Psychische mishandeling en emotionele verwaarlozing

Psychische mishandeling en
emotionele verwaarlozing
Kind in de knel
Kind in de knel
In geen enkel gezin gaat het er altijd harmonieus aan toe. Ouders* worden wel
eens boos op hun kind of sturen het naar de slaapkamer als het vervelend is.
Soms vallen er heftige woorden. Heel gewoon, geen reden tot bezorgdheid. In
sommige gezinnen blijft het echter niet bij af en toe een heftige woordenwisseling
of een boze bui. Daar krijgen kinderen voortdurend van hun ouder(s) te horen
dat ze niets waard zijn, worden ze afgesnauwd of uitgescholden en kunnen ze zich
niet veilig voelen. Of ze krijgen nauwelijks aandacht en kunnen hun verhaal niet
kwijt. In zulke gevallen worden kinderen psychisch mishandeld of emotioneel verwaarloosd. Kinderen kunnen daar ernstige psychische problemen door krijgen en
zelfs voor hun leven worden beschadigd. Mensen die in hun omgeving een kind
kennen dat ‘in de knel’ zit, worstelen vaak met de vraag wat ze kunnen doen om
het kind te helpen. Voor deze mensen is deze brochure bedoeld.
Psychische mishandeling en emotionele verwaarlozing
Psychische mishandeling en emotionele verwaarlozing
Psychische mishandeling
2
Kinderen hebben behoefte aan waardering en steun. Als ouders hun kind altijd
maar belachelijk maken, uitschelden of laten merken dat ze het niets waard vinden, is dat psychische mishandeling. Het komt ook voor dat ouders hun kind
voortdurend bang maken, door bijvoorbeeld te dreigen het kind naar een tehuis
te sturen of door het kind op te sluiten in een donkere kast. Of door kleine fouten
overdreven zwaar te bestraffen. Onvoorspelbaar gedrag is ook een voorbeeld:
ouders zijn het ene moment lief, het andere moment boos, zonder dat de reden
daarvoor duidelijk is. Het kind weet dan niet wat het van de ouders kan verwachten en wordt angstig en onzeker. Sommige kinderen horen steeds van hun ouders
dat ze spijt hebben dat ze ooit kinderen hebben gekregen. Er zijn ook ouders die
hun kind voor zichzelf willen houden en het kind belemmeren in de omgang met
leeftijdgenootjes. Ook dat beschadigt een kind.
Emotionele verwaarlozing
Als een kind van de ouders nauwelijks liefde, warmte en aandacht krijgt, wordt
het emotioneel verwaarloosd. Ouders tonen bijvoorbeeld geen interesse in de
belevenissen of schoolverhalen van het kind, reageren bijna nooit als het om aandacht vraagt of geven het nooit eens een knuffel. Of ze doen zelden iets samen
met hun kind. In sommige gezinnen lijken de kinderen goed te worden verzorgd,
* In deze brochure worden met ‘ouders’ ook stiefouders, pleegouders, co-ouders,
verzorgers, opvoeders, etc, bedoeld. Voor de leesbaarheid is gekozen voor het
woord ‘ouders’.
ze hebben veel speelgoed en dure kleren. Maar dit betekent nog niet dat er ook
aandacht is voor de emotionele behoeften van de kinderen.
Psychische en lichamelijke mishandeling
Vaak wordt gedacht dat een kind dat psychisch mishandeld wordt, ook lichamelijk of seksueel wordt mishandeld. Dat kán inderdaad, maar is lang niet altijd zo.
Andersom geldt het vaak wél: als een kind lichamelijk of seksueel wordt mishandeld, is er vaak ook sprake van psychische mishandeling.
Moeilijk te herkennen
Het is vaak niet makkelijk te zien of een kind psychisch wordt mishandeld of
emotioneel verwaarloosd. Het kind zal er meestal ook niet uit zichzelf over vertellen. Jonge kinderen beseffen bovendien vaak niet dat de situatie thuis niet normaal is.
Signalen van psychische mishandeling
of emotionele verwaarlozing
●
Vooral bij hele jonge kinderen is het soms te zien aan de lichamelijke toestand
van het kind. Een baby of peuter waarmee bijna nooit wordt gespeeld, kan achterblijven in de motorische ontwikkeling. Als een kind iets ouder is, kan een onverzorgd uiterlijk een signaal zijn dat het kind ook emotioneel geen aandacht krijgt.
Ook klachten als buikpijn en bedplassen kunnen tekenen zijn.
●
Als het gedrag van een kind afwijkt van het gedrag van leeftijdsgenoten, kan dat
ook een reden zijn om het kind extra aandacht te geven. Als een kind onzeker,
teruggetrokken of somber is en niet graag speelt met andere kinderen, kan dit
een aanwijzing zijn dat er sprake is van emotionele verwaarlozing of psychische
mishandeling. Soms is aan het taalgebruik van een kind te merken hoe het er
thuis aan toegaat. Bijvoorbeeld als een kind veel scheldwoorden gebruikt.
●
Soms is aan het gedrag van de ouders iets af te lezen. Ouders die hun kind altijd
afsnauwen of vernederen, doen dat vaak ook als er anderen bij zijn. En ouders die
hun kind emotioneel verwaarlozen, zullen het ook in gezelschap nauwelijks aandacht geven. Het kan ook zijn dat ouders in gezelschap heel leuk met hun kind
omgaan, maar daarbij onnatuurlijk overkomen.
Een veelvoorkomend probleem
Jaarlijks zijn naar schatting tussen de 50.000 en 80.000 kinderen in Nederland
het slachtoffer van kindermishandeling. De Advies- en Meldpunten Kindermis-
Psychische mishandeling en emotionele verwaarlozing
Er zijn wel signalen waaraan te merken is of een kind het thuis moeilijk heeft.
3
handeling (AMK’s) hadden in 2005 zo’n 38.000 telefonische contacten. Ruim
11.000 daarvan waren daadwerkelijke meldingen, de rest waren adviesgesprekken en consulten. Het grootste deel van het aantal gevallen van kindermishandeling blijft dus verborgen. Bij ongeveer één op de drie meldingen is sprake van
psychische mishandeling of emotionele verwaarlozing.
Achtergronden
Kindermishandeling, zowel lichamelijk als psychisch, kan in allerlei gezinnen
voorkomen. Sommige omstandigheden maken de kans dat het gebeurt groter dan
andere:
Psychische mishandeling en emotionele verwaarlozing
Problemen van de ouders
4
Veruit de meeste ouders die hun kinderen psychisch mishandelen of verwaarlozen, doen dat niet doelbewust. Ze wíllen wel beter met hun kind omgaan, maar
kúnnen het niet. Soms omdat ze verslaafd zijn aan alcohol, drugs of gokken.
Soms omdat ze psychisch of lichamelijk ziek zijn en daardoor de behoeften van
hun kind uit het oog verliezen. Ook relatieproblemen kunnen een rol spelen;
ouders reageren de spanningen dan af op de kinderen. Sommige ouders weten
nauwelijks hoe je met kinderen moet omgaan, omdat ze in hun eigen jeugd zelf
slecht zijn behandeld. Niet alle ouders weten welk gedrag normaal is voor een
kind, en wat ze wel en niet van een kind op een bepaalde leeftijd mogen en kunnen verwachten. Er zijn ook ouders die denken dat vervelend gedrag van hun
kind tegen hen persoonlijk gericht is.
Risicokinderen
Het ene kind is makkelijker dan het andere. Een ‘huilbaby’ of een extreem druk
kind vraagt bijvoorbeeld veel geduld en uithoudingsvermogen van de ouders. Een
ongepland kind kan het leven van de ouders zó op zijn kop zetten dat de onderlinge spanningen oplopen en uiteindelijk ontaarden in mishandeling. Ook stiefkinderen lopen een groter risico op psychische mishandeling; sommige stiefouders
kunnen een kind uit een eerdere relatie van de partner moeilijk accepteren. Ook
adoptiekinderen lopen een groter risico. Adoptiekinderen zijn over het algemeen
zeer gewenste kinderen, maar de hoge verwachtingen van het adoptiekind kunnen
in de praktijk tegenvallen.
Leefomstandigheden
Slechte huisvesting, werkloosheid en financiële problemen kunnen voor grote
spanningen zorgen in een gezin. Deze spanningen kunnen worden afgereageerd
op de kinderen, vooral als zo’n gezin weinig praktische, morele of financiële steun
krijgt.
De gevolgen
Mensen die een kind kennen dat het thuis moeilijk heeft, houden zich vaak afzijdig. Ze maken zich misschien wel zorgen, maar weten niet wat ze voor het kind
kunnen doen. Of ze zijn bang zich te bemoeien met zaken waar ze niks mee te
maken hebben. Het is niet iets dat u zomaar doet. U weet nooit zeker wat zich
in een gezin afspeelt en wat de gevolgen zijn van de inmenging.
Psychische mishandeling en emotionele verwaarlozing
Psychische mishandeling of emotionele verwaarlozing kan een kind voor het leven
beschadigen. Veel mensen die er in hun kindertijd mee te maken hebben gehad
kampen met angsten, faalangst, stress, grote onzekerheid, depressie en eenzaamheid. Of ze hebben het gevoel steeds afgewezen te worden en kunnen anderen
maar moeilijk vertrouwen. Dergelijke psychische problemen kunnen zich bovendien weer uiten in lichamelijke klachten als hoofdpijn, buikpijn en misselijkheid.
Veel kinderen die psychisch mishandeld zijn krijgen later problemen met het aangaan van intieme relaties. Ze zijn wantrouwend, of zó onzeker dat een gelijkwaardige relatie onmogelijk wordt.
Een aantal slachtoffers wordt op veel latere leeftijd nog achtervolgd door de
gebeurtenissen in hun kindertijd, in de vorm van herbelevingen, nachtmerries,
angstaanvallen, somberheid, concentratie- en slaapproblemen, woede-aanvallen
en huilbuien. Zij hebben daar psychische gezondheidszorg voor nodig. Een deel
van deze mensen raakt zelfs (gedeeltelijk) arbeidsongeschikt.
Sommige mensen die in hun jeugd psychisch zijn mishandeld of emotioneel verwaarloosd, zijn daardoor dusdanig beschadigd, dat hun gevoelens zijn afgestompt.
Zichzelf verwonden is dan een manier om letterlijk te voelen dat ze nog leven. Er
zijn ook slachtoffers die niet meer wíllen leven en een poging doen tot zelfdoding.
Kleine dingen
5
De ernst
Welk effect de psychische mishandeling of emotionele verwaarlozing heeft op het
kind, hangt af van allerlei factoren. Hoe ernstiger en langduriger de mishandeling,
hoe ingrijpender de gevolgen. Ook de leeftijd waarop de mishandeling begint
en het karakter van het kind zijn van invloed op hoe het kind de ervaringen verwerkt. Mensen in de omgeving van het kind blijken bovendien de psychische
beschadiging van het kind te kunnen beperken.
Wat u kunt doen voor een kind in de knel
Dilemma
Om iets te betekenen voor een kind in de knel is het niet direct nodig om u in de
gezinssituatie te mengen. Een kind dat psychisch mishandeld of emotioneel ver-
waarloosd wordt, krijgt niet genoeg liefde, warmte, respect en stimulans. Het
is voor zo’n kind heel waardevol om te merken dat er ook mensen zijn die wél
liefdevol met hem of haar omgaan. Mensen waar het kind terecht kan, die het
serieus nemen en waar het zich veilig kan voelen. Die luisteren naar schoolverhalen, tekeningen bekijken of ervoor zorgen dat hij of zij een middag onbekommerd
kan spelen met leeftijdgenootjes.
Tips voor wat u kunt doen
●
Toon belangstelling voor school, vriendjes en hobby’s
●
Bekijk tekeningen die het kind heeft gemaakt
●
Geef het kind (extra) complimentjes
●
Geef het kind eens een aai over de bol
●
Organiseer een gezellige middag, met bijvoorbeeld spelletjes, een videofilm,
koekjes bakken of een bezoek aan zwembad of speeltuin
●
Neem het kind – met instemming van de ouders – eens mee naar de dierentuin,
Psychische mishandeling en emotionele verwaarlozing
het strand of de film
6
●
Vraag de ouders of het kind een nachtje mag komen logeren
●
Nodig het kind uit om een keertje te komen eten
●
Lees een mooi verhaal voor
De situatie aankaarten of niet?
Wanneer u zich zorgen maakt om een kind in de knel, dan vraagt u zich misschien
af of u met het kind of met de ouders zult gaan praten. Wat is verstandig?
Praten met het kind
Het is zeker niet verstandig om plompverloren met het kind te praten over de
situatie thuis; daar kan het kind van schrikken. Kleine kinderen beseffen niet dat
de situatie thuis niet normaal is. Een kind dat dit wél weet, zal het waarschijnlijk
niet toegeven. Want de meeste kinderen willen – óók als ze worden mishandeld –
niets negatiefs over hun ouders zeggen of horen. Soms hebben de ouders het kind
verboden om over de situatie thuis te praten. Wees u ervan bewust dat het kind
waarschijnlijk bang is voor de gevolgen. Als u merkt dat het kind zich prettig
voelt bij u en zichzelf is, dan kunt u eens op een heel gewone toon vragen hoe
het thuis gaat. Aan de reactie van het kind merkt u vanzelf wel of het er iets over
kwijt wil. Vraag niet teveel in één keer, en zeg erbij dat het altijd bij u mag komen
als het iets wil vertellen.
Het komt veel voor dat kinderen denken dat het aan henzelf ligt. Erkenning voor
de moeilijke situatie thuis en laten weten dat het niet aan hen ligt, is dan van
belang. Het kan voorkómen dat het kind negatief over zichzelf gaat denken.
Praten met de ouders
Misschien wilt u meer doen voor het kind en proberen ervoor te zorgen dat de
situatie thuis verbetert. Hoezeer het lot van het kind u ook aan het hart gaat, een
gesprek aangaan met de ouders is een moeilijke stap. Dit is meer een taak voor
professionele hulpverleners.
Stap nooit op hoge poten naar de ouders om hen eens flink de waarheid te zeggen. De kans is groot dat de ouders zullen denken dat hun kind ‘geklikt’ heeft en
zullen het daar misschien voor straffen. De ouders kunnen zich aangevallen voelen en zullen hun twijfels en onzekerheden dan zeker niet uitspreken tegen iemand
die ze beschuldigt. Ze zijn misschien bang om hun kind te verliezen of met de nek
aangekeken te worden. Veroordeel de ouders dus niet, maar biedt ze bijvoorbeeld
hulp door het kind af en toe eens op te vangen. U kunt ook de onderwijzer of
huisarts van het kind over uw zorgen vertellen, of advies vragen aan of een (eventueel anonieme) melding doen bij een Advies- en Meldpunt Kindermishandeling
(AMK), Tel. 0900-123 123 0 (€ 0,05 p/min.) of www.amk-nederland.nl.
Hieronder staan nog meer instanties die u van dienst kunnen zijn.
●
Bureau Jeugdzorg (BJZ). Voor vragen, advies en hulp aan jeugdigen en ouders
of opvoeders. U vindt het telefoonnummer van Bureau Jeugdzorg bij u in de buurt
in het telefoonboek. Of kijk op www.bureaujeugdzorg.info.
●
Stichting Korrelatie. Voor vragen en advies. Tel. 0900-1450 (€ 0,30 p/min.) of
www.korrelatie.nl.
●
Psychische Gezondheidslijn van het Fonds Psychische Gezondheid. Voor een
luisterend oor, informatie en advies. Tel. 0900-903 903 9 (€ 0,20 p/min.).
●
U kunt eventueel een kind in de knel wijzen op de Kindertelefoon, Tel. 0800-0432
(gratis en anoniem). Voor kinderen en jongeren die ergens mee zitten en hierover
iets willen vragen of vertellen.
Meer lezen
●
Getekend: kindermishandeling. Een actuele stand van zaken. P. Adriaenssens,
2006. Lannoo, Tielt. € 19,95. ISBN 978-902-096-558-2.
●
Kindermishandeling – signaleren en handelen. Basisinformatie voor mensen
die werken met kinderen. A. Wolzak, 2002. Uitgeverij SWP, Amsterdam. € 19,00.
Psychische mishandeling en emotionele verwaarlozing
Informatie en advies
ISBN 905-050-797-2.
●
Niemandskinderen. De gevolgen en verwerking van een onveilige jeugd.
C. Roodvoets, 2006. Aramith, Haarlem. € 15,90. ISBN 1090-6834-209-6.
●
Websites: www.kindermishandeling.nl (site voor kinderen en jongeren);
www.kindermishandeling.info; www.jeugdzorg.nl; www.kinderbescherming.nl.
7
Het verhaal van Joost
Joost (48): “Ik werd thuis genegeerd. Mijn ouders vonden me lastig. Ze stuurden me
vaak naar mijn kamer of legden me met een snauw het zwijgen op. Er was totaal
geen aandacht, warmte en veiligheid. Mijn ouders waren allebei 45 jaar toen ik werd
geboren. Een ongewenst nakomertje was ik. Ik heb altijd het gevoel gehad dat ik er
niet hoorde te zijn.
Het gezin van een vriendje uit de buurt is mijn redding geweest. Zijn moeder was dol
op kinderen. Ze vroeg me hoe het ging en zorgde voor thee en koekjes. Fijn, maar ook
pijnlijk, want daardoor wist ik extra goed wat ik thuis miste. Zij wisten wel hoe het er
bij mij thuis aan toe ging. Iedereen in de buurt wist dat mijn vader een driftkop was,
want het ging er vaak hardhandig aan toe, met veel lawaai. Ik zal ook wel vaak blauwe
plekken hebben gehad.
Om aan de sfeer thuis te ontsnappen, was ik vaak bij mijn vriendje thuis. Zijn moeder
heeft zelfs overwogen mij te adopteren. Ik weet niet eens of dat had gekund, maar
haar man vond het niet goed. Toch heeft haar voornemen veel voor me betekend: het
gaf me het gevoel dat iemand me de moeite waard vond.
Ik ben getrouwd geweest en heb relaties gehad. Maar relaties hielden nooit lang
Psychische mishandeling en emotionele verwaarlozing
stand en ik weet zeker dat dat door mijn jeugd komt. Diep van binnen heb ik nog
steeds het gevoel dat ik er niet hoor te zijn. Door therapie ben ik gelukkig op het
‘recht pad’ gebleven en ben ik bijvoorbeeld niet crimineel of verslaafd geraakt.
Zelf heb ik ook kinderen. Ze zeggen vaak tegen me dat ik de moeite waard ben.
Schriftelijke informatie van het Fonds Psychische Gezondheid
De brochures van het Fonds Psychische Gezondheid worden geschreven in samenwerking met ggz-professionals, patiënten- en familieorganisaties. Het Fonds biedt een groot
aantal boeken en brochures over psychische aandoeningen. Voor een overzicht: kijk op
www.psychischegezondheid.nl of schrijf/bel naar Fonds Psychische Gezondheid,
Stationsplein 125, 3818 LE Amersfoort, tel. 033 421 84 10.
Het Fonds Psychische Gezondheid is afhankelijk van
donateurs en giften. ING 4003.
© Fonds Psychische Gezondheid,
Amersfoort, december 2006
8
Alles over hoofdzaken