2013/1 € 1,50 Groeten van Mars INHOUD 3 Kei-leuke avond! 4 Dagje uit 6 Leven op Mars? 8 Komeet ISON, top of flop 9 Rovermissies naar Mars 10Maanwijzer 12Kidspagina 14 Vriendenpagina & C.H. Wind Fonds Colofon De Sonnenwijzer verschijnt twee keer per jaar en is een uitgave van de Stichting Vrienden van Sonnenborgh in nauwe samenwerking met Sonnenborgh-museum & sterrenwacht. Redactie Peter Eillebrecht, Sabine Fuks, Bas Nugteren, Jasper Pothoven,Marga Trienekens, Jacco Vink, Sebastiaan de Vet en Robert Wielinga. Met bijdragen van Trevor Jansen, José Jansen, Dimitri Jansen, Youri Jansen, Inge Loes ten Kate en Wouter Poos. Beeld Sonnenborgh – museum & sterrenwacht, NASA, ESA, Don Davis, Timo van der Horst en René Verjans . Ontwerp DeVrijerVanDongen Druk Veldhuis Media BV, Raalte Oplage 4.000 exemplaren SONNENBORGH museum & sterrenwacht Zonnenburg 2, 3512 NL Utrecht T (030) 820 1420 www.sonnenborgh.nl [email protected] Openingstijden: Dinsdag t/m vrijdag: 11.00 - 17.00 uur Zondag: 13.00 - 17.00 uur VOORWOORD Sonnenborgh staat niet stil Sonnenborgh - museum & sterrenwacht is in beweging. In het najaar worden twee nieuwe tentoonstellingen geopend. Een tentoon­stelling over de ontsluiting van de koepels en een tentoonstelling over het actuele onderzoek op Mars. Wetenschappers van de Universiteit Utrecht zijn nauw betrokken bij deze missie en onderzoeken of er leven op Mars mogelijk is geweest. In dit nummer van de Sonnenwijzer wordt alvast vooruit gekeken op deze tentoonstelling. Het planetarium, wat Sonnenborgh door steun van de Vrienden en fondsen in 2012 heeft aangeschaft, wordt steeds meer ingezet. Voor bijzondere gelegenheden, evenementen of lesprogramma’s. Zo zal het ook op regelmatige basis te zien zijn op de grote NASA-tentoonstelling. Deze tentoonstelling wordt vanaf 13 juni in de Jaarbeurs Utrecht georganiseerd met als titel: A Human Adventure. Een tentoonstelling waar Sonnenborgh actief aan bijdraagt. En zo zijn er meer activiteiten. Ik verwijs graag naar onze website www.sonnenborgh.nl. Sonnenborgh is zeer vereerd dat vorig jaar een fonds op naam werd aangeboden, het C.H.Wind Fonds. Ingesteld om belangstelling voor weer- en klimaatonderzoek te bevorderen en ter nagedachtenis van de oud-directeur van het KNMI, professor C.H.Wind. Voor Sonnenborgh een welkome ondersteuning voor activiteiten, want Sonnenborgh kan niets organiseren of presenteren zonder de actieve inzet van vrijwilligers en de financiële steun van vrienden, sponsors en bedrijven. En omdat Sonnenborgh ambities heeft, zijn we een sponsorcampagne gestart met als doel de tentoonstellingen en presentaties te vernieuwen. Hierbij worden we ondersteund door een Comité van Aanbeveling bestaande uit Claudia de Breij (Utrechtse cabaretière), Ed van de Heuvel (Astronoom), Gerard ’t Hooft (Utrechtse Nobelprijswinnaar), André Kuipers (Astronaut), Roel Robbertsen (Commissaris van de Koning, Utrecht) en Govert Schilling (Wetenschapsjournalist). Kortom, Sonnenborgh is in beweging. TERUGBLIK ‘Kei’-leuke avond! Robert Wielinga Planetoide 2012 DA14, een 45 meter grote kei van 130 duizend ton, scheerde op 15 februari op korte afstand langs onze planeet. Speciaal voor deze bijzondere gelegenheid opende Sonnenborgh haar deuren, of beter gezegd haar koepels. Want deze enorme kei zou met onze kijkers in de avonduren van 15 februari ook vanuit Nederland te volgen zijn. Een kei van bijna 50 meter kun je maar beter niet op je dak krijgen! Gelukkig passeerde 2012 DA14 op 28.000 km van de aarde. Dat lijkt een hele afstand, maar astronomisch gezien was er sprake van een ‘narrow escape’. En wat de gevolgen kunnen zijn van de inslag van een forse meteoriet ontdekten de inwoners van de Russiche stad Tsjeljabinsk, geheel toevallig op diezelfde dag! Een meteoriet met een geschatte diameter van 17 meter en een massa van 10 duizend ton snelde met bijna 65 duizend km per uur op de aarde af. Door de enorme drukgolf die ontstond bij het binnendringen in de atmosfeer ontplofte de meteoriet. Die klap veroorzaakte enorme schade en ruim duizend gewonden. Het weer zat op 15 februari niet mee, dus de kei liet zich niet zien. Maar voor de bezoekers was er genoeg te doen: er was een ingelaste lezing over de Russiche inslag en in het planetarium zagen zij toch een heldere sterrenhemel. Een tiental vrijwilligers voorzagen de bezoekers van deskundig commentaar. Zo werd het, met ruim 70 bezoekers, een kei-leuke avond op Sonnenborgh. Bas Nugteren Directeur Sonnenborgh – museum & sterrenwacht 2 Sonnenwijzer – 2013/1 Sonnenborgh – museum & sterrenwacht wordt structureel ondersteund door de Universiteit Utrecht en de gemeente Utrecht. 3 Coverfoto Bron: NASA DAGJE UIT Wat is er te doen op Sonnenborgh? er e ov mati n r o f n e ri Mee tiviteiten ures: ed ac c o r .nl eldp orgh aanm onnenb .s www Planetarium Cursussen over sterrenkunde Sterren kijken voor kids Niemand vroeg naar bed! Speciaal voor kinderen van 6 tot 12 jaar en hun ouders is er elke zaterdagavond een sterrenkijkavond. Neem bij helder weer een kijkje door de telescopen van Sonnenborgh en ontdek van alles over de maan, planeten en sterren tijdens proefjes en activiteiten. Maak een eigen krater, zet zelf een sterrenbeeld aan de hemel of knutsel een sterrenklok. Vrijdagavond vanaf 20 september 2013 20.00 – 21.30 uur. NASA A Human Adventure Een tentoonstelling over de ruimtevaart in de Jaarbeurs Utrecht. Elke eerste week van de maand planetariumvoorstellingen op de NASA tentoonstelling. Met een entreekaart van Sonnenborgh krijg je korting op de NASA tentoonstelling. Meer informatie: www.sonnenborgh.nl. Open Monumentendag UW NIE 14-15 september 2013 4 Sonnenwijzer – 2013/1 Ontdek tijdens de lezing alles over onze buurtster, het onderzoek op Sonnenborgh en de geheimen van het zonlicht. Sterrenkijkavonden Vanaf 13 juni 2013 Met als thema Macht & Pracht opent Sonnenborgh op zaterdag 14 september haar monumentale deuren. Elke zondag zon op Sonnenborgh Meer weten over het heelal? Elk voorjaar en elk najaar zijn er cursussen sterrenkunde op Sonnenborgh. Elke zaterdagavond vanaf 5 oktober 2013 19.30 – 21.00 uur. Vergeet niet te reserveren De kijkavonden zijn druk bezocht en beperkt toegankelijk. Reserveer een plek via de website. Sonnenborgh heeft sinds kort een eigen planetarium. Kom overdag genieten van een heldere sterrenhemel in het digitale planetarium. Voorstellingen voor jong en oud in alle vakanties. Meer informatie over het planetarium, de voorstellingen en de aanmeldprocedure via de website. Tentoonstelling Koepels In het najaar Een tentoonstelling over de geschiedenis van de koepels. Met eigen ogen gasnevels, planeten en het maan­ oppervlak van dichtbij zien? Op de sterrenkijkavonden van Sonnenborgh zie je meer. Tijdens de sterrenkijkavonden staat het heelal centraal. Ook met bewolkt weer biedt Sonnenborgh een interessant programma aan met een lezing en een rondleiding. Oktober Kennismaand Alles staat deze maand in het teken van de kennis. Vergeet niet te reserveren De kijkavonden zijn druk bezocht en beperkt toegankelijk. Reserveer een plek via de website. Tentoonstelling: Op zoek naar leven op Mars NIEUW In het najaar Een wisseltentoonstelling over de speurtocht naar leven op Mars. Ontdek zelf of Mars levensvatbaar is door het weer van de Rode Planeet te bestuderen. De tentoonstelling is tot stand gekomen in samenwerking met wetenschappers van de Universiteit Utrecht. 5 SCIENCE ACHTER SONNENBORGH Leven op Mars? Op 6 augustus 2012 landde de Curiosity op Mars. De Curiosity onderzoekt of Mars ooit leefbaar was en of er organische materiaal aanwezig is. Dr. Ir. Inge Loes ten Kate is intensief betrokken bij deze missie en werkt mee aan de nieuwe tentoonstelling over Mars op Sonnenborgh – museum & sterrenwacht. De planeet Mars staat de laatste jaren erg in de belangstelling. NASA Mars Rover Curiosity stuurt dagelijks beelden en gegevens naar de aarde. Op 23 april j.l. gaf Inge Loes ten Kate een lezing op Sonnenborgh met als titel: Mars door de ogen van Curiosity. Voorafgaand aan deze lezing mochten Youri en Dimitri Jansen, van de basisischool Wereldwijs uit Bilthoven, vragen stellen aan Inge Loes ten Kate. Ze zijn 10 jaar, erg nieuwsgierig en dol op sterren en planeten. En wilden alles weten over de landing van de Curiosity op Mars. Hoe was de landing van de Curiosity. Was je zenuwachtig? Ja, ik was heel zenuwachtig, hoewel ik optimistisch van aard ben. Ik ging er van uit dat het allemaal goed zou gaan. Dat is niet logisch, want er zijn meer missie’s naar Mars mislukt dan gelukt. De signalen van Mars komen met een vertraging van een kwar­ tier. Dus je bent erg zenuwachtig, terwijl de Curiosity eigenlijk al geland was. Ja, ik vond het heel erg spannend. Wat is het rijdende laboratorium Curiosity? Het karretje heet Curiosity. Er zijn verschillende namen voor het karretje. In het Engels heet het kar­ retje Rover en wij spreken vaak over het rijdende la­ boratorium. Waarom ze het een rijdend laboratorium noemen? Aan de Curiosity zitten armen vast en daar schept hij zand mee en analyseert het in zijn buik. Dus een rijdend laboratorium. Op aarde neem je monsters en die worden in het laboratorium geana­ lyseerd. Hier zit het laboratorium in het wagentje. 6 Sonnenwijzer – 2013/1 Wat betekent Curiosity? Nieuwsgierigheid. Een naam die goed bij hem past. Wat zit er in de Curiosity? Er is niet veel ruimte in de Curiosity. Dus de instru­ menten, die voor het onderzoek nodig zijn, zijn zo klein mogelijk gemaakt. Het moet heel licht zijn, omdat je zware dingen niet kunt lanceren vanaf de aarde. Dus je moet goed nadenken wat je wilt onder­ zoeken met de kleine instrumenten. De technologie op aarde gaat zo snel dat veel apparaten op Mars al verouderd zijn. Maar je kunt niet wachten op alle Leuks links over de Curiosity: http://mars.jpl. nasa.gov/msl/ Link naar een artikel in het Nederlands over SAM: http://www.ingeloes. com/pers/2013-01-NVRRuimtevaart-SAM.pdf Hij werd dus aan touwen vastgehouden, zodat het rustig kon landen. Sturen ze in de toekomst nog meerdere karretjes naar Mars? Waarschijnlijk in 2016. Dat is een wel een karretje dat alleen landt en niet kan rijden. Daarna stuurt ESA een karretje in 2018 en in 2020 stuurt NASA weer een karretje. We gaan dus nog wel even door. nieuwe ontwikkelingen. Op een gegeven moment moet je beslissen, we gaan het onderzoek uitvoeren met de technologie van nu. Wat voor onderzoek doet Curiosity op Mars? De Curiosity verzamelt gegevens over Mars met als doel om uit te zoeken of er leven op Mars mogelijk is geweest. Hij kijkt naar het weer, wat voor temperatuur het is, waar de stenen uit bestaan, of er ooit water is geweest en wat voor waterstoffen er in de lucht zitten. Daarbij gaat het nu niet om de hele planeet Mars, maar specifiek om de plek waar Curiosity geland is. Enkele maanden geleden was er een persconferen­ tie en werden de resultaten van dat moment gepre­ senteerd. Ze toonden aan dat de omstandigheden op Mars zo gunstig waren dat er waarschijnlijk leven op mogelijk was. Kunnen de karretjes zien en voelen? En kan hij ook ruiken en horen? Het is hoe je het bekijkt. Maar eigenlijk wel. Ik werk met het instrument SAM. Dat staat voor Sample Analysis at Mars. SAM kan door twee gaten de lucht inademen en analyseren en hij neemt grondmon­ sters. SAM kan dus ‘ruiken’. Het werkt net als je neus. Maar geluid horen, dat kan hij niet. Van welk materiaal is de Curiosity? De Curiosity is gemaakt van heel veel verschillen­ de materialen. Zoals van titanium, dat is heel licht metaal. Sommige materialen zijn van plastic. Het materiaal moet licht en sterk zijn. Blog van Inge Loes ten Kate op de NOS website: http://weblogs.nos.nl/ binnenlandredactie/ category/curiosityop-mars/ Op welke brandstof rijdt de Curiosity? Curiosity rijdt op radioactief materiaal (plutonium). Dat is voor mens en dier gevaarlijk en wordt op aarde niet als brandstof voor vervoermiddelen gebruikt. Kan de brandstof opraken? Ja, het plutonium kan opraken. Dan meldt de Curiosity zich niet meer. De Curiosity is dan verlaten en blijft alleen achter op Mars. Doet me denken aan een zielig stripje van Spirit. Die zegt: “Hallo aarde, is daar iemand? Daar moet je van huilen”. (zie pag. 8) Hoe wordt het plutonium naar de Curiosity gebracht? Plutonium zit in het karretje. Als je een foto ziet van de Rover, dan zie je aan de achterkant een staart met halve schalen. Daar zit het plutonium in. Pluto­ nium is meegenomen van de aarde. Als er iets mis gaat met de lancering kan dat heel gevaarlijk zijn. Voor mensen is het kankerverwekkend. Dus bij de lancering moet je heel erg goed opletten, dat er geen plutonium op de aarde achter blijft. Hoeveel weegt de Curiosity en hoe groot is de Curiosity? Hij weegt 1.899 kilo en is zo groot als een MINI Cooper. Een kleine auto. Curiosity is wel kwetsbaar. Als je de Curiosity laat stuiteren is het meteen kapot. Dus bij de landing moet je daar wel rekening mee houden. Op zoek naar leven op Mars In het najaar is er een nieuwe wisseltentoonstelling over de speurtocht naar leven op Mars. Ontdek zelf of Mars levensvatbaar is door het weer van de Rode Planeet te bestuderen. Vergelijk de prachtige foto’s van de planeet met onze eigen aarde en misschien ontdek je wel waar ooit water heeft gestroomd. Foto’s van de Curiosity: Filmpjes van de landing (NASA): http://www.youtube. com/watch?feature=player_ embedded&v=RyBffhiOuVU#! http://www.youtube.com/ watch?feature=player_ embedded&v=fJgeoHBQpFQ http://mars.jpl.nasa.gov/ msl/multimedia/raw/ http://mars.jpl.nasa. gov/msl/multimedia/ images/ Is de Curiosity herbruikbaar? Nee, hij is ontworpen voor twee jaar. Dus tot au­ gustus 2014. Daarna kan hij nog wel een tijdje door tot dat het plutonium op is. Dan heeft het apparaat geen energie meer. We kunnen de spullen die we naar Mars sturen niet terughalen. Dus dat blijft daar. Het wordt dus wel druk op Mars. Wat is er nog meer ontdekt dan waterstof? Heel veel. We weten nu precies de temperatuur­ verschillen en de luchtdrukverschillen tussen dag en nacht. Ook is er ontdekt dat de samenstelling van de atmosfeer varieert. In de zomer is de luchtdruk hoger dan in de winter. De samenstelling van de stenen is gemeten. En de hoeveelheid UV straling op Mars is bekend. Op de aarde heb je de ozonlaag die ons beschermt, op Mars is er geen ozonlaag. Als je daar bent zou je helemaal verbranden. Zijn er live beelden van de Curiosity? En waar zijn die te zien? Er zijn geen live beelden, want er is een kwartier vertraging. Verder filmt Curiosity niet, maar maakt alleen foto’s. Alle foto’s die gemaakt worden, worden direct online gezet. Van het begin van de missie tot nu kun je de foto’s bekijken. Via deze link: http://mars.jpl.nasa.gov/msl/. Foto’s en data kunnen twee keer op een dag naar de aarde gestuurd worden via satellieten die al op Mars zijn en ook nog gedurende een paar keer direct. Van de beelden kunnen wel filmpjes gemaakt worden. Zoals ook bij de landing is gebeurd. Is er leven op Mars? Ik weet het niet. Voorlopig is er geen leven op Mars ontdekt. Door de nieuwe ontdekkingen zou het wel mogelijk kunnen zijn. Maar het blijft speculeren. Mensen hopen daar wel op. 7 Boven: Na het interview laat Inge Loes ten Kate een bol van Mars zien waar de Curiosity geland is. ACTUEEL actueel Komeet ISON, top of flop? Rovermissies naar Mars Robert Wielinga Een ‘verse’ komeet is onderweg om op 28 november 2013 de zon te ronden op een afstand van slechts 1,2 miljoen kilometer. De komeet komt dan vlak bij de zon en beweegt er om heen om daarna weer terug te gaan. Komeet ISON wordt al ‘ de komeet van de eeuw’ genoemd. Als in de buurt van de zon het verse ijs van deze komeet smelt zou hij wel eens zo helder kunnen worden als de Volle Maan. Ook in Nederland kunnen we de komeet zien vanaf eind november. De grote vraag blijft: wordt het top of wordt het een flop? Kometen zijn kilometers grote klompen van ijs en gruis. Sterrenkundigen spreken van een vuile sneeuwbal. De meeste kometen komen uit de Oort-wolk, een enorme voorraad ijsklompen op zeer grote afstand van de zon en de planeten. Sommige kometen worden door de zwaartekracht van de zon en de planeten ingevangen en blijven daarna in banen om de zon draaien, net als de planeten. In de buurt van de zon begint het ijs van een komeet te smelten en om de ijsklomp ontstaat een grote wolk van gas vermengd met fijn gruis. Hoe meer gas en stof hoe beter we de komeet kunnen zien. Nog dichter bij de zon krijgt een komeet een staart: het gas en stof van de komeetwolk wordt weg­ geblazen door de zonnewind. Zo’n komeetstaart is dus altijd van de zon af gericht. Door: Wouter Poos Originele artikel in Universum 3-2012 (verenigingsblad van de JWG) André Kuipers op Sonnenborgh! Op zaterdag 18 mei gaf André Kuipers in het prachtige oude bastion van Sonnenborgh een bijzondere lezing over zijn onderzoek in de ruimte. Het Platform Lichthinder had de bijeenkomst in Sonnenborgh georganiseerd. Tijdens de bijeenkomst vertelde André Kuipers uitgebreid over zijn belevenissen aan boord van het internationale ruimtestation ISS. Speciale aandacht was er voor de foto’s die hij maakte in het kader van het onderzoek naar lichthinder. Stripje van SPIRIT Zie artikel Leven op Mars. Mars is ongeveer acht keer zo klein als de aarde en het oppervlak is ongeveer vier keer zo klein. Ondanks zijn relatief kleine oppervlak is Mars nog steeds een planeet en planeten zijn gewoon groot. Het is nu bijna 10 jaar geleden dat de ruimtesondes Spirit en Opportunity geland zijn op Mars. Van deze twee ruimtesondes werkt de Opportunity nog steeds. In al die tijd heeft de Spirit bijna 8 km en de Opportunity meer dan 35 km afgelegd. In september 2012 landde Curiosity op Mars, die als de opvolger gezien kan worden van Spirit en Opportunity. Vergeleken met het oppervlak van een hele planeet is de afstand die een Marsrover aflegt niet zo veel. Als we Mars echt goed willen gaan verkennen Voor komeet ISON is het pas de eerste keer dat hij langs de zon komt en daarom kan hij heel erg helder worden. In april van dit jaar was de komeet, ondanks zijn grote afstand, al goed te zien met de Hubble ruimtetelescoop. Hoe spectaculair de komeet wordt is moeilijk te voorspellen. Het is maar de vraag of de komeet de passage langs de zon overleeft. Als dat gebeurt, dan kan het eind november en begin december een prachtige verschijning aan de avondhemel worden. Uiteraard kun je hem dan ook op Sonnenborgh met eigen ogen komen bekijken. 8 Sonnenwijzer – 2013/1 Mars is de vierde planeet van ons zonnestelsel en staat ongeveer 50 miljoen km verder van de zon dan de aarde. Omdat Mars zo veel verder staat, is het een stuk kouder. Af en toe wordt het er overdag 20 graden Celsius, maar meestal komt de temperatuur niet boven het vriespunt uit. De atmosfeer van Mars is ook nog eens heel dun (6 mbar) vergeleken met de atmosfeer van de aarde (1000 mbar). Op aarde wordt het ‘s nachts niet heel veel kouder dan overdag, omdat onze atmosfeer als een soort deken werkt. Mars heeft niet zo’n atmosfeer dus daar kan het ’s nachts zo’n 100 graden kouder zijn dan overdag. en al z’n geheimen willen doorgronden zullen we er ooit een keertje zelf heen moeten. Mensen kunnen nou eenmaal veel sneller een groter oppervlak belopen en onderzoeken dan een karretje dat kan. Overigens is dat op Mars wel minder gemakkelijk dan op aarde. Door de lage druk en temperatuur moet je altijd een ruimtepak aan hebben als je buiten bent. Zo’n pak geeft af en toe best wel problemen. Zo konden de astronauten, die op de Maan zijn geland niet eens bukken in hun ruimtepak. Naar Mars vliegen is natuurlijk makkelijker gezegd dan gedaan. Alleen de reis naar Mars zou al meer dan een half jaar duren. Vervolgens zouden de Marsreizigers op het oppervlak van Mars moeten overleven. Elke kilo die je meeneemt kost heel veel geld, dus de habitat (de leefomgeving) waar je in zou leven moet zo licht en dus zo klein mogelijk zijn. Bovendien zou het natuurlijk reuze vervelend zijn als mensen naar Mars zouden reizen en er daar pas achter komen dat het niet te doen is om 500 dagen (heen- en terugreis) op een kluitje te zitten met een groep mensen. Dan zou je zo’n dure reis voor niks hebben gemaakt. Om die reden zijn er een aantal zogeheten ‘analoge Marsmissies’ op aarde uitgevoerd. Mensen doen hierbij alsof ze op weg zijn naar Mars om zo te onderzoeken wat voor invloed zoiets op je heeft. 9 Linksboven: foto gemaakt door de Hubble ruimtetelescoop Onder: De Mars Science Laboratory (Curiosity) in aanbouw. Let op de mannetjes die er naast bezig zijn. Bron: NASA/JPL-Caltech Boven: Beeld gemaakt door de computer van de Mars Exploration Rovers (Spirit en Opportunity) op Mars. Bron: Maas Digital LLC for Cornell University and NASA/JPL KIDSPAGINA Bouw je eigen Maanwijzer zon Eerste Kwartier Volle Maan Laatste Kwartier Jun Jul Aug Sep Okt Nov Dec 8 8 6 5 5 3 3 16 16 14 12 12 10 9 23 22 21 19 19 17 17 30 29 28 27 27 25 25 zuid west Maan-Wijzer Hoe werkt het? Op de Maanwijzer zijn drie windrichtingen aangegeven. 10 Sonnenwijzer – 2013/1 Oost: daar komen zon en maan op (ongeveer) Zuid: daar staan zon en maan het hoogst West: daar gaan zon en maan onder (ongeveer) De blauwe schijf met de maanstanden moet je met de wijzers van de klok meedraaien. Je ziet dan de zon en maan opkomen en ondergaan. Waar je de maan kunt vinden kun je zien als je weet waar die staat ten opzichte van de zon. nieuwe maan laatste kwartier oost Nieuwe Maan eerste kwartier Als je een hele mooie en stevige Maanwijzer wilt maken, kopieer dan de bouwtekening op stevig papier. Of maak een afdruk van de digitale versie van deze Sonnenwijzer, via www. sonnenborgh.nl. Als je kunt lamineren wordt het nog mooier en steviger. Knip de twee delen uit en maak ze aan elkaar vast met een splitpen. 2013 volle maan Waar staat de maan vandaag en wanneer kun je hem zien? Met deze zelfbouw Maanwijzer kun je dat zelf ontdekken. Zoek in de tabel op welke maanstand het is. Voor andere data kun je het meestal in een agenda vinden of op de website van Sonnenborgh: www.sonnenborgh.nl, via ‘de hemel vandaag’. Bijvoorbeeld: als de zon opkomt (oost) gaat de Volle Maan onder (west). Of als de maanfase Laatse Kwartier is dan staat de maan bij zonsopkomst in het zuiden. Je moet de zon dus zo draaien dat hij op de goede plek staat (ochtend, middag, avond, nacht). Dan zie je waar de maan te zien is (of niet, als hij nog onder de horizon staat!). 11 KIDSPAGINA Wat is de JWG? … T I U N E T E O R G De kid zijn ge spagina’s maakt Jonge door d renwe e rkgroe Sterren p voor kunde . Voor m inform e atie ov er de J er WG ga je n www.s aar terrenk unde.n l/jwg De JWG is een vereniging voor jongeren van 8 tot 21 jaar die geïnteresseerd zijn in sterrenkunde. Er zijn 500 JWG-leden in Nederland. De JWG heeft 7 regionale afdelingen. De leden van zo’n afdeling komen regelmatig bij elkaar om op allerlei manieren aan sterrenkunde te doen, en natuurlijk ook gewoon voor de gezelligheid. Alle activiteiten worden georganiseerd door vrijwilligers. Vijfmaal per jaar ontvangen de leden van de JWG het blad Universum. Dit staat boordevol sterrenkundige nieuwtjes, begrijpelijke artikelen, sterrenkaarten, en aankondigingen voor activiteiten. Joris is de mascotte van de JWG. Je zult Joris op verschillende plekken tegenkomen omdat hij net zoveel van sterrenkunde houdt als jij! Zo reist Joris naar andere sterrenstelsels om buitenaardse wezens te bezoeken, gaat hij ‘s nachts op jacht naar de Grote Beer en weet hij heel veel coole sterrenkunde feitjes te vertellen! Wist je dat JWG ook betekent: Joris het Wollige Gevalletje? …mars500! Hoi allemaa l! Jullie raden nooit waar ik nu ben! Het om met behu is me gelukt lp van een ko evoet in te br Mars 500 proj eken in het ect! In dit pr oject leven ze dagen hele s vrijwilligers maal geïsole 520 erd van de bu dus inbrak, ha itenwereld (t ha!). Ze doen ot ik alsof ze op ee Mars zijn. Ho e langer de n missie naar ‘reis’ duurt, ho vertraging in e langer ook hun verbindi de ng met de aa Russische In rde. ESA en he stituut voor Bi t om ed project om te ische Proble kijken of men men doen di t sen er wel te zo lang met gen kunnen elkaar in éé om n ruimteschi helemaal ge p te zij k zou worde n. Als iedere n, zouden w en Mars kunnen e natuurlijk no komen, hoe oit op goed onze ru ook is! Inmid im tevaarttechni dels is de be manning wee ek www.esa.int/ r ‘geland’. Ki SPECIALS/M jk op ars500 voor meer gave fo to’s! Toen ik hier binnensloop gingen ze ne het was om t simuleren ho gewichtloos te zijn, superv e dat Yue Wan et! Had je al g hier het Ku gezien ifjestripboek Maan aan he Ra ke t naar de t lezen is? Groetjes, Jo 12 Sonnenwijzer – 2013/1 ost P.S. Nee hoor , ik loog. Eén van de ‘bem Diego Urbina anningslede , heeft deze n’, foto gephot mezelf erbij oshopt, dus geplakt. Jam ik heb m er, ’t zou wel om echt eens gaaf zijn ge te voelen ho weest e het is om ge wichtloos te zijn! Lid worden van de JWG/Tijdschrift Universum kost € 24 per jaar. Extra leden uit hetzelfde gezin (geen extra Universum) betalen € 11, en wie na de zomer lid wordt betaalt voor het lidmaatschap tot en met december € 16. Een aanvullend abonnement op het tijdschrift Zenit kost € 47,75 extra. Astronautenpraat Lid worden kan via www.sterrenkunde.nl/jwg/ lidmaatschap puz zel Hier zie je een uitspraak die een bekende astronaut heeft gedaan tijdens zijn tijd in de ruimte. Maar door het gebrek aan zwaartekracht zijn de letters gaan zweven en toen ze op aarde terug kwamen zijn ze spontaan recht naar beneden gevallen. Kun jij ze weer op de goede hoogte terugzetten en de originele zin tevoorschijn krijgen? K H K E EL S P E É N U I J R ANDR L T B NI J F T LEUETEMETPEES De JWG Zonnenburg 2 3512 NL Utre cht Nederland 13 actueel vrienden Prof. Dr. C.H. Wind Fonds voor kennis­making met weer- en klimaatkunde Het was een heugelijke dag. Op 19 april 2012 kreeg de Stichting Vrienden van Sonnenborgh een loot erbij in de vorm van een Fonds op Naam. Gesticht door een particuliere begunstiger. Het fonds is opgericht als gedenkteken voor Prof. Dr. Cornelis Harm Wind. Hij was natuurkundige en in zijn korte leven heeft hij belangrijke ontwikkelingen op gang gebracht op het gebied van weer- en klimaatkunde, aardbevingsonderzoek en onderzoek van de zee. Eerder toonde hij het elektromagnetisch karakter van Röntgenstraling aan, en bepaalde door middel van diffractie de golflengte ervan. Prof.dr. C.H. Wind (1867-1911) werd in 1902 benoemd tot hoofddirecteur van het Koninklijk Nederlands Meteorologisch Instituut (KNMI). Na zijn benoeming in 1905 als hoogleraar aan de Universiteit Utrecht in de Mathematische Fysica en Theoretische Mechanica, bleef hij in verschillende functies verbonden aan het KNMI. In 1903 Stichting Vrienden van Sonnenborgh Draagt u Sonnenborgh – museum & sterrenwacht een warm hart toe? Word dan lid van de Stichting Vrienden van Sonnenborgh! Door vriend te worden levert u direct een bijdrage aan de realisatie van tentoonstellingen, educatieve projecten, conservering en uitbreiding van de collectie. Vrienden Als vriend ondersteunt u Sonnenborgh en geniet u zelf van een aantal aantrekkelijke voordelen. Al voor € 35,- per jaar ontvangt u: • Het gehele jaar vrij entree • Twee keer per jaar het blad Sonnenwijzer werd hij op 36-jarige leeftijd benoemd tot lid van de Koninklijke Nederlandse Academie van Wetenschappen. De Stichting Vrienden van Sonnenborgh zijn trots op het C.H. Wind Fonds. Een fonds dat ingesteld is om belangstelling voor weer- en klimaatkunde te bevorderen. En ter nagedachtenis van de oud-directeur van het KNMI, professor C.H. Wind. Bedrijfsvrienden Bedrijfsvrienden steunen Sonnenborgh met een financiële bijdrage die varieert van € 250,- tot € 1.000,- per jaar. Naast de voordelen die u als vriend heeft kunt u als bedrijfsvriend bovendien rekenen op een speciaal arrangement voor het gebruik van de fenomenale locatie inclusief de binnenplaats uit de 16e eeuw, naamsvermelding bij de ingang van het museum en een uitnodiging om aanwezig te zijn bij de uitreiking van de Sonnenborgh prijs, De Utrechtse Ster. Belastingvrij schenken Sonnenborgh – museum & sterrenwacht is aangemerkt als Algemeen Nut Beogende Instelling. Dat betekent dat uw giften aftrekbaar zijn van de belasting. De Utrechtse Ster De vriendenstichting organiseert om het jaar samen met de Kvk en de Universiteit Utrecht de Utrechtse Ster. Een stimuleringsprijs voor bijzondere initiatieven op het snijvlak van wetenschap en bedrijfsleven. Bedrijfsvrienden van Sonnenborgh • Catering Oud London B.V. • Copijn Boomspecialisten BV • Hermans & Schuttevaer Notarissen N.V. • Jurriëns Exploitatiemaatschappij B.V. • Kamer van Koophandel Midden-Nederland • Naked Architecture B.V. • Rabobank Utrecht en omstreken Word ook vriend of bedrijfsvriend! www.sonnenborgh.nl 15 Samenwerken en kennis delen Op financieel gebied én op andere vlakken Informatie en kennis toegangelijk maken Rabobank verbindt mensen en deelt haar financiële kennis. Ook ondersteunt ze organisaties die op andere vlakken belangrijke kennis delen, zoals Sonnenborgh museum & sterrenwacht. Zo versterken we elkaar en komen we samen verder. www.rabobank.nl/utrecht Samen sterker. Dat is het idee van coöperatief bankieren.