ISVW Basisopleiding Religie en Filosofie januari

ISVW
Basisopleiding Religie en Filosofie
januari-juni 2014
Een nieuwe basisopleiding op de ISVW
Aan het begin van de 21ste eeuw wordt het steeds duidelijker: de religie, in al
haar verschijningsvormen, staat weer op onze culturele, maatschappelijke en
politieke agenda. Natuurlijk, we leven in een geseculariseerd deel van de wereld,
met alle verworvenheden van dien. Maar de oude religieuze tradities, van
hindoeïsme tot islam en christendom, eisen nog steeds volop hun plaats op in die
seculiere cultuur. Soms verzetten ze zich tegen onze ‘seculiere tijd’, zoals de
filosoof Charles Taylor haar noemt, maar vaker vinden ze een heel eigen
verbinding met de seculiere werkelijkheid.
Dat maakt onze tijd tot een ingewikkelde tijd, en de maatschappelijke discussie
over de betekenis van godsdienst en de rol die ze mag spelen in de samenleving,
zijn dan ook heftig. Wat te denken van religieuze kleding, van het ritueel offeren
van dieren, van de zondagsrust? Voor- en tegenstanders vinden we zowel in
religieuze als seculiere kringen.
Hoe hectischer het debat, hoe ingewikkelder de problematiek, des te belangrijker
is de bijdrage van filosofen daaraan. Zij kunnen verbanden leggen, nuances
aanbrengen, historische verdieping leveren en zo de al te snelle antwoorden
onder druk zetten met nieuwe, trage vragen.
Daarom komt de ISVW in 2014 voor het eerst met een gedegen basisopleiding
Religie en Filosofie, voor iedereen die meer wil weten van hoe er door
vernieuwende denkers over religie gedacht werd en wordt, en steviger in de
schoenen wil staan bij dit spannende maar ook urgente debat.
In deze basisopleiding wordt in vijf weekenden het rijke en fascinerende veld
van de godsdienstfilosofie gepresenteerd. Daarbij gaan vakkundige uitleg, brede
overzichten, grondige detailstudie, en verlevendiging in beeld, muziek en actuele
discussie hand in hand.
Het programma van de basisopleiding in vogelvlucht
 De vijf weekenden hebben alle hun eigen thematiek, en kunnen
afzonderlijk gevolgd worden. Voor degenen die de hele opleiding volgen,
is er tegelijkertijd een duidelijke opbouw aangebracht: een inleidend
weekend, twee weekenden waarin basiskennis wordt verworven, en twee
weekenden waarin we met een specifiek thema aan de slag gaan.
1
We beginnen met een weekend over onze tijd, en over het belang van
fundamentele reflectie over de plaats van religie in de cultuur. De bekende
denkers van de 20ste en 21ste eeuw, van Nietzsche en Levinas tot Taylor,
verschijnen ten tonele.
In het tweede en derde weekend leggen we de verdere basis.
In het tweede weekend wijden we ons aan een systematisch overzicht. We
oefenen de ‘discipline’ godsdienstfilosofie binnen de wijsbegeerte in, daarbij de
diverse kernthema’s, benaderingen en stromingen behandelend: van de traditie
van de ‘godsbewijzen’ via de bestudering van religie als een antropologisch en
existentieel fenomeen naar de meer cultuurfilosofische en politiek-filosofische
godsdienstfilosofie. Veel voorbeelden van filosofen en theologen worden
verkend, zodat we het systematische ‘bouwwerk’ van de godsdienstfilosofie
concreter in beeld kunnen krijgen.
Na het systematische overzicht wijden we ons in het derde weekend aan
een historisch overzicht van het denken over godsdienst, van de vroegste teksten
over God, mens en wereld tot de 21ste eeuw. We volgen het chronologische
verhaal van drie millennia godsdienstwijsbegeerte, en lichten er de belangrijkste
namen uit. Ook zullen we aandacht besteden aan de verschillende
cultuurgebieden waar het denken over religie opkomt: niet alleen in ons Westen,
maar ook in het Oosten en Zuiden.
In het vierde en vijfde weekend zoomen we in op twee thema’s, opnieuw
met veel praktische voorbeelden, beeld en muziek: (1) transcendentie en
immanentie (vierde weekend) en (2) religie en geweld (vijfde weekend). Met de
behandeling van deze thema’s begeven we ons in de wereld van de religieuze
taal en verbeelding, van de spirituele ervaring, en van religieuze praktijken. Ze
spelen in de moderne godsdienstfilosofie al lange tijd een centrale rol. Daarbij
zullen we telkens stuiten op drie kernonderscheidingen die in het filosoferen
over religie steeds gehanteerd worden: transcendentimmanent, heiligprofaan
en ziellichaam.
Docent
De basisopleiding Religie en Filosofie zal worden verzorgd door ISVWbasisdocent Laurens ten Kate, expert in de religiewetenschap, de theologie en
vooral de godsdienstfilosofie..
Laurens ten Kate (1958) is filosoof en theoloog. Hij studeerde, promoveerde en werkte aan
de Katholieke Theologische Universiteit Utrecht, waar hij in 1994 zijn dissertatie verdedigde,
De lege plaats. Revoltes tegen het instrumentele leven in Batailles atheologie. Hij is thans
verbonden aan de Universiteit voor Humanistiek te Utrecht, waar hij godsdienstfilosofie en
religiestudies (m.n. de joods-christelijke tradities) doceert (zie zijn profiel op www.uvh.nl).
Tevens is hij senior fellow aan de Faculteit Godgeleerdheid van de Vrije Universiteit
Amsterdam, waar hij een programma coördineert over religie, kunst en literatuur vanuit
godsdienstfilosofisch perspectief.
De complexe relatie tussen humanisme en religie en de betekenis van de secularisering in de
21ste eeuw vormen kernthema’s in zijn onderzoek. Daarnaast richt hij zich de analyse van de
problemen waar de huidige interculturele, globaliserende samenleving zich mee
geconfronteerd weet; daarover publiceerde hij op het webforum www.socialevraagstukken.nl,
en gaf hij online hoorcolleges op www.human.nl.
2
Ten Kate is co-auteur en redacteur van onder meer Het wakende woord. Literatuur, ethiek en
politiek bij Maurice Blanchot (1997), Flight of the Gods: Philosophical Perspectives on
Negative Theology (2001), en Retreating Religion: Deconstructing Christianity with Jean-Luc
Nancy (2011). Tevens schreef hij een Encyclopedie van de filosofie (2007), en begeleidt hij
boekprojecten op het gebied van de filosofie en de religiestudies bij Uitgeverij Boom te
Amsterdam.
Literatuur
We gebruiken voor de basisopleiding Religie en Filosofie twee ‘basisboeken’.
Deze worden gedurende de hele cursus gebruikt.
 B. Clack & B.R. Clack, The Philosophy of Religion: A Critical Introduction,
Cambridge/Malden: Polity Press 2008. ISBN 978-0745638683. € 21,12.
o Dit boek is een van de nieuwste inleidingen in de godsdienstfilosofie. Het
is toegankelijk geschreven, behandelt de centrale thema’s, geeft veel
verhelderende voorbeelden. De auteurs verrijken hun boek met
boeiende vragen en opdrachten voor de lezer.
o Het boek is eenvoudig via www.bol.com te bestellen, maar kan ook aan
de boekenstand van de ISVW zelf gekocht worden.

Naast dit basisboek zullen we, wanneer dat relevant is, extra teksten
lezen, die door de docent voorafgaand aan de cursus via de electronische
leeromgeving (elo) of, indien gewenst, door middel van geprinte kopieën,
zullen worden verspreid.
Studiebelasting
We lezen ter voorbereiding door de docent opgegeven hoofdstukken uit het
basisboek, en uit de aanvullende literatuur. Totale studiebelasting per
weekendvoorbereiding is ong. 16 uur.
NB: ook voor het eerste weekend is ter voorbereiding literatuur opgegeven!
Afronding; certificaat
Met deze basisopleiding kan de student een certificaat behalen. Dit is niet
verplicht.
Om het certificaat te behalen, dient de student de volgende aan de criteria te
voldoen:




Deelname aan de vijf cursusweekenden.
Aantoonbare bestudering van de basisboeken en aanvullende literatuur.
Het met goed gevolg uitvoeren van de thuisopdrachten die voor het
tweede t/m vijfde weekend worden verstrekt.
Het met goed gevolg afleggen van een schriftelijk take home-tentamen dat
aan het einde van het laatste cursusweekend wordt meegegeven. Dit
tentamen bestaat uit een essay-opdracht over een van de thema’s die we
3

in deze basisopleiding hebben uitgediept. Deze essay-opdracht mag de
student in max. vijf bladzijden uitwerken.
De docent voorziet de tentamens schriftelijk van feedback en een
beoordeling, voorafgaand aan de examenmiddag. Tijdens de
examenmiddag worden door de studenten de take home essays door de
studenten aan elkaar gepresenteerd, waarna uitreiking van de certificaten
zal plaatsvinden.
De leerdoelen van de cursus zijn de volgende:




De student verwerft kennis en inzicht in de kernthema’s van de
godsdienstfilosofie.
De student verwerft een globaal overzicht in de geschiedenis van het
denken over religie, van de religieuze verbeelding en praktijken.
De student is in staat om verbanden te leggen tussen de opvattingen over
religie van verschillende filosofen.
De student wordt vaardig in het voeren van het debat over de betekenis
en rol van religie in de 21ste-eeuwse samenleving.
Hoe ziet een weekend in deze basisopleiding eruit?
De vijf weekenden hebben telkens een zelfde opbouw:
 We beginnen met inleidende colleges door de docent op zaterdagmorgen
(vanaf 10.30), in twee blokken, onderbroken door een koffiepauze.
 Van 12.45-13.30 is er de lunch.
 Op zaterdagmiddag gaan we in het eerste blok van14.30-15.30 uiteen in
kleinere groepjes, om een tekstfragment te lezen aan de hand van een
leesopdracht.
o De tekstfragmenten en opdrachten worden op de zaterdagmorgen
uitgedeeld.
 Het tweede blok (15.30-17.00) van de zaterdagmiddag is er voor plenaire
discussie op basis van het tekstfragment en de opdracht.
 Van 17.00-20.00: aperitief en diner.
 In het zaterdagavondprogramma (20.00-21.30) is er een speciaal visueel
en muzikaal college door de docent.
 Het eerste blok van de zondagmorgen (9.30-10.30) sluit aan op de
colleges van de zaterdagmorgen. De docent leidt u verder rond in de
godsdienstfilosofie en in het thema van het weekend in het bijzonder,
daarbij ingaand op de basisliteratuur.
 Het tweede blok van de zondagochtend (10.45-12.30) is dan de afronding,
in de vorm van een workshop. Twee of meer cursisten bereiden een korte
‘miniatuurvraag’ voor op basis van de in het weekend behandelde stof.
Deze vragen worden besproken, en vormen de aftrap voor verdere
vragen.
 Van 12.30 – 13.30 is er een afsluitende lunch.
4

Na de lunch, van 13.30-14.00, neemt de docent het gemaakte huiswerk en
het huiswerk voor het volgende weekend door.
o Dit geldt uiteraard alleen voor de studenten die de hele opleiding
volgen en het certificaat willen behalen.
5
10 en 11 mei 2014
Transcendentie en immanentie
Literatuur:
 Clack & Clack, The Philosophy of Religion, hoofdstuk 5: ‘Divine
Action and the Beyond’, pp. 142-167.
 Eventuele aanvullende literatuur.
Het onderscheid tussen transcendentie en immanentie, tussen een mensoverstijgende en een menselijke dimensie in het bestaan, is van meet af aan van
centrale betekenis geweest in de godsdienstfilosofie. Vele andere
begrippenparen zijn hiervan afgeleid, zoals heilig-profaan, ziel-lichaam,
bovennatuurlijk-natuurlijk, leven-dood, sterfelijk-onsterfelijk, tijdelijk-eeuwig.
Clack & Clack behandelen dit centrale onderscheid door twee voorbeelden uit te
lichten: wonderen en onsterfelijkheid. Het zijn twee bijna ouderwetse woorden:
wonderen horen toch tot bijgeloof, en onsterfelijkheid is niet te bewijzen. Toch
ontdekken we in dit weekend dat de ervaring van het wonder en het verlangen
naar onsterfelijkheid belangrijke filosofische thema’s zijn, ook in onze tijd. Ze
vertellen ons veel over transcendentie en immanentie als kernelementen in ons
mens- en wereldbeeld.
Daarbij letten we tevens op de rol die symbolen en rituelen in onze cultuur
spelen. Want in symboliek en ritualiteit proberen mensen die lastige dynamiek
tussen immanentie en transcendentie in taal en praktijken te vatten.
 Van het kruisbeeld en de lotusbloem naar het V-teken: de rol die
symbolen spelen in de cultuur is heel complex. Zijn symbolen altijd
religieus? Wat zegt die vraag over onze definitie van religie? En
hoe hebben de godsdienstfilosofen de betekenis van symbolen en
symboliek doordacht?
 Van het offer, de pelgrimage of de doop naar de meditatie en de
healings: de rol die rituelen spelen in de cultuur is net als die van
symbolen heel complex. Zijn rituelen altijd religieus? Wat zegt die
vraag over onze definitie van religie? En hoe hebben de
godsdienstfilosofen de betekenis van rituelen en ritualiteit
doordacht?
6
Programma
Zaterdagmorgen:
 10.30-11.30 College I:
o Kennismaking, introductie in het thema van het weekend:
Transcendentie en immanentie, een oppositie?... of gaan ze samen?
o We nemen als concreet voorbeeld de manier waarop filosofen over
wonderen hebben gedacht; en we gaan kort in op het werk van de
bekende Canadese godsdienstfilosoof Charles Taylor.
 11.45-12.45 College II:
o Symbolen en rituelen: wat zijn het, hoe werken ze, hoe denken
filosofen erover?
o Als voorbeeld nemen we enkele passages uit hedendaagse films;
deze vergelijken we met veel oudere tradities van symboliek en
ritualiteit.

12.45-13.30 lunch
Zaterdagmiddag
o Intussen hebben we ons al aardig beziggehouden met het thema
‘wonderen’; deze middag concentreren we ons op het andere
thema, ‘onsterfelijkheid’, en meer in het algemeen het vraagstuk
van leven en dood in de godsdienstfilosofie.
 13.30-14.30 Individuele voorbereiding tekstlezing
 14.30-15.30 Tekstlezing in groepen
o We lezen aan de hand van een opdracht in kleinere groepjes een
tekstfragment uit de paragrtaaf over onsterfelijkheid in het boek
van Clack&Clack (pp. 152-166).
 15.45-17.00 Plenair: vragen en discussie aan de hand van het besproken
tekstfragment.

17.00-18.00 aperitief

18.00-20.00 diner
Zaterdagavond
 20.00-21.30 : ‘Sterven om te leven…’  muziek en theater als rituelen en
symboliek rond de dood, van de Oudheid tot de huidige tijd.
o Een beeld- en klankcollege door de docent.
Zondagmorgen
 9.30-10.30 College III: Wonderen in onze tijd…
o Vervolg van College I.
o Is de term ‘wonder’ nog geschikt om gebeurtenissen in onze
seculiere tijd aan te duiden? Of moeten we zoeken naar een nieuw
vocabulaire?
 10.45-12.30 Gezamenlijke workshop waarin we de ‘miniatuurvragen’
behandelen, en verder ieder eigen vragen en bevindingen kan inbrengen.
Brug naar de volgende keer.
 12.30-13.30: lunch
 13.30-14.00 Feedback op ‘t gemaakte en nieuwe huiswerk (alleen voor
7
degenen die de hele opleiding volgen en het certificaat willen behalen)
Vooruitblik naar de volgende weekenden
14 en 15 juni 2014
Religie en geweld – de uitdagingen van het fundamentalisme
Literatuur:
 Clack & Clack, The Philosophy of Religion, hoofdstuk 6, pp. 168-186.
 Eventuele aanvullende literatuur.
In dit laatste studieweekend buigen we ons over een actueel en urgent thema dat
in de godsdienstfilosofie, maar ook daarbuiten, in alle politieke en
cultuurwetenschappen in onze tijd centraal staat: is religie in essentie
vreedzaam of juist gewelddadig? We laten ons leiden door het slothoofdstuk uit
het boek van Clack & Clack om deze lastige thematiek te bestuderen.
Tevens worden aan het einde van dit vijfde weekend de take home-tentamens
meegegeven.
VI
28 juni 2014
Examenmiddag
Deze middag is alleen verplicht voor de studenten die het certificaat willen
behalen. De andere studenten zijn hartelijk welkom!
De studenten presenteren een take home-essay aan elkaar (zie hierboven, het
hoofdstukje ‘Afronding; certificaat’). Daarna worden de certificaten op feestelijke
wijze uitgereikt.
8