Groeten van Mars

2013/1
€ 1,50
Groeten
van Mars
INHOUD
3 Kei-leuke avond!
4 Dagje uit
6 Leven op Mars?
8 Komeet ISON, top of flop
9 Rovermissies naar Mars
10Maanwijzer
12Kidspagina
14 Vriendenpagina &
C.H. Wind Fonds
Colofon
De Sonnenwijzer verschijnt twee keer per jaar
en is een uitgave van de Stichting Vrienden
van Sonnenborgh in nauwe samenwerking met
Sonnenborgh-museum & sterrenwacht.
Redactie Peter Eillebrecht, Sabine Fuks, Bas
Nugteren, Jasper Pothoven,Marga Trienekens,
Jacco Vink, Sebastiaan de Vet en Robert Wielinga.
Met bijdragen van Trevor Jansen, José Jansen,
Dimitri Jansen, Youri Jansen, Inge Loes ten Kate en
Wouter Poos.
Beeld Sonnenborgh – museum & sterrenwacht,
NASA, ESA, Don Davis, Timo van der Horst en
René Verjans .
Ontwerp DeVrijerVanDongen
Druk Veldhuis Media BV, Raalte
Oplage 4.000 exemplaren
SONNENBORGH
museum & sterrenwacht
Zonnenburg 2, 3512 NL Utrecht
T (030) 820 1420
www.sonnenborgh.nl
[email protected]
Openingstijden:
Dinsdag t/m vrijdag: 11.00 - 17.00 uur
Zondag: 13.00 - 17.00 uur
VOORWOORD
Sonnenborgh staat niet stil
Sonnenborgh - museum & sterrenwacht is in
beweging. In het najaar worden twee nieuwe
tentoonstellingen geopend. Een tentoon­stelling
over de ontsluiting van de koepels en een
tentoonstelling over het actuele onderzoek op Mars.
Wetenschappers van de Universiteit Utrecht zijn
nauw betrokken bij deze missie en onderzoeken of
er leven op Mars mogelijk is geweest. In dit nummer
van de Sonnenwijzer wordt alvast vooruit gekeken
op deze tentoonstelling.
Het planetarium, wat Sonnenborgh door
steun van de Vrienden en fondsen in 2012 heeft
aangeschaft, wordt steeds meer ingezet. Voor
bijzondere gelegenheden, evenementen of
lesprogramma’s. Zo zal het ook op regelmatige
basis te zien zijn op de grote NASA-tentoonstelling.
Deze tentoonstelling wordt vanaf 13 juni in de
Jaarbeurs Utrecht georganiseerd met als titel:
A Human Adventure. Een tentoonstelling waar
Sonnenborgh actief aan bijdraagt. En zo zijn er
meer activiteiten. Ik verwijs graag naar onze website
www.sonnenborgh.nl.
Sonnenborgh is zeer vereerd dat vorig jaar
een fonds op naam werd aangeboden, het
C.H.Wind Fonds. Ingesteld om belangstelling
voor weer- en klimaatonderzoek te bevorderen
en ter nagedachtenis van de oud-directeur van
het KNMI, professor C.H.Wind. Voor Sonnenborgh
een welkome ondersteuning voor activiteiten,
want Sonnenborgh kan niets organiseren of
presenteren zonder de actieve inzet van vrijwilligers
en de financiële steun van vrienden, sponsors
en bedrijven. En omdat Sonnenborgh ambities
heeft, zijn we een sponsorcampagne gestart met
als doel de tentoonstellingen en presentaties
te vernieuwen. Hierbij worden we ondersteund
door een Comité van Aanbeveling bestaande uit
Claudia de Breij (Utrechtse cabaretière), Ed van
de Heuvel (Astronoom), Gerard ’t Hooft (Utrechtse
Nobelprijswinnaar), André Kuipers (Astronaut), Roel
Robbertsen (Commissaris van de Koning, Utrecht)
en Govert Schilling (Wetenschapsjournalist).
Kortom, Sonnenborgh is in beweging.
TERUGBLIK
‘Kei’-leuke avond!
Robert Wielinga
Planetoide 2012 DA14, een 45 meter grote kei van
130 duizend ton, scheerde op 15 februari op korte
afstand langs onze planeet. Speciaal voor deze
bijzondere gelegenheid opende Sonnenborgh haar
deuren, of beter gezegd haar koepels. Want deze
enorme kei zou met onze kijkers in de avonduren van
15 februari ook vanuit Nederland te volgen zijn.
Een kei van bijna 50 meter kun je maar beter niet
op je dak krijgen! Gelukkig passeerde 2012 DA14 op
28.000 km van de aarde. Dat lijkt een hele afstand,
maar astronomisch gezien was er sprake van een
‘narrow escape’.
En wat de gevolgen kunnen zijn van de inslag
van een forse meteoriet ontdekten de inwoners van
de Russiche stad Tsjeljabinsk, geheel toevallig op
diezelfde dag! Een meteoriet met een geschatte
diameter van 17 meter en een massa van 10 duizend
ton snelde met bijna 65 duizend km per uur op de
aarde af. Door de enorme drukgolf die ontstond
bij het binnendringen in de atmosfeer ontplofte de
meteoriet. Die klap veroorzaakte enorme schade en
ruim duizend gewonden.
Het weer zat op 15 februari niet mee, dus de kei
liet zich niet zien. Maar voor de bezoekers was er
genoeg te doen: er was een ingelaste lezing over
de Russiche inslag en in het planetarium zagen
zij toch een heldere sterrenhemel. Een tiental
vrijwilligers voorzagen de bezoekers van deskundig
commentaar. Zo werd het, met ruim 70 bezoekers,
een kei-leuke avond op Sonnenborgh.
Bas Nugteren
Directeur Sonnenborgh –
museum & sterrenwacht
2 Sonnenwijzer – 2013/1
Sonnenborgh – museum & sterrenwacht wordt
structureel ondersteund door de Universiteit Utrecht
en de gemeente Utrecht.
3
Coverfoto Bron: NASA
DAGJE UIT
Wat is er te doen
op Sonnenborgh?
er
e ov
mati n
r
o
f
n
e
ri
Mee tiviteiten ures:
ed
ac
c
o
r
.nl
eldp
orgh
aanm onnenb
.s
www
Planetarium
Cursussen
over
sterrenkunde
Sterren kijken
voor kids
Niemand vroeg naar bed! Speciaal voor kinderen van
6 tot 12 jaar en hun ouders is er elke zaterdagavond een
sterrenkijkavond. Neem bij helder weer een kijkje door de
telescopen van Sonnenborgh en ontdek van alles over de
maan, planeten en sterren tijdens proefjes en activiteiten.
Maak een eigen krater, zet zelf een sterrenbeeld aan de
hemel of knutsel een sterrenklok.
Vrijdagavond vanaf 20 september 2013
20.00 – 21.30 uur.
NASA A Human Adventure
Een tentoonstelling over de ruimtevaart in de
Jaarbeurs Utrecht. Elke eerste week van de maand
planetariumvoorstellingen op de NASA tentoonstelling. Met een entreekaart van Sonnenborgh
krijg je korting op de NASA tentoonstelling.
Meer informatie: www.sonnenborgh.nl.
Open
Monumentendag
UW
NIE
14-15 september 2013
4 Sonnenwijzer – 2013/1
Ontdek tijdens de lezing alles over
onze buurtster, het onderzoek op
Sonnenborgh en de geheimen
van het zonlicht.
Sterrenkijkavonden
Vanaf 13 juni 2013
Met als thema Macht & Pracht
opent Sonnenborgh op zaterdag
14 september haar
monumentale deuren.
Elke zondag
zon op
Sonnenborgh
Meer weten over het heelal?
Elk voorjaar en elk najaar zijn er
cursussen sterrenkunde op
Sonnenborgh.
Elke zaterdagavond vanaf 5 oktober 2013
19.30 – 21.00 uur.
Vergeet niet te reserveren
De kijkavonden zijn druk bezocht
en beperkt toegankelijk. Reserveer
een plek via de website.
Sonnenborgh heeft sinds kort een eigen
planetarium. Kom overdag genieten van
een heldere sterrenhemel in het digitale
planetarium. Voorstellingen voor jong en
oud in alle vakanties. Meer informatie
over het planetarium, de voorstellingen en de aanmeldprocedure
via de website.
Tentoonstelling
Koepels
In het najaar
Een tentoonstelling over de
geschiedenis van de koepels.
Met eigen ogen gasnevels, planeten en het maan­
oppervlak van dichtbij zien? Op de sterrenkijkavonden van
Sonnenborgh zie je meer. Tijdens de sterrenkijkavonden
staat het heelal centraal. Ook met bewolkt weer biedt
Sonnenborgh een interessant programma aan met een
lezing en een rondleiding.
Oktober
Kennismaand
Alles staat deze maand in
het teken van de kennis.
Vergeet niet te reserveren
De kijkavonden zijn druk bezocht
en beperkt toegankelijk. Reserveer
een plek via de website.
Tentoonstelling:
Op zoek naar
leven op Mars
NIEUW
In het najaar
Een wisseltentoonstelling over de speurtocht
naar leven op Mars. Ontdek zelf of Mars levensvatbaar is door het weer van de Rode Planeet
te bestuderen. De tentoonstelling is tot
stand gekomen in samenwerking met
wetenschappers van de
Universiteit Utrecht.
5
SCIENCE ACHTER
SONNENBORGH
Leven op Mars?
Op 6 augustus 2012 landde de Curiosity op Mars.
De Curiosity onderzoekt of Mars ooit leefbaar
was en of er organische materiaal aanwezig is.
Dr. Ir. Inge Loes ten Kate is intensief betrokken
bij deze missie en werkt mee aan de nieuwe
tentoonstelling over Mars op Sonnenborgh –
museum & sterrenwacht. De planeet Mars staat
de laatste jaren erg in de belangstelling. NASA
Mars Rover Curiosity stuurt dagelijks beelden en
gegevens naar de aarde. Op 23 april j.l. gaf Inge
Loes ten Kate een lezing op Sonnenborgh met als
titel: Mars door de ogen van Curiosity.
Voorafgaand aan deze lezing mochten Youri en
Dimitri Jansen, van de basisischool Wereldwijs uit
Bilthoven, vragen stellen aan Inge Loes ten Kate.
Ze zijn 10 jaar, erg nieuwsgierig en dol op sterren
en planeten. En wilden alles weten over de landing
van de Curiosity op Mars.
Hoe was de landing van de Curiosity. Was je
zenuwachtig?
Ja, ik was heel zenuwachtig, hoewel ik optimistisch
van aard ben. Ik ging er van uit dat het allemaal
goed zou gaan. Dat is niet logisch, want er zijn meer
missie’s naar Mars mislukt dan gelukt. De signalen
van Mars komen met een vertraging van een kwar­
tier. Dus je bent erg zenuwachtig, terwijl de Curiosity
eigenlijk al geland was. Ja, ik vond het heel erg
spannend.
Wat is het rijdende laboratorium Curiosity?
Het karretje heet Curiosity. Er zijn verschillende
namen voor het karretje. In het Engels heet het kar­
retje Rover en wij spreken vaak over het rijdende la­
boratorium. Waarom ze het een rijdend laboratorium
noemen? Aan de Curiosity zitten armen vast en daar
schept hij zand mee en analyseert het in zijn buik.
Dus een rijdend laboratorium. Op aarde neem je
monsters en die worden in het laboratorium geana­
lyseerd. Hier zit het laboratorium in het wagentje.
6 Sonnenwijzer – 2013/1
Wat betekent Curiosity?
Nieuwsgierigheid. Een naam die goed bij hem
past.
Wat zit er in de Curiosity?
Er is niet veel ruimte in de Curiosity. Dus de instru­
menten, die voor het onderzoek nodig zijn, zijn zo
klein mogelijk gemaakt. Het moet heel licht zijn,
omdat je zware dingen niet kunt lanceren vanaf de
aarde. Dus je moet goed nadenken wat je wilt onder­
zoeken met de kleine instrumenten. De technologie
op aarde gaat zo snel dat veel apparaten op Mars
al verouderd zijn. Maar je kunt niet wachten op alle
Leuks
links over de
Curiosity:
http://mars.jpl.
nasa.gov/msl/
Link naar
een artikel in het
Nederlands over SAM:
http://www.ingeloes.
com/pers/2013-01-NVRRuimtevaart-SAM.pdf
Hij werd dus aan touwen vastgehouden, zodat het
rustig kon landen.
Sturen ze in de toekomst nog meerdere karretjes
naar Mars?
Waarschijnlijk in 2016. Dat is een wel een karretje
dat alleen landt en niet kan rijden. Daarna stuurt ESA
een karretje in 2018 en in 2020 stuurt NASA weer een
karretje. We gaan dus nog wel even door.
nieuwe ontwikkelingen. Op een gegeven moment
moet je beslissen, we gaan het onderzoek uitvoeren
met de technologie van nu.
Wat voor onderzoek doet Curiosity op Mars?
De Curiosity verzamelt gegevens over Mars met als
doel om uit te zoeken of er leven op Mars mogelijk is
geweest. Hij kijkt naar het weer, wat voor temperatuur
het is, waar de stenen uit bestaan, of er ooit water is
geweest en wat voor waterstoffen er in de lucht zitten.
Daarbij gaat het nu niet om de hele planeet Mars,
maar specifiek om de plek waar Curiosity geland is.
Enkele maanden geleden was er een persconferen­
tie en werden de resultaten van dat moment gepre­
senteerd. Ze toonden aan dat de omstandigheden
op Mars zo gunstig waren dat er waarschijnlijk leven
op mogelijk was.
Kunnen de karretjes zien en voelen? En kan hij ook
ruiken en horen?
Het is hoe je het bekijkt. Maar eigenlijk wel. Ik werk
met het instrument SAM. Dat staat voor Sample
Analysis at Mars. SAM kan door twee gaten de lucht
inademen en analyseren en hij neemt grondmon­
sters. SAM kan dus ‘ruiken’. Het werkt net als je neus.
Maar geluid horen, dat kan hij niet.
Van welk materiaal is de Curiosity?
De Curiosity is gemaakt van heel veel verschillen­
de materialen. Zoals van titanium, dat is heel licht
metaal. Sommige materialen zijn van plastic.
Het materiaal moet licht en sterk zijn.
Blog van Inge Loes
ten Kate op de NOS
website:
http://weblogs.nos.nl/
binnenlandredactie/
category/curiosityop-mars/
Op welke brandstof rijdt de Curiosity?
Curiosity rijdt op radioactief materiaal (plutonium).
Dat is voor mens en dier gevaarlijk en wordt op
aarde niet als brandstof voor vervoermiddelen
gebruikt.
Kan de brandstof opraken?
Ja, het plutonium kan opraken. Dan meldt de
Curiosity zich niet meer. De Curiosity is dan verlaten
en blijft alleen achter op Mars. Doet me denken aan
een zielig stripje van Spirit. Die zegt: “Hallo aarde, is
daar iemand? Daar moet je van huilen”. (zie pag. 8)
Hoe wordt het plutonium naar de Curiosity
gebracht?
Plutonium zit in het karretje. Als je een foto ziet van
de Rover, dan zie je aan de achterkant een staart
met halve schalen. Daar zit het plutonium in. Pluto­
nium is meegenomen van de aarde. Als er iets mis
gaat met de lancering kan dat heel gevaarlijk zijn.
Voor mensen is het kankerverwekkend. Dus bij de
lancering moet je heel erg goed opletten, dat er
geen plutonium op de aarde achter blijft.
Hoeveel weegt de Curiosity en hoe groot is de
Curiosity?
Hij weegt 1.899 kilo en is zo groot als een MINI
Cooper. Een kleine auto. Curiosity is wel kwetsbaar. Als
je de Curiosity laat stuiteren is het meteen kapot. Dus
bij de landing moet je daar wel rekening mee houden.
Op zoek naar
leven op Mars
In het najaar is er een nieuwe
wisseltentoonstelling over de speurtocht
naar leven op Mars. Ontdek zelf of
Mars levensvatbaar is door het weer
van de Rode Planeet te bestuderen.
Vergelijk de prachtige foto’s van de
planeet met onze eigen aarde
en misschien ontdek je wel
waar ooit water heeft
gestroomd.
Foto’s van de
Curiosity:
Filmpjes van
de landing (NASA):
http://www.youtube.
com/watch?feature=player_
embedded&v=RyBffhiOuVU#!
http://www.youtube.com/
watch?feature=player_
embedded&v=fJgeoHBQpFQ
http://mars.jpl.nasa.gov/
msl/multimedia/raw/
http://mars.jpl.nasa.
gov/msl/multimedia/
images/
Is de Curiosity herbruikbaar?
Nee, hij is ontworpen voor twee jaar. Dus tot au­
gustus 2014. Daarna kan hij nog wel een tijdje door
tot dat het plutonium op is. Dan heeft het apparaat
geen energie meer. We kunnen de spullen die we
naar Mars sturen niet terughalen. Dus dat blijft daar.
Het wordt dus wel druk op Mars.
Wat is er nog meer ontdekt dan waterstof?
Heel veel. We weten nu precies de temperatuur­
verschillen en de luchtdrukverschillen tussen dag en
nacht. Ook is er ontdekt dat de samenstelling van de
atmosfeer varieert. In de zomer is de luchtdruk hoger
dan in de winter. De samenstelling van de stenen is
gemeten. En de hoeveelheid UV straling op Mars is
bekend. Op de aarde heb je de ozonlaag die ons
beschermt, op Mars is er geen ozonlaag. Als je daar
bent zou je helemaal verbranden.
Zijn er live beelden van de Curiosity? En waar zijn
die te zien?
Er zijn geen live beelden, want er is een kwartier
vertraging. Verder filmt Curiosity niet, maar maakt
alleen foto’s. Alle foto’s die gemaakt worden, worden
direct online gezet. Van het begin van de missie tot
nu kun je de foto’s bekijken. Via deze link:
http://mars.jpl.nasa.gov/msl/.
Foto’s en data kunnen twee keer op een dag naar
de aarde gestuurd worden via satellieten die al
op Mars zijn en ook nog gedurende een paar keer
direct. Van de beelden kunnen wel filmpjes gemaakt
worden. Zoals ook bij de landing is gebeurd.
Is er leven op Mars?
Ik weet het niet. Voorlopig is er geen leven op Mars
ontdekt. Door de nieuwe ontdekkingen zou het wel
mogelijk kunnen zijn. Maar het blijft speculeren.
Mensen hopen daar wel op.
7
Boven: Na het interview laat Inge Loes ten Kate een bol
van Mars zien waar de Curiosity geland is.
ACTUEEL
actueel
Komeet ISON,
top of flop?
Rovermissies
naar Mars
Robert Wielinga
Een ‘verse’ komeet is onderweg om op
28 november 2013 de zon te ronden op een afstand
van slechts 1,2 miljoen kilometer. De komeet komt
dan vlak bij de zon en beweegt er om heen om
daarna weer terug te gaan. Komeet ISON wordt al ‘
de komeet van de eeuw’ genoemd. Als in de buurt
van de zon het verse ijs van deze komeet smelt zou hij
wel eens zo helder kunnen worden als de Volle Maan.
Ook in Nederland kunnen we de komeet zien vanaf
eind november. De grote vraag blijft: wordt het top of
wordt het een flop?
Kometen zijn kilometers grote klompen van ijs en
gruis. Sterrenkundigen spreken van een vuile sneeuwbal. De meeste kometen komen uit de Oort-wolk, een
enorme voorraad ijsklompen op zeer grote afstand
van de zon en de planeten. Sommige kometen
worden door de zwaartekracht van de zon en de
planeten ingevangen en blijven daarna in banen
om de zon draaien, net als de planeten.
In de buurt van de zon begint het ijs van een
komeet te smelten en om de ijsklomp ontstaat een
grote wolk van gas vermengd met fijn gruis. Hoe meer
gas en stof hoe beter we de komeet kunnen zien.
Nog dichter bij de zon krijgt een komeet een staart:
het gas en stof van de komeetwolk wordt weg­
geblazen door de zonnewind. Zo’n komeetstaart is
dus altijd van de zon af gericht.
Door: Wouter Poos
Originele artikel in Universum 3-2012
(verenigingsblad van de JWG)
André Kuipers
op Sonnenborgh!
Op zaterdag 18 mei gaf André Kuipers in het prachtige oude bastion van Sonnenborgh een bijzondere
lezing over zijn onderzoek in de ruimte. Het Platform
Lichthinder had de bijeenkomst in Sonnenborgh
georganiseerd. Tijdens de bijeenkomst vertelde André
Kuipers uitgebreid over zijn belevenissen aan boord
van het internationale ruimtestation ISS. Speciale
aandacht was er voor de foto’s die hij maakte in het
kader van het onderzoek naar lichthinder.
Stripje van SPIRIT
Zie artikel Leven op Mars.
Mars is ongeveer acht keer zo klein als de aarde
en het oppervlak is ongeveer vier keer zo klein.
Ondanks zijn relatief kleine oppervlak is Mars nog
steeds een planeet en planeten zijn gewoon groot.
Het is nu bijna 10 jaar geleden dat de ruimtesondes
Spirit en Opportunity geland zijn op Mars. Van deze
twee ruimtesondes werkt de Opportunity nog steeds.
In al die tijd heeft de Spirit bijna 8 km en de
Opportunity meer dan 35 km afgelegd. In september
2012 landde Curiosity op Mars, die als de opvolger
gezien kan worden van Spirit en Opportunity.
Vergeleken met het oppervlak van een hele planeet is de afstand die een Marsrover aflegt niet zo
veel. Als we Mars echt goed willen gaan verkennen
Voor komeet ISON is het pas de eerste keer dat
hij langs de zon komt en daarom kan hij heel erg
helder worden. In april van dit jaar was de komeet,
ondanks zijn grote afstand, al goed te zien met de
Hubble ruimtetelescoop. Hoe spectaculair de komeet
wordt is moeilijk te voorspellen. Het is maar de vraag
of de komeet de passage langs de zon overleeft.
Als dat gebeurt, dan kan het eind november en
begin december een prachtige verschijning aan de
avondhemel worden. Uiteraard kun je hem dan ook
op Sonnenborgh met eigen ogen komen bekijken.
8 Sonnenwijzer – 2013/1
Mars is de vierde planeet van ons zonnestelsel en
staat ongeveer 50 miljoen km verder van de zon dan
de aarde. Omdat Mars zo veel verder staat, is het een
stuk kouder. Af en toe wordt het er overdag 20 graden
Celsius, maar meestal komt de temperatuur niet
boven het vriespunt uit. De atmosfeer van Mars is ook
nog eens heel dun (6 mbar) vergeleken met de atmosfeer van de aarde (1000 mbar). Op aarde wordt
het ‘s nachts niet heel veel kouder dan overdag,
omdat onze atmosfeer als een soort deken werkt.
Mars heeft niet zo’n atmosfeer dus daar kan het
’s nachts zo’n 100 graden kouder zijn dan overdag.
en al z’n geheimen willen doorgronden zullen we er
ooit een keertje zelf heen moeten. Mensen kunnen
nou eenmaal veel sneller een groter oppervlak
belopen en onderzoeken dan een karretje dat kan.
Overigens is dat op Mars wel minder gemakkelijk
dan op aarde. Door de lage druk en temperatuur
moet je altijd een ruimtepak aan hebben als je
buiten bent. Zo’n pak geeft af en toe best wel problemen. Zo konden de astronauten, die op de Maan
zijn geland niet eens bukken in hun ruimtepak. Naar
Mars vliegen is natuurlijk makkelijker gezegd dan gedaan. Alleen de reis naar Mars zou al meer dan een
half jaar duren. Vervolgens zouden de Marsreizigers
op het oppervlak van Mars moeten overleven.
Elke kilo die je meeneemt kost heel veel geld, dus de
habitat (de leefomgeving) waar je in zou leven moet
zo licht en dus zo klein mogelijk zijn. Bovendien zou
het natuurlijk reuze vervelend zijn als mensen naar
Mars zouden reizen en er daar pas achter komen
dat het niet te doen is om 500 dagen (heen- en
terugreis) op een kluitje te zitten met een groep
mensen. Dan zou je zo’n dure reis voor niks hebben
gemaakt. Om die reden zijn er een aantal zogeheten
‘analoge Marsmissies’ op aarde uitgevoerd. Mensen
doen hierbij alsof ze op weg zijn naar Mars om zo te
onderzoeken wat voor invloed zoiets op je heeft.
9
Linksboven: foto gemaakt door de Hubble
ruimtetelescoop
Onder: De Mars Science Laboratory (Curiosity) in
aanbouw. Let op de mannetjes die er naast bezig zijn.
Bron: NASA/JPL-Caltech
Boven: Beeld gemaakt door de computer van de Mars
Exploration Rovers (Spirit en Opportunity) op Mars.
Bron: Maas Digital LLC for Cornell University and NASA/JPL
KIDSPAGINA
Bouw je eigen Maanwijzer
zon
Eerste
Kwartier
Volle
Maan
Laatste
Kwartier
Jun
Jul
Aug
Sep
Okt
Nov
Dec
8
8
6
5
5
3
3
16
16
14
12
12
10
9
23
22
21
19
19
17
17
30
29
28
27
27
25
25
zuid
west
Maan-Wijzer
Hoe werkt het?
Op de Maanwijzer zijn drie windrichtingen
aangegeven.
10 Sonnenwijzer – 2013/1
Oost: daar komen zon en maan op (ongeveer)
Zuid: daar staan zon en maan het hoogst
West: daar gaan zon en maan onder (ongeveer)
De blauwe schijf met de maanstanden moet je
met de wijzers van de klok meedraaien. Je ziet dan
de zon en maan opkomen en ondergaan. Waar je
de maan kunt vinden kun je zien als je weet waar die
staat ten opzichte van de zon.
nieuwe
maan
laatste
kwartier
oost
Nieuwe
Maan
eerste
kwartier
Als je een hele mooie en stevige Maanwijzer wilt
maken, kopieer dan de bouwtekening op stevig
papier. Of maak een afdruk van de digitale versie
van deze Sonnenwijzer, via www. sonnenborgh.nl.
Als je kunt lamineren wordt het nog mooier en
steviger. Knip de twee delen uit en maak ze aan
elkaar vast met een splitpen.
2013
volle
maan
Waar staat de maan vandaag en wanneer kun je
hem zien? Met deze zelfbouw Maanwijzer kun je
dat zelf ontdekken.
Zoek in de tabel op welke maanstand het is.
Voor andere data kun je het meestal in een agenda
vinden of op de website van Sonnenborgh:
www.sonnenborgh.nl, via ‘de hemel vandaag’.
Bijvoorbeeld: als de zon opkomt (oost) gaat de
Volle Maan onder (west). Of als de maanfase Laatse
Kwartier is dan staat de maan bij zonsopkomst in het
zuiden. Je moet de zon dus zo draaien dat hij op de
goede plek staat (ochtend, middag, avond, nacht).
Dan zie je waar de maan te zien is (of niet, als hij nog
onder de horizon staat!).
11
KIDSPAGINA
Wat is de JWG?
…
T
I
U
N
E
T
E
O
R
G
De kid
zijn ge spagina’s
maakt
Jonge
door d
renwe
e
rkgroe
Sterren
p voor
kunde
. Voor m
inform
e
atie ov
er de J er
WG
ga je n
www.s
aar
terrenk
unde.n
l/jwg
De JWG is een vereniging voor jongeren van 8 tot
21 jaar die geïnteresseerd zijn in sterrenkunde. Er zijn
500 JWG-leden in Nederland. De JWG heeft 7 regionale afdelingen. De leden van zo’n afdeling komen
regelmatig bij elkaar om op allerlei manieren aan
sterrenkunde te doen, en natuurlijk ook gewoon voor
de gezelligheid. Alle activiteiten worden georganiseerd door vrijwilligers.
Vijfmaal per jaar ontvangen de leden van de JWG
het blad Universum. Dit staat boordevol sterrenkundige nieuwtjes, begrijpelijke artikelen, sterrenkaarten,
en aankondigingen voor activiteiten.
Joris is de mascotte van de JWG. Je zult Joris op
verschillende plekken tegenkomen omdat hij net zoveel van sterrenkunde houdt als jij! Zo reist Joris naar
andere sterrenstelsels om buitenaardse wezens te
bezoeken, gaat hij ‘s nachts op jacht naar de Grote
Beer en weet hij heel veel coole sterrenkunde feitjes
te vertellen! Wist je dat JWG ook betekent: Joris het
Wollige Gevalletje?
…mars500!
Hoi allemaa
l!
Jullie raden
nooit waar ik
nu ben! Het
om met behu
is me gelukt
lp van een ko
evoet in te br
Mars 500 proj
eken in het
ect! In dit pr
oject leven ze
dagen hele
s vrijwilligers
maal geïsole
520
erd van de bu
dus inbrak, ha
itenwereld (t
ha!). Ze doen
ot ik
alsof ze op ee
Mars zijn. Ho
e langer de
n missie naar
‘reis’ duurt, ho
vertraging in
e langer ook
hun verbindi
de
ng met de aa
Russische In
rde. ESA en he
stituut voor Bi
t
om
ed
project om te
ische Proble
kijken of men
men doen di
t
sen er wel te
zo lang met
gen kunnen
elkaar in éé
om
n ruimteschi
helemaal ge
p
te
zij
k zou worde
n. Als iedere
n, zouden w
en
Mars kunnen
e natuurlijk no
komen, hoe
oit op
goed onze ru
ook is! Inmid
im
tevaarttechni
dels is de be
manning wee
ek
www.esa.int/
r ‘geland’. Ki
SPECIALS/M
jk op
ars500 voor
meer gave fo
to’s!
Toen ik hier
binnensloop
gingen ze ne
het was om
t simuleren ho
gewichtloos
te zijn, superv
e
dat Yue Wan
et! Had je al
g hier het Ku
gezien
ifjestripboek
Maan aan he
Ra
ke
t naar de
t lezen is?
Groetjes, Jo
12 Sonnenwijzer – 2013/1
ost
P.S. Nee hoor
, ik loog. Eén
van de ‘bem
Diego Urbina
anningslede
, heeft deze
n’,
foto gephot
mezelf erbij
oshopt, dus
geplakt. Jam
ik heb
m
er, ’t zou wel
om echt eens
gaaf zijn ge
te voelen ho
weest
e het is om ge
wichtloos te
zijn!
Lid worden van de JWG/Tijdschrift Universum kost
€ 24 per jaar. Extra leden uit hetzelfde gezin (geen
extra Universum) betalen € 11, en wie na de zomer
lid wordt betaalt voor het lidmaatschap tot en met
december € 16. Een aanvullend abonnement op het
tijdschrift Zenit kost € 47,75 extra.
Astronautenpraat
Lid worden kan via www.sterrenkunde.nl/jwg/
lidmaatschap
puz
zel
Hier zie je een uitspraak die een
bekende astronaut heeft gedaan tijdens
zijn tijd in de ruimte. Maar door het
gebrek aan zwaartekracht zijn de letters
gaan zweven en toen ze op aarde terug
kwamen zijn ze spontaan recht naar
beneden gevallen. Kun jij ze weer op
de goede hoogte terugzetten en
de originele zin tevoorschijn
krijgen?
K
H
K
E EL
S P E É N U I J R
ANDR L T B NI J F T
LEUETEMETPEES
De JWG
Zonnenburg
2
3512 NL Utre
cht
Nederland
13
actueel
vrienden
Prof. Dr. C.H. Wind Fonds
voor kennis­making met
weer- en klimaatkunde
Het was een heugelijke dag. Op 19 april 2012
kreeg de Stichting Vrienden van Sonnenborgh
een loot erbij in de vorm van een Fonds op Naam.
Gesticht door een particuliere begunstiger. Het fonds
is opgericht als gedenkteken voor Prof. Dr. Cornelis
Harm Wind. Hij was natuurkundige en in zijn korte
leven heeft hij belangrijke ontwikkelingen op gang
gebracht op het gebied van weer- en klimaatkunde,
aardbevingsonderzoek en onderzoek van de zee.
Eerder toonde hij het elektromagnetisch karakter van
Röntgenstraling aan, en bepaalde door middel van
diffractie de golflengte ervan.
Prof.dr. C.H. Wind (1867-1911) werd in 1902
benoemd tot hoofddirecteur van het Koninklijk
Nederlands Meteorologisch Instituut (KNMI).
Na zijn benoeming in 1905 als hoogleraar aan de
Universiteit Utrecht in de Mathematische Fysica
en Theoretische Mechanica, bleef hij in verschillende functies verbonden aan het KNMI. In 1903
Stichting Vrienden van Sonnenborgh
Draagt u Sonnenborgh – museum & sterrenwacht
een warm hart toe? Word dan lid van de Stichting
Vrienden van Sonnenborgh! Door vriend te worden
levert u direct een bijdrage aan de realisatie
van tentoonstellingen, educatieve projecten,
conservering en uitbreiding van de collectie.
Vrienden
Als vriend ondersteunt u Sonnenborgh en geniet
u zelf van een aantal aantrekkelijke voordelen.
Al voor € 35,- per jaar ontvangt u:
• Het gehele jaar vrij entree
• Twee keer per jaar het blad Sonnenwijzer
werd hij op 36-jarige leeftijd benoemd tot lid
van de Koninklijke Nederlandse Academie van
Wetenschappen.
De Stichting Vrienden van Sonnenborgh zijn trots
op het C.H. Wind Fonds. Een fonds dat ingesteld is
om belangstelling voor weer- en klimaatkunde te bevorderen. En ter nagedachtenis van de oud-directeur
van het KNMI, professor C.H. Wind.
Bedrijfsvrienden
Bedrijfsvrienden steunen Sonnenborgh met een
financiële bijdrage die varieert van € 250,- tot
€ 1.000,- per jaar. Naast de voordelen die u als vriend
heeft kunt u als bedrijfsvriend bovendien rekenen op
een speciaal arrangement voor het gebruik van de
fenomenale locatie inclusief de binnenplaats uit de
16e eeuw, naamsvermelding bij de ingang van het
museum en een uitnodiging om aanwezig te zijn bij
de uitreiking van de Sonnenborgh prijs, De Utrechtse
Ster.
Belastingvrij schenken
Sonnenborgh – museum & sterrenwacht is
aangemerkt als Algemeen Nut Beogende Instelling.
Dat betekent dat uw giften aftrekbaar zijn van de
belasting.
De Utrechtse Ster
De vriendenstichting organiseert om het jaar
samen met de Kvk en de Universiteit Utrecht de
Utrechtse Ster. Een stimuleringsprijs voor bijzondere
initiatieven op het snijvlak van wetenschap en
bedrijfsleven.
Bedrijfsvrienden van Sonnenborgh
• Catering Oud London B.V.
• Copijn Boomspecialisten BV
• Hermans & Schuttevaer
Notarissen N.V.
• Jurriëns Exploitatiemaatschappij
B.V.
• Kamer van Koophandel
Midden-Nederland
• Naked Architecture B.V.
• Rabobank Utrecht en omstreken
Word ook
vriend of
bedrijfsvriend!
www.sonnenborgh.nl
15
Samenwerken
en kennis delen
Op financieel
gebied én op
andere vlakken
Informatie en kennis toegangelijk maken
Rabobank verbindt mensen en deelt haar financiële kennis. Ook ondersteunt ze
organisaties die op andere vlakken belangrijke kennis delen, zoals Sonnenborgh museum & sterrenwacht. Zo versterken we elkaar en komen we samen verder.
www.rabobank.nl/utrecht
Samen sterker. Dat is het idee van coöperatief bankieren.