bijen, wespen en hommels

B IJEN , W ESPEN EN H OMMELS
Inhoudsopgave
Algemene informatie
•
•
•
•
•
•
•
•
•
2
Een wesp, een bij of een zweefvlieg
Sociale systemen
Steken
Aard van de steekactie
Seizoen
Aan- of afwezigheid van een angel
Nesten
Ecologie
Determinatie van sociale bijen en wespen
Insectenbeten vermijden
•
7
10 gouden tips voor wie gevoelig is voor insecten
Insectenbeten behandelen
•
•
•
•
Symptomen
Wat te doen wanneer je gestoken wordt
Bijensteken
Wespensteken
Verdelgen of niet?
•
•
8
10
Het verwijderen of verdelgen van bijen- en wespennesten
Taakomschrijving brandweer
Wespenbestrijding
11
Sensibilisatie
12
•
Optimaal schema rond bestrijdingswijze van wespen door de brandweer
Bijen, wespen en hommels
Algemene informatie
Een wesp, een bij of een zweefvlieg (blinde bij)
Zweefvliegen en wespen worden inderdaad vaak met elkaar verward.
Nochtans zijn ze, aan de hand van een aantal eenvoudige kenmerken,
makkelijk van elkaar te onderscheiden. De naam zweefvliegen verwijst naar
de manier waarop ze zich in de lucht verplaatsen. Ze vliegen met korte stukjes
om dan plots te stoppen en ter plaatste te zweven. Een ander belangrijk
kenmerk zijn de vleugels. Zweefvliegen hebben maar één paar vleugels terwijl
bijen en wespen er twee paar hebben.
Verschil tussen wesp (boven)
en zweefvlieg (onder)
Een ongevaarlijke zweefvlieg
Sociale systemen
Algemeen kunnen we stellen dat alle kolonies van sociale Hymenoptera (=
de orde van vliesvleugeligen zoals wespen, mieren en bijen) volgende
kenmerken gemeen hebben. In de eerste plaats werken de leden van de
kolonie (of staat) samen bij de verzorging van de jongen; ten tweede
overlappen de generaties elkaar, zodat de opgroeiende generaties de
oudere helpen bij het werk in de kolonie (o.a. het verzorgen van de larve). In
elke kolonie is er op zijn minst steeds één individu dat de eitjes legt, namelijk
de koningin.
De Koninginnen van de sociale Hymenoptera hebben invloed op het gedrag
en de ontwikkeling van de werksters. Door afscheiding van bepaalde
feromonen (geurstoffen) zorgen ze ervoor dat deze werksters zich niet kunnen
voortplanten.
De mannetjes van sociale Hymenoptera vinden we enkel terug in dat seizoen
wanneer de nieuwe koninginnen uitvliegen. Eens de nieuwe kolonies
gevestigd zijn, zijn de mannetjes overbodig en worden ze genadeloos uit het
nest geworpen en vermoord.
De koloniegroottes van sociale Hymenoptera kan sterk verschillen tussen
soorten. Soms bestaat een kolonie uit maximaal een paar dozijn volwassen
dieren. Van deze kleine kolonies overleven alleen de koninginnen, die de
winter slapend doorbrengen. In het voorjaar stichten deze dan een nieuwe
kolonie. Andere sociaallevende insecten leven echter in grote kolonies het
hele jaar door. Tussen deze twee uitersten bestaan allerlei overgangsvormen.
Kasten bij de honingbij
Steken
Van wespen is bekend dat ze meermaals kunnen steken. Bijen kunnen slechts
éénmaal steken. Tijdens het steken wordt het achterlijf plotseling naar
beneden gebogen. Daardoor schiet de angel uit de angelkamer, boort zich
met een ruk in de tegenstander en wordt door de weerhaakjes verankerd. Als
de werkster in deze situatie opvliegt scheuren de gifblaas en gifklieren. De bij
sterft dan later aan haar verwondingen. Bij het loslaten van de angel vormen
de bijen echter een alarmgeurstof. Dit trekt andere bijen aan en zet ze tevens
aan om ook aan te vallen. Heel wat mensen maakten hiermee kennis toen ze
menigmaal werden gestoken nadat één bij was begonnen. Wanneer u door
een bij wordt gestoken is het dan ook aan te raden zo snel mogelijk uit de
buurt te gaan om zo de ’wraak’ van de zusterbijen te vermijden.
Honingbijen
Hommel
Aard van de steekactie
In tegenstelling tot bijen en hommels steken wespen ook spontaan, zonder
gekneld of bedreigd te zijn. Ook doordat ze hun nesten vaak rond of in huizen
bouwen en door allerlei voedingswaren aangetrokken worden, komen de
wespengifanafylaxieën (= overgevoeligheid voor /overreactie tegen
wespengif) heel wat frequenter voor dan ongelukken door bijensteken. In ons
land worden de meeste wespensteken door de Gewone wesp en de Duitse
wesp gegeven en slechts een zeldzame keer door de Hoornaar of door de
Veldwesp.
De Hoornaar, in de volksmond "paardenwesp", is duidelijk groter (tot 3,5 cm)
dan de klassieke wesp en heeft een langere angel (tot 3,7 mm), wat de steek
uiterst pijnlijk maakt. Hun gif gelijkt sterk op dat van de Gewone wesp of
Duitse wesp. In streken met een warm klimaat (het Middellandse-Zeegebied)
zijn veldwespen veel vaker dan bij ons de oorzaak van overgevoeligheidsreacties.
Gewone wesp
Duitse wesp
Hoornaar
Seizoen
In ons land zijn wespensteken in de lente zeldzaam omdat de overwinterde
bevruchte koninginnen pas dan aan hun nestopbouw beginnen. De
bijenkolonies daarentegen leven het ganse jaar en reeds vanaf 12-15°C
buitentemperatuur kunnen de werksters het nest verlaten. Steken in het
voorjaar zijn dus praktisch steeds van bijen en slechts een zeldzame keer van
een wespenkoningin. Bijensteken komen vooral in de omgeving van
bijenkorven voor. De risicogroep van bijensteken is veel kleiner dan die voor
wespen en omvat hoofdzakelijk imkers, hun familieleden en buren. Hommels
steken in de natuur uiterst zelden. Literatuurgegevens omtrent de
overgevoeligheidsreacties op hommelgif zijn er zo goed als niet. In ons land
komen dergelijke anafylaxieën wel voor, doch uitsluitend bij mensen die
beroepshalve dagelijks met hommels in contact komen. De wespen worden
bijzonder agressief rond de periode van het nestverval. De meeste steken
worden dan ook eind augustus en nog meer in september gesignaleerd.
Aan- of afwezigheid van een angel
Een angel op de plaats van de steek is zowat altijd de handtekening van de
bij. Hommels en wespen verliezen dit instrument alleen wanneer de steek in
een dikke huid, zoals in handpalmen en voetzolen, wordt gegeven. Bijen
kunnen hun zeer getande angel zelden terugtrekken, tenzij de steek erg
oppervlakkig was. De angel van de Apidae en Vespidae is ± 2,5 mm lang,
zodat het gif nooit dieper dan intradermaal kan gespoten worden.
Nesten
Bijen, wespen en mieren genieten enorm veel bekendheid om hun fraaie
woningen. De gewone wesp (Vespula vulgaris) bouwt zijn nest van papier.
Deze zijn bolvormig en meestal opgehangen op een donkere, verborgen
plek. De nieuwe koningin begint na de winter met het stichten van een
kolonie. Als bouwmateriaal gebruikt ze vezels van sterk verrot, broos hout,
waaruit ze met toevoeging van speeksel een soort papier maakt. Het nest
krijgt hierdoor een lichtdonker streeppatroon afhankelijk van de houtsoort
waarmee het papier gemaakt is. De koningin bouwt enkele broedcellen en
legt in elk hiervan een ei. Daarna dekt ze de cellen af. Na het uitkomen van
de eieren voedt ze de larven met stukjes van gevangen insecten. Na enige
weken verpoppen de larven en komen de eerste werksters uit. Deze nemen
al de taken, behalve het eileggen, van de koningin over. Het nest wordt
steeds naar buiten toe uitgebreid naargelang de kolonie groeit.
Klein nest van Vespula vulgaris in een oude schuur
Ecologie
We vinden bijen, wespen en mieren op de meest uiteenlopende plaatsen. De
meest geschikte nestplaatsen zijn echter warme en droge, weinig begroeide
terreinen. Slechts weinig soorten vinden we in vochtige gebieden of donkere
bossen. Veel soorten bijen en wespen zijn afhankelijk van bloeiende planten,
omdat ze zich, of hun jongen voeden met nectar of pollen. Andere soorten
zijn afhankelijk van bepaalde prooidieren. Ideale nestgebieden verschillen
dus van soort tot soort.
In aanmerking komen niet alleen natuurlijke maar ook uitgesproken
’natuurvreemde’ gebieden. Braakliggende terreinen, open zandplekken,
door bodemerosie verstoorde plekken, paadjes of steile wanden van zand en
steengroeven behoren tot de belangrijkste en meest bewoonde nestplaatsen
van in de grond nestelende bijen, wespen en mieren. Voor de niet gravende
soorten zijn beschutte, hoge plaatsen zoals holle bomen en overhangende
rotsen
maar
ook
dakgoten,
bruggen,
balkons
enz.
ideale
nestophangplaatsen.
Determinatie van sociale bijen en wespen
De brandweer wordt maar met een beperkt aantal bijen en wespen
geconfronteerd. Het betreft hier enkel de soorten die een sociale levenswijze
onderhouden, en we dus als kolonies tegenkomen. Voor bijen is dit slechts
één soort, namelijk de honingbij. Bij wespen vinden we acht sociale soorten.
Hommels zijn groot, mollig, rondom behaard, met geel-oranje, zwarte en soms
witte banden. Bijen zijn ± 1,5 cm lang, bruinzwart, met een al dan niet
gekleurd haardotje op of achter de kop. Wespen zijn altijd geel-zwart
(Gewone wesp, Duitse wesp), of geel-bruin (Hoornaar) en vertonen de
kenmerkende "wespentaille".
Kenmerk
Bij
Wesp
Hommel
Harig lichaam
+
-
++
Kleur
bruin, zwart
geel, zwart
zwart-oranje-wit
Spontane steek
-
+
-
Seizoen
lente, zomer
zomer, herfst
lente, zomer
Angelverlies
+
-
-
bijenkorven
bloemen
klaverveld
wespennesten
fruitbomen
etenswaren
vuilnisbakken
kreupelhout
bloemen
Omgeving
Insectenbeten vermijden
10 gouden tips voor wie gevoelig is voor insecten
1. Vermijd picknicks en barbecues. Zoetigheid, bier, charcuterie enz.
trekken wespen aan. Laat nooit blikjes met frisdrank openstaan en drink
zeker nooit uit een blikje frisdrank. Als er een wesp inzit, kan ze in de
mond of de keel steken.
2. Vermijd de omgeving van vuilnisbakken en afgevallen fruit waarop
wespen verzot zijn.
3. Vermijd fysiek werk waarbij u bezweet raakt. Zweet trekt bijen en
wespen aan.
4. Indien u hagen moet scheren, in kreupelhout of aan dakgoten of op
een oude zolder moet werken, controleer dan eerst of er geen
wespennest in de buurt is.
5. Vermijd de omgeving van bijenkorven en bloemperken in bloei.
6. Draag geen felgekleurde of zwarte kleren of kleren met grote
bloemetjesmotieven. Wit, groen en lichtbruin zijn het minst aantrekkelijk
voor insecten.
7. Loop nooit blootsvoets door een grasveld. Bijen zijn verzot op de
bloempjes van klaver en madeliefjes, en wespen kunnen een nest in de
grond hebben.
8. Vermijd geurende deodorant, aftershave en zonnecrème. Zij trekken
bijen en wespen aan.
9. Vermijd bruuske bewegingen wanneer er een wesp of bij in de buurt is.
Sla zeker nooit een insect dood dat op uw lichaam is gaan zetten,
maar schiet het eventueel met een vinger weg.
10. Dood geen bij of wesp in de buurt van het nest. Dit zal soortgenoten
aantrekken. Probeer ook nooit zelf een wespennest uit te roeien, maar
doe beroep op de brandweer.
Bron: www.gezondheid.be
Insectenbeten behandelen
Symptomen
Meestal resulteert een bijen- of wespensteek in een pijnlijke en jeukende
zwelling. Het angelgif is een complex mengsel van stoffen, waaronder
enzymen en andere eiwitten. De histamine (een eiwit) in het gif is verreweg
de belangrijkste veroorzaker van pijn, jeuk, vaatverwijding en zwelling. Bij
praktisch iedereen veroorzaakt het gif een plaatselijke reactie. Deze is
hinderlijk omwille van de pijn en de jeuk die ze veroorzaakt, maar in de
meeste gevallen onschuldig.
Bij mensen met een gevoelige huid kunnen deze reacties wat uitgebreider
zijn. Bij hen ziet een gezwollen lidmaat er ernstig uit, maar is niet echt
gevaarlijk. Alleen wanneer iemand in de tong of keelholte wordt gestoken
kan de zwelling de ademwegen afsluiten. In afwachting van bijgeroepen
hulp kan het in dergelijk geval noodzakelijk zijn om mond op mond
beademing toe te passen.
De ernst van de toxische reactie hangt af van de totale gifdosis. Slechts
zelden vertoont het slachtoffer van een steek algehele vergiftigingsverschijnselen. Deze kunnen wel optreden als er sprake is van een hoge
gifdosis, zoals bij een groot aantal steken door een zwerm wespen of bijen.
Ingevolge celbeschadiging kunnen dan nier- en leverfunctiestoornissen,
hersenoedeem, afbraak van bloedcellen en neurologische storingen
optreden. Er wordt aangenomen dat het ontvangen van een 500-tal steken
dodelijk kan zijn. Ongeveer 5 % van de bevolking reageert allergisch op
insectensteken. Meestal ontstaan dan klachten en verschijnselen die niet
meer direct samenhangen met de plaats van de steek: galbulten over het
gehele lichaam, buikkrampen, braken, benauwdheid en zelfs shock die tot
de dood kan leiden. Bij hevige allergische reacties is snel medisch ingrijpen
noodzakelijk.
Wat te doen wanneer je gestoken wordt
Bij mensen die sterk allergisch reageren dient onmiddellijk een arts
geraadpleegd te worden. Bij steken in de mond of in de luchtwegen kan het
noodzakelijk zijn om de luchtpijp zo snel mogelijk te laten openen.
Ondertussen kan mond op mond beademing toegepast worden.
Bijensteken
•
•
•
Wrijf direct na de steek met uw duimnagel zo over de angel dat het gif
niet in de huid, maar eruit gedrukt wordt.
Verwijder voorzichtig met een pincet de angel.
Was de wonde goed met water en zeep.
•
•
•
Breng een antihistamine zalf aan of neem antihistaminetabletten.
Bijensteken kan men ook verzorgen door een ammoniakoplossing op de
wonden te brengen. Bij de apotheker zijn hiervoor speciale stiften
verkrijgbaar.
Bedek de wonde met ijskompressen om zwellen te verminderen.
Wanneer de zwelling aanhoudt of wanneer u overgevoelig bent voor
insectenbeten, verwittig dan de dokter.
Wespensteken
Bij een wespensteek blijft in principe de angel niet in de huid steken.
• Was de wonde goed met water en zeep.
• Breng een antihistamine zalf aan of neem antihistaminetabletten.
Wespensteken kan men ook verzorgen door azijn op de wonden te
brengen.
• Bedek de wonde met ijskompressen om zwellen te verminderen.
• Wanneer de zwelling aanhoudt of wanneer u overgevoelig bent voor
insectenbeten, verwittig dan de dokter.
Verdelgen of niet?
Het verwijderen of verdelgen van bijen- en wespennesten
Nesten van de honingbij kunnen gemakkelijk door een imker worden
opgeschept en getransporteerd. Het is dus niet nodig om deze nesten uit te
roeien. Bij wespen ligt de zaak vaak anders. Voor men echter alarm slaat bij
de ontdekking van een wespennest moet men eerst overwegen of uitroeiing
wel noodzakelijk is. Wanneer het nest niet te dicht bij menselijke activiteit ligt
kan men het best met rust laten. Volgens de ministeriële omzendbrief van
29/11/67 (Organisatie van de brandweer) aangevuld door deze van
17/02/70, is de interventie voor de vernietiging van wespennesten enkel
kosteloos wanneer deze nesten een werkelijk gevaar meebrengen voor de
bevolking. Bijgevolg zal u in alle andere gevallen zelf de verdelging moeten
bekostigen. Verder zal de brandweer u steeds vragen een verklaring ter
ontlasting van de kosten te tekenen. Hierbij verklaart u dat de brandweer niet
verantwoordelijk is voor de schade die wordt aangericht tijdens de
verdelging (openbreken parket, verwijderen dakpannen e.d.)
Hommels zijn zeer nuttige en totaal niet agressieve insecten. Ze steken enkel
wanneer ze zelf aangevallen worden. Ze vormen dus geen enkel gevaar voor
de bevolking en mogen dus niet uitgeroeid worden.
Taakomschrijving brandweer
De taak van de brandweer beperkt zich tot:


het vernietigen van wespennesten (gewone en Duitse wesp)
het onschadelijk maken van bijenzwermen die een gevaar voor
personen kunnen meebrengen
Bijen zijn conform het artikel 90 van het veldwetboek beschermd en mogen
slechts vernietigd worden wanneer zij een reëel gevaar opleveren en alle
mogelijkheden tot verwijdering door een imker vruchteloos zijn gebleken. Een
bijenzwerm is niet gevaarlijk op voorwaarde dat hij niet lastig gevallen wordt.
Een bij valt trouwens nooit aan, doch beperkt er zich toe zich te verdedigen.
Het verdelgen van ander gevleugeld ongedierte is geen taak van de
brandweer. De brandweer wordt echter regelmatig opgeroepen voor het
vernietigen van nesten van hommels. Aangezien deze dieren GEEN wespen
of bijen zijn, vallen zij buiten de taak/opdracht van de brandweer. Deze
diertjes zijn bovendien NIET GEVAARLIJK of agressief en ook ZEER NUTTIG voor
het bestuiven van tuinbouwgewassen (aardbei, tomaat, enz.).
Wespenbestrijding
Bij wespenbestrijding wordt het bestrijdingsmiddel Permas D of Permas 100
gebruikt.
Gelieve onderstaande voorzorgsmaatregelen in acht te nemen:
• Dek alle voedingsmiddelen en keukengerei af
• Reinig de behandelde oppervlakte grondig
• Ventileer de binnenruimten goed alvorens ingebruikname
• Breng het product nooit in aanraking met mond, ogen en huid
• Rook, eet of drink NIET tijdens de werkzaamheden
• Was na gebruik de handen grondig
• Houdt het product buiten bereik van kinderen
• Dek eventueel aquarium af (product zeer giftig voor vissen)
• Wanneer het product in aanraking komt met de huid,
neem onmiddellijk contact op met je huisarts.
Sensibilisatie
Vanaf april 2004 begint de Vlaamse overheid de sensibilisatiecampagne
"Zonder is gezonder" (www.zonderisgezonder.be). Deze campagne gaat van
een geleidelijke vermindering van chemische bestrijdingsmiddelen tot een
zerotolerantie met betrekking tot deze middelen in 2019. Ook de brandweer
staat achter dit initiatief.
Optimaal schema rond bestrijdingswijze van wespen
door de brandweer