bijzondere sterren kijkers

sonnenborgh
museum en sterrenwacht
2013/2
€ 1,50
bijzondere
sterren­
kijkers
INHOUD
3 Sonnenborgh is jarig!
4 Dagje uit
6 Soapstory van een sterrenkijker
8Fotopagina
10 Groter, scherper en Nederlands
11 Spoorzoeken op Mars
12 Bouw je eigen zonnetelescoop
13 Voorbereid Waarnemen
14Vriendenpagina
Colofon
Sonnenwijzer is een uitgave van de Stichting
Vrienden van Sonnenborgh in nauwe samenwerking
met Sonnenborgh – museum & sterrenwacht.
Redactie Peter Eillebrecht, Bas Nugteren, Jasper
Pothoven, Brechtje van Riel, Marga Trienekens,
Jacco Vink, Sebastiaan de Vet, Robert Wielinga.
Met bijdragen van Beate van Dongen, Ed van den
Heuvel, Maarten Kleinhans.
Beeld ESO, Jordi Huisman, Sebastiaan de Vet,
Sonnenborgh – museum & sterrenwacht.
Ontwerp DeVrijerVanDongen
Druk Veldhuis Media BV, Raalte
Oplage 3.000 exemplaren
VOORWOORD
TERUGBLIK
Sonnenborgh is jarig!
Bijzondere sterrenkijkers
Sonnenborgh is het kleinste museum in het
Utrechts Museumkwartier. Maar daar staat tegen­
over dat we de grootse collectie hebben. Een
collectie zo groot, dat we deze nog maar ten dele
kennen, laat staan begrijpen, en dat we telescopen
nodig hebben om iets van deze miljarden en
miljarden objecten te kunnen zien. U snapt het,
het heelal staat bij ons centraal.
Bas Nugteren
Op zondag 15 september jl. vierde Sonnenborgh
feest. Het was toen precies 160 jaar geleden dat
de eerste steen werd gelegd voor dit weer- en
sterrenkundig instituut opgericht door Buys Ballot op
het voormalig bastion aan de Maliesingel. Het was
Koning Willem lll die deze steen op een donderdag
in 1853 legde, wat het belang aangeeft dat men
hechtte aan dit nieuwe instituut van de Universiteit
Utrecht. In 1854 richtte Buijs Ballot op Sonnenborgh
ook het KNMI op. Dit verhuisde in 1897 naar De
Bilt, omdat de stedelijke omgeving weerkundig
onderzoek belemmerde. Het sterrenkundig instituut
bleef tot 1986 gevestigd op Sonnenborgh. Het kende
een roemrijke wetenschappelijke geschiedenis met
grootheden als Oudemans, Nijland, Minnaert en De
Jager, allen wetenschappelijke directeur geweest
van Sonnenborgh.
Bijzondere sterrenkijkers heeft betrekking
op de telescopen van Sonnenborgh én op de
wetenschappers die erdoor keken. Tegenwoordig
zijn er tal van andere instrumenten en onderzoeks­
methoden om het heelal toegankelijk te maken,
maar Appie Nijland – wetenschappelijk directeur
van Sonnenborgh tussen 1898 en 1936 - had
alleen maar een telescoop om nacht in, nacht
uit, waarnemingen te doen. Die telescoop, de
Merz, wordt trouwens nog steeds gebruikt voor de
kijkavonden van Sonnenborgh.
Omdat er in oktober twee tentoonstellingen
feestelijk geopend werden – Spoorzoeken op
Mars en Utrechtse Kijkers, waarover meer te
lezen in deze Sonnenwijzer – werd het 160-jarig
bestaan bescheiden gevierd met een gezellige
bijeenkomst voor vrijwilligers en medewerkers.
Emeritus hoogleraar Ed van den Heuvel, ook
oud-voorzitter van het bestuur van Sonnenborgh,
hield een lezing over de geschiedenis van de
wetenschap op Sonnenborgh aan de hand van
enkele levensbeschrijvingen. Ed behoort zelf tot
de vele sterrenkundigen van naam die in Utrecht
opgeleid zijn en zelf nog in de collegebankjes
van Sonnenborgh gezeten hebben. In zijn verhaal
besteedde hij veel aandacht aan de betekenis die
Oudemans (1876 – 1898), Nijland (1898 – 1936),
Minnaert (1937 – 1963) en De Jager (1960 – 1986)
hebben gehad bij het opleiden van jonge weten­schappers. Dit heeft ertoe geleid dat diverse gene­
raties Utrechtse sterrenkundigen vooraanstaande
posities hebben verworven in de internationale
sterrenkundige gemeenschap. Als directeur van
observatoria, hoogleraar, onderzoeksleider of
ontwerper van grote telescopen.
Over de telescopen van Sonnenborgh en het
kijken ermee is dit najaar in het museum een
nieuwe tentoonstelling geopend: Utrechtse kijkers.
Daarom in dit nummer van de Sonnenwijzer veel
aandacht voor deze Utrechtse kijkers, hun historie
en de kunst van het waarnemen, toen en nu.
Maar vanzelfsprekend hoop ik ook dat u (nog)
een keer de kijkers live komt bekijken, bijvoorbeeld
bij een kijkavond. Want er gaat toch niets boven
the real thing. Voel u even Appie Nijland.
Bas Nugteren
Directeur Sonnenborgh – museum & sterrenwacht
SONNENBORGH
museum & sterrenwacht
Zonnenburg 2, 3512 NL Utrecht
T (030) 820 1420
www.sonnenborgh.nl
[email protected]
Openingstijden
Dinsdag t/m vrijdag: 11.00 - 17.00 uur
Zondag: 13.00 - 17.00 uur
Delen van de rijke geschiedenis van Sonnenborgh
zijn ook terug te vinden in de nieuwe tentoonstelling
Utrechtse kijkers. De hoop is om volgend jaar een
aparte kleine tentoonstelling te wijden aan de
geschiedenis van Sonnenborgh en zijn betekenis
voor de wetenschap.
2 Sonnenwijzer – 2013/2
Sonnenborgh – museum & sterrenwacht wordt
structureel ondersteund door de Universiteit Utrecht
en de Gemeente Utrecht.
3
Coverfoto (foto: Sebastiaan de Vet): De zilverkleurige
koepel van de Gran Telescopio Canarias (GTC). Het is de
grootste spiegeltelescoop ter wereld. De GTC staat op
de vulkanische bergtop van het Canarische eiland La
Palma. De spiegel bestaat uit twaalf spiegelsegmenten
die als een legpuzzel een telescoop van 10.4 meter in
doorsnede vormen. Daarmee is de GTC vele malen groter
dan Merz-telescoop van Sonnenborgh van 26 centimeter
doorsnede.
DAGJE UIT
Wat is er te doen
op Sonnenborgh?
ie
rmat
n
r info
Mee ctiviteite
a
:
r
n
e
e
r
ov
serve
h.nl
en re enborg
n
n
.so
www
Landelijke
sterrenkijkdagen
2014
Cursussen
over
sterrenkunde
Sterren kijken
voor kids
Niemand vroeg naar bed! Speciaal voor kinderen van
6 tot 12 jaar en hun ouders is er elke zaterdagavond een
sterrenkijkavond. Neem bij helder weer een kijkje door de
telescopen van Sonnenborgh en ontdek alles over de
maan, planeten en sterren. Maak een eigen krater, zet je
eigen sterrenbeeld aan de hemel of knutsel een
sterrenklok.
Leer alles over de geschiedenis van de telescopen
van Sonnenborgh. Ontdek welk bijzonder onderzoek
er met deze telescopen is verricht en welke prachtige hemellichamen en verschijnselen je ermee
kunt waarnemen.
4 Sonnenwijzer – 2013/2
Ontdek alles over onze buurtster, het
zonne-onderzoek op Sonnenborgh en
de geheimen van het zonlicht. Of kijk
bij heldere hemel door de grootste
zonnekijker van Nederland!
Elke vrijdagavond t/m half april 2014
20.00 – 21.30 uur.
Tentoonstelling
Utrechtse Kijkers
Duik in het heelal! Met voorproefjes op
de cursussen sterrenkunde, lezingen,
voorstellingen in het planetarium
en kijken door de telescopen.
13.00 – 17.00 uur
Sterrenkijkavonden
Vergeet niet te reserveren
De kijkavonden zijn druk bezocht
en beperkt toegankelijk. Reserveer
een plek via de website.
zondag 12 januari 2014
13.00 – 17.00 uur
Elke zondag
zon op
Sonnenborgh
Extra lange sterrenkijkavonden voor
jong en oud. Met korte lezingen,
proefjes en véél sterren kijken!
Meer weten over het heelal?
Elk voorjaar en elk najaar zijn er
cursussen sterrenkunde, voor
kinderen en volwassenen,
op Sonnenborgh.
Elke zaterdagavond t/m half april 2014
19.30 – 21.00 uur.
Culturele
Zondag:
Nieuwjaarsduik
7 t/m 9 maart 2014
UW
NIE
Met eigen ogen glasnevels, planeten en het maan­
oppervlak van dichtbij zien? Op de sterrenkijkavonden van
Sonnenborgh zie je meer. Ook met bewolkt weer biedt
Sonnenborgh een interessant programma aan met een
lezing en een rondleiding door het museum.
Vergeet niet te reserveren
De kijkavonden zijn druk bezocht
en beperkt toegankelijk. Reserveer
een plek via de website.
Tentoonstelling
Spoorzoeken op
Mars
NIEUW
Hoe levensvatbaar is Mars? Deze speurtocht
naar leven op Mars kwam tot stand in samenwerking met Mars-onderzoekers van de
Universiteit Utrecht. Voor 8 jaar en ouder.
5
SCIENCE ACHTER
SONNENBORGH
Soapstory
van een
sterrenkijker
Nijland
Portretfoto van professor
dr. A.A. Nijland (18681952). Hij was een van
de meest productieve
sterrenkundige
waarnemers van zijn
tijd. (Foto: Utrechts
Archief)
Sebastiaan de Vet
Als je Sonnenborgh zegt, zeg je koepels. De grijswitte koepels zijn de meest zichtbare delen van het
gebouw op het fort die laten zien dat het in werkelijkheid een sterrenwacht is. Ter gelegenheid van
de vernieuwing van de koepels met de tentoonstelling Utrechtse kijkers, duiken we in de geschiedenis
van deze koepels en de telescopen.
Het idee voor de sterrenwacht ontstond bij de
weerkundige Buys Ballot, de oprichter van het
hedendaagse KNMI. Ballot reisde stad en land af
om ideeën op te doen voor zijn nieuwe weer- en
sterrenkundig instituut. Samen met de stadsarchitect
Boll van Buuren werd uiteindelijk gekozen voor een
ontwerp met een meridiaanzaal voor tijdmeting,
een slaapzaaltje, collegezaal en twee torens met
telescopen. Wat dit gebouw bijzonder innovatief
maakte, is dat het speciaal voor sterrenkundigen
werd ontworpen met spouwmuren ter isolatie en speciale funderingen die los stonden van de rest van het
gebouw waar de telescopen trillingvrij op gemonteerd kunnen worden. Kortom, een ideaal gebouw
om sterrenkundig onderzoek te doen.
6 Sonnenwijzer – 2013/2
De Grote Kijker
Toen het gebouw in 1854 in gebruik werd genomen was het de eerste echte sterrenwacht in Nederland (zelfs ouder dan de sterrenwacht in Leiden)
waar de telescopen in koepels werden neergezet. De
meest bijzondere telescoop is de tien duims (26 centimeter) dikke telescoop in de zuidelijke toren. Deze
‘Grote Kijker’ werd geleverd door telescoopbouwer
Steinheil uit München en het was destijds een van de
grootste telescopen die er bestonden.
Voor elke lenzenkijker is de grote glazen lens vooraan in de buis het belangrijkste element en voor de
Grote Kijker werd gekozen voor een lens die ontworpen was door de beroemde natuurkundige Gauss.
Al snel na de plaatsing van de telescoop bleek dat
er iets mis was en er geen goede waarnemingen
konden worden gedaan. Na enkele jaren besloot de
sterrenwacht om een nieuwe lens voor de telescoop
te bestellen, maar dit keer bij de concurrent, telescoopbouwer Merz. Steinheil bood ter compensatie in
1893 gratis een nieuwe lens aan die speciaal voor
het fotograferen van sterren gebruikt kon worden.
De reden voor de afwijking van de eerste lens van
de Grote Kijker bleef lange tijd een raadsel totdat in
1944 tijdens de Tweede Wereldoorlog twee ondergedoken studenten nog eens goed keken. De fout werd
al snel gevonden: de twee glazen lenzen bleken niet
ver genoeg uit elkaar gemonteerd te zijn. Na een simpele aanpassing van dit probleem bleek ook deze
lens een voortreffelijk beeld te geven. De lens is echter nooit teruggeplaatst in de kijkerbuis. Tegenwoordig is de lens van Merz in de telescoop gemonteerd
en daarom draag de Grote Kijker de bijnaam ‘Merz’.
Nijlands waarnemingen
In de jaren na de plaatsing van de Merz lens
groeide de kijker uit tot het belangrijkste instrument
waarmee Utrechtse sterrenkundigen ’s nachts onderzoek konden doen. De meest productieve sterrenkundige die ooit op Sonnenborgh (en in Nederland)
werkte was A.A. Nijland. Hij deed onderzoek naar
veranderlijke sterren die, zoals de naam zegt, door de
tijd heen variëren in helderheid. Daarnaast werkte hij
ijverig aan het meten van de afstanden tussen sterren in sterrenhopen en tekende met de Merz details
van het wolkenoppervlak van de planeet Jupiter.
Een blik door de Merz tijdens de kijkavonden geeft
een goed idee hoe bijzonder de waarnemingen van
Nijland waren.
Sterrenhoop
Een foto van het hart van
de Herculesbolhoop in het
sterrenbeeld Hercules (Messier
13) gemaakt door de Hubbleruimtetelescoop. Net als andere
bolvormige sterrenhopen is het een
spectaculaire opeenhoping van
vele duizenden sterren.
(Foto: ESA/Hubble en
NASA)
merz
De Grote Kijker
van Sonnenborgh, nu
liefkozend “Merz” genoemd
vanwege de lens die in de
buis gemonteerd is, in de
gerestaureerde koepels
uit 1853.
7
8 Sonnenwijzer – 2013/2
9
Een prachtig voorbeeld van wat je allemaal kunt zien met
telescopen is deze zogenoemde Potloodnevel. Deze wolk
van gloeiend gas maakt deel uit van een enorme ring
van puin. Dit puin is het overblijfsel van een supernovaexplosie, oftewel een explosie van een ster. Dit gebeurde
ongeveer 11.000 jaar geleden, maar de gevolgen
daarvan zijn nu dus nog steeds te zien!
(Foto: ESO)
SCIENCE ACHTER
SONNENBORGH
actueel
Groter, scherper
en Nederlands
Van de zandhopen
van nu naar het water
in het verleden van
Mars
Sebastiaan de Vet
Toen de Merz-telescoop in 1863 op Sonnenborgh
werd gebouwd, was het een van de grootste
telescopen in zijn soort. Toch was de Merz maar 26
centimeter in doorsnede wat klein is in vergelijking
met de hedendaagse telescopen. Sterrenkundigen
over de hele wereld gebruiken nu telescopen die al
snel de doorsnede hebben van de gehele koepel
waar de Merz in staat.
Hoe groter hoe beter?
Waarom zijn telescopen toch altijd zo groot? Dat
heeft twee redenen. Allereerst kun je met een grote
telescoop meer licht opvangen. Hoe meer licht je
opvangt en bundelt op een fotocamera, hoe meer
sterren en nevels je kan zien. Daarnaast is er ook nog
zoiets als scherpte. Hoe groter de diameter van de
telescoop, hoe beter je twee sterren op vele lichtjaren
afstand kan zien als losse lichtpuntjes. Met een kleinere telescoop zou dat al snel 1 stipje worden.
Met een simpel gedachtenexperiment is dit goed
te begrijpen. Stel je een telescoopspiegel voor van
2 meter in doorsnede. Daarin boor je zes gaten van
25 centimeter. Je kan daardoor niet meer dezelfde
hoeveelheid licht opvangen omdat je een deel van
het oppervlakte mist. Maar als je nu een foto maakt
dan is die wel nét zo scherp (de doorsnede van de
spiegel is immers niet veranderd), alleen moet de
foto langer belicht worden om dezelfde hoeveelheid
licht op de foto te krijgen als bij een spiegel zonder
gaten.
10 Sonnenwijzer – 2013/2
De
vertragingslijn van de
Very Large Telescope. Het
Nederlandse karretje op de
rails kan van 60 meter lengte
met een nauwkeurigheid van
0,00001 millimeter bewegen.
Dat is veel minder dan de
dikte van een menselijk
haar! (Foto: ESO/
Dutch Space)
Wat onderzoekt Mars-wetenschapper Maarten Kleinhans?
De Very Large
Telescope op de
bergtop Cerro Paranal
in Chili. Het licht van de
vier telescopen kan met
de vertragingslijn worden
gecombineerd om zo nog
scherpere beelden te
maken. (Foto: ESO/
H.H.Heyer)
Very Large Telescope
Dit principe wordt ook gebruikt bij de Very Large
Telescope (VLT) in de Chilleense Atacama woestijn.
Hier staan vier 8-meter telescopen netjes op een
rijtje. Wanneer het licht dat de telescopen opvangen
gecombineerd wordt, kunnen sterrenkundigen foto’s
maken die de scherpte hebben van een 100-meter
telescoop. Maar hoe combineer je het licht van 4
telescopen? Nederland staat bekend om de goede
sterrenkundige instrumenten die we kunnen bouwen, een traditie die ook al op Sonnenborgh begon.
Voor de VLT bouwde het Nederlandse bedrijf Dutch
Space een speciaal apparaat (een ‘vertragingslijn’)
waarmee sterrenkundigen het licht van de vier grote
VLT-telescopen en een aantal kleinere kunnen combineren om zo ongekend scherpe beelden van het
heelal te maken.
De Merz-telescoop,
hier in 1953 met
sterrenkundige en ouddirecteur van Sonnenborgh
Kees de Jager, was ooit
een van de grootste
lenzentelescopen ter
wereld.
Maarten Kleinhans
Nieuwe
tentoon­stelling:
Spoorzoeken op Mars
Op 17 oktober opende in Sonnenborgh de nieuwe
tentoonstelling Spoorzoeken op Mars. Deze speurtocht naar leven op Mars kwam tot stand in samenwerking met Mars-onderzoekers van de Universiteit
Utrecht, Inge Loes ten Kate en Maarten Kleinhans.
Hoe levensvatbaar is Mars? In 2012 landde de onderzoeksrobot Curiosity na een reis van 567 miljoen
kilometer op Mars. Het Marswagentje is op zoek naar
tekens van leven.
Wat is er nodig voor het ontstaan van leven in de
ruimte? Wat zijn de verschillen tussen aarde en Mars?
Wat onderzoeken onze Mars-wetenschappers van de
Universiteit Utrecht precies? Je ontdekt het in Spoorzoeken op Mars. Plus: bewonder een écht stukje Mars
van heel dichtbij!
Eén van de voorwaarden voor
leven is water. Mars-onderzoeker Maarten Kleinhans
richt zich in zijn onderzoek
op water en zand. Wanneer
was er water op Mars en
hoe kun je dat zien aan
de zandvormen op Mars?
Een kort college van de
onderzoeker zelf.
De oppervlakken van de
planeten aarde en Mars zijn
deels gevormd door stromend
water. Dat water versleepte
zand en grind en vormde daarbij
rivieren, delta’s en puinwaaiers.
Ik onderzoek hoe die vormen precies ontstaan, hoeveel water daarbij nodig was, hoe
lang er stromend water was en wanneer dat was in
de geschiedenis van Mars. Daarbij is een vergelijking
tussen de omstandigheden op aarde en Mars heel
handig. Een groot verschil tussen aarde en Mars is
het gebrek aan planten en mensen. Bovendien heeft
Mars een heel ander klimaat gehad dan de aarde.
Nu is alles stijf bevroren en we moeten zo’n
3,5 miljard jaar terug in de tijd om de grootste overstromingen uit het zonnestelsel te bestuderen.
De sporen daarvan zijn nu nog steeds op Mars te
zien als grote valleien.
Daarna kwam Mars in een langdurige ijstijd terecht, waarbij alleen nog af en toe een beetje water
stroomde. Dat water vormde delta’s en puinwaaiers.
Door naar de verschillen tussen de Aardse en
Martiaanse beddingen te kijken leer ik ook weer
nieuwe dingen over de aarde. Zo zag ik in augustus
2013 op Spitsbergen hoe het kan komen dat de
delta’s op Mars een veel kleiner volume van zand
en grind hebben dan er uit hun bron, de uitgesleten
valleien, moet zijn gekomen. Op Spitsbergen zag ik
namelijk dat een deel van een rots vergaat tot poeder dat niet in de delta, maar op de bodem van de
zee terecht komt.
11
Maarten Kleinhans laat tijdens de opening van
Spoorzoeken op Mars m.b.v. zandmonsters zien wat
hij onderzoekt. (Foto’s: Jordi Huisman)
KIDSPAGINA
e
p ro
fje
Voorbereid
waarnemen
Bouw je eigen zonnetelescoop
Als je buiten wilt waarnemen, moet je met een
aantal dingen rekening houden. Hier vind je een
checklist met de belangrijkste punten:
Het is erg gevaarlijk om rechtstreeks naar de zon
te kijken. Je kunt er blind van worden. Sterrenkun­
digen hebben daarom speciale zonnetelescopen
gemaakt waarmee ze langdurig de zon kunnen
bestuderen. Met dit proefje bouw je je eigen zonne­
telescoop. Zo bekijk je de zon ook veilig vanuit je
eigen tuin, dakraam of schoolplein!
Wat heb je nodig?
• kartonnen doos, zoals
een cornflakes-doos
• wit karton of stevig papier
• schaar
• plakband
• speld
• aluminiumfolie
1.
Pak de doos en knip
in de bovenste flap een
raampje van ongeveer 3
centimeter hoog en de
breedte van de doos.
Dit wordt het kijkgat.
2. Lekker weertje?
Waarnemen heeft natuurlijk weinig zin als er slecht
weer voorspeld wordt. Je wilt wel iets kunnen zien.
Tegenwoordig zijn er veel sites, zoals buienradar.
nl, waar je terecht kunt voor actuele informatie en
weersvoorspellingen.
2.
Knip nu een tweede
raampje dat ongeveer
5 centimeter breed is.
Door dit gat valt straks
het zonlicht.
3.
Pak het witte karton
en knip hiervan een
rechthoek die even groot
is als de onderkant van de
doos. Plak het witte karton binnen in de doos
op de bodem.
4.
5.
Maak met een speld
voorzichtig een klein gaatje
in het midden van het aluminiumfolie. Kijk door het kleinere
kijkgat om te controleren of er geen
ander licht de doos in komt dan
het kleine gaatje in het aluminiumfolie (gebruik extra papier
en plakband om eventuele
andere lichtgaatjes dicht
te maken).
Ga nu naar buiten als de
zon schijnt. Ga met je rug naar
de zon staan. Kijk door het onderste kijkgat en richt de doos naar
de grond. Zo kan het zonlicht door
het kleine gaatje in de doos komen.
Het ronde schijfje dat je nu op het
witte papier ziet, is niet zomaar
licht, maar een echt beeld
van de zon!
7.
Tip: je kan experimenteren met de grootte van
het gaatje in het folie. 3
millimeter werkt vaak goed,
maar soms heb je een iets
kleiner gaatje nodig om
een goed scherp beeld
te krijgen.
Bron en foto’s: EU Universe Awareness
Knip vervolgens een
stuk aluminiumfolie van
10 x 15 centimeter. Houd het
folie eerst tegen het licht om
te kijken of er geen gaatjes in
zitten. Plak dan het aluminiumfolie strak over het
grote gat van de
doos.
Allemaal knopjes
en draaidingetjes.
Het is handig als je
weet wat je doet voordat je in het donker
gaat klungelen.
Hoe werkt het?
Je zonnetelescoop werkt
volgens het principe van een
camera obscura. Dit was vroeger
een doos of zelfs een donkere kamer
met niks meer dan een klein gaatje
in de wand. Dit kleine gaatje kon
binnen in de kamer een beeld van
buiten maken. De camera obscura
is daarom belangrijk geweest
voor de ontwikkeling van
de fotocamera en de
fotografie.
JWG?
e
sd
i
t
3. Wat trek je aan?
In de zomer is het ‘s avonds vaak nog lekker warm
en is een trui voldoende. Maar in de winter kan het
ijskoud zijn en is de waarneempret vrij snel over als
je een tijdje stil achter je telescoop zit. Kleed je in
verschillende laagjes. Start bijvoorbeeld met thermoondergoed, daarover een coltrui, een warme trui en
eventueel nog een extra fleece vest. Hier overheen
komt pas je winterjas. Vergeet ook zeker je muts en
handschoenen niet!
4. Ken je telescoop
Toen je je telescoop kocht, heb je die natuurlijk
overdag een keertje opgebouwd en gericht op een
kerktoren of een ander hoog gebouw bij je in de
buurt. Zoek ook uit hoe je je telescoop hoger of lager
kan richten en waar alle knopjes voor bedoeld zijn.
Zorg dat je goed weet waar alle knopjes zitten, zodat
je die in het donker op de tast terug kunt vinden.
Deze kidspagina
wordt gemaakt door de
Veel waarneemplezier!
Jongerenwerkgroep voor Sterrenkunde
(JWG). De JWG is een vereniging voor jongeren van 8 tot 21 jaar die geïnteresseerd zijn in
sterrenkunde. De JWG heeft 7 afdelingen in Nederland. De leden van elke afdeling komen regelmatig
bij elkaar om op allerlei manieren aan sterrenkunde te
Ga niet waarnemen
doen, en natuurlijk ook gewoon voor de gezelligheid.
bij dit weer! Je ziet
Alle activiteiten worden georganiseerd door vrijwilligers.
helemaal niks en het is
erg gevaarlijk!
Vier keer per jaar ontvangen de leden van de JWG het
blad Universum, waar dit artikel ook uit komt. Dit blad
staat boordevol sterrenkundige nieuwtjes, begrijpelijke
artikelen, sterrenkaarten, en aankondigingen voor
activiteiten.
W
a
6.
12 Sonnenwijzer – 2013/2
Het zware
leven van een
waarnemer…
1. Waar kijk je?
Omdat Nederland zo dichtbevolkt is, is er bijna overal
een hoop storende lichtvervuiling. Om minder heldere objecten, zoals sterrenstelsels en nevels, te kunnen
waarnemen is een donkere locatie de belangrijkste
voorwaarde. Zo’n plek is meestal het makkelijkst te
vinden buiten de Randstad en op het platteland.
Voor meer informatie over de JWG ga je
naar www.sterrenkunde.nl/jwg
13
vrienden
Unieke museale objecten dankzij
de Vrienden van Sonnenborgh
Beate van Dongen
Stichting Vrienden van Sonnenborgh
De Vrienden van Sonnenborgh helpen
Sonnenborgh. Dit doen we om bijzondere projecten
en activiteiten mogelijk te maken die niet met de
reguliere financiering gerealiseerd kunnen worden.
Een mooi voorbeeld is het opblaasbare planetarium
dat sinds 2013 gebruikt wordt voor schoolbezoeken
en tijdens evenementen. Dankzij dit planetarium kunnen bezoekers overdag, als de zon schijnt en de sterren niet zichtbaar zijn, toch de hemel ontdekken. Het
planetarium maakt het voor Sonnenborgh mogelijk
om kinderen en volwassen bezoekers op spectaculaire wijze bekend te maken met de ruimte.
Het oudste dat je ooit zult aanraken
Daarnaast hebben de Vrienden in 2010 de aankoop van een meteoriet mogelijk gemaakt, die tegenwoordig op zijn sokkel voor de collegezaal staat.
Het is een indrukwekkend fragment van de meteoriet
die op Campo del Cielo in Argentinië is ingeslagen
en met z’n 4,5 miljard jaar het oudste is dat je ooit op
aarde zult aanraken.
Dankzij de Vrienden zijn er ook kleinere projecten
gerealiseerd. Zo draait er in het bastion de video
‘Mannen van Sonnenborgh’, een kijk op de verschillende functies die Sonnenborgh in het verleden had.
En werd de Startable aangeschaft: een interactieve
tafel waarmee je het zonnestelsel kunnen ontdekken. Waar mogelijk blijven de Vrienden Sonnenborgh
helpen om zo de sterren en de ruimte een stukje
dichterbij te brengen.
Stichting Vrienden van Sonnenborgh
Draagt u Sonnenborgh – museum & sterrenwacht
een warm hart toe? Word dan lid van de Stichting
Vrienden van Sonnenborgh! Door vriend te worden
levert u direct een bijdrage aan de realisatie
van tentoonstellingen, educatieve projecten,
conservering en uitbreiding van de collectie.
Bedrijfsvrienden
Bedrijfsvrienden steunen Sonnenborgh met een
financiële bijdrage die varieert van € 250,- tot
€ 1.000,- per jaar. Naast de voordelen die u als vriend
heeft kunt u als bedrijfsvriend bovendien rekenen op
een speciaal arrangement voor het gebruik van de
fenomenale locatie inclusief de binnenplaats uit de
16e eeuw, naamsvermelding bij de ingang van het
museum en een uitnodiging om aanwezig te zijn bij
de uitreiking van de Sonnenborgh prijs, De Utrechtse
Ster.
Belastingvrij schenken
Sonnenborgh – museum & sterrenwacht is
aangemerkt als culturele Algemeen Nut Beogende
Instelling. Dat betekent dat uw giften aftrekbaar zijn
van de belasting.
De Utrechtse Ster
De vriendenstichting organiseert om het jaar
samen met de Kvk en de Universiteit Utrecht de
Utrechtse Ster. Een stimuleringsprijs voor bijzondere
initiatieven op het snijvlak van wetenschap en
bedrijfsleven.
• Catering Oud London B.V.
• Copijn Boomspecialisten BV
• Hermans & Schuttevaer
Notarissen N.V.
• J&B Conseil Utrecht
Vrienden
Als vriend ondersteunt u Sonnenborgh en geniet
u zelf van een aantal aantrekkelijke voordelen.
Al voor € 35,- per jaar ontvangt u:
• Het gehele jaar vrij entree
• Twee keer per jaar het blad Sonnenwijzer
Onderwijsvrienden
Onderwijsvrienden steunen heel doelgericht
de kernactiviteit van Sonnenborgh: educatie.
Met een bijdrage van €1000,- per jaar helpt u
bij de ontwikkeling van onderwijsactiviteiten en
lesprogramma’s, het opleiden van educatieve
begeleiders etc. U krijgt hiervoor naamsvermelding
en wordt uiteraard op de hoogte gehouden van de
besteding van het geld.
Bedrijfsvrienden van Sonnenborgh
• Jurriëns Exploitatiemaatschappij
B.V.
• Kamer van Koophandel
Midden-Nederland
• Lauteslager Makelaars Utrecht
• Naked Architecture B.V.
• Rabobank Utrecht en omstreken
• St. Elise Mathildefonds
In oktober treedt Peter
Ruys terug uit het Bestuur van
de Vrienden van Sonnenborgh. Als lid
van het bestuur en als penningmeester
heeft Peter veel betekend voor de Vrienden
en voor Sonnenborgh. Onverminderd actief om
vrienden te werven om er vervolgens nauwlettend
op toe te zien dat de gelden ook goed besteed
werden bij Sonnenborgh. Gelukkig wordt Peter
opgevolgd door mr. Falco Houwer, werkzaam
bij ‘Bruggink en Van der Velden, advocaten en
belastingadviseurs’. Hem heten wij van harte
welkom en Peter danken we zeer voor zijn
toewijding, vasthoudendheid en humor.
Erik Kerpen, voorzitter Vriendenbestuur
Bas Nugteren, directeur
Sonnenborgh
Word
ook vriend,
bedrijfsvriend of
onderwijsvriend!
www.sonnenborgh.nl
15
Samenwerken
en kennis delen
Op financieel
gebied én op
andere vlakken
Informatie en kennis toegangelijk maken
Rabobank verbindt mensen en deelt haar financiële kennis. Ook ondersteunt ze
organisaties die op andere vlakken kennis delen, zoals Sonnenborgh - museum &
sterrenwacht. Zo versterken we elkaar en komen we samen verder.
www.rabobank.nl/utrecht
Samen sterker. Dat is het idee van coöperatief bankieren.