.168
Een tiental jaar geleden waarschuwde Fareed Zakaria in zijn boek De toekomst
van de vrijheid. De paradoxen en schaduwzijden van democratie, reeds tegen overdreven optimisme over de vermeende onvermijdelijkheid van de opgang van de
democratie.169 Rusland, in de lijn van het decennia-oud (het marxistisch leninisme), zoniet eeuwenoud (het tsarisme) verhaal over zijn unieke identiteit, beroept
zich op zelfontwikkeling en concepten zoals ‘soevereine democratie’, om westerse
kritieke en (vermeende) westerse concepten zoals scheiding der machten, checks
and balances en grondrechten met een bepaald wantrouwen af te wijzen.170 De
weg naar de westerse democratie is niet de enige. Zakaria beklemtoont onder
meer dat staten die over grote grondstoffenrijkdom beschikken, doorgaans de
luie weg van de autocratie of de niet-rechtsstatelijkheid kiezen. Laat het nu net
die rijkdom aan olie zijn die Poetin zijn binnenlandse legitimatie gaf.
BIBLIOGRAFIE
(Gedrukte) bronnen
Kremlin.ru, “Presidential Plenipotentiary Envoys to Four Federal Districts
Appointed”, 25 mei 2012, http://eng.kremlin.ru/news/3900 (consultatie
30 mei 2012).
Kremlin.ru, “The Government Cabinet has been formed”, 21 mei 2012,
http://eng.kremlin.ru/news/3866 (consultatie 30 mei 2012).
land): H, “Orthodox Pluralism”, 307-309; S, “Tilting at Windmills?”,
265-268.
168. Men leze over de 1997 Wet op vrijheid van meningsuiting en religieuze associatie, H, “Orthodox Pluralism”, 309-312.
169. Z, De toekomst van de vrijheid, 272. De oorspronkelijke Engelstalige titel luidt: The
Future of Freedom: Illiberal Democracy at Home and Abroad.
170. P, “Culture Re-introduced”, 216.
Een leven van inzet – Liber amicorum Michel Magits – Kluwer
409
PAUL DE HERT EN MAAIKE GEUENS
X, “Russian Opposition MPs Seek Alternative Protest Bill”, RiaNovosti 30 mei
2012, http://en.rian.ru/russia/20120530/173749919.html (consultatie
30 mei 2012)
Literatuur
B, J.M. en J, M., Een geschiedenis van Rusland, van Rurik tot
Poetin, Amsterdam, G.A. van Oorschot, 2008, 490 p.
B, M., “Rusland zal nooit een democratie worden”, Historisch Nieuwsblad 2012, 29.
G, M., De man zonder gezicht – de macht van Vladimir Poetin, Amsterdam, Ambo, 2012, 320 p.
H, D., “Orthodox Pluralism: Contours of Freedom of Religion in the
Russian Federation and Strasbourg Jurisprudence”, Review of Central and
East European Law 2012, 293-346.
H, K., De Poetinshow en het Rusland van de Russen, Amsterdam-Antwerpen, L.J. Veen, 2012, 191 p.
K, A., “Medvedev Signs Party Registration Bill”, RiaNovosti 3 april
2012, http://en.rian.ru/russia/20120403/172576418.html (consultatie
30 mei 2012).
L, S., Putin’s Labyrinth: Spies, Murder, and the Dark Heart of the New Russia, New York, Random House, 2008, 194 p.
L, A.C., Vladimir Putin and Russian Statecraft, Washington, Potomac
Books, 2011, 165 p.
M, L., “Concluding Observations. Russia and European HumanRights Law: Margins of the Margin of Appreciation”, Review of Central and
East European Law 2012, 359-369.
M, L., “Russia and European Human Rights Law: Progress, Tensions,
and Perspectives Introduction”, Review of Central and East European Law
2012, 161-170.
M, L., “The History of International Legal Theory in Russia: A Civilizational Dialogue with Europe”, European Journal of International Law 19
(2008), 211-232.
M, L., “Authoritarianism” in B, A. en S, J. (eds.), Contemporary Political Systems, Classifications and Typologies, Londen, Lynne Rienner Publishers, 1990, 91-100.
O, A., “Sovereign Democracy: A New Russian Idea Or a PR Project?”,
Russia In Global Affairs 5/3 (2007), 8-20.
410
Kluwer – Een leven van inzet – Liber amicorum Michel Magits
POETIN: EEN NIEUWE TSAAR ONDANKS RUSLANDS GRONDWET VAN 1993
P, R., The Russian Revolution, New York, Random House Inc., 1991, 944
p.
P, P., “Culture Re-introduced: Contestation of Human Rights in Contemporary Russia”, Review of Central and East European Law 2012, 173230.
Q, B., “Le nouveau tsar vous salue bien”, Le Soir 1 maart 2012, 14.
S, D., “Tilting at Windmills? The European Response to Violations
of Media Freedom in Russia”, Review of Central and East European Law
2012, 233-290.
S, V., “Perceptions of Foreign Threats to the Regime: From Lenin
to Putin”, Communist and Post-Communist Studies 2009, 304-324.
S, K., “The Kremlin’s Cognitive Dissonance”, The Moscow Times 15 mei
2012, 1.
S, F., Geschiedenis van het publiekrecht, Leuven, Acco, 2005, 240 p.
T, A., Judging Russia, The Role of the Russian Constitutional Court in
Russian Politics 1990-2006, Cambridge University Press, New York, 2008,
384 p.
V C, R.C., An Historical Introduction to Western Constitutional
Law, Cambridge, Cambridge University Press, 1995, 338 p.
V L, M., “History as a Propaganda Tool in Putin’s Russia”, Communist and Post-Communist Studies 2010, 167-193.
W, G., “Report Says Support For Putin Is Dropping”, The Wall Street
Journal 24 mei 2012, 6.
Z, F., De toekomst van de vrijheid. De paradoxen en schaduwzijden van
democratie, Uitgeverij Contact, Amsterdam/Antwerpen, 2004, 272 p.
Een leven van inzet – Liber amicorum Michel Magits – Kluwer
411