IVF

Een duidelijk verhaal
over In Vitro Fertilisatie
Vooruit in fertiliteit
ostbus 581, 2003 PC Haarlem, Tel: 023 - 515 31 53
M Pwww.msd.nl,
www.msdfertiliteit.nl, E-mail: [email protected]
W OMN-1068311-0025 laatst gewijzigd 04-2013
kinderwens.nl
Inhoud
2
kinderwens.nl
In Vitro Fertilisatie, wat is dat precies?
5
Wat u nog meer moet weten over IVF
6
Het IVF-behandelingsschema
8
Wel of niet zwanger?
12
Complicaties van de behandeling
13
Hoeveel kans is er op een zwangerschap?
14
ICSI
15
Waar vindt IVF plaats?
16
Tot slot
18
Meer informatie
19
3
In Vitro Fertilisatie, wat is dat precies?
In dit boekje proberen wij u een antwoord op deze vraag te geven. Bovendien geven
wij u een overzicht van de verschillende behandelingsmethoden.
In Vitro Fertilisatie
Vrijwel iedereen kent het begrip In Vitro Fertilisatie (IVF), ook wel ‘reageerbuisbevruchting’
genoemd. Niet iedereen weet echter wat een reageerbuisbevruchting nu eigenlijk is;
hoe dit bevruchtingsproces in zijn werk gaat.
Als we de term In Vitro Fertilisatie vertalen wordt het al een stukje duidelijker. ‘Fertilisatie’
betekent ‘bevruchting’ en ‘In Vitro’ betekent ‘in glas, buiten het lichaam’. Men brengt dus
een eicel en een aantal zaadcellen bijeen buiten het lichaam - in een schaaltje - om zo een
bevruchting mogelijk te maken.
De bevruchte eicel, ook wel een pre-embryo of embryo genoemd, wordt dan later in het
lichaam van de vrouw teruggeplaatst, waarna een gewone zwangerschap kan volgen.
kinderwens.nl
4. Terugplaatsing in de baarmoeder.
Als de bevruchting heeft plaatsgevonden, worden na enkele dagen enkele (max. 2)
bevruchte eicellen (we spreken dan al over ‘embryo’s’) in de baarmoeder teruggeplaatst.
De overige embryo’s kunnen eventueel worden ingevroren en gebruikt worden in een
­volgende cyclus.
5. Nacontrole en de uitslag.
Hierna volgt een spannende tijd: wel of niet zwanger?
Drie tot vier weken na de punctie is er meestal een gesprek met de behandelend
arts om het resultaat, positief of negatief, te bespreken.
In de volgende hoofdstukken gaan we op iedere fase afzonderlijk dieper in.
Laten we eerst kijken voor wie IVF bedoeld is.
De IVF-behandeling is te verdelen in vijf stappen:
1. Stimuleren van het rijpingsproces van de eicellen.
In een gewone menstruatiecyclus rijpt er gewoonlijk één eicel. Voor een IVF-behandeling
zijn meer eicellen nodig om de kans van slagen zo groot mogelijk te maken. Een combinatie
van medicijnen stimuleert de ontwikkeling van meerdere eicellen.
2. Wegzuigen van de eicellen.
Als de eicellen rijp zijn krijgt de vrouw een ander hormoon voorgeschreven.
Dit hormoon brengt het rijpingsproces in een stroomversnelling. Ongeveer 34-36 uur
na toediening van dit hormoonpreparaat worden de eicellen uit de eiblaasjes in de
eierstokken gehaald. Dit noemt men de punctie.
3. Bevruchting.
Enkele uren nadat de eicellen uit de eiblaasjes zijn opgezogen worden ze in het
­IVF-laboratorium met de zaadcellen van de man samengebracht. De bevruchting kan nu
plaatsvinden.
4
5
Wat u nog meer moet weten over IVF
Wanneer komt u voor IVF in aanmerking?
Er zijn verschillende oorzaken waardoor een man en een vrouw samen geen kinderen kunnen
krijgen. Het kan gebeuren dat de eileiders van de vrouw niet goed functioneren. Dit kan
bijvoorbeeld het gevolg zijn van een operatie in de buik of van een ontsteking waardoor de
eileiders zijn afgesloten. Ook kan endometriose (baarmoederslijmvlies buiten de baarmoeder)
de eileiders afsluiten. Een niet te herstellen sterilisatie of een zeldzame, aangeboren a­ fwijking
waarbij een deel van de eileiders ontbreekt, kan ook oorzaak van ongewenste k­ inderloosheid
zijn. Vrouwen met deze problemen komen vaak in aanmerking voor een I­VF-behandeling.
Dat geldt ook voor paren waarbij de zwangerschap na verloop van een
aantal jaren om o
­ nverklaarbare redenen uitblijft.
Ook als het vruchtbaarheidsprobleem bij de man ligt, kan voor IVF gekozen worden.
Wel moet het sperma voor IVF aan bepaalde voorwaarden voldoen. Voldoet het sperma
niet aan de minimale eisen, dan kan de IVF in combinatie met intracytoplasmatische
sperma injectie (ICSI) overwogen worden. Wat ICSI is, wordt op pagina 13 besproken.
Verschillende onderzoeken
Voordat IVF ter sprake komt of wordt toegepast, zal uw gynaecoloog eerst een aantal
­onderzoeken uitvoeren om te zien of er nog andere factoren zijn die een zwangerschap in
de weg staan. Zo worden bloed, sperma, eileiders en baarmoeder nauwkeurig onderzocht.
Men bekijkt soms de conditie van het baarmoederhalsslijmvlies na geslachtsgemeenschap
en de temperatuurcurven van een of meer menstruatiecycli.
Voordat u aan een IVF- behandeling begint, wordt u eerst uitgebreid ingelicht over de
­medisch-technische kanten van de behandeling. In een persoonlijk gesprek wordt ook de
psychisch-sociale kant van de zaak belicht; een IVF- behandeling kan immers veel emotionele
problemen met zich meebrengen.
Een IVF-behandeling vergt veel van u en uw partner
Een IVF-behandeling duurt tien tot veertien dagen, waarna twee weken van afwachten
volgen. De behandeling begint op een van de eerste dagen van de menstruatiecyclus met
het toedienen van medicijnen om de rijping van de eicellen te stimuleren. Hormoononderzoek
in bloed en/of urine en transvaginale echografie van de eierstokken vinden zeer regelmatig
plaats. Uw dagelijkse routine wordt flink in de war gegooid. Waarschijnlijk hebt u dat er
graag voor over, maar het is toch goed om even stil te staan bij de consequenties van een
IVF- behandeling. Buiten de tijdsinvestering, zijn zowel de man als de vrouw er ook emotioneel
sterk bij betrokken. Vooral na het terugplaatsen van de bevruchte eicellen breekt er een
zeer spannende periode aan. Gevoelens van angst en hoop spelen een overheer­sende rol.
Veel paren ervaren deze fase dan ook als de moeilijkste in de hele behandeling.
Vanzelfsprekend staat u niet alleen en mag u rekenen op hulp en steun van het IVF- team.
6
kinderwens.nl
De samenstelling van het IVF-team
IVF is een ingrijpende behandeling die kennis vereist en tijd kost. Daarom hebben de meeste
ziekenhuizen waar u voor een IVF-behandeling terecht kunt hiervoor een speciaal team.
De samenstelling verschilt per ziekenhuis. Het team kan bestaan uit één of meerdere
­gynaecologen, biologen, verpleegkundigen, echoscopisten, maatschappelijk werkers,
­psychologen en laboratoriummedewerkers.
Het IVF- team is er om u zo goed
­mogelijk te behandelen, te begeleiden
en uw vragen te beantwoorden om zo
tot een optimaal resultaat te komen.
Aarzel dus niet om uw problemen of
onzekerheden met hen te bespreken.
Het IVF-team kan u op veel momenten
een welkome steun in de rug geven.
Hoe verloopt een normale
bevruchting?
Om de IVF goed te begrijpen, is het
belangrijk te weten hoe een bevruchting
onder normale omstandigheden
verloopt. In beide eierstokken beginnen
- vanaf de eerste m
­ enstruatiedag Het vrouwelijk geslachtsorgaan
eicellen te rijpen. Deze eicellen
bevinden zich in vochtblaasjes (follikels).
Van deze follikels groeit er één follikel uit tot een doorsnede van ongeveer 2 cm.
Deze follikel springt daarna uit elkaar waardoor de eicel vrijkomt. Dit moment, dat ongeveer
tussen twee men­struaties plaatsvindt, noemen we de eisprong of ovulatie.
De eicel die vrijkomt wordt opgevangen door één van de eileiders die weer verbonden is
met de baarmoeder. In de eileiders vindt onder normale omstandigheden bevruchting plaats.
U kunt zich voorstellen dat bijvoorbeeld afgesloten eileiders dit proces verstoren.
Een bevruchting via de natuurlijke weg is dan onmogelijk. Als de eicel wel bevrucht wordt,
duurt het vier dagen voordat de bevruchte eicel in de baarmoeder aankomt. Daar nestelt het
embryo zich in het baarmoederslijmvlies in: het begin van een zwangerschap.
7
kinderwens.nl
Het IVF-behandelingsschema
Het rijpen van de eicellen wordt gestimuleerd
In de natuurlijke situatie rijpt er per cyclus maar één eicel. Door een behandeling met
hormoonpreparaten probeert men meerdere eicellen tegelijkertijd te laten rijpen.
Meer rijpe eicellen betekent straks een grotere kans op bevruchting en uiteindelijk
­zwangerschap. In het begin van de menstruatiecyclus start u met de hormoonkuur,
­toegediend in de vorm van onderhuidse injecties. De hormoonkuur duurt tien tot
veertien dagen.
Controles zijn belangrijk
Tijdens de hormoonkuur moet u met de regelmaat van de klok naar het ziekenhuis voor
­echoscopie (trans­vaginaal = inwendig) en soms voor bloed­­
en urine-onderzoek. Sla nooit
een controle over. Aan de hand van de bevindingen tijdens de controles stelt de arts de
juiste dosering van het hormoonpreparaat vast. Die hoeveelheid luistert nauw en kan van
dag tot dag verschillen.
De eisprong komt in zicht
Als uit het onderzoek blijkt dat de ­eicellen bijna rijp zijn, krijgt u een ander hormoonpreparaat
voorgeschreven. Dit hormoon brengt het rijpingsproces in een stroomversnelling.
De eicellen worden 34 tot 36 uur na toediening van dit hormoonpreparaat uit het lichaam
gehaald. Dit noemen we de punctie.
De punctie moet p
­ laatsvinden voordat
de eisprong s­ pontaan optreedt.
U bent dus helemaal bij. Een echoscopische punctie werkt als volgt: op de echoscoop wordt
een buigzame slang met een holle naald gemonteerd. De arts bekijkt met de echoscoop,
via de schede, de eierstokken. De follikels waarin de eicellen zitten, worden aangeprikt en
leeggezogen en de eicellen worden opgevangen in een buisje. U en uw partner kunnen de
ingreep volgen op het beeldscherm. De ingreep duurt een klein half uur, kort erna kunt u
naar huis. U kunt wat last hebben van buikpijn en een beetje vloeien.
In het laboratorium
In het IVF- laboratorium worden de eicellen uit het vocht van de follikel geïsoleerd. Vervolgens
worden ze in een schaaltje met vloeistof geplaatst waarin voedingsstoffen aanwezig zijn.
De inhoud van het schaaltje of kweekbakje is min of meer een nabootsing van de situatie in
de eileiders. De temperatuur is hetzelfde als in het menselijk lichaam. Op deze manier zijn alle
voorwaarden aanwezig voor een zo natuurlijk mogelijke bevruchting.
In sommige gevallen is het laboratorium niet gevestigd in het ziekenhuis waar u door de
gynaecoloog behandeld wordt, maar in een ander ziekenhuis. We spreken dan over een
centrum voor Transport IVF. Uw partner (of u samen) brengt de - zorgvuldig verpakte - eicellen
dan zelf naar het laboratorium.
Het opzuigen van de eicellen
De punctie is op zich een kleine ingreep
en vindt plaats met behulp van trans­
vaginale e
­ choscopie. Van te voren
wordt met u de pijnstilling besproken.
Er zijn verschillende m
­ ogelijkheden:
een kalmerende tablet vóór aanvang
van de punctie, een plaatselijke
­verdoving, verdoving via infuus of een
combinatie van deze opties. Zelden is
het nodig een punctie onder narcose te
doen.
Eicelpunctie: Met behulp van transvaginale echoscopie
Zaadcellen worden bij de eicel gebracht
worden de rijpe follikels aangeprikt en leeggezogen.
8
9
kinderwens.nl
In het IVF-laboratorium wordt ook
het sperma bekeken. Niet alleen de
kwaliteit van de e
­ icellen, maar ook die
van de zaadcellen is heel belangrijk.
Hoe ouder het zaadmonster,
hoe slechter de kwaliteit. Vandaar
dat het sperma zo vers mogelijk
­aangeleverd moet worden.
De meest beweeglijke zaadcellen
worden uitgekozen en samengebracht
met de eicellen in een speciaal
kweekbakje.
Na 24 tot 48 uur kan men zien of de
eicellen bevrucht zijn. Maximaal 2
bevruchte eicellen, die zich goed
hebben ontwikkeld, worden meestal
na drie tot vijf dagen in het lichaam
­teruggeplaatst. Meestal is er dan ook
een gesprek met de behandelend arts.
Als er geen bevruchting is opgetreden
en deze poging dus mislukt is, wordt
dat ook met u besproken.
10
Terugplaatsing van embryo’s
Zoals gezegd komen vaak meerdere embryo’s in aanmerking voor terugplaatsing. Dat is
gunstig, want ook nadat de embryo’s zijn teruggeplaatst, neemt de natuur het heft in handen
en beslist welk embryo zich verder ontwikkelt tot een kind. Hoe meer embryo’s, hoe groter
de kans op een zwangerschap. In overleg met u wordt besloten hoeveel embryo’s er in de
baarmoederholte worden teruggeplaatst (max. 2). Het is mogelijk dat er meer embryo’s zijn
dan er worden teruggeplaatst.
Voordat de IVF-behandeling start, is er besproken wat er eventueel met deze resterende
embryo’s moet gebeuren. Meestal behoort invriezen tot de mogelijkheden. Vanzelfsprekend
kan de arts u hier meer over vertellen.
Bevruchting in de broedstoof
Meestal 3 dagen na de punctie plaatst de gynaecoloog de embryo’s terug in de baarmoeder.
Dat gebeurt poliklinisch en is pijnloos. Verdoving is zelfs overbodig. Een dun slangetje wordt
via de schede in de baarmoeder gebracht. Hierin zit een kleine hoeveelheid vloeistof met 1
of 2 embryo(’s). Deze embryo(’s) worden zo in de baarmoeder gebracht in de hoop dat ze zich
innestelen. Terugplaatsing van deze embryo(’s) houdt dus (nog) niet in dat u zwanger bent.
Hiermee breekt meteen de moeilijkste periode van de IVF- behandeling aan: het duurt twee
weken voordat het resultaat van de behandeling bekend is.
Een viercellig embryo
De terugplaatsing van de embryo’s
11
Wel of niet zwanger?
Het is niet gemakkelijk om deze periode gewoon verder te leven alsof er niets is gebeurd.
Gevoelens van angst, hoop en twijfel wisselen elkaar in snel tempo af. Tijdens deze periode
waarin u worstelt met allerlei vragen en emoties, kunt u overigens altijd terugvallen op de
deskundige raad en steun van het IVF- team. Het is zinvol om daarnaast vooral door te gaan
met uw dagelijkse bezigheden, zoals uw werk of andere activiteiten. Niet alleen om de
aandacht af te leiden, maar ook om ervoor te zorgen dat u zich niet te veel fixeert op de nog
onzekere zwangerschap. Zoek het gezelschap van vrienden en kennissen als u bij de pakken
neerzit. Wees realistisch, zonder uw gevoelens weg te stoppen. Het kan verstandig zijn
slechts een klein groepje (familie of goede vrienden) over uw behandeling in te lichten.
Anders wordt u voortdurend bestookt met op zich goed bedoelde, maar vaak lastige vragen.
Complicaties van
de behandeling
kinderwens.nl
Incidenteel kunnen er lichte bijverschijnselen optreden tijdens het medicijngebruik voor
een ovulatie-inductie-behandeling. Deze bijverschijnselen, zoals bijvoorbeeld huidreacties
op de plaats van de injectie, zijn echter van korte duur.
Als er te veel eicellen rijpen dan kan er een ernstige complicatie ontstaan: het optreden
van het zogenaamde hyperstimulatiesyndroom (OHSS).
Een goede controle tijdens de behandeling is daarom erg belangrijk.
Bij het hyperstimulatiesyndroom worden de eierstokken te veel gestimuleerd.
De symptomen van dit syndroom zijn buikpijn, misselijkheid en soms adem­halings­problemen.
Eventueel kan opname in het ziekenhuis noodzakelijk zijn. Het hyperstimulatiesyndroom
komt zeer zelden voor.
Na twee weken geen menstruatie?
Een goed teken.
Hebt u binnen twee weken na de terugplaatsing van de embryo’s niet gemenstrueerd,
dan kunt u zelf uw urine testen of bij de arts uw urine en/of bloed laten onderzoeken.
Als de urinetest positief is, doet de gynaecoloog meestal 3 à 4 weken daarna een echografie
om te zien of de zwanger-schap zich voorspoedig ontwikkelt en of er sprake is van een
­meerlingzwangerschap. Wijst de echografie uit dat het embryo (eventueel embryo’s)
­uitgegroeid is tot een foetus, waarbij de hartslag dan ook duidelijk waarneembaar is,
dan mag u zich voorzichtig gaan verheugen op een zwangerschap.
Er treedt wel een menstruatie op
Als u wel menstrueert is de behandeling jammer genoeg mislukt. Dit moet u vanzelfsprekend
verwerken, want onbewust reken je er toch een beetje op dat het goed gaat. Zoek, als u daar
behoefte aan hebt, contact met uw gynaecoloog. In een gesprek neemt u samen met uw
partner een beslissing over wat u verder gaat doen. De behandeling kan na een rustperiode
nog een keer herhaald worden. Ook is het mogelijk een van tevoren ingevroren embryo te
laten terugplaatsen. U moet er dan wel rekening mee houden dat de embryo’s, eenmaal
ontdooid, soms niet meer geschikt blijken te zijn. Of u doorgaat of stopt met de behandeling
is een beslissing die u beiden in overleg met de gynaecoloog neemt. In het algemeen is er
tussen twee IVF- behandelingen altijd 1 maand (cyclus) rust. Omdat u net een zeer emotionele
tijd achter de rug hebt, kan het geen kwaad een poosje te wachten met de beslissing.
Misschien dat u er straks toch wat anders tegenaan kijkt. In ieder geval is het belangrijk dat
u alles weer eens rustig op een rijtje zet en overdenkt, voor u een besluit neemt.
12
13
kinderwens.nl
Hoeveel kans is er op een zwangerschap
ICSI
Als het lukt om twee embryo’s terug te plaatsen is de kans op een zwangerschap ongeveer
20% tot 25%. Dit percentage is vergelijkbaar met de natuurlijke zwangerschapskans.
De kwaliteit van de ei- en zaadcellen, maar ook die van het embryo, zijn van invloed op het
resultaat. In elke fase van de behandeling kan er iets misgaan waar u en het IVF- team niets
aan kunnen doen. Soms reageren de eierstokken te snel op de medicijnen (hormonen) en is
er al een eisprong voordat de punctie uitgevoerd wordt. Ook bestaat de kans dat geen van
de eicellen bevrucht wordt. Soms gaat de innesteling fout. De mogelijkheid van een miskraam
is iets groter. Niemand heeft in de hand hoe het lichaam reageert, behalve de natuur zelf.
Het is goed om vooraf onder ogen te zien dat de behandeling wel eens kan mislukken.
Dit is echter geen reden om u daardoor te laten ontmoedigen. IVF blijkt voor een groot aantal
paren de manier te zijn om toch kinderen te krijgen. Naast teleurstellende resultaten zijn er
ook de nodige successen behaald. Reden om IVF als een serieuze mogelijkheid te overwegen
als u graag kinderen wilt en ze niet - helemaal - langs natuurlijke weg kunt krijgen. Praat erover
met uw behandelend arts of gynaecoloog en vraag wat zij in uw geval adviseren.
Wat is ICSI?
Om IVF te kunnen doen zijn er minimale kwaliteitseisen aan de zaadcellen gesteld. Hoeveel
eicellen er ook zijn en hoe mooi ze ook zijn, er moeten wel zaadcellen aanwezig zijn die tot
bevruchten in staat zijn.
Indien - bij herhaling - géén bevruchting optreedt tijdens een IVF- behandeling, of indien het
zaadmonster van uw partner te slecht is (onder de minimum kwaliteitseisen komt), kan sinds
1995 een nieuwe techniek worden gebruikt om alsnog tot bevruchting te komen.
We bedoelen de zgn. ICSI (intracytoplasmatische sperma injectie). Met deze methode wordt
één zaadcel door een heel dunne naald in een eicel gebracht.
Andere toepassingen van IVF:
ICSI kan worden toegepast met zaadcellen verkregen uit de bijbal (via een techniek genaamd
MESA) of uit de zaadbal (TESE). In Nederland zijn er slechts enkele klinieken die deze techniek
mogen uitvoeren.
Eiceldonatie
In sommige klinieken behoort eiceldonatie tot de mogelijkheden. Bij eiceldonatie staat een
donor haar eicellen af aan een paar dat graag kinderen wil, maar waarvan de vrouw geen
geschikte eicellen heeft. In het laboratorium brengt men één of meerdere afgestane eicellen
samen met de zaadcellen van de partner. Lukt de bevruchting, dan wordt het embryo of
worden de em­bryo’s teruggeplaatst in de baarmoeder van de vrouw van het paar.
De stimulatie van de eierstokken vindt op dezelfde wijze plaats als bij IVF, en de embryo’s - na
deze methode verkregen - worden op dezelfde manier als bij IVF teruggeplaatst. Waarna het
afwachten is of een embryo zich innestelt en de eventuele zwangerschap zich goed
ontwikkelt.
Wie komen in aanmerking voor eiceldonatie?
De grootste groep wordt gevormd door vrouwen die geen eicellen (meer) hebben.
De reden daarvan kan zijn: een operatie waarbij beide eierstokken zijn weggenomen,
slecht functionerende eierstokken, bestraling van de onderbuik of chemotherapie, vervroegde
overgang. Een andere groep bestaat uit vrouwen die draagster zijn van een ernstige erfelijke
ziekte. Vrouwen die zelf geen eicellen hebben, missen ook de hormoonproductie in de
­eierstokken die nodig is voor het handhaven van de zwangerschap. Daarom krijgt de vrouw
bij wie de bevruchte eicellen worden teruggeplaatst hormonale medicijnen toegediend.
Draagmoederschap
In Nederland is het, onder strikte voorwaarden, toegestaan om IVF toe te passen voor
­(niet-commercieel) draagmoederschap. Dit kan bijvoorbeeld van belang zijn bij vrouwen die
geen of een slecht functionerende baarmoeder hebben, maar wel over goed functionerende
eierstokken beschikken. Of bij vrouwen bij wie wegens onderliggende ziekte een zwangerschap
niet mogelijk is.
14
ICSI
Eén zaadcel wordt in de eicel gebracht
15
Waar vindt IVF plaats?
De dertien IVF-centra
In Nederland zijn er dertien officiële IVF-klinieken met een laboratorium en een door het ministerie
afgegeven vergunning. Het betreft de acht universiteitsklinieken, het Diaconessenhuis in
Voorburg, het Elisabeth Ziekenhuis in Tilburg, het Catharina Ziekenhuis in Eindhoven, het
Sophia Ziekenhuis in Zwolle en Medisch Centrum Kinderwens te Leiderdorp.
Naast de dertien IVF- centra zijn er nog 33 ziekenhuizen die de eerste fasen, de stimulatie
en punctie, uitvoeren, waarna de eicellen naar het IVF-laboratorium worden getransporteerd.
Dit zijn de zogenaamde Transport IVF- klinieken.
Amsterdam
VU medisch centrum
IVF- centrum gebouw zuid
Amstelveenseweg 601
1081 JC Amsterdam
Tel. IVF-centrum 020-4443268
Bereikbaar tussen 10.30-12.30 uur
Daarnaast bestaan er ongeveer dertien satelliet IVF- klinieken. Hier vindt alleen de
stimulatiefase van de eierstokken plaats. De daaropvolgende fasen van de IVF of ICSI
worden in de nabijgelegen IVF- kliniek uitgevoerd.
Amsterdam
Academisch Medisch Centrum
Meibergdreef 9
1105 AZ Amsterdam
Tel. poli: 020-5664287
Bereikbaar tussen 9.00-11.00 en 14.00-16.00 uur
Eindhoven
Catharina Ziekenhuis Eindhoven
Michelangelolaan 2
5623 EJ Eindhoven
Tel. IVF-poli 040-2397100 of 040-2397101
Bereikbaar tussen 8.30-16.30 uur
Groningen
Universitair Medisch Centrum Groningen
Hanzeplein 1
9713 GZ Groningen
Tel. secr. IVF 050-3613086
Bereikbaar tussen 8.00-12.00 uur
Leiden
Leids Universitair Medisch Centrum
Albinusdreef 2
2333 ZA Leiden
Tel. IVF- afdeling 071-5263336
Bereikbaar tussen 9.00-11.00 en 13.30-15.00 uur
(woensdagmiddag gesloten)
16
kinderwens.nl
Leiderdorp
Medisch Centrum Kinderwens
Simon Smitweg 16
2353 GA Leiderdorp
Tel. 071-5812300
Fax. 071-5812309
Maastricht
Academisch Ziekenhuis Maastricht
P. Debyelaan 25
6229 HX Maastricht
Tel. afdeling IVF 043-3875360
Bereikbaar tussen 8.15-12.15 en 13.00-16.45 uur
Nijmegen
Universitair Medisch Centrum Nijmegen/St.
Radboud
G. Grooteplein zuid 10
6525 GA Nijmegen
Tel. secr. IVF 024-3614748
Bereikbaar tijdens kantooruren
Rotterdam
Erasmus Medisch Centrum
‘s-Gravendijkwal 230
3015 CE Rotterdam
Tel. IVF- afdeling 010-7040116
Bereikbaar tussen 8.00-9.00 en 9.30-12.00
en 13.30-16.00 uur
Tilburg
Sint Elisabeth Ziekenhuis
Hilvarenbeekseweg 60
5022 GC Tilburg
Tel. afdeling Fertiliteit 013-5393006
Bereikbaar tussen 8.30-10.00 en 13.00-14.00 uur
17
Utrecht
Universitair Medisch Centrum Utrecht
Heidelberglaan 100
3584 CX Utrecht
Tel. poli IVF 088-7558880
Bereikbaar tussen 8.00-16.30 uur
Tot slot
Meer informatie
Met dit boekje hebben we geprobeerd u een
inzicht te geven in verschillende voortplantingstechnieken. Nimmer aflatend gaat men met
het onderzoek door. Enerzijds zoekend naar
­nieuwe methoden die weer andere onvruchtbaarheidsproblemen oplossen, anderzijds
zoekend naar een manier om de bestaande
behandelingen te verfijnen. Speelt u met de
gedachte om ook een dergelijke behandeling
te ondergaan, laat u dan goed voorlichten
door het ziekenhuis en uw arts.
Wie graag meer wil weten over dit onderwerp, raden wij de volgende boeken aan:
Voorburg
Diaconessenhuis Voorburg
Fonteynenburghlaan 5
2275 CX Voorburg
Tel. IVF- afdeling 070-3401115
Bereikbaar tussen 9.00-12.00 en 14.00-17.00 uur Neem vooral rustig de tijd om samen met uw
partner en gynaecoloog te beslissen wat u
gaat doen. Voor veel mensen bieden IVF, ICSI
Zwolle
en eiceldonatie een laatste hoop op een eigen
Fertiliteitscentum Isala
kind. Wellicht behoort u ook tot die mensen.
Dokter Spanjaardweg 29
Gebouw B, tweede etage
8025 BT Zwolle
Tel. secr. Fertiliteitsafdeling 038-4245224,
b.g.g. 038-4245000
Bereikbaar tussen 8.15-16.00 uur
Didi Braat en Gemma Kleijne
‘Zwanger via een omweg’
Uitgeverij Lifetime
ISBN 90-215-3227-1
José Sagasser
‘Als zwanger worden niet lukt’
Uitgeverij Van Holkema & Warendorf
ISBN 90-269-6483-8
Renée van Walbeek
‘Ongewenst kinderloos’
Uitgeverij Van Brug
ISBN 90-6523-091-2
Naomi Pfeiffer en Anne Woollet
‘Misschien volgende maandag’
Uitgeverij Kosmos
ISBN 90-215-1269-6
Oriana Fallaci
‘Brief aan een nooit geboren kind’
Uitgeverij Bert Bakker, Amsterdam
ISBN 90-351-0552-4
Robert Edwards en Patrick Steptoe
‘Een kwestie van leven’
Uitgeverij Veen, Utrecht
ISBN 90-204-3208-7
F.M. Helmerhorst, I.P.C. Moors, A.M.L.
Broekhuizen-Molenaar
‘Rond vruchtbaarheid’
Uitgeverij Versluys bv, Almere
ISBN 90-249-1673-9
18
kinderwens.nl
Inge Gaasbeek en Bob Leerentveld
‘Weer niet in verwachting’
Uitgeverij Intro, Nijkerk
ISBN 90-266-1980-4
Emmelie van Asten
‘Innig verlangen. Kunstmatige voortplanting
doe je het wel of doe je het niet?’
Uitgeverij Stuberg, Hoogezand
ISBN 90-652-3088-2
Dr. Rob Bots en Drs. Piet Kaashoek
‘Intens verlangen naar een kind’
Uitgeverij Kosmos-Z & K Utrecht/Antwerpen
ISBN 90-215-2173-3
De volgende boeken zijn niet meer in de
handel, maar nog wel in bibliotheken te
vinden:
Marjan van Marle m.m.v. Dr. A. Th. Alberda
‘Reageerbuisbaby’s in Nederland’
Uitgeverij Van Holkema & Warendorf in
samenwerking met Libelle
ISBN 90-2694-484-5
Carl Wood en Ann Westmore
‘Reageerbuisbevruchting’
Uitgeverij Servire, Katwijk
ISBN 90-6325-211-0
Peter Singer en Diane Wells
‘Het nieuwe nageslacht’
Uitgeverij Anthos
ISBN 90-6074-603-1
19