Voedingsadvies bij COPD. Voor patiënten met risico op

info voor de patiënt
metabole en cardiovasculaire aandoeningen
Voedingsadviezen
bij COPD
Voor patiënten met risico op ondervoeding
UZ Gent, Centrum voor voedings- en dieetadvies
Voedingsadviezen bij COPD
Gewicht: wie heeft overgewicht, wie is te mager?
We gebruiken hoofdzakelijk de Quetelet-Index (Q.I.) of Body Mass Index (BMI)
om het gewicht te beoordelen.
Wat is COPD?
Deze index wordt als volgt berekend:
Q.I. = Gewicht (kg)/Lengte (m)²
COPD is de afkorting voor Chronic Obstructive Pulmonary Disease. Het is een
chronische en langzaam progressieve longaandoening waarbij het longweefsel
vernietigd wordt, de luchtwegen vernauwen en het transport van de lucht naar
buiten toe moeilijker wordt. Volgens een onderzoek van de WHO (World Health
Organization) zal COPD uitgroeien tot de derde belangrijkste ziekte ter wereld.
De statistieken laten zien dat rokers de grootste kans hebben om COPD-patiënt
te worden. Daarom spreekt men ook van de “rokerslong”.
Beoordeling van de Q.I.
COPD is een verzamelnaam van twee aandoeningen: chronische bronchitis en
emfyseem. Chronische, obstructieve bronchitis treedt meestal in de beginfase
van COPD op, emfyseem (vernietiging/afbraak van longblaasjes) komt meer
voor bij ernstiger vormen van COPD.
Wat zijn de klachten en gevolgen van COPD?
De luchtwegen vernauwen zich steeds meer en dat proces is onomkeerbaar.
Kortademigheid is een kenmerkende klacht van COPD-patiënten, net zoals
moeite om inspanningen te leveren. Vaak moeten patiënten ook meer hoesten
en fluimen opgeven. Bij een infectie verergeren de klachten.
Deze symptomen leiden tot een verdere afname van het volume lucht dat in 1
seconde kan uitgeademd worden. Door deze afname ondernemen de patiënten steeds minder lichamelijke activiteiten. Hierdoor verslechtert de conditie nog
verder en komen COPD-patiënten in een neerwaartse spiraal terecht. Uiteindelijk
kan dit ertoe leiden dat de COPD-patiënt volledig invalide wordt.
Waarom zijn voedingsadviezen bij COPD
belangrijk?
Niet alle klachten van COPD kunnen volledig met medicatie verholpen worden.
Een goede lichamelijke conditie en goede voedingsgewoonten kunnen de klachten helpen verlichten. Zowel ondervoeding als een te hoog lichaamsgewicht zijn
nadelig.
2 Voedingsadviezen bij COPD
Q.I. lager dan 18,5
Q.I. tussen 20 en 25
Q.I. tussen 25 en 30 Q.I. groter dan 30
Q.I. groter dan 40
Ondergewicht
Normaal gewicht*
Overgewicht
Obesitas
Morbide obesitas
*Bij COPD spreken we van een te laag gewicht bij een Q.I. die lager dan 21 is.
Lichaamssamenstelling
Naast de Q.I. is het ook belangrijk om de lichaamssamenstelling, de verhouding
vetmassa/vetvrije massa (o.a. spieren) in het lichaam te bepalen. Dit doen we
met een impedantiemeting.
Voldoende spiermassa hebben, is essentieel voor een goede algemene lichamelijke conditie.
Met name de zwakte van ademhalingsspieren en van skeletspieren (armen en
benen) draagt veel bij aan de beperkingen en handicaps van COPD-patiënten.
Ondergewicht en het gebruik van cortisone zijn de belangrijkste oorzaken van
spierzwakte. Ook mensen die niet aan COPD lijden, kunnen hierdoor spierzwakte oplopen.
Ongewild gewichtsverlies
Ongewild of onopzettelijk gewichtsverlies toont aan dat uw voedingstoestand
verslechtert. Wanneer het lichaamsgewicht met 5% binnen de maand of 10%
binnen de 6 maanden afneemt, is er sprake van ondervoeding. Ondergewicht
en/of gewichtsverlies en/of een tekort aan vetvrije massa komen frequent voor
bij patiënten met COPD en hebben een negatieve invloed op zowel de levenskwaliteit als op de overleving.
Voedingsadviezen bij COPD 3
Hoe ontstaat gewichtsverlies bij COPD?
Gewichtsverlies komt regelmatig voor bij chronische longpatiënten. COPDpatiënten kunnen een normale hoeveelheid voedsel eten, en toch afvallen,
omdat hun energiebehoefte hoger is dan normaal. Longpatiënten met een
stabiel lichaamsgewicht eten meestal méér dan hun leeftijdsgenoten.
De meeste chronische longpatiënten hebben een hogere energiebehoefte omdat
de ademhaling in rust méér energie vergt dan die van een gezonde persoon.
Ook lichamelijke activiteiten kosten meer energie. Bovendien hebben diverse
luchtwegverwijdende medicijnen een stimulerend effect op de stofwisseling.
Het gewichtsverlies zou niet zo’n probleem zijn als het alleen maar om het verlies van vet ging. Er zijn helaas ook nog andere gevolgen, zoals een afname van
de spiermassa. Gewichtsverlies kan ook ongunstige effecten hebben op het
afweersysteem. Dit afweersysteem staat bij longpatiënten al erg onder druk door
herhaaldelijke luchtweginfecties, gebruik van cortisonen en het longlijden zelf.
De meest voorkomende klacht is kortademigheid. Deze klacht treedt vooral ‘s
morgens op en tijdens de warme maaltijd. Hierdoor kan het gebeuren dat de
COPD-patiënt minder eet dan nodig is.
Sommige patiënten hebben het te benauwd om een volledige maaltijd te eten.
Soms kost het eten zelf teveel energie of daalt het niveau waarbij het bloed met
zuurstof verzadigd is tijdens het eten acuut. Dit gaat dan gepaard met een toenemende kortademigheid.
Patiënten eten dus minder bij:
Wanneer patiënten niet meer in staat zijn om regelmatig maaltijden te bereiden, omwille van de opgesomde klachten of als gevolg ervan, kunnen ze ook
minder gaan eten. Er zijn COPD-patiënten die moeite hebben om aan de hoge
voedingsbehoefte te voldoen. Zij moeten daarom leren om hun voeding aan te
passen. De diëtist(e) helpt en adviseert hierbij.
Wat is de bedoeling van aangepaste voeding?
De behandeling door de diëtist(e) heeft als doel om gewichtsverlies en afname
van de hoeveelheid spiermassa te beperken. Er wordt naar gestreefd om het
gewicht, het functioneren van de longen en de conditie te verbeteren. De kracht
en het uithoudingsvermogen van de ademhalingspieren moeten toenemen.
De beste resultaten zijn te verwachten van voedingstherapie in combinatie met
lichamelijke training.
Eet gevarieerd!
Voor iedereen betekent gezond eten en drinken dat alle noodzakelijke voedingsstoffen in voldoende mate opgenomen moeten worden.
De voedingsdriehoek geeft aan welke voedingsmiddelen belangrijk zijn.
De grootte van het vak geeft ook aan hoeveel er van nodig is; veel uit de vakken
aan de basis, weinig uit de vakken aan de top.
• Verminderde eetlust
• Angst
• Moeheid
• Ontstekingen
• Depressie
• Gebrek aan lichamelijke activiteit
• Een acute verergering van de ziekte waardoor een ziekenhuisopname nodig is
Ook bij luchtweginfecties vermindert de eetlust vaak. Naast de verminderde
voedselinname is er dan nog een extra probleem, namelijk het verhoogde energieverbruik. Dit verhoogde energieverbruik komt onder andere door de ontsteking, de koorts en de acute verslechtering van de longfunctie. Op dat ogenblik
heeft de patiënt meer voedsel nodig, terwijl hij juist minder zal eten.
4 Voedingsadviezen bij COPD
Voedingsadviezen bij COPD 5
Gemiddelde aanbevolen hoeveelheid voor volwassenen
Voedingsadviezen bij gewichtsverlies
Energierijke voeding
Voedingsmiddel
Aanbevolen hoeveelheden
Water
Minstens 1,5l/dag
(water, soep, thee, koffie)
Brood of vervanging
(beschuiten, cracotten,…)
Minstens 5 sneden/stuks per dag
Aardappelen, rijst, macaroni
Minstens 3 stuks/eetlepels per dag
Groenten
Minstens 3 groentelepels (200 gram)
per dag
Fruit
2 stuks à 3 stuks per dag
Vlees, vis, eieren of
vervangproducten
100 gram per dag
Melk(producten)
(volle producten kiezen)
Minstens 3 glazen/porties per dag,
kaas minstens 1 snede/dag
• A
an koffie, thee, yoghurt, melk, ... kan extra suiker, honing, siroop of druivensuiker toegevoegd worden.
Margarine, olie,
boter, bak- en braadproducten
40 gram per dag
• M
aak eventueel gebruik van energierijke en/of eiwitrijke poeders om maaltijden en dranken te verrijken.
Restgroep: suikers
(frisdranken, snoep, gebak,…)
Dit is een aanvullende groep
Deze tabel geeft enkel gemiddelde aanbevelingen per dag. Om de juiste hoeveelheden in uw persoonlijk schema te kennen, raadpleeg de diëtist(e).
Weeg uzelf eenmaal per week en schrijf het gewicht op. Probeer te ontdekken
waarom u gewicht verliest. De oorzaak is niet altijd minder eten, mogelijk hebt u
(tijdelijk) meer energie nodig.
Tips
• Maak gebruik van producten die eenvoudig te verwerken zijn in allerlei gerechten zonder dat het volume van het gerecht zichtbaar toeneemt.
• Onder/in pap, puree, pasta’s, saus, stamppotten, groenten of soep kunnen
volgende producten verwerkt worden:
- Een eetlepel (soja)room of zure room
- Extra boter, margarine of olie
- Een losgeklopt ei (verwarm dit na toevoeging steeds goed)
- Extra melkpoeder
- Kaas (saus) kan o.a. verwerkt worden onder groenten
• Energierijke poeders zoals dextrine-maltose (geven geen extra zoetheid aan
het voedingsmiddel) kunnen toegevoegd worden aan o.a. melk- en melkproducten, vruchtensappen, vruchtencompot, ... Per glas of schaaltje kunnen
ongeveer 3 schepjes toegevoegd worden. Het is aan te raden 100 gram per
dag te gebruiken.
• E
iwitrijke poeders kunnen toegevoegd worden aan pudding, milkshake, ...
(zie ook verder in de brochure). Voor informatie kan u de diëtiste raadplegen.
• Gebruik volle zuivelproducten in plaats van halfvolle of magere producten
(denk aan volle melk, volle yoghurt, roomijs en margarine of roomboter.
• Eet naast de hoofdmaaltijden ook energierijke tussendoortjes, zoals: een
koek, cake, gebak, reep chocolade, milkshake, roomijs, portie volle vla of
yoghurt met suiker, glas chocolademelk, stukjes kaas, droge worst, chips,
...
6 Voedingsadviezen bij COPD
Voedingsadviezen bij COPD 7
Voedingsadviezen bij kortademigheid en
vermoeidheid
• Zorg ervoor dat u kant- en- klare maaltijden en wat hapjes in de buurt heeft.
• Zorg ervoor dat u uitgerust bent voordat u aan een maaltijd begint. Onderneem dus geen inspannende, zware inspanningen vlak voor het eten, zoals
fietsen of wandelen.
• Drink een half uur voor het eten een beetje bouillon. Dit kan de eetlust opwekken. Drink de bouillon niet vlak voor het eten, want dan kan het snel een vol
gevoel geven.
• Ontbijt voor u zich wast.
• Zorg altijd voor een juiste lichaamshouding en goede ademhalingstechniek
tijdens de maaltijd. Eet altijd langzaam en kauw goed. Slik een hap in één
keer door. Adem diep voordat u de volgende hap neemt.
• Gebruik de hoofdmaaltijd op het tijdstip waarop u zich het best voelt.
• Eet vaker per dag kleinere maaltijden.
• Kies voor voedsel dat u gemakkelijk kunt kauwen. Bijvoorbeeld zacht vlees
(zoals gehakte biefstuk, vis, stoofpotjes), zacht gekookte groenten i.p.v.
rauwkost en eventueel puree of stamppot.
• Kies voor voedsel dat eenvoudig klaar te maken is. Voorbeelden zijn kanten-klare groenten, eenpansgerechten, vlees met een korte bereidingstijd en
kant-en-klare nagerechten.
• Kies eens vaker voor vloeibare voeding, want dat eet gemakkelijker omdat
u niet hoeft te kauwen (denk aan een gevulde maaltijdsoep, milkshake, vla
en pap).
• U zal zich beter kunnen ontspannen als u ervoor zorgt dat het eten er aantrekkelijk uitziet.
• Als u medicijnen gebruikt, is het belangrijk om ze op de juiste manier en op
het juiste tijdstip in te nemen.
• Als u een zuurstof-therapie volgt, dan moet de zuurstof ook tijdens de maaltijd worden gebruikt.
Voedingsadviezen bij slechte eetlust
Er zijn COPD-patiënten die last hebben van een verminderde of een slechte
eetlust. Geestelijke en lichamelijke factoren kunnen de oorzaak zijn van een
verminderde eetlust: ziekte, infectie, moeheid, depressie, angst, (verandering
van) medicijnen of een combinatie ervan. Algehele verzwakking als gevolg van
gewichtsverlies leidt ook tot een verminderde eetlust.
8 Voedingsadviezen bij COPD
Tips
• Zorg dat de maaltijden er aantrekkelijk uitzien en goed ruiken. Een aantrekkelijke geur kan de eetlust bevorderen.
• Eet vaker kleine porties per dag. Grote hoeveelheden kunnen u snel tegenstaan.
• Zorg voor voldoende variatie. Wissel koude gerechten af met warme, zoete
met hartige.
• Gebruik de grootste maaltijd op het dagdeel waarop u zich het beste voelt.
• Eet nog iets voor u naar bed gaat.
Voedingsadviezen bij droge mond
Het kan gebeuren dat u last heeft van een droge mond. Een droge mond kan
veroorzaakt worden door bepaalde medicijnen. U hebt dan weinig speeksel in
de mond.
Tips
• Zorg dat u het voedsel goed kauwt en de tijd neemt om rustig te eten. Goed
kauwen zorgt immers voor meer speeksel in de mond.
• Doe smeerbaar beleg op uw brood, zoals smeerkaas, leverpastei, chocoladepasta, salade, jam of roerei.
• U zou iets kunnen drinken bij iedere hap vast voedsel die u neemt.
• Zorg dat u altijd iets te drinken binnen handbereik heeft. Ook ‘s nachts op
het nachtkastje.
• Gebruik veel jus of saus bij uw warme maaltijd.
• Pudding, vla, pap en yoghurt zijn gemakkelijk te eten.
• Zuig op een zuurtje of pepermunt. Ook met kauwgum kan uw speekselproductie toenemen.
• Spoel uw mond met citroenthee en/of citroenwater.
Voedingsadviezen bij COPD 9
Voedingsadviezen bij slijmvorming
- Kleine hoeveelheden per keer
- Voedingsmiddelen die koud zijn of op kamertemperatuur verlaten de
maag sneller dan warm eten
Er zijn patiënten die last hebben van hinderlijke slijmvorming in de mond of in
de keel. Sommige voedingsmiddelen stimuleren de vorming van slijm en geven
een plakkerig gevoel in de mond. Dit slijm is echter niet hetzelfde als het slijm bij
ophoesten.
Een gevolg van de overmatige slijmproductie is dat het lichaam veel meer arbeid
moet leveren om te kunnen ademen. Bovendien neemt ook de kortademigheid
toe. Slijmophoping in de luchtwegen kan een infectie in de hand werken. Een
kinesitherapeut kan u adviezen geven om het overtollige slijm kwijt te raken.
Tips
• Het is aan te raden na elke maaltijd de mond te spoelen.
• Zure melkproducten veroorzaken minder slijmvorming in de mond (denk aan
karnemelk, yoghurt en verse witte kaas).
• Melk, chocolademelk, chocolade, pap en vla kunnen een plakkerig gevoel
veroorzaken. Dit kan verdwijnen door na de melk een slokje water, frisdrank
of vruchtensap te nemen.
• Laat de melkproducten niet onnodig weg uit uw voeding.
- Vloeibare voedingsmiddelen zijn sneller uit de maag dan vast voedsel
- De maag verwerkt goed gekauwd voedsel beter
- Vermijd zeer vetrijke maaltijden, zoals gefrituurde voeding en roomsauzen,
die vertragen de maaglediging
Bijvoedingen
Wanneer het u niet lukt om uw gewicht op peil te houden, kan het nodig zijn om,
naast de gewone voeding, bijvoeding te gebruiken.
Er bestaan gebruiksklare bijvoedingen
De diëtist(e) kan u helpen om de voor u meest geschikte producten te kiezen.
Deze bijvoedingen zijn te verkrijgen via de apotheek. Bij bestelling van grotere
hoeveelheden kunnen ze ook bij een firma besteld worden die de producten
aan huis levert. De prijs is dan iets voordeliger. Deze gebruiksklare bijvoedingen
kosten vrij veel en worden niet terugbetaald.
Voor sommige patiënten kan zelf bereide bijvoeding
een oplossing zijn
Voedingsadviezen bij snelle verzadiging
(vol gevoel)
• Eet langzaam en kauw goed. Neem voldoende tijd voor de maaltijd, door een
goede houding en ademtechniek. Door traag te eten kan u voorkomen dat u
teveel lucht hapt tijdens de maaltijd en zo te snel een vol gevoel ervaart.
Hieronder worden enkele basisrecepten beschreven. Hierin wordt steeds een
eiwitrijk poeder gebruikt. Alle recepten kunnen ook aangevuld worden met een
energierijk poeder.
• Stop even met eten als u zich niet lekker voelt.
1. Pudding Caramelpudding
• Wanneer de volgende gasvormende voedingsmiddelen klachten geven, dan
is het verstandig om het gebruik ervan te beperken: uien, spruiten, koolsoorten, prei, peulvruchten, komkommer, radijs, meloen, avocado’s, koolzuurhoudende dranken en/of bier.
Ingrediënten: • Als uw maag vol is (met eten of met lucht), is er weinig plaats voor voedsel.
Gebruik in dat geval voedsel dat zo snel mogelijk de maag passeert:
• Volle melk
200 ml
• Puddingpoeder
10 g
• Eiwitrijk poeder
20 g
• Kristalsuiker
20 g
• Caramelsiroop
4 koffielepels
10 Voedingsadviezen bij COPD
Voedingsadviezen bij COPD 11
Bereiding:
Eiwitrijk poeder
10 g
• Gebruik een deel van de vloeistof (zo weinig mogelijk) om het puddingpoeder
aan te mengen en het eiwitrijk poeder op te lossen (doe dit in twee verschillende schaaltjes).
Kristalsuiker
10 g
Gepelde banaan
100 g
• Breng de rest van de melk aan de kook.
Volle melk
eventueel 2 eetlepels
• Voeg het aangemengde puddingpoeder toe onder voortdurend roeren.
Bereiding:
• Laat het geheel koken.
• Breng de verschillende ingrediënten in de mixer en mix of meng het geheel.
• Voeg de suiker toe.
• Haal van het vuur en roer het opgeloste eiwitrijk poeder en de caramel
eronder.
• Verdeel in schaaltjes en laat afkoelen.
Ter variatie kan de caramelsiroop vervangen worden door oploskoffie (2 koffielepels), grenadine (6 koffielepels) of chocoladepuddingpoeder.
2. Milkshakes
• Voeg eventueel de melk toe als het mengsel te dik is.
• Verdeel in glazen en dien direct op.
Ter variatie kan er ook andere smaakstof zoals cacaopoeder, frambozencoulis,
grenadine, Roosvicee, caramelstroop, nectarine of oploskoffie gebruikt worden.
Ingrediëntenkeuze
Bananenmilkshake (met melk)
Het eiwitrijk poeder dat in de bereidingen gebruikt wordt, is een vetarm melkpreparaat in poedervorm. Gebruik dit poeder om het eiwitgehalte van de zelfbereide
producten hoog genoeg te krijgen. U kan de poeders kopen in de apotheek.
Ingrediënten:
Eiwitrijke poeders hebben een typische smaak.
• Volle melk
100 ml
• Vanilleroomijs
50 g
• Eiwitrijk poeder
10 g
• Kristalsuiker
10 g
• Gepelde banaan
50 g
Bereiding:
• Breng de verschillende ingrediënten in de mixer en mix of meng het geheel.
• Verdeel in glazen en dien direct op.
Bananenmilkshake (met platte kaas)
Ingrediënten:
Volle platte kaas
100 g
Vanilleroomijs
50 g
12 Voedingsadviezen bij COPD
Om de smaak te verbeteren worden extra ingrediënten zoals banaan, cacaopoeder, frambozen, grenadine, oploskoffie, caramel en nectarine aan de bereidingen
toegevoegd. Wanneer u vindt dat de smaak van de bereiding niet voldoende is,
kunt u een grotere hoeveelheid van deze extra ingrediënten toevoegen.
Om de smaak op een andere manier te verbeteren, kunt u ook in plaats van puddingpoeder een ander bindmiddel gebruiken zoals bijvoorbeeld rijstgriesmeel.
Voor- en nadelen van zelfbereide bijvoedingen
De zelfbereide bijvoedingen hebben als nadeel dat de voedingswaarde niet optimaal is:
• Ze bevatten iets minder eiwitten dan kant- en klare producten. Het gehalte
aan eiwitten is echter wel hoger dan in een gewone vla of milkshake.
• De vetzuursamenstelling is niet zo goed, ze bevatten vrij veel verzadigde vetten o.a. door het gebruik van roomijs.
Voedingsadviezen bij COPD 13
• De vitaminen en mineralen zijn niet aangevuld zoals in de kant- en klare preparaten, vooral het ijzergehalte is laag in de zelf bereide bijvoedingen.
Vragen? Noteer ze hier
• Bereiding en bewaring moeten zeer hygiënisch gebeuren. Pudding kan
maximum 2 dagen bewaard worden in de koelkast. Maak dus beter kleine
porties tegelijk. Milkshake net voor gebruik bereiden, niet bewaren.
Het voordeel van de zelfbereide bijvoedingen is dat ze goedkoper zijn dan bijvoedingen uit de apotheek.
14 Voedingsadviezen bij COPD
Voedingsadviezen bij COPD 15
Centrum Voor Voedings- en Dieetadvies
De Pintelaan 185 - 9000 Gent
Tel. 09 332 25 98 of 09 332 21 71
Fax. 09 332 44 04
www.voedings-advies.com
Dieetafdeling UZ Gent
Tel. 09 332 25 77 of 09 332 25 84
Dienst Endocrinologie
Prof. dr. J.M. Kaufman
Tel. 09 332 21 38
v.u.: F. Colardyn, afgevaardigd bestuurder UZ Gent, De Pintelaan 185, 9000 Gent
metabole en cardiovasculaire aandoeningen
Universitair Ziekenhuis Gent
De Pintelaan 185 - 9000 Gent
Tel. +32 (0)9 332 21 11 - Fax +32 (0)9 332 38 00
[email protected] - www.uzgent.be
MODULO.be 118486 - April 2010
Deze brochure werd enkel ontwikkeld voor gebruik binnen het UZ Gent. Alle rechten voorbehouden.
Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van het UZ Gent.