Kan de mens de toekomst voorspellen?

Kunnen wij de toekomst voorspellen?
door Amina Claeskens (5 ASO, 2008-2009)
De idee dat de mens de toekomst kan voorspellen veronderstelt twee stellingen:
1) de toekomst ligt nu vast
2) de mens beschikt over een methode om die toekomst nu al te kennen.
Beide stellingen zijn onderwerp van filosofische discussie.
Determinisme tegenover indeterminisme
Het determinisme stelt dat elke gebeurtenis of stand van zaken veroorzaakt is door een
eerdere gebeurtenis volgens de causale wetten die de wereld regelen en beheersen. Dit wil
zeggen dat de mens geen vrije wil heeft en dus niet beslist wat hij doet. Er zijn echter wel heel
wat standpunten binnen het determinisme.
Wetenschappelijk determinisme
Een beroemde formulering hiervan werd gegeven door de wiskundige en astronoom Laplace
(1749-1827).
Laplaces demon is een intelligent wezen dat op een zeker moment alle krachten zou kennen
die in de natuur werken en de toestanden van alle elementen. Niets zou voor hem onzeker zijn
en zowel de toekomst als het verleden zou hem bekend zijn.
Als we dit volgen, dan zegt dit het volgende:
- De huidige toestand van het universum is het vervolg van een vorige toestand
- De huidige toestand is dan weer een oorzaak van de toestand die daarop volgt
- Als een intelligent wezen op gelijk welk ogenblik een precies inzicht zou hebben in de
krachten van de natuur die hierbij aan het werk zijn, dan zou het zowel de toekomst als
het verleden van gelijk welke entiteit kennen.
Religieus determinisme
Een gekende variant hiervan is de predestinatieleer van Calvijn (1509-1564).
Predestinatie of uitverkiezing betekent dat het Gods besluit is dat iets gebeurd of dat iemand
een bepaalde daad verricht. Hoe groter iemands welvaart en economisch succes zijn, hoe meer
kans er is dat deze persoon na zijn dood naar de hemel zal gaan. God heeft niet alle mensen
onder dezelfde voorwaarden geschapen, de enen zijn voorbestemd voor het eeuwige leven, de
anderen voor de eeuwige verdoemenis.
Probleem bij determinisme
Mocht het determinisme waar zijn, dan zou dat betekenen dat de mensen niet
verantwoordelijk zijn voor hun daden. Ze zouden immers gedetermineerd zijn om te doen wat
1
ze doen. Om verantwoordelijk te zijn voor hun daden moeten mensen ten minste gedeeltelijk
beschikken over een vrije wil.
Een religieus persoon heeft het op moreel vlak makkelijk, want wat hij moet doen staat vast.
Maar volgens de predestinatieleer geldt: wat hij zal doen staat ook vast. Er kan geen sprake
zijn van moraliteit als men weet dat men voorbestemd is. Moraliteit is gefundeerd in
keuzevrijheid. Maar als die keuzevrijheid er niet is, dan is elke inspanning om het moreel
wenselijke te bereiken op voorhand een doodlopende straat.
Vanuit deze overwegingen wordt vaak het indeterminisme verdedigd.
Indeterminisme
Voorstanders van de vrije wil verdedigen het standpunt dat er gebeurtenissen of toestanden
zijn die niet gedetermineerd zijn door hun oorzaken. Er zijn drie mogelijk opties:
- Sommige gebeurtenissen kennen geen oorzaak
- Sommige gebeurtenissen zijn veroorzaakt door niet-deterministische oorzaken
- Sommige gebeurtenissen worden veroorzaakt door een externe partij.
Indeterminisme kan als religieuze waarheid verklaard worden als je uitgaat dat god nietgedetermineerd is, want hij is oppermachtig en beschikt dus over volledige vrijheid. Hij is dus
als het ware de opperste vrije wil; hij is de eerste oorzaak. God heeft ook aan de mens vrijheid
gegeven om zelf te beslissen wat hij zal doen. Door zijn vrije wil bepaalt de mens wat er
komen zal en dus ligt de toekomst nog niet vast.
Ook vanuit de wetenschap wordt het indeterminisme verdedigd, meer bepaald vanuit de
kwantummechanica, de natuurkunde over zeer kleine deeltjes. Zelfs als je weet waar de
deeltjes zich nu bevinden, kan je niet voorspellen waar die zich op een volgend moment
zullen bevinden. Ten hoogste kan je zeggen dat als een deeltje zich nu hier bevindt, er zoveel
kans is dat dit deeltje zich later daar zal bevinden. De toekomstige positie van een deeltje
volgt dus niet onvermijdelijk uit zijn huidige positie, er is toeval mee gemoeid.
Antwoord van de deterministen
Op het argument van de vrije wil antwoorden deterministen vaak: determinisme betekent
inderdaad dat er geen “metafysische” vrije wil bestaat, een wil in de mens die geen oorzaak
zou hebben, maar de gevolgtrekking dat de mens dan niet verantwoordelijk is voor zijn daden
is verkeerd.
De verantwoordelijkheid van iemand die een moord begaat, vervalt niet omdat de beslissing
tot die moord door allerlei (psychologische, lichamelijke, sociale) oorzaken kan verklaard
worden. Een dronken chauffeur die een kind doodrijdt, verdient wel degelijk straf. Wel is
verantwoordelijkheid een kwestie van graad. Wie iemand vermoordt onder dwang (bv. die
zelf vermoord zou worden als hij niet moordt) is minder verantwoordelijk dan wie iemand uit
eigen beslissing vermoordt.
Op het argument van de kwantummechanica antwoorden deterministen vaak: het feit dat er
geen 100 % zekere voorspelling over de positie van deeltjes bestaat, is niet het gevolg van een
eigenschap van de natuur, maar een gevolg van de beperktheid van de mens als waarnemer.
Onder andere Einstein dacht dit.
2
Methoden om de toekomst te kennen
Stel dat de toekomst vastligt, dan is er de vraag of de mens die toekomst nu al kan te weten
komen. Bestaan daar methoden voor?
Stelling van de wetenschap
Een voorspelling of prognose in de wetenschap is een vorm van beschrijving van het
toekomstig gedrag van een object, fenomeen of verschijnsel. Het voorspellen in de
wetenschap wordt gedaan aan de hand van beschrijven en verklaren.
Als over een fenomeen de relevante wetenschappelijke theorie gekend is (we hebben de
verklaring die geldt voor de verschijnselen), kan in principe er een voorspelling gedaan
worden. We moeten dan wel een volledige beschrijving van de actuele situatie kennen.
Voor eenvoudige verschijnselen is dit mogelijk. We kunnen bv. voorspellen wanneer de
volgende zonsverduistering zal plaatsvinden, omdat we de huidige stand van de planeten
volledig kennen en de wetten van hun beweging.
Voor complexere verschijnselen is een voorspelling niet mogelijk, ofwel omdat we nog niet
alle vereiste theorieën kennen, ofwel de huidige situatie niet in voldoende detail kennen.
Volgens de wetenschap kan de mens de toekomst niet voorspellen als het om complexere
zaken gaat (bv. zal iemand bij wie kanker is vastgesteld sterven of genezen? Zal iemand een
partner vinden?) en is het gewoon puur toeval dat iemand een juiste ‘voorspelling’ deed.
Stelling van paranormale theorieën
Het paranormale zijn verschijnselen, waarnemingen, wetenschappen en vermogens die niet
wetenschappelijk bewezen kunnen worden. Iemand die vaak gebruik maakt van paranormale
waarnemingen noemt men een medium of paragnost.
Deze verschijnselen kunnen worden ingedeeld:
- Extensie van de gekende zintuiglijke waarneming met een tijdscomponent (zoals zien
in de toekomst of het zien van aura's) of naar overledenen (zoals stemmen horen van
overledenen of het zien van geesten/spoken) of niet gerelateerd aan de gekende logica
(zoals 'voorvoelen' dat iemand een ongeluk krijgt).
- Uitbreiding van waarneming buiten de gekende zintuigen, zoals het waarnemen van
gedachten (gedachtelezen of telepathie).
- Uitbreiding van vermogens tot handelen voorbij de kennis van het wetenschappelijke,
zoals genezen door handoplegging, telekinese, teleportatie, levitatie, mediëren tussen
overledenen en levenden (mediums beweren dat de overledene door hun mond
spreekt).
- Het hebben van (voor)kennis zoals voorspellende dromen, wordt door sommigen
aangemerkt als paranormale gave. Reïncarnatie wordt soms ook geclaimd als oorzaak
van voorkennis.
Enkele voorbeelden van buitenzintuiglijke waarneming:
- Helderzien: Het zien van gebeurtenissen die nog plaats moeten vinden, het zien van
geesten of andere verschijningsvormen en door bepaalde dingen heen kunnen zien.
Deze mensen hebben wel vaak een hulpmiddel nodig om dit te kunnen zien.
3
-
-
Empathie: Het kunnen aanvoelen van gevoelens, emoties, stemmingen en pijnen, maar
ook vreugde en verdriet van een ander of een dier. Empathische vermogens schijnen
sterker te zijn als de persoon of het dier zich vlakbij bevindt of als het een bekende of
familielid betreft, zoals bij twee- of meerlingen wordt beweerd.
Heldervoelen: Dit lijkt op empathie, maar hierbij voelt men geen sferen of
stemmingen, maar niet-levende dingen.
Helderruiken: Hierbij gaat het over voorbije gebeurtenissen die men te weten kan
komen door het oproepen van geuren en emoties.
Helderweten: Hierbij beschikt de persoon over kennis zonder deze langs een
natuurlijke weg verworven te hebben.
Kritiek van de wetenschap op paranormale theorieën
De wetenschap heeft als standpunt dat alles in principe wetenschappelijk bewezen kan
worden en dat alles terug te brengen is tot een materialistisch-fysieke verklaring. Dat is
volgens de wetenschap de bron waaruit de wereld is opgebouwd.
De wetenschap levert dan ook heel wat kritiek op het paranormale:
- De wetenschap geeft weinig blijk aan het feit dat wij een bewustzijn hebben. De
wetenschap ontkent niet dat er zoiets als een psyche bestaat, maar deze wordt door de
wetenschap gereduceerd tot chemische processen en elektrische impulsen in de
hersenen. Deze zijn volgens de wetenschap allemaal een gevolg van de evolutie en
niet meer dan een materieel bijverschijnsel. Dat zou dus betekenen dat de psychische
binnenwereld feitelijk niet bestaat maar een illusie is die de materie zichzelf wijsmaakt
om beter te overleven.
- Het scepticisme, dat onderzoekt of de beweringen van anderen de toets van de
wetenschappelijke methode kunnen doorstaan, doet deze verschijnselen af als: niet te
bewijzen, hersenspinsels van ontoerekeningsvatbare personen, fraude en bedrog of
noemen de verschijnselen 'des duivels'. Sceptici accepteren het bestaan van een
fenomeen enkel op basis van wetenschappelijk onderzoek.
- Er zijn nog steeds geen overtuigende resultaten in de parapsychologie, een wetenschap
die onderzoek doet naar de verschijnselen die met de menselijke geest samenhangen
en door de parapsychologie als bovennatuurlijk worden beschouwd, na bijna een eeuw
onderzoek.
- De vooruitgang in de neurologie, de psychofysica en de psychologie: naarmate de
kennis over de menselijke cognitieve vermogens vordert, vindt de wetenschap steeds
betere verklaringen voor fenomenen die mensen geneigd zijn te interpreteren of te
duiden als paranormaal
- Wetenschappelijk onderzoek naar paranormale verschijnselen is gedoemd te
mislukken. Alles in de wetenschap draait immers om bewijs. Wanneer je, volgens de
wetenschap, een voorspeller vraagt om de toekomst een tweede keer te voorspellen,
dan zal dat hoogstwaarschijnlijk een verkeerde voorspelling zijn. Als iemand, die
voorspellingen maakt, eens de toekomst niet kan zien, zegt hij dat we de toekomst niet
mogen zien.
De wetenschap gelooft dan ook niet dat als er geen wetenschappelijke voorspelling mogelijk
is, er een paranormale voorspelling mogelijk is.
Als de wetenschap iets niet kan voorspellen, kan niemand het voorspellen.
4