2 2 H•V - Malmberg

2
H• V
•
Humboldt
Humboldt
AARDRIJKSKUNDE VOOR DE ONDERBOUW • LEEROPDRACHTENBOEK
Alexander von Humboldt (1769-1859) was een Duitse
wetenschapper en ontdekkingsreiziger. Veel mensen
zien hem als de eerste moderne geograaf. Terwijl andere
wetenschappers vooral bezig waren met het beschrijven
van verschijnselen en gebieden, wilde Humboldt verklaren
wat hij zag. Hij ging op zoek naar de verbanden tussen
verschijnselen in een gebied. Humboldt liet bijvoorbeeld
zien dat de temperatuur in een gebied samenhangt met
de hoogteligging en de afstand tot de zee. Door zijn vele
ontdekkingen werd hij een wereldberoemd man.
Delta van de Wolga
46° 20’ N.B. 48° 01’ O.L.
De Volga (Wolga) is de langste rivier van Europa. De rivier
ontspringt ten noordwesten van Moskou eindigt na ruim
3.500 kilometer in de Kaspische Zee. De monding van de
rivier ligt in een laagvlakte. Daar splitst de Wolga zich in
honderden kleinere rivieren en stroompjes.
In 1829 reisde Humboldt zes maanden door Rusland en
Centraal-Azië. Per koets reed hij van Sint-Petersburg naar
de Chinese grens en weer terug. Dat was een hobbelige
tocht van ruim 15.000 kilometer. Tijdens de terugreis
bereikte Humboldt op 12 oktober de stad Astrachan in de
delta van de Wolga.
Humboldt
AARDRIJKSKUNDE VOOR DE ONDERBOUW
2 HV
•
LEEROPDRACHTENBOEK
ISBN 978 90 345 7561 6
544515
544515_OM.indd 2-4
03-05-13 09:21
3
Inhoud
Hoofdstuk
1.1
1.2
1.3
1.4
1.5
1.6
3
5
8
10
12
14
16
18
20
2.1
2.2
2.3
2.4
2.5
2.6
40
42
44
46
48
4.1
4.2
4.3
4.4
4.5
4.6
6.1
6.2
6.3
6.4
Actieve aarde
4
6
52
54
56
58
60
62
64
Het westen van
de VS
Geisers en canyons
Droogte en water in California
Migratie en etnische groepen
Los Angeles
Hoofdlijnen & begrippen
Trefwoordenlijst
24
26
28
30
32
34
36
Steden
Vorm en functie van de stad
Weg uit de stad?
De Arabische stad
Gegevens verzamelen en classificeren
Shenzhen en de Parelrivierdelta
Het model en de echte stad
Hoofdlijnen & begrippen
Hoofdstuk
68
70
72
74
76
78
80
82
2
Bewegende platen
Plaatranden
Subductie en vulkanisme
Kaarten vergelijken
Hawaii
Stenen herkennen
Hoofdlijnen & begrippen
Hoofdstuk
Vorming van
landschappen
Verwering en erosie
Transport en sedimentatie
Klimaat en landschap in het Pleistoceen
Grondsoorten en water
Van landschap naar topografische kaart
De Veluwe
Noord-Holland
Hoofdlijnen & begrippen
544515_VW.indd 3
Hoofdstuk
Oost-Afrika
Oost-Afrika natuurkundig
Bevolking en ontwikkeling
De aidsepidemie
Toerisme in Tanzania
Hoofdlijnen & begrippen
Hoofdstuk
5.1
5.2
5.3
5.4
5.5
5.6
5.7
Bevolking
Geboorte en sterfte
Jong en oud
Migratie
Cijfers in tabellen, grafieken en kaarten
Java en Singapore
Grijze en groene buurten
Hoofdlijnen & begrippen
Hoofdstuk
3.1
3.2
3.3
3.4
1
86
88
90
92
94
96
03-05-13 09:11
HOOFDSTUK 2
544515_02.indd 23
03-05-13 08:44
24
HOOFDSTUK 2
thema ACTIEVE AARDE
aardkorst
2. 1
mantel
kern
George Hsia/ZUMA Press/Corbis
Bron 2
Bron 1
De zware aardbeving van 12 januari 2010 in Haïti heeft
scheuren gemaakt in de wegen.
Bewegende platen
Kijk eens naar je vingers. Kun je je nagels zien groeien? Toch worden
ze steeds langer. Ze groeien ongeveer net zo snel als de Atlantische
Oceaan groter wordt. Europa en Noord-Amerika komen dus steeds
iets verder uit elkaar te liggen. Er is een tijd geweest dat ze gewoon
aan elkaar vastzaten. Net als Afrika en Zuid-Amerika. De wereldkaart
zoals wij die kennen, is eigenlijk een tussenstand: heel langzaam
verschuiven de continenten. De gevolgen daarvan zie je op het
journaal als er weer een aardbeving of vulkaanuitbarsting is geweest.
VAN BUITEN NAAR BINNEN
Het is moeilijk voor te stellen als je in het gras ligt of over straat loopt:
enkele tientallen kilometers onder je is het zeker vijf keer zo heet als het in
jullie oven thuis kan worden. Alleen de aardkorst scheidt je van deze helse
omstandigheden. De aardkorst is tien tot veertig kilometer dik en bestaat
uit vaste grond en stenen. Onder die laag begint de mantel van de aarde.
Deze bestaat uit gloeiend hete steen. Het bovenste deel van de mantel is
zo heet dat het gesmolten is: meer dan duizend graden Celsius. Het is een
stroperige massa die je magma noemt. Als deze massa boven de aardkorst
uit komt, heet het lava. Het onderste deel van de mantel is nog veel heter,
maar de druk is op deze diepte zo hoog dat het gesteente hier toch vast is.
544515_02.indd 24
De aarde van buiten naar
binnen: de grond onder je
voeten, vloeibaar gesteente,
vast gesteente, vloeibaar
ijzer en tot slot vast ijzer.
Bijna 3.000 kilometer onder je voeten
ligt de kern, een ijzeren kogel met een
doorsnee van 4.700 kilometer en een
temperatuur van meer dan vijfduizend
graden Celsius. Daarmee is de aardkern
ongeveer net zo groot als de maan en
net zo heet als het oppervlak van de
zon.
DRIJVENDE CONTINENTEN
Nog maar honderd jaar geleden dachten
de meeste mensen dat de wereldkaart
zoals wij die kennen min of meer
vastlag. De Duitse geoloog Alfred
Wegener (1880-1930) zag dat anders. Het
viel hem op dat veel continenten heel
goed in elkaar passen, zoals ZuidAmerika en Afrika. Volgens hem zaten
de continenten vroeger aan elkaar vast
en zijn ze later uit elkaar gedreven. Als
bewijs noemde hij de fossielen van bijvoorbeeld de mesosaurus, die zowel in
Afrika als Zuid-Amerika zijn gevonden.
De mesosaurus was een zoetwaterreptiel
en kon dus nooit zelf de oceaan hebben
overgezwommen. Wegeners conclusie:
voorouders van het dier moeten ooit
samen op één groot oercontinent
hebben geleefd. Wegener noemde het
oercontinent Pangea. Delen (platen)
van Pangea zijn uit elkaar gedreven. Dit
proces noemen we platentektoniek.
03-05-13 08:44
THEORIE
DE AARDKERN ALS MOTOR
Toch kon Wegener zijn tijdgenoten niet overtuigen. Het probleem was dat
hij niet kon uitleggen welke enorme kracht ervoor zorgt dat de continenten
zich verplaatsen. Ruim dertig jaar na zijn dood lukte dat andere wetenschappers wel.
De drijvende kracht achter de platentektoniek is de convectiestroom. In
bron 2 herken je die aan de blauwe pijlen. Door de warmte in de aardkern
zet het magma in de mantel uit. Hierdoor wordt het magma lichter en
stijgt het op, net als een heteluchtballon. Als het magma op de aardkorst
stuit, kan het alleen nog maar opzij stromen. Zo vormt de stroom magma
een lopende band waar de platen op drijven. Waar twee platen uit elkaar
drijven komt magma boven, stolt en vormt een nieuw stuk aardkorst.
Op andere plekken verdwijnt juist aardkorst. Over de gevolgen van deze
bewegingen lees je meer in de volgende paragrafen.
25
Opdrachten
1 a Zet op volgorde van binnen
naar buiten: mantel, aardkorst,
kern.
b Vergelijk de dikte van de
aardkorst met de dikte van
een vruchtenschil. Op de
schil van welke vrucht lijkt de
aardkorst het meest: appel,
sinaasappel of kokosnoot?
2 Noem twee argumenten die
Wegener had voor het bestaan
van een oercontinent.
3
Eurazië
Noord-Amerika
Afrika
Zuid-Amerika
India
Australië
Antarctica
Bron 3
150 miljoen jaar geleden: Pangea is uit elkaar aan het vallen en
de huidige continenten worden herkenbaar.
Ga naar de kaart ‘Verschuiving
van de continenten’ op het
kaartblad ‘De aarde – Geologie’.
a Geef een ander voorbeeld dan
in de tekst van continenten
die vroeger aan elkaar
vastzaten.
b Doe een voorspelling over de
grootte van de Middellandse
Zee over vijftig miljoen jaar.
c Doe een voorspelling over de
grootte van de Grote Oceaan
over honderd miljoen jaar.
4 Waar of niet waar?
a Ieder werelddeel ligt op een
‘eigen’ plaat.
b India was honderd miljoen
jaar geleden nog geen deel
van Azië.
c Mijn kleinkinderen gaan nog
meemaken dat Spanje en
Afrika aan elkaar vastgroeien.
WERKBLAD 2.1
544515_02.indd 25
03-05-13 08:44
26
HOOFDSTUK 2
thema ACTIEVE AARDE
Plaatranden
2. 2
Aivolie/Shutterstock
Neem een duik in een breuklijn!
Wandel tussen de tektonische platen!
Fiets over de jongste aardkorst! Zo zou
IJsland best reclame kunnen maken
voor een reisje naar dit bijzondere
eiland. IJsland ligt precies op de grens
van de Noord-Amerikaanse en de
Euraziatische plaat, twee platen die
uit elkaar bewegen. Zo komt er ieder
jaar een paar centimeter IJsland bij.
Bron 1
Thingvellir in IJsland waar de
Noord-Amerikaanse plaat (links)
en de Euraziatische plaat (rechts)
van elkaar af bewegen.
BEWEGENDE AARDE
De aardkorst bestaat uit losse platen die voortdurend in beweging zijn.
Op de grens van twee platen (de breuklijn) zijn drie soorten bewegingen
mogelijk:
1 Convergente plaatbeweging: platen bewegen naar elkaar toe.
2 Divergente plaatbeweging: platen bewegen van elkaar af.
3 Transforme plaatbeweging: platen bewegen langs elkaar.
convergent
(naar elkaar)
Bron 2
divergent
(uit elkaar)
transform
(langs elkaar)
Drie soorten plaatbewegingen.
Tektonische platen bewegen erg langzaam, maar met veel kracht. Dat
veroorzaakt miljoenen aardbevingen per jaar. De meeste zijn heel licht.
Maar vooral bij convergente en transforme plaatgrenzen komen ook zware
aardbevingen voor. Convergente platen duwen tegen elkaar op en schieten
soms met een schok verder. Transforme platen zijn maar zelden zo mooi
recht als in bron 2. Meestal zijn het grillig gevormde platen die met veel
wrijving langs elkaar schuren, even blijven hangen, druk opbouwen en
dan weer met een schok verder schuiven. De plek waar dit gebeurt (het
hypocentrum) ligt diep in de aardkorst. De plek aan het aardoppervlak
recht boven de schok noemen we het epicentrum. De kracht van een
aardbeving drukken we uit in punten op de schaal van Richter. Die schaal
loopt van 1 tot 12, waarbij elk extra punt staat voor een tien keer zo zware
544515_02.indd 26
03-05-13 08:44
THEORIE
beving. Een aardbeving met een kracht van 8 op de schaal van Richter is
dus tien keer zo zwaar als een aardbeving met een kracht van 7.
27
Opdrachten
1 Convergent betekent: samen-
IJsland
Noord-Amerika
komend. Divergent betekent: uit
elkaar gaand.
a Kies een woord dat ook met
‘con’ begint om dit te onthouden. Bijvoorbeeld: continent
= land dat aan elkaar vastzit.
Congres = samenkomst. Gebruik
je woord om deze zin aan te
vullen: convergente platen
komen samen, net als ...
b Kies een woord dat ook met ‘di’
begint om dit te onthouden.
Bijvoorbeeld: divorce = Engels
voor ‘scheiding’. Dialoog =
tweegesprek. Gebruik je woord
om deze zin aan te vullen:
divergente platen gaan uit
elkaar, net als ...
(mid)oceanische rug
divergente plaatbeweging
Bron 3
magma
divergente plaatbeweging
Door convectie drijven de Noord-Amerikaanse en de Europese
plaat uit elkaar. Magma komt boven en vormt de midoceanische
rug, waar IJsland deel van uitmaakt.
NIEUWE AARDKORST
IJsland ligt op de midoceanische rug. Dit is de langste bergketen ter
wereld, ongeveer midden in de Atlantische Oceaan. De bergketen ligt op
de rand van twee platen die langzaam uit elkaar schuiven. Daardoor komt
magma boven de aardkorst uit. Het magma stolt en vormt nieuw, hard
gesteente. Doordat er steeds weer magma bij komt, groeien de platen aan
beide kanten van de breuklijn steeds verder en schuiven ze uit elkaar.
Een duidelijk geval van divergentie. Zo komen Europa en Noord-Amerika
steeds verder van elkaar te liggen. Net als Afrika en Zuid-Amerika. En de
Atlantische Oceaan en IJsland worden steeds groter.
DE LUCHT IN
Er zijn meer divergente breuklijnen waar de aardkorst groeit. Maar waar
moet dat heen met al die aardkorst? Naar de convergente breuklijnen
natuurlijk! Daar komen de tektonische platen bij elkaar. Dan kunnen er twee
dingen gebeuren. Twee ongeveer even zware platen botsen op elkaar. Dat
gebeurde bijvoorbeeld toen India op de rest van Azië stuitte. Het gesteente
kon maar één kant op: de hoogte in. Zo ontstaat plooiingsgebergte, in
dit geval de Himalaya. Doordat de lagen van de aardkorst vervormen als ze
omhoog gedrukt worden, ontstaan grillige ‘plooien’ in het landschap. De
Himalaya groeit trouwens nog steeds met ongeveer een centimeter per jaar,
want India schuift nog altijd noordwaarts met zo’n vijf centimeter per jaar.
Convergentie kan ook plaatsvinden tussen een ‘lichte’ plaat en een zware
plaat. Wat er dan gebeurt, lees je in de volgende paragraaf.
2
Bekijk de kaart ‘Platentektoniek’
op het kaartblad ‘De aarde –
Geologie’. Schrijf op: divergent,
convergent of transform.
a De grens tussen de Afrikaanse
plaat en de Indisch-Australische
plaat.
b De grens tussen de Caribische
plaat en de Noord-Amerikaanse
plaat.
c De grens tussen de Afrikaanse
plaat en de Zuid-Amerikaanse
plaat.
d De grens tussen de Nazca-plaat
en de Zuid-Amerikaanse plaat.
3
Bekijk de kaarten ‘Platentektoniek’ en ‘Aardbevingen en
vulkanisme’ op het kaartblad ‘De
aarde – Geologie’.
a Op welk soort plaatgrenzen
vinden de meeste aardbevingen
plaats?
b Waar of niet waar? Aardbevingen komen voor op alle
soorten plaatgrenzen.
c Waar of niet waar? Vulkanen
komen alleen voor op
plaatgrenzen.
WERKBLAD 2.2
544515_02.indd 27
03-05-13 08:44
28
HOOFDSTUK 2
thema ACTIEVE AARDE
Subductie en
vulkanisme
2. 3
Corbis
Paricutín, Mexico, 20 februari 1943.
Een boer hoort een vreemd gerommel
als hij zijn maïsveld ploegt. Ineens
scheurt de aarde open en komt er as,
lava en stenen uit. ’s Avonds ligt er
een vulkaan van tien meter hoog op
het maïsveld. Binnen een week is hij
honderd meter hoog. Vier maanden
later zijn twee dorpen onder de lava
en de as verdwenen. Pas na negen
jaar komt de vulkaan tot rust. Hij is
dan 424 meter hoog. Maar waar kwam
hij ineens vandaan?
Bron 1
Paricutín, de jongste vulkaan op het westelijk halfrond.
trog
oceanische plaat
continentale plaat
M A N T E L
Bron 2
Bij subductie schuift de oceanische plaat onder
de continentale plaat.
DUIKENDE PLATEN
Tektonische platen waar de oceanen
op liggen zijn oceanische platen. Ze
zijn zwaarder dan continentale platen,
de platen waar we op wonen. Als een
oceanische plaat en een continentale
plaat naar elkaar toe schuiven, schuift
de oceanische plaat dan ook onder
de continentale plaat. Dit noemen we
subductie. Je herkent deze plekken vaak
aan een diepe langwerpige trog, een
diepe kloof, voor de kust (bron 2).
Als de oceanische plaat in de aardkorst
verdwijnt, wordt die steeds heter en
smelt. Het gesteente wordt magma en
er komen gassen vrij. Door de hoge
temperaturen stijgen de gassen op.
Door de subductie worden steeds meer
gas en magma aangevoerd en de druk
wordt daardoor steeds hoger. Totdat
de aardkorst het niet meer houdt. Een
vulkaan barst uit.
SOORTEN VULKANEN
Een vulkaanuitbarsting die ontstaat
door subductie noemen we explosief
vulkanisme. Door de hoge druk worden
lava, stenen en as hoog de lucht in
gestoten. Deze explosieve vulkanen
noemen we stratovulkanen (kegelvulkanen). Ze hebben steile wanden
doordat de lava die ze uitstoten taai is
544515_02.indd 28
03-05-13 08:44
THEORIE
29
Opdrachten
1 Welke begrippen zijn van toepassing op de Paricutín?
A Stratovulkaan
B Schildvulkaan
C Kegelvulkaan
D Subductie
E Explosief vulkanisme
F Effusief vulkanisme
Grote Oceaan
2
Zoek op in je atlas.
a Op de grens van welke platen
ligt Paricutín?
b Welke is de oceanische plaat
en welke de continentale?
c Welke plaat duikt onder de
andere?
3
Bekijk bron 3 en de kaart
‘Platentektoniek’ op het
kaartblad ‘De aarde – Geologie’.
a Leg uit waarom om de Grote
Oceaan wel een Ring van Vuur
ligt en om de Atlantische
Oceaan niet.
b Leg uit waarom de Ring van
Vuur alleen uit stratovulkanen
bestaat en niet uit schildvulkanen.
plaatgrens
plaatgrens
actieve vulkanen
Ring van Vuur
Bron 3
De meeste vulkanen bevinden zich in de ‘Ring van Vuur’ om de
Grote Oceaan.
en niet ver kan stromen. Rond de Grote Oceaan komen veel stratovulkanen
voor. Zelfs zoveel dat we deze zone de ‘Ring van Vuur’ noemen, of in het
Engels: ‘Ring of Fire’ (bron 3).
Vulkanisme komt ook voor bij divergente plaatgrenzen. Het magma komt
hier veel rustiger naar buiten en is vloeibaarder. Daardoor stroomt het
verder en is de vulkaan veel minder steil. Deze vulkanen noemen we
schildvulkanen en deze vorm van vulkanisme heet effusief vulkanisme.
Schildvulkanen kom je bijvoorbeeld tegen in Oost-Afrika en op IJsland en
Hawaii.
DODELIJKE GEVOLGEN
Het is moeilijk te voorspellen wanneer een vulkaan uitbarst. Zelfs een
vulkaan die al duizenden jaren ‘slaapt’, kan zomaar weer actief worden.
Het grootste gevaar voor mensen komt niet eens van de lava en de vallende
stenen. Minstens zo gevaarlijk zijn de gloeiend hete aswolken die door hun
eigen gewicht als het ware in kunnen storten. Een razendsnelle, moordend
hete lawine van lava, rotsen, as en gas dendert dan de vulkaanhelling af,
alles op haar weg verwoestend.
En wat dacht je van de lahar? Dit is een modderstroom die alle brokstukken
van de vulkaanuitbarsting op zijn weg mee naar beneden neemt. Zo’n lahar
kan bijvoorbeeld ontstaan door heftige regen, maar ook doordat sneeuw
en ijs op een vulkaantop smelten bij de uitbarsting. Een lahar die op die
manier ontstond, verwoestte in 1985 de stad Armero in Colombia en kostte
24.000 mensen het leven.
Waarom gaan mensen dan toch in de buurt van een vulkaan wonen?
De vulkanische as maakt de grond heel vruchtbaar. In de buurt van een
vulkaan kun je dus goede oogsten verwachten. Voor veel boeren is dat heel
aantrekkelijk. Zeker als ze niet veel geld hebben.
544515_02.indd 29
4 a Noem een verschil en een
overeenkomst tussen een
lahar en een lawine die
ontstaan is uit een ingestorte
aswolk.
b Wat was de belangrijkste inkomstenbron van de bewoners
van het Colombiaanse Armero?
c Waarom denk je dat?
WERKBLAD 2.3
03-05-13 08:44
30
HOOFDSTUK 2
thema ACTIEVE AARDE
Kaarten
vergelijken
2. 4
fotostory/Shutterstock
Leg een kaart met vulkanen naast een
kaart over platentektoniek en je ziet
meteen dat er een verband is tussen
die twee. Het kan geen toeval zijn dat
alle vulkanen zich op een plaatgrens
bevinden. Maar zo gemakkelijk is het
niet altijd. Kaarten vergelijken kan je
heel veel wijzer maken. Maar kijk uit
dat je niet te snel conclusies trekt.
Bron 1
Op 23 oktober 2011 vielen
523 doden bij een aardbeving
in het zuidoosten van Turkije.
ZOEKEN IN DE ATLAS
We gaan onderzoeken waar in Turkije het grootste risico is op aardbevingen
en waarom. Vorig jaar heb je al geleerd hoe je zoekt in de atlas. Dat kan op
vier manieren.
1 Gebruik de inhoudsopgave, voor in de atlas. Blader naar het kopje
Europa en zoek daaronder naar een kaart over Turkije.
2 Als je ongeveer weet waar een gebied ligt, kun je de bladwijzers
gebruiken. Dit zijn de overzichtskaarten helemaal achter in de atlas.
Een kader geeft aan waar je de betreffende kaart kunt vinden.
3 Zoek je een bepaalde plaats, dan kun je het register van topografische
namen gebruiken. Dit vind je achter in de atlas. Misschien niet de
handigste manier om de kaart van heel Turkije te vinden. Maar wel
handig als je bijvoorbeeld de vulkaan Ararat zoekt. In het register staat
achter Ararat (vulkaan) het kaartnummer en het vak op de kaart waarin
de Ararat staat vermeld.
4 Achter het register van topografische namen vind je ook nog een
trefwoordenregister. Zoek je een kaart over een bepaald thema, dan is
dit de snelste weg. Kijk maar eens bij Aardbevingsrisico.
Stap 1
Zoek informatie op de kaarten (‘kaartlezen’)
Stap 2
Zoek patronen op de kaarten (‘classificeren’)
Stap 3
Zoek samenhang tussen patronen (‘relateren’)
Stap 4
Verklaar de samenhang (‘interpreteren’)
Bron 2
544515_02.indd 30
Stappenplan voor kaarten vergelijken.
03-05-13 08:44
VAARDIGHEDEN
31
Opdrachten
Welke zoekmethode lijkt jou
het beste en waarom?
a Voor een kaart van Zuid-Afrika.
b Voor een kaart over tsunami’s
wereldwijd.
c Voor de ligging van de vulkaan
Popocatépetl.
2
Welke kaart of kaarten heb je
nodig om een verband te leggen
tussen:
a klimaat en bodemgebruik in
Turkije?
b reliëf en bevolkingsdichtheid
in Turkije?
c economie en bevolkingsdichtheid in Afrika?
d tektoniek en vulkanisme in
Indonesië?
3
Er staan geen vulkanen op de
kaarten van Turkije in de atlas.
Waar vind je die wel? Er is meer
dan één antwoord goed.
A Een staatkundige kaart van
het Middellandse Zeegebied.
B Een kaart van Europa.
C Een natuurkundige kaart van
de wereld.
D Google Earth.
AnSchieber
1
Bron 3
Bergbeklimmers in het Taurusgebergte (Turkije).
STAPPENPLAN VOOR KAARTONDERZOEK
We gaan de kaarten uit het vorige tekstblok nu gebruiken in ons onderzoek
naar aardbevingen in Turkije. Dat doen we in vier stappen (bron 2). Deze
stappen kun je ook bij andere onderzoeksvragen gebruiken.
Stap 1 Kaartlezen: zoek de informatie die je nodig hebt op de kaart.
Als je op de kaart ‘Aardbevingsrisico’ op het kaartblad ‘Middellandse
Zeegebied – Tektoniek’ kijkt, dan zie je dat – behalve in het midden van
het land – het aardbevingsrisico in Turkije hoog is. Om dit te kunnen
begrijpen, heb je meer gegevens nodig.
Stap 2 Classificeren: zoeken naar patronen.
Ga naar de natuurkundige kaart van Turkije en zoek naar patronen op de
kaart. In dit geval zie je dat de aardbevingsgevoelige gebieden ongeveer
samenvallen met het Pontisch Gebergte en het Taurusgebergte (bron 3).
Natuurlijk bekijk je ook de kaarten op het kaartblad naast de natuurkundige kaart. Daar zie je op de kaart ‘Aardbevingen en platen’ nog een
opvallend patroon dat samenvalt met de aardbevingen: dat van de grenzen
van de Anatolische plaat.
4 Leg uit waarom platentektoniek
niet veroorzaakt wordt door
aardbevingen.
WERKBLAD 2.4
Stap 3 Relateren: leg verbanden tussen de patronen.
Het lijkt duidelijk dat de aardbevingen samenhangen met plaatgrenzen en
met gebergten. Dat wist jij natuurlijk allang.
Stap 4 Interpreteren: probeer de samenhang tussen de patronen te verklaren.
In dit geval kun je concluderen dat aardbevingen vaak in bergachtige
gebieden plaatsvinden en dat ze veroorzaakt worden door schuivende
platen. Maar wees voorzichtig: weet je wel zeker dat platentektoniek niet
veroorzaakt wordt door aardbevingen?
544515_02.indd 31
13-05-13 12:27
32
HOOFDSTUK 2
thema ACTIEVE AARDE
VREEMDE VULKANEN
Twee van de actiefste vulkanen ter wereld
liggen op Hawaii. Dat is gek, want Hawaii
ligt midden op de Pacifische plaat. Er is
geen subductie- of divergentiezone in
de buurt. Toch is er volop vulkanische
activiteit. Hawaii ligt op een zogenoemde
hotspot. Diep in de mantel ligt een
bron van magma die door een zwakke
plek in de aardkorst ‘lekt’. Boven zo’n
hotspot ontstaat een vulkaan. Doordat
de Pacifische plaat ten opzichte van de
hotspot verschuift, komen er steeds meer
vulkanen bij. Alleen de vulkanen die
nog in verbinding staan met de hotspot
zijn ook daadwerkelijk actief. Zo groeit
het eiland Hawaii steeds verder aan
met lava. De oudere eilanden, in het
noordwesten, groeien niet meer aan. Zij
verdwijnen langzaam weer in de oceaan
door slijtage door water en wind.
Bettmann/Corbis
2. 5
Bron 1
Bewoners van Kalapana verhuizen hun kerk voor de
Kilauea-vulkaan
¯
hem onder de lava kan bedelven. De rest
van het dorp verdween in 1990 onder een dikke laag lava.
Hawaii
Bekijk eens een natuurkundige kaart van Hawaii. Je ziet rechtsonder
een groot eiland en naar het noordwesten toe steeds kleinere
eilandjes en misschien nog wel wat onderzeese bergen. Stel je voor
dat het grootste eiland een luchtbel van een duiker is. Dat de
kleinere eilanden eerdere luchtbellen van diezelfde duiker zijn. Dat
de onderzeese bergen sporen zijn van nog oudere luchtbellen. Dan
weet je welke kant de duiker op zwemt. Dezelfde kant die Hawaii op
beweegt.
544515_02.indd 32
ACTIEF VULKANISME
De actieve vulkanen van Hawaii liggen
allemaal op Big Island, het meest
zuidoostelijke eiland. De Mauna Loa
(4.170 meter) barst ongeveer elke twintig
jaar uit. De Kilauea (1.247 meter) ligt
tegen de flanken van de Mauna Loa.
Deze vulkaan spuugt sinds 1983 continu
lava uit. Op de top van de Kilauea ligt
een grote krater, een caldera, met een
doorsnee van vijf kilometer.
De Mauna Kea (4.205 meter) is een
slapende vulkaan: ongeveer vijfduizend
jaar geleden was hij voor het laatst
actief. Dat betekent niet dat hij niet
meer uit kan barsten; de vulkaan heeft
vaker zulke rustpauzes gehad vóór hij
weer actief werd. Gemeten vanaf de
oceaanbodem, is de Mauna Kea de
hoogste berg ter wereld: 10.203 meter.
Dat het eiland vulkanisch is, merk je
voortdurend. Op allerlei plaatsen komen
gassen en dampen uit scheuren en
gaten. Deze fumarolen ontstaan als
water in de vulkanische grond wordt
verhit en een weg naar buiten zoekt.
In de dampen kunnen allerlei stoffen
zijn opgelost. Vaak is dat zwavel. Dat
verklaart de geur van rotte eieren en de
gifgroen gekleurde rotsen op Big Island.
03-05-13 08:44
REGIO
Kauai
3,8-5,6
Oahu
2,2-3,3
33
Opdrachten
Molokai
Maui
1,3-1,8 minder dan 1,0
hotspot
Hawaii
0,7 tot nu
richting van
plaatbeweging
1 Welke uitleg hoort bij welk begrip?
a
b
c
A
caldera
fumarol
hotspot
Opening in de aardkorst waar
hete gassen en dampen uit
ontsnappen.
B Zwakke plek in de aardkorst
waar magma door lekt, zodat
vulkanen ontstaan.
C Krater, ontstaan bij een
vulkaanuitbarsting.
aardkorst
Emperorketen
Hawaiiaanse
eilandenketen
hotspot
Hawaii
ouderdom in miljoenen jaren
2
Bron 2
Ouderdom en ontstaan van Hawaiiaanse eilanden.
AARDBEVINGEN EN TSUNAMI’S
Op Hawaii vinden ook regelmatig aardbevingen plaats. Vulkanische
activiteit veroorzaakt over het algemeen lichte schokken. Bijvoorbeeld
door de verplaatsing van magma onder de grond. Zwaardere aardbevingen
zijn het gevolg van Hawaii’s ligging op een zwakke plek in de aardkorst.
Aardbevingen kunnen ook gevaarlijke vloedgolven veroorzaken: tsunami’s.
Een speciaal waarschuwingssysteem, ingesteld na de tsunamiramp in 2004,
moet mensen hiervoor waarschuwen. Als een beving vlak bij Hawaii plaatsvindt, hebben de mensen daar echter maar weinig tijd om te vluchten
voor een tsunami. Maar ook aardbevingen ver weg kunnen grote tsunami’s
veroorzaken in Hawaii. In dat geval is er meer tijd om te vluchten.
3 Waarom zijn de Hawaiiaanse
vulkanen allemaal schildvulkanen?
Tumanc
4
Bron 3
544515_02.indd 33
Zwavelhoudende fumarolen in de caldera van de
Kilauea-vulkaan.
¯
Bekijk de kaarten over Hawaii
op het kaartblad ‘Verenigde
Staten – Natuurgeweld’.
a Leg uit waarom je naar het
noordwesten toe allemaal
dode vulkanen tegenkomt.
b Leg uit waarom je naar het
noordwesten toe allemaal
onderzeese vulkanen
tegenkomt.
c Waar zal het volgende
Hawaiiaanse eiland ontstaan?
Bekijk bron 2 en gebruik de
atlas.
a Zet op volgorde van oud naar
nieuw: Nihoa, Maro, Maui,
Koko, Nero.
b Zoek de Emperorketen op in
je atlas. Deze keten is door
dezelfde hotspot gevormd als
Hawaii. Is de keten ouder of
jonger dan Hawaii?
c Welke richting had de
Pacifische plaat in de tijd
dat de Emperorketen werd
gevormd?
WERKBLAD 2.5
13-05-13 12:27
34
HOOFDSTUK 2
thema ACTIEVE AARDE
Stenen
herkennen
Fotografiche/Shutterstock
2. 6
Bron 1
Marmermijn in de Apuaanse Alpen (Alpi Apuane) in Italië.
Bron 2
Sommige van deze stenen zijn diep in de aarde gevormd.
544515_02.indd 34
Vanochtend smeerde je misschien
je boterhammen op jullie granieten
aanrecht. In je etui zitten potloden
met grafiet. En wie weet mag je zo
nog met een ouderwets krijtje iets
opschrijven. Het aanrecht, je
potlood, het krijtje: gesteentes zijn
overal om je heen. Maar waar
komen ze vandaan? Ze worden
gemaakt in de actieve aarde. In dit
practicum leer je stenen
herkennen. Stenen die miljoenen
jaren geleden diep in de aarde of
de zee gevormd zijn.
DRIE SOORTEN GESTEENTES
Stenen kunnen op drie manieren
ontstaan.
Stollingsgesteente ontstaat door het
hard worden van gesmolten gesteente.
Neem bijvoorbeeld graniet. Dat is een
steensoort die diep in de aarde is gestold. Deze steen komt pas na miljoenen
jaren aan de oppervlakte door erosie of
het schuiven van platen. Dus als jullie
thuis een granieten aanrecht hebben,
dan is dat eigenlijk gewoon een dikke
plak gestolde aardmantel.
Sedimentgesteente is gemaakt van
materialen die door wind, water en ijs
zijn afgesleten. Zand wordt bijvoorbeeld
zandsteen, doordat het op de zeebodem
helemaal in elkaar wordt geperst.
Kalksteen rekenen we ook tot het
sedimentgesteente. Het ontstaat op de
bodem van de zee uit de skeletten en
schelpen van dode zeedieren.
Metamorf gesteente wordt net als
stollingsgesteente diep in de aarde
gemaakt. Door hitte, krachten en/of
druk worden bestaande gesteentes
veranderd. Dat gebeurt bijvoorbeeld
als een oceanische plaat onder een
continentale plaat duikt. Door de
hitte smelten kristallen en mineralen
samen en kan bijvoorbeeld kalksteen in
marmer veranderen.
03-05-13 08:44
PRACTICUM
THEORIE
35
Practicum
Dit heb je nodig:
– een genummerd zakje met vijf verschillende gesteentes
– een loep
– een pipet met verdund zoutzuur
– een bakje azijn
– een bakje water
– figuur 1 op het werkblad
– een stuk glas
– een potlood of pen
1 Lees figuur 1 op je werkblad.
2 Onderzoek de stenen een voor een. Zoek naar kenmerken uit de
tweede kolom van figuur 1.
3 Weet je zeker dat je een steen hebt herkend? Geef het aan in de
eerste kolom van figuur 1 op je werkblad en ga verder met de
volgende steen.
4 Heb je de vijf stenen herkend? Ruil je stenen met iemand anders.
WERKBLAD 2.6
basalt
graniet
Bron 3
544515_02.indd 35
kalksteen
zandsteen
marmer
steenkool
Voorbeelden van de verschillende soorten gesteentes: graniet en basalt zijn stollingsgesteentes, zandsteen en
kalksteen zijn sedimentgesteentes, marmer en steenkool zijn metamorfe gesteentes.
03-05-13 08:44
36
HOOFDSTUK 2
thema ACTIEVE AARDE
Hoofdlijnen
BEWEGENDE PLATEN
De aarde bestaat uit een ijzeren
kern, een mantel van vloeibaar steen
(magma) en een aardkorst van grond
en steen. De aardkorst is niet één
geheel, maar bestaat uit verschillende
platen. Deze platen drijven op het
magma in de mantel. Dat noem je
platentektoniek. De platen worden
voortbewogen door de convectiestroom: door de hitte komt magma
omhoog in de mantel, botst op de
aardkorst en stroomt opzij. De platen
bewegen mee.
PLAATGRENZEN
Platen kunnen op drie manieren
bewegen: van elkaar af (divergente
plaatbeweging), naar elkaar toe (convergente plaatbeweging) en langs elkaar
heen (transforme plaatbeweging). Bij
divergente plaatgrenzen komt magma
boven en groeit de plaat aan. Bij
convergentie verdwijnt een plaat in de
diepte. Als twee ongeveer even zware
platen op elkaar stuiten, ontstaat
een plooiingsgebergte. Waar twee
oceanische platen uit elkaar bewegen,
ontstaat een midoceanische rug.
Op de breuklijnen tussen twee
platen komen aardbevingen voor. Dat
komt doordat de bewegende platen
spanning opbouwen als ze niet verder
kunnen, totdat de kracht te groot
544515_02.indd 36
wordt en een plaat met een schok
verder schiet. De plek waar dit gebeurt,
is het hypocentrum. De plek aan het
aardoppervlak recht daarboven is het
epicentrum.
SUBDUCTIE EN VULKANISME
Vulkanen kunnen op verschillende
manieren ontstaan. Bij subductie
duikt een plaat onder een andere.
Op die plek ontstaat vaak een diepe
trog. Het gesteente smelt, er komen
gassen vrij. Uiteindelijk wordt de
druk van magma en gas zo groot
dat een vulkaan uitbarst. Dit noem
je explosief vulkanisme. De vulkaan
die zo ontstaat, is een stratovulkaan
(kegelvulkaan). Een schildvulkaan
ontstaat waar twee platen uiteengaan
en magma langzaam naar boven
komt. De uitbarsting van zo’n effusieve
vulkaan is veel rustiger. Het gevaar
bij een uitbarsting komt vooral van
instortende aswolken, rotslawines en
lahars. Lahars zijn modderstromen
die alles op hun weg meenemen.
Ondanks de gevaren gaan veel mensen
in de buurt van vulkanen wonen. Dat
komt doordat de lava de grond heel
vruchtbaar maakt.
aardbevingen en vulkanen. Daarvoor
kun je vier stappen gebruiken: zoek
informatie op de kaarten (‘kaartlezen’),
zoek patronen op de kaarten (‘classificeren’), zoek samenhang tussen de
patronen (‘relateren’) en verklaar de
samenhang (‘interpreteren’).
HAWAII
Bij Hawaii en op andere plaatsen vind
je nog een ander soort vulkanen. Ze
ontstaan op zwakke plekken (hotspots)
in de aardkorst, waar magma naar
boven komt. Doordat de plaat waar
Hawaii op ligt, hier overheen schuift, is
er veel vulkanisme. Je vindt er actieve
vulkanen, slapende vulkanen, caldera’s
en bijvoorbeeld ook fumarolen. Ook
aardbevingen komen regelmatig voor.
Bewoners van Hawaii zijn daarom
altijd bedacht op tsunami’s.
STENEN HERKENNEN
Vrijwel alle stenen die je op aarde
ziet, vinden hun oorsprong diep in
de aarde. Stollingsgesteente is hard
geworden magma. Sedimentgesteente
bestaat uit samengeperst zand, klei of
kalk. Metamorf gesteente bestaat uit
stenen die door hitte of hoge druk een
andere vorm hebben gekregen.
KAARTEN VERGELIJKEN
Door kaarten te vergelijken, kun je
verbanden leggen. Bijvoorbeeld tussen
03-05-13 08:44
HOOFDLIJNEN & BEGRIPPEN
37
Begrippen
Begrippen
aardkorst
De buitenste laag van de aarde, waar
wij op lopen.
breuklijn
De grens tussen twee platen.
caldera
Krater die is ontstaan door een
vulkaanuitbarsting.
convectiestroom
Drijvende kracht achter de platentektoniek: warme magma komt
omhoog, stuit op de aardkorst en
stroomt opzij.
convergente plaatbeweging
Beweging waarbij twee platen naar
elkaar toe bewegen.
divergente plaatbeweging
Beweging waarbij twee platen van
elkaar af bewegen.
effusief vulkanisme
Vorm van vulkanisme waarbij het
magma heel vloeibaar is en geleidelijk
naar buiten komt.
epicentrum
Plek aan het aardoppervlak recht
boven het hypocentrum.
explosief vulkanisme
Vorm van vulkanisme waarbij de
vulkaan de druk lang opbouwt, zodat
bij een uitbarsting veel lava, stenen en
as hoog de lucht in worden gespoten.
fumarol
Gat in de aardkorst waar gassen en
dampen uit komen.
hotspot
Zwakke plek in de aardkorst waardoor
magma omhoogkomt, zodat vulkanen
ontstaan.
544515_02.indd 37
hypocentrum
Plek diep in de aardkorst waar een
aardbeving plaatsvindt door wrijving
van twee of meer platen.
plooiingsgebergte
Gebergte dat ontstaat door botsing
van twee ongeveer even zware platen,
zodat de aardkorst zich ‘plooit’.
kern
Binnenste van de aarde: een grote
ijzeren kogel van meer dan vijfduizend
graden Celsius.
schildvulkaan
Vulkaan met flauwe helling en rustige
uitbarstingen, meestal ontstaan op een
divergente plaatgrens.
lahar
Gevaarlijke modderstroom die ontstaat
bij een vulkaanuitbarsting.
sedimentgesteente
Gesteente dat bestaat uit samengeperste materialen die zijn afgesleten
van rotsen of overgebleven van
zeedieren.
lava
Vloeibaar gesteente dat uit de aarde
komt.
magma
Heet, vloeibaar gesteente in de
aardmantel. Hetzelfde als lava, maar
dan onder de grond.
mantel
Dikke laag onder de aardkorst,
bestaande uit heet gesteente.
metamorf gesteente
Gesteente dat is ontstaan door
vervorming van ander gesteente onder
hoge druk of hitte.
slapende vulkaan
Vulkaan die lang niet actief is geweest,
maar dat nog wel kan worden.
stollingsgesteente
Gesteente dat is ontstaan door het
hard worden van magma.
stratovulkaan (kegelvulkaan)
Explosieve vulkaan met steile wanden,
ontstaan door subductie.
subductie
Proces waarbij een zware plaat onder
een lichtere plaat duikt. Hierbij
ontstaat vulkanisme.
midoceanische rug
Bergketen midden in de oceaan,
ontstaan door uiteenschuivende platen
(divergentie).
transforme plaatbeweging
Beweging waarbij twee platen langs
elkaar heen bewegen.
platen
Stukken aardkorst waarop de
continenten en oceanen liggen.
trog
Diepe kloof in zee die ontstaat bij
subductie.
platentektoniek
Proces waarbij de (tektonische) platen
van elkaar af, naar elkaar toe en langs
elkaar heen bewegen.
tsunami
Gevaarlijke vloedgolf die ontstaat door
een aardbeving.
03-05-13 08:44