Boven rusteloos land - Rijksuniversiteit Groningen

Boven rusteloos land
Remote sensing ten behoeve van morfologische analyse
van
het stadslandschap 1915-1980
Erik Kleyn
1999
INSTITUUT VOOR KUNST- EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS
RIJKSUNIVERSITEIT GRONINGEN
Rijksuniversiteit Groningen
Boven rusteloos land
Remote sensing
ten behoeve van morfologische analyse
van het stadslandschap
1915-1980
Proefschrift
ter verkrijging van het doctoraat in de
Letteren
aan de Rijksuniversiteit Groningen
op gezag van de Rector Magnificus, dr. D.F.J. Bosscher,
in het openbaar te verdedigen op
donderdag 21 oktober 1999
om 14.15 uur
door
Henderik Cornelis Maria Kleijn
geboren op 24 januari 1960
te Breda
Promotor: Prof.dr. E.R.M. Taverne
The cultural landscape as seen from the air includes elements of very diverse character and
of differing degrees of complexity.
J.K.S. St. Joseph (1981), p. 20
3
Inhoud
Voorwoord
Inleiding
1.
...................................................... 7
......................................................... 9
Naakte feiten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Scanning the city from above . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Probleemstelling in kort bestek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Beelden van het stedelijk artefact . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Beelden van het stedelijk vertoog . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Stad in digitale hoogtebeelden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Doelen en grenzen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Het stedelijk bouwwerk als visueel waarnemingsobject, 1915-1980 . . . . . . . . . . . .
Morfologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Morfologisch stadsonderzoek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Architectuur en stedenbouw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Geografie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Interdisciplinaire stedelijke morfologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Geschiedenis, artefact, planning . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Morfologie en geschiedenis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Morfologie en planning . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.
Elektromagnetische beeldkroniek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
The eye in the sky . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
De multiwetenschap remote sensing . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Definitie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Grondslagen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Opnamesystemen en platforms . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Remote sensing onderzoek in Nederland . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ground truth: in situ sensing . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Documentaire fotografie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Beeldmanipulatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Waarom digitaal manipuleren? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Beeldvormende elementen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Voor- en nadelen van remote sensing . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Voordelen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Nadelen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Gebruiksfuncties van remote sensing . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Een fotografische analogie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Primaire remote sensing-functies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Overige remote sensing functies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4
12
12
12
13
16
19
21
22
22
23
24
29
33
35
35
38
41
41
41
42
44
46
48
50
55
63
63
64
67
67
69
71
71
73
76
3.
Remote sensing technologie in retrospectief
. . . . . . . . . . . . . 77
Techniekgeschiedenis van remote sensing . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
Experimenten vooraf 1858 - 1913 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79
De Eerste Wereldoorlog 1914 - 1918 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84
Wetenschappelijke specialisatie 1919 - 1939 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90
Nederland . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92
De Tweede Wereldoorlog . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95
De naoorlogse jaren 1946 - 1959 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98
De Space Age 1960 - 1980 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101
Fotografische en radiometrische aardobservatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101
Landsat-programma, vanaf 1972 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103
Naschrift: van SPOT tot Orbview . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104
Gegevensmanagement met GIS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107
Concluderende opmerkingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110
4.
Remote sensing als kennisinstrument . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Voorgeschiedenis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Archeologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
De periode 1919 - 1945 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Archeologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Planning, stedenbouw en civiele techniek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
De Tweede Wereldoorlog . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
De periode 1946 - 1980 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Tussen commercie en wetenschap . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Geomorfologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Archeologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Planning en stedenbouw 1946 - 1980 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Fotosociometrie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Verenigde Staten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Europa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Concluderende opmerkingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
113
113
117
117
118
122
129
130
130
133
134
136
137
138
150
169
5.
173
173
173
174
178
178
180
181
182
185
185
186
193
195
Innovatieve handwerktuigen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
De historicus en de luchtfoto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Fysische aftasting en historische analyse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
De Cambridge University Collection of Aerial Photographs . . . . . . . . . . . . . .
Internet en remote sensing-gegevens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
World Wide Web . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
WWW-ontsluiting van GIS-databases . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
WWW-integratie van gedistribueerde gegevens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Visuele zoekstrategieën . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Digitale bibliotheken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Digitale bibliotheken voor ruimtelijke gegevens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
De Alexandria Digital Library . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Evaluatie van ADL . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Lokale ICT-toolboxes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5
Systemen voor beeldverwerking . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Geografische informatiesystemen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Beeldmanipulatie systemen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Transformatiemodellen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
GIS: venster op een nieuw ruimtelijk-historisch paradigma? . . . . . . . . . . . . .
Slotbeschouwing . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Onderwerpen, thema's en methoden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Centrale en decentrale faciliteiten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Programmering, relaties en voorlichting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
195
197
202
206
207
211
211
213
214
Samenvatting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
216
Summary
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219
Literatuur
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222
Noten
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 243
Index
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 277
6
Voorwoord
Dit proefschrift vormt de neerslag van een onderzoek naar methoden om op een
vernieuwende manier met ruimtelijke gegevens en informatie om te gaan in het
architectuur- en stedenbouwhistorisch onderzoek. Het is de bedoeling dat binnen
afzienbare tijd er een rijk geïllustreerde handelseditie zal verschijnen, die het gemis aan
beeldmateriaal in dit proefschrift zal compenseren.
Eind jaren tachtig heeft de Nederlandse regering besloten om gelden beschikbaar te
stellen voor informatisering binnen de geesteswetenschappen. Dat heeft er onder andere
toe geleid dat aan de vakgroepen Kunst- en Architectuurgeschiedenis en AlfaInformatica van de Rijksuniversiteit Groningen een gezamenlijk onderzoeksproject kon
worden gestart naar digitale beeldverwerkingstechnieken in de
stedenbouwgeschiedenis. De stichting NWO heeft in verband met dit project gelden
vrijgegeven om de benodigde apparatuur aan te kunnen schaffen. Als voorwaarde gold
daarbij een spin-off in de richting van het onderwijs, zodat ook studenten hun voordeel
zouden doen met de destijds nog zeldzame kennis over deze toegepaste
informatisering. Het beoogde uitstralingseffect heeft zijn beslag gekregen in de vorm van
colleges en individueel onderwijs. Ook heeft het bijgedragen aan een structurele
inpassing van cultuurhistorische informatiekunde in het curriculum van de studie kunsten architectuurgeschiedenis aan de RuG.
Digitale beeldverwerkingstechnieken hebben zich de afgelopen jaren in een
onvoorstelbaar hoog tempo ontwikkeld. Terwijl tien jaar geleden dergelijke technieken
nog golden als een exclusief kennisdomein van specialisten, is de beeldverwerking met
de komst van krachtige werkstations en multifunctionele, gebruiksvriendelijke software
een bekend verschijnsel geworden in vele huishoudens. Geografische
informatiesystemen daarentegen zijn veel minder gemeengoed geworden en gelden in
tal van professionele gebruikscontexten als instrument om ruimtelijke informatie te
beheren, analyseren en communiceren. Een gedeelte van de onderzoekstijd kon worden
besteed aan het opdoen van praktische ervaring met GIS en de problemen met
betrekking tot de verwerking van heterogene, visuele bronnen. De wisselwerking tussen
literatuurstudie en de praktische experimenten die hebben plaatsgevonden is ervaren als
buitengewoon vruchtbaar.
In dit proefschrift zal het vooral gaan om ruimtelijke informatie, die is of wordt verkregen
door remote sensing. Hiertoe behoren zowel historische als moderne opnamen van het
stadslandschap, als onderdeel van het bredere cultuurlandschap. Luchtfotografie en
andere vormen van remote sensing worden in stedenbouwhistorische en
stedenbouwkundige publicaties veelvuldig gebruikt, maar vaak op een haast achteloze
wijze die geen recht doet aan de informatieve rijkdom van het materiaal. Hierin wil dit
proefschrift graag verandering brengen, zowel door te wijzen op de veelzijdige
gebruiksmogelijkheden van de diverse soorten historische en eigentijdse remote sensing
materialen als door de aandacht te vestigen op historische tradities van
beeldinterpretatie en analyse binnen disciplines als de archeologie, geografie, planning
en sociologie. Ontwikkelingen in de informatie- en communicatie technologie, te denken
valt aan het World-Wide Web, de beeldverwerking (en automatische beeldinterpretatie)
of aan on-line bibliotheken voor ruimtelijk beeldmateriaal, plaatsen het gebruik van
remote sensing voor historisch onderzoek of voor ruimtelijke planningsopgaven in een
7
nieuw daglicht.
Graag wil ik allen danken die de totstandkoming van dit proefschrift mogelijk hebben
gemaakt of daaraan rechtstreeks hebben bijgedragen. Allereerst dank ik hartelijk mijn
promotor prof.dr. Ed Taverne voor de vele jaren van intensieve en inspirerende
samenwerking. Ik durf te voorspellen dat zijn intellectueel vaderschap een blijvende
positieve uitwerking zal hebben op mijn denken. Mijn naaste collega´s van
Kunstgeschiedenis (en met name dr. Cor Wagenaar, drs. Marieke Blaauw en drs. Elwin
Koster) en Alfa-Informatica (prof.dr.ir. John Nerbonne, prof.dr. George Welling, dr. Harry
Gaylord, dr.ir. Erik Tjong Kim San en dr. Bert Bos) dank ik voor hun collegialiteit en
bemoedigende conversatie. Bijzondere dank aan prof.dr. Auke van der Woud voor zijn
belangstelling voor mijn onderzoek en de voedzame gesprekken met hem over
onderzoeksvraagstukken en schrijverschap. De Faculteit der Letteren dank ik voor de
mogelijkheid om de afgelopen jaren in haar gelederen en met haar faciliteiten mijn
onderzoek te kunnen uitvoeren, en prof.dr. Frans Zwarts voor zijn aanzet van het project
beeldverwerkingstechnieken. Dank ook aan de facultaire Computerafdeling, in het
bijzonder aan Ton Roovers voor het prettige contact en aan Shoji Yoshikawa voor zijn
wijze bespiegelingen over computers en datamodellen.
Mijn huidige werkgever, de Rijksdienst voor de Monumentenzorg te Zeist, wil ik oprecht
danken voor de ruimhartige ondersteuning en gelegenheid om mijn proefschrift af te
kunnen maken. Dank vooral aan Onno Wiersma, adjunct-directeur en mijn rechtstreekse
chef, voor het begrip en geduld. Nu ben ik weer volledig beschikbaar om mee te helpen
om ons kennisinstituut verder uit te bouwen.
Lieve ouders, familieleden en vrienden, de afgelopen tijd was ik soms wel eens afwezig,
en dat in meer dan één opzicht. Tot mijn grote verwondering hebben jullie dat allemaal
geslikt en mij zo -en op vele, meer directe manieren- gesteund in mijn werk. Heel veel
dank. En mijn dankwoord zou niet compleet zijn als ik niet een heel groot dankjewel zou
uitspreken aan het adres van Alex Postma voor zijn steun en onvoorwaardelijke geloof in
de goede afloop.
8
Inleiding
Een cultuurland bij uitstek.
De huidige kwaliteit en verscheidenheid van ons land zijn in belangrijke mate het werk
van mensen: een 'kunstwerk' waar eeuwenlang aan is gebouwd en verbouwd. Dit blijkt
uit de bouwkunst, de cultuurlandschappen, de infrastructuur en de waterstaatswerken.
Deze culturele rijkdom draagt bij aan de identiteit, de belevingswaarde en internationale
herkenbaarheid van ons land. We willen de cultuurhistorische rijkdom duurzaam in stand
houden en tegelijk zorgen voor meer verscheidenheid en voor het scheppen van nieuwe
culturele kwaliteiten. Zo krijgt Nederland meer scherpte, meer reliëf en meer tijdsbesef.
De samenhang van natuur en landschap, milieu en water, stedelijke vernieuwing en
toerisme biedt hierbij kansen.
Ministeries van VROM, EZ, LNV en VW (1999), p. 33.
De jonge beleidsnota inzake ruimtelijke ordening door het rijk De ruimte van Nederland.
Startnota ruimtelijke ordening 1999, laat geen twijfel bestaan over de waarde van het
actuele en historische cultuurlandschap van Nederland. Temidden van sociaaleconomische en milieu-ecologische doelstellingen dient, volgens de nota, het
constructieve kunstwerk Nederland richting te geven aan de toekomstige ontwikkeling
van de samenleving, en meer in het bijzonder aan de ruimtelijke ordening. Wie de nota
doorbladert komt daarin een aantal ongebruikelijke opnamen van de geografische ruimte
tegen. Al op één van de eerste pagina's is een nachtopname van Europa afgebeeld, die
een indringend beeld geeft van een samenklontering van kunstmatig verlichte steden.
Enkele pagina's verderop zien we als uitsnede van diezelfde Europese context een
mysterieuze ruimte-opname van een deel van Friesland en het Waddengebied. Weer
wat verder treffen we in vogelvlucht de oude binnenstad van Amsterdam aan, met haar
spinnenwebstructuur van grachten en singels. De afbeeldingen hebben met elkaar
gemeen, dat zij alle een gedetailleerd beeld geven van de constructieve elementen van
het rusteloze cultuurlandschap gezien vanaf grote hoogte. Nergens anders laat de
substantie van het kunstwerk Nederland, en met name de externe morfologie daarvan,
zich zo concreet aflezen als juist uit dergelijke, hedendaagse opnamen van bovenaf.
De oudste vorm van remote sensing, de luchtfotografie, is kort na het midden van de
negentiende eeuw ontstaan. Het zou echter tot circa 1930 duren voordat de
luchtfotografie in het kader van een nationaal karteringsprogramma het Nederlandse
grondgebied, met daarop alle steden en dorpen, infrastructurele werken en landerijen,
systematisch en regelmatig registreerde. Dit was het moment waarop de
luchtfotogrammetrie oude landmeetmethoden verving.
Tot op de huidige dag vormt luchtfotografie de grondslag voor topografische kaarten. Als
uitvloeisel van deze langdurige praktijk kan de wetenschap nu beschikken over een
immense rijkdom aan historische gegevens over de ontwikkeling van Nederland als
artefact. Daarnaast zijn tal van incidentele opnamen bewaard gebleven, die zijn gemaakt
in verband met calamiteiten, ruimtelijke ingrepen en beheer. Een verantwoorde
interpretatie van deze opnamen vereist echter zowel kennis van waarnemingstechnieken
als historische kennis van het waarnemingsobject.
Luchtfoto's hebben ten opzichte van andere grafische gegevensbronnen een enorm
informatie potentieel en kunnen vele, zeer kleine details in hun onderlinge relaties
weergeven.1 Tegelijkertijd kunnen luchtfoto’s de samenhang met grotere ruimtelijke
eenheden en hogere schaalniveaus afbeelden. Ze bieden een direct en haarscherp
uitzicht op een reële, dat wil zeggen niet-geconstrueerde historische werkelijkheid. Die
eigenschappen hebben ertoe geleid, dat de luchtfoto al vroeg na zijn ontstaan door de
wetenschap is ontdekt als een gegevensbron met veelzijdige gebruiksmogelijkheden.
9
Vanaf de Tweede Wereldoorlog hebben ook de stedenbouw en regionale planning, niet
zelden in samenspraak met onder meer de archeologie, geologie en sociologie in
toenemende mate profijt getrokken van de specifieke eigenschappen van oblique en
verticale luchtfotografie, gevolgd door meer geavanceerde technieken.
Al in de beginjaren van de naoorlogse Amerikaanse ruimtelijke planning werd het idee
geboren om remote sensing te gebruiken bij de simulatie en regulering van complexe
ruimtelijke processen. Frequente registratie volgens uniforme methoden maakten het
mogelijk om diagnoses te stellen van gebieden en daarop gericht in te grijpen. Mede
onder invloed van cybernetische denkmodellen hebben verouderde vormen van
eindbeeldplanning (master planning) het veld geruimd voor dynamische planvormen en
procesbewaking. Er trad meer differentiatie op ten aanzien van de termijnen van
planning. Zo veronderstelde de korte termijn een jaarlijkse verversing van ruimtelijke
gegevens. Binnen deze nieuwe planvormen werd remote sensing opgevat als een
informatief medium, dat ruimtelijke problemen hielp signaleren, analyse vanuit diverse
disciplinaire invalshoeken mogelijk maakte, en de voorwaarden voor besluitvorming
bevorderde. Bovendien speelden de luchtopnamen een grote rol in de interne en externe
communicatie.
Nu, een halve eeuw later zijn de technische mogelijkheden om vanuit de lucht en de
ruimte de veranderende fysionomie van het aardoppervlak op de voet te volgen haast
onvoorstelbaar verbreed. Geavanceerde waarnemingsinstrumenten ontdekken telkens
weer nieuwe facetten van de ruimtelijke werkelijkheid, die niet of nauwelijks met het blote
oog kunnen worden aanschouwd. Remote sensing is daarom te beschouwen als een
nieuw venster op het stedelijk bouwwerk. Observatiesatellieten omcirkelen met grote
snelheid de aarde en registreren zeer frequent, nauwkeurig en met hoge constantheid
menselijke activiteitenpatronen, voorzover deze hun fysieke weerslag vinden op het
cultuurlandschap. Voor morfologisch onderzoek is dit een belangrijk gegeven, omdat de
mogelijkheid om veranderingsprocessen te visualiseren hierdoor wezenlijk worden
vergroot. Natuurlijk, de betekenis van satellietbeelden als historische bron is, in
tegenstelling tot luchtfoto's, nog zeer gering. Zij kunnen vooral betekenis krijgen als
hulpmiddel bij retrospectieve interpretatie, dat wil zeggen bij een beschouwingswijze die
het heden tracht te begrijpen door stapsgewijs steeds vroegere perioden te bestuderen.
Technische vervolmaking van waarnemingssystemen, de toename van hun aantallen
enerzijds en een niet aflatende behoefte aan actuele gegevens van hoge optische
kwaliteit aan de gebruikerskant anderzijds brengen gigantische digitale
gegevensstromen op gang. Remote sensing wordt daarom bij herhaling in verband
gebracht met informatiemanagement.2 Één van de problemen op dit vlak is van
heuristische aard: hoe vindt men snel en eenvoudig de gewenste onderzoeksgegevens?
Een oplossing dient zich aan met de komst van digitale bibliotheken voor ruimtelijkhistorische documenten. Prototypes die in het laatste hoofdstuk zullen worden
besproken, laten zien hoe collecties van ruimtelijk-historische beelddocumenten (remote
sensing beelden, terreinmodellen, kaarten, plattegronden) kunnen worden ontsloten op
manieren die voorheen niet mogelijk waren, zoals op kleur, compositie of texturen in
beelden. Daarnaast zijn nieuwe mogelijkheden ontstaan om via data mining en
knowledge discovery samenhangen en patronen op te sporen in bestaande
gegevensvoorraden met behulp van speciaal ontwikkelde algoritmen.
Urban remote sensing is een specialisatie in de aardobservatie, die zich toelegt op de
analyse en interpretatie van stedelijke structuren en processen. Met name twee
aandachtsvelden maken urban remote sensing als kennisveld interessant voor
morfologisch stadsonderzoek. Door tussenkomst van kunstmatige intelligentie wordt de
interpretatie van objecten op uiteenlopende ruimtelijke aggregatie niveaus steeds beter
ondersteund. En er bestaat een niet aflatende aandacht voor de dynamiek van
10
ruimtelijke veranderingsprocessen, die heeft geleid tot de ontwikkeling van bijvoorbeeld
ruimte-tijdmodellen en change detection algoritmen. Animaties van ruimtelijke
transformatie, zoals (regionale) urbanisatie, beslaan vaak perioden van meerdere
decennia en maken vooral gebruik van historische verticale luchtfoto's. Hoewel
sporadisch wordt gespeculeerd over monitoring vanuit de ruimte, is de koppeling tussen
remote sensing en dynamische stedelijke planmodellen nog lang niet vanzelfsprekend.
Dit boek wil een aanzet geven tot een verdere bewustwording van de betekenis van
remote sensing als methode van kennisverwerving over de fysieke structuur van het
cultuurlandschap. Het wil aan de orde stellen, dat het gebruik van remote sensing
technieken en -methoden niet alleen van historisch-wetenschappelijk belang is
(geschiedenis van architectuur, stedenbouw en landschapsinrichting; archeologie,
historische geografie), maar ook voor de actuele opgaven van ruimtelijke ordening een
stimulans kan betekenen. Het tempo waarmee het cultuurlandschap verandert ligt hoog
in vergelijking tot vroegere perioden. Bovendien overspoelen in Nederland, maar ook
buiten de landsgrenzen, opeenvolgende (re-)urbanisatiegolven de historische
cultuurwaarden in steden en landschappen. Een meer intensieve analyse van de recente
ontwikkelingsgeschiedenis van steden is daarom noodzakelijk. Hoe anders dan via
remote sensing kunnen de deels vluchtige karakteristieken van het geconstrueerde
cultuurlandschap in een kort tijdsbestek worden verkend, verbeeld, ontleed en
bijgestuurd?
Getracht is om op basis van literatuuronderzoek een historisch overzicht te geven van
een aantal methoden van gemechaniseerde waarneming en hun toepassing bij de
interpretatie van het cultuurlandschap. Behalve de thema's van morfologisch
stadsonderzoek (hoofdstuk 1) en de betekenis van remote sensing als gegevens
verzamel- en -verwerkingsmethode (hoofdstuk 2), zal worden ingegaan op de historische
ontwikkelingsgang van remote sensing als technologie (hoofdstuk 3) en als instrument
tot wetenschappelijke kennisvorming in onder meer de geografie, archeologie,
stedenbouw, planning en ruimtelijke geschiedenis (hoofdstuk 4). Tenslotte zal een
voorlopige verkenning plaatsvinden op het terrein van ICT-gereedschappen voor
eigentijds historisch-morfologisch onderzoek (hoofdstuk 5). De beide eerste
hoofdstukken hebben een inleidend karakter, terwijl de daarop volgende twee
hoofdstukken een historische beschouwing vormen. Het laatste hoofdstuk reflecteert op
het vakgebied van de stedenbouwgeschiedenis.
11