Lucht - Filosofische Tuin

Lucht, het element om te leven
George Al Sahour (5 ASO, 2008-2009)
Elementen zijn de stoffen of krachten waartoe volgens oude religies alles op aarde
te herleiden is.
In dit artikel wordt vooral ingegaan op het element “lucht”.
1. Geschiedenis
1.1. Hindoeïsme
Lucht: (Sanskriet Vāyu), ook bekend als Vāta,
Pavana, (reiniger) is een van de voorname
goden in het hindoeïsme en is de vader van
Bhima en de spirituele vader van de god
Hanuman. Net als bijvoorbeeld aarde en vuur is
het een van de klassieke elementen
(panchamahābhuta) in het hindoeïsme. Het
Sanskrietwoord voor 'vāta' betekent geblazen,
'vāyu' blazer en 'prāna' ademen (ook wel
levensadem). Er wordt daarom ook naar hem
verwezen als de god van het leven. Hij wordt
verder omschreven als "Mukhya-Vāyu" (de
heerser Vayu) of "Mukhya Prāna" (de heerser
van Leven)
1.2. Griekse filosofie
1.2.1. Anaximenes: lucht als oerelement
Anaximenes was een Grieks filosoof uit de 6e eeuw voor Christus, die deel uitmaakte
van de school van Milete.
De Miletische filosofen, Thales, Anaximander en ook Anaximenes (570 v.Chr.), staan
bekend als de eerste Griekse natuurfilosofen.
Zij namen in hun denken voor het eerst significant afstand van het mythologische
denken en traden binnen in het domein van het theoretische denken. Hiermee
startten zij een traditie van het denken als poging om het universele en het algemene
te verklaren. Alles in het universum kan hierdoor vanuit de menselijke gedachten
benaderd worden. Concreet leidde dit bij de filosofen van de Miletische School tot het
ontstaan van de eerste kosmologieën.
Van de geschriften van Anaximenes zijn slechts enkele fragmenten overgeleverd.
1
Zijn belangrijkste werk, waarin zijn kosmologie beschreven werd, was getiteld "Over
de natuur". In het werk van Diogenes Laërtius vinden we daarnaast ook een
weergave van twee invloedrijke brieven die hij schreef aan Pythagoras.
Anaximenes was een leerling van Anaximander, maar
nam diens opvatting van het apeiron (het oerelement van
waaruit alles geschiedt) als primaire oerstof niet over.
Hij keerde terug naar de stelling van Thales dat alle
substanties terug te voeren waren tot één concreet
element; voor Anaximenes was dat lucht.
In Anaximenes' kosmologie werden alle verschillen tussen
substanties herleid tot een verschil in concentratie en
densiteit van het element lucht (ἀήρ of Aèr). Lucht wordt
gezien als eerste en enige stof van het universum, van
waaruit alle andere substanties afgeleid kunnen worden.
Het vuur was verdunde lucht; bij verdichting hiervan ontstond eerst water, bij verdere
verdichting aarde, en tenslotte steen. Dit proces was gradueel en kon in beide
richtingen verlopen, naargelang koude of warmte overheersen. Ook de menselijke
ziel bestond uit lucht.
Op deze manier was ook de aarde tot
stand gekomen, als een platte ronde
schijf, die zweefde op stromen van
lucht die haar omcirkelen.
De leermeester van Anaximenes,
Anaximander, zag het beter, die
meende dat de aarde de vorm had
van een ton die in de ruimte zweeft.
Anaximenes betoogde "Precies zoals
onze ziel, die uit lucht bestaat, ons
bijeenhoudt, zo omvatten de adem en
de lucht de gehele wereld".
Soortgelijke condensaties van lucht
zouden dan geleid hebben tot het
ontstaan van de zon en de sterren. De vurige staat van deze lichamen zou volgens
Anaximenes te wijten zijn aan de snelheid van hun beweging.
De gedachte van het universum als welgeordend, harmonisch geheel gaat
waarschijnlijk ook terug op Anaximenes.
De wereld had de aarde als centrum, met de sterren als verst gelegen objecten.
Dichtst bij de aarde lag de maan, vervolgens de zon en nog verder lagen de
planeten. Volgens Anaximenes zou de zon niet rond de aarde draaien, maar
verdween ze elke avond achter de horizon om terug te keren naar het punt waar ze
's morgens weer zou opkomen. Ook vermoedde hij reeds dat de maan zelf geen licht
gaf, maar dat zij haar lichtstralen ontleende aan de zon.
Anaximenes had ook belangstelling voor de tijdrekening en Herodotus meldt dat hij
toestemming kreeg om in Sparta een uit Babylonië afkomstige zonnewijzer met een
indeling in twaalf uren op te richten.
2
1.2.2 Empedocles: lucht als één van de 4 oerelementen
Empedocles (Akragas (Agrigento, nu Sicilië), ca. 492 v.Chr. - Peloponesos, ca. 432
v.Chr.) was een Grieks filosoof. Hij was een tijdgenoot van Zeno, die een leerling was
van Parmenides.
Hij was staatsman, dichter, godsdienstleraar, redenaar, profeet, arts, wonderdoener
en wijsgeer. Empedocles wordt met Heraclitus, Leucippus, Democritus en
Anaxagoras gerekend tot de Griekse natuurfilosofen.
Tamelijk complete delen van zijn leerdichten zijn bewaard gebleven.
Empedocles' bijdrage aan de filosofie bestond niet zozeer uit het afleiden van een
nieuwe theorie, als wel uit het samenvoegen van elementen uit vroegere
opvattingen. Met name combineerde hij elementen uit de filosofieën van Heraclitus
en de Eleaten.
Thales beschouwde het water als het oerelement; Anaximenes de lucht; Heraclitus
het vuur; de Eleaten de aarde.
Empedocles was vooral de man die uit voorafgaande stelsels het beste trachtte te
halen en tot een eenheid te verenigen. Hij stelde deze elementen gelijk aan elkaar,
en komt zo tot de leer van de vier elementen: aarde, water, lucht en vuur. Deze
verschillen kwalitatief, zijn eeuwig, en kunnen zich in verschillende verhoudingen met
elkaar verenigen om het aanschijn te geven aan de wereld om ons heen.
Hij nam waarschijnlijk aan dat de grondstoffen voorkwamen als onwaarneembaar
kleine deeltjes. De dingen veranderen door het samenkomen en weer uiteengaan
van deze deeltjes, onder invloed van de krachten liefde (Philotes) en haat (Neikos).
Dit spel van aantrekkende en afstotende krachten gebeurt bij toeval en noodzakelijk,
en in een kringloop. Op een bepaald moment zijn de elementen volledig vermengd
door liefde. Dan worden zij door haat geleidelijk weer gescheiden, om vervolgens
door liefde weer verenigd te worden.
Bij Heraclitus was het uitsluitend de strijd die veranderingen teweegbracht; bij
Empedocles zijn het de strijd en de liefde. Plato zou later de ideeën van beiden
combineren in "De Sofist - of over het Zijnde".
Deze leer van de vier elementen kunnen we zien als het eindpunt van het zoeken
naar de oerstof, dat de Ionische filosofie beheerste.
2. Lucht als symbool in allerlei (irrationele) theorieën
We kunnen het niet zien, maar het is het element waarin we leven: lucht. We delen
het met alle levende wezens en ademen het in zonder daar veel over na te denken.
Hoe vreemd het ook in eerste instantie lijkt voor zo'n vluchtig medium: lucht bindt.
Juist omdat we het delen met medemensen en andere wezens. Omdat het ons aan
de aarde kluistert. Omdat het de juiste samenstelling moet hebben (synthese =
verbinding) om ons in leven te houden, het juiste evenwicht tussen de verschillende
gassen waaruit de atmosfeer is opgebouwd.
Zoals het fysieke element lucht de drager is van geluidsgolven, staat het magische
element lucht voor communicatie. Taal, muziek, reizen en handel vallen onder dit
3
begrip en Hermes/Mercurius met zijn gevleugelde helm en voeten, zijn caduceüs en
lier, symboliseert ze alle. Zijn beeld siert bijvoorbeeld de hal van het beursgebouw in
Amsterdam. (Diefstal, een ander aspect van lucht, is een jeugdzonde van Hermes).
Bij lucht hoort ook het denken, het verstand; het gehoorzintuig; de astrale wereld en
het dierenrijk; het sanguinische temperament en de planeten Mercurius, Jupiter en
Uranus. Het oosten, de morgen en de lente worden geassocieerd met lucht, en zo
ook de aartsengel Gabriël en de Oostenwind, Euros, en de sylphen of sylphiden
(feeën), de luchtwezens.
3. Belang van lucht
3.1. Enkele wetenschappelijke gegevens
Onder lucht worden de samengestelde gassen verstaan waarin wij op aarde leven.
Dit wordt ook aangeduid met atmosfeer.
Zonder lucht konden we op aarde niet ademen, maar ook zou er geen wind zijn,
geen geluid, geen vliegtuigen en geen wolken. Daarentegen zouden ruimteschepen
veel lager kunnen vliegen.
De lucht op aarde bestaat voor ongeveer 78% uit stikstofgas en 21% uit zuurstofgas.
Daarnaast (resterende 1%) bevat lucht sporen van edelgassen, een sterk wisselende
hoeveelheid waterdamp (0-7%), en koolzuurgas, dat ook in hoeveelheid sterk kan
wisselen.
In de buitenlucht is de hoeveelheid koolzuurgas ongeveer 0,03 %, binnen een
woning kan dit, als er gestookt of gekookt wordt, veel hoger zijn. Bij onvolledige
verbranding kan dan bovendien het gevaarlijke koolstofmonoxide ontstaan.
De samenstelling van de lucht varieert met de hoogte. Omdat stikstof (massagetal
14) minder weegt dan zuurstof (met massagetal 16) is er op grotere hoogte
verhoudingsgewijs minder zuurstof aanwezig.
Droge lucht (die dus weinig waterdamp bevat) is een zeer goede warmte-isolator, en
heeft ook een lage warmtecapaciteit. Daarom wordt droge lucht gebruikt in dubbel
glas voor het isoleren van gebouwen.
Omgeven door droge lucht kan een mens dan ook de zeer hoge temperaturen in een
sauna doorstaan. De persoon gaat weliswaar zeer sterk zweten, maar doordat het
zweet in de droge, hete lucht snel verdampt, koelt de huid af, en wordt de persoon
niet snel oververhit.
3.2. Luchtvervuiling
Het verkeer is de bron van heel wat verontreinigende stoffen in de lucht. Deze stoffen
zorgen voor te hoge ozonconcentraties, die nadelige effecten hebben op de
gezondheid.
Het verkeer is niet de enige oorzaak van luchtvervuiling. Ook de industrie en de
gezinnen hebben hun aandeel.
4
Vervuilende stoffen komen ook vrij bij het gebruik van
solventhoudende producten zoals verven, verdunners,
vernissen en lijmen.
En dan is er nog de toenemende hoeveelheid CO2 in
de lucht die zorgt voor stijgende temperatuur, een
probleem waarover de laatste tijd veel geschreven
wordt.
Conclusie:
Lucht is iets dat we niet kunnen missen. Het is dus belangrijk dat we er voor zorgen
dat het niet vervuild wordt.
Er zijn natuurlijk veel oplossingen zoals: bomen planten, minder gebruik van auto’s,
minder fabrieken.
Een klein weetje: weet u dat een koe een heel grote hoeveelheid CO2 uitlaat als haar
staart naar boven gaat????
5