De demografische transitie bij de Gentse adel 1700-2008

De demografische transitie bij
de Gentse adel 1700-2008
Valerie Gheysens
20055545
Promotor: Prof. Dr. Paul Janssens
Scriptie voorgelegd voor het behalen van de graad van Master in de Geschiedenis
Academiejaar 2008-2009
De demografische transitie bij
de Gentse adel 1700-2008
Valerie Gheysens
20055545
Promotor: Prof. Dr. Paul Janssens
Scriptie voorgelegd voor het behalen van de graad van Master in de Geschiedenis
Academiejaar 2008-2009
Inhoud
Woord vooraf ......................................................................................................................... 1
Inleiding ................................................................................................................................. 2
DEEL I: ALGEMENE INLEIDING .......................................................................................... 8
Hoofdstuk 1: Methodologie en bronnenkritiek ...................................................................... 9
1.1 Selectie van Gentse adellijke families .......................................................................... 9
1.2 Verzameling van de genealogische gegevens ............................................................ 13
1.2.1 Methode: De gezinsreconstructie ........................................................................ 13
1.2.2 Dynamische bronnen: Genealogieën ................................................................... 17
Hoofdstuk 2: Gentse adel ..................................................................................................... 25
2.1 Adel ............................................................................................................................ 25
2.1.1 Indeling op basis van titel.................................................................................... 26
2.1.2 Indeling op basis van afkomst ............................................................................. 27
2.2 Profiel van de stadsadel .............................................................................................. 28
2.3 Adellijke bevolking .................................................................................................... 29
2.4 Demografie van de adel.............................................................................................. 30
DEEL II: VRUCHTBAARHEID ............................................................................................. 33
Hoofdstuk 3: De eerste vruchtbaarheidstransitie ................................................................. 36
3.1 Inleiding ..................................................................................................................... 36
3.1.1 Princeton European Fertility Project ................................................................... 36
3.1.2 Innovatie/diffusie versus aanpassing ................................................................... 37
3.1.3 Natuurlijke en gecontroleerde vruchtbaarheid .................................................... 37
3.1.4 Stopping versus spacing ...................................................................................... 39
3.1.5 Sociale differentiatie in een stedelijke context .................................................... 42
3.2 Verloop ....................................................................................................................... 45
i
3.2.1 Vruchtbaarheidscoëfficiënten .............................................................................. 45
3.2.1.1 Vruchtbaarheidscoëfficiënt per leeftijdsklasse van de vrouw ...................... 45
3.2.1.2 Vruchtbaarheidscoëfficiënt op basis van de huwelijksduur ......................... 51
3.2.2 Nakomelingenschap ............................................................................................ 53
3.2.3 Kinderaantal ........................................................................................................ 55
3.2.3.1 Kinderaantal bij volledige gezinnen ............................................................. 56
3.2.3.2 Kinderaantal bij voltooide gezinnen ............................................................ 58
3.2.4 Leeftijd van de vrouw bij de laatste bevalling .................................................... 59
3.2.5 Interval tussen geboorten..................................................................................... 61
3.2.5.1 Interval tussen het huwelijk en de eerste geboorte ....................................... 62
3.2.5.1.1 Prenuptialen ........................................................................................... 62
3.2.5.1.2 Interval tussen het huwelijk en de eerste geboorte waarvan de conceptie
binnen het huwelijk plaatsvond ............................................................................ 64
3.2.5.2 Interval tussen opeenvolgende geboorten .................................................... 66
3.2.5.2.1 Geboorte-interval naar pariteit .............................................................. 66
3.2.5.2.2 Normaal geboorte-interval en geboorte-interval na overlijden ............. 70
3.3 Mogelijke oorzaken .................................................................................................... 73
3.4 Besluit......................................................................................................................... 75
Hoofdstuk 4: Babyboom ...................................................................................................... 78
4.1 Inleiding ..................................................................................................................... 78
4.2 Gemiddeld kinderaantal ............................................................................................. 79
4.3 Besluit......................................................................................................................... 80
DEEL III: MORTALITEIT ...................................................................................................... 81
Hoofdstuk 5: Sterftetafel ...................................................................................................... 85
5.1 Inleiding ..................................................................................................................... 85
5.2 Leeftijdsspecifieke sterfterisico’s (nqx) ...................................................................... 86
5.3 Leeftijdsspecifieke levensverwachting (ex) ................................................................ 88
ii
5.4 Besluit......................................................................................................................... 91
Hoofdstuk 6: Zuigelingensterfte ........................................................................................... 93
6.1 Inleiding ..................................................................................................................... 93
6.2 Verloop ....................................................................................................................... 93
6.3 Neonatale en postneonatale zuigelingensterfte .......................................................... 97
6.4 Mogelijke oorzaken .................................................................................................... 99
6.5 Besluit....................................................................................................................... 101
Hoofdstuk 7: Kindersterfte ................................................................................................. 102
7.1 Inleiding ................................................................................................................... 102
7.2 Verloop ..................................................................................................................... 102
7.3 Mogelijke oorzaken .................................................................................................. 105
7.4 Besluit....................................................................................................................... 107
Hoofdstuk 8: Volwassenensterfte....................................................................................... 108
8.1 Inleiding ................................................................................................................... 108
8.2 Jongvolwassenen ...................................................................................................... 108
8.2.1 Verloop .............................................................................................................. 108
8.2.2 Mogelijke oorzaken ........................................................................................... 111
8.3 Oudvolwassenen ....................................................................................................... 112
8.3.1 Verloop .............................................................................................................. 112
8.3.2 Mogelijke oorzaken ........................................................................................... 114
8.4 Besluit....................................................................................................................... 114
Hoofdstuk 9: Kraambedsterfte ........................................................................................... 116
9.1 Inleiding ................................................................................................................... 116
9.2 Verloop ..................................................................................................................... 117
9.3 Mogelijke oorzaken .................................................................................................. 120
9.4 Besluit....................................................................................................................... 122
Algemeen besluit ................................................................................................................ 123
iii
Bibliografie......................................................................................................................... 129
1. Primaire bronnen ........................................................................................................ 129
1.1 Onuitgegeven bronnen ......................................................................................... 129
1.2 Uitgegeven bronnen ............................................................................................. 129
2. Secundaire bronnen .................................................................................................... 129
2.1 Genealogieën ........................................................................................................ 129
2.2 Literatuur .............................................................................................................. 130
2.3 Naslagwerken ....................................................................................................... 136
Lijst van figuren ................................................................................................................. 137
Lijst van tabellen ................................................................................................................ 138
Bijlagen .............................................................................................................................. 140
iv
Woord vooraf
Een thesis schrijf je alleen, maar ze zou er nooit gekomen zijn zonder de hulp en steun
van verschillende mensen. Eerst en vooral is er Prof. Dr. Paul Janssens die me de
mogelijkheid gaf om aan dit onderzoek te beginnen en op alle mogelijke momenten
klaarstond wanneer er zich een probleem voordeed. Zeer veel dank aan Dhr. Seger Gekiere
die me assisteerde in het werken met Access. Ook wil ik Gunnar Vael bedanken voor zijn
hulp bij een aantal technische computeraspecten. Verder wil ik familie en vrienden bedanken
voor de steun en de ontspanning tussendoor.
Gent, 6 augustus 2009
1
Inleiding
Deze scriptie bestudeert het demografisch patroon van de Gentse adel in het kader van
de demografische transitie. De theorie van de demografische transitie gaat terug tot 1929 toen
de Amerikaanse demograaf Warren S. Thompson een artikel publiceerde waarin hij deze voor
het eerst formuleerde. Thompson’s formulering had weinig directe invloed, maar had wel
impact op het denken van Frank Notestein en Kingsley Davis van het Office of Population
Research aan Princeton University. In de jaren 1940 en 1950 ontwikkelden Notestein en
Davis de formulering van Thompson uit tot een theorie. Notestein wordt beschouwd als de
geestelijke vader van de demografische transitie en het is dan ook van hem dat het centrale
idee van de theorie komt. Dit centrale idee stelt dat de demografische transitie de overgang
was van een samenleving met hoge sterfte –en geboortecijfers naar een samenleving met lage
sterfte –en geboortecijfers. Sociaaleconomische veranderingen, d.i. de economische en
technologische modernisering van West-Europa, werden als voorwaarde voor deze overgang
gezien. Dit patroon is over de hele wereld merkbaar, maar de startdatum en de duur ervan is
niet overal hetzelfde. De ontwikkelde landen hebben deze transitie reeds volledig doorlopen,
terwijl die in de ontwikkelingslanden nog bezig is. De demografische transitie begon in WestEuropa en voltrok zich in twee fasen. De eerste fase begon omstreeks 1750 en kenmerkte zich
door een daling van de sterfte terwijl de vruchtbaarheid hoog bleef. Het resultaat was een
snelle bevolkingsaangroei. In de tweede fase daalde de vruchtbaarheid waardoor de
bevolkingsaangroei vertraagde. Deze fase duurde van 1870 tot 1930. De demografische
transitie is één van de best gedocumenteerde theorieën in de sociale wetenschappen en heeft
sinds de formulering van Notestein en Davis veel aandacht gekregen in demografische
literatuur. De aandacht ging daarbij vooral uit naar de vruchtbaarheidsdaling en minder naar
de mortaliteitsdaling.1 Deze scriptie probeert daar iets aan te doen en wil zowel de
vruchtbaarheidstransitie als de mortaliteitstransitie in kaart brengen. Om een vergelijking
voor, tijdens en na de demografische transitie mogelijk te maken, heeft dit onderzoek als
begindatum 1700 en als einddatum 2008.
1
Devos, Isabelle. Allemaal beestjes: mortaliteit en morbiditeit in Vlaanderen, 18 de-20ste eeuw (Gent, Academia
Press, 2006), p. 11, 12, 14 ; Matthijs, Koen. De Mateloze Negentiende Eeuw. Bevolking, huwelijk, gezin en
sociale verandering (Leuven: Universitaire Pers Leuven, 2001), p. 107 ; Friedlander, Dov, Barbara S. Okun, en
Sharon Segal. “The Demographic Transition Then and Now: Processes, Perspectives and Analyses.” Journal of
Family History 24, no. 4: 493-533 (1999), p. 495.
2
In eerste instantie bestudeert deze scriptie de vruchtbaarheid van de Gentse adel voor,
tijdens en na de eerste vruchtbaarheidstransitie. De eerste vruchtbaarheidstransitie is een
andere benaming voor de tweede fase van de demografische transitie die zich in West-Europa
voltrok van 1870 tot 1930. Zowel binnenlands als buitenlands onderzoek heeft vastgesteld dat
de eerste vruchtbaarheidstransitie eerder startte bij de elite dan bij andere lagen van de
bevolking. Deze conclusie geldt voor alle hogere sociale groepen in West-Europa die door
onderzoek al onder de loep zijn genomen. Bovendien kwam Massimo Livi-Bacci tot de
conclusie dat de meeste aristocratische groepen die een voortrekkersrol speelden in de
vruchtbaarheidstransitie in een stad woonden. De Franse ducs et pairs, de bourgeoisie van
Genève en de aristocratische groepen van Milaan en Genua waren de eersten die hun
vruchtbaarheid begonnen te controleren vanaf het einde van de 17e eeuw. De andere hogere
sociale groepen volgden vanaf het begin van de 18e eeuw.2 Wanneer begon de
vruchtbaarheidstransitie bij de Gentse adel? Zijn er daarbij sociale verschillen op te merken
ten opzichte van de rest van de Gentse bevolking waarvan de Ig in 1866 begon te dalen?3 Hoe
situeert het vruchtbaarheidsgedrag van de Gentse adel zich ten opzichte van de andere hogere
sociale groepen in Europa? Bij deze laatste vraag wordt er gekeken of er al dan niet
verschillen waren met hogere sociale groepen in de stad en op het platteland. We willen
immers nagaan of de stelling van Livi-Bacci wel klopt wanneer hij poneert dat de meeste
voortrekkersgroepen in een stad woonden. Dit is meteen ook de belangrijkste reden waarom
er gekozen werd voor een adelsgroep uit een stad. Waar mogelijk worden de eigen gegevens
vergeleken met de Gentse bevolking en met andere hogere sociale groepen.
Vervolgens wordt de vruchtbaarheid na de eerste vruchtbaarheidstransitie bestudeerd.
Na de eerste vruchtbaarheidstransitie in 1930 was er soort van interregnum vooraleer de
tweede vruchtbaarheidstransitie begon in 1965. De wereldcrisis en de Tweede Wereldoorlog
2
Henry, Louis. Anciennes familles Genevoises. Etude démographique: XVe – XXe siècle (Parijs: Presses
universitaires de France, 1956), p. 107, 180, 183 ; Lévy, Claude, en Louis Henry. “Ducs et pairs sous l’Ancien
Régime: caratéristiques démographiques d’une caste.” Population 15, no. 5: 807-830 (1960), p. 827 ;
Hollingsworth, Thomas H. “The Demography of the British Peerage.” Supplement to Population Studies 18, no.
2: 1-108 (1964), p. 51, 71 ; Livi-Bacci, Massimo. A History of Italian Fertility During the Last Two Centuries
(Princeton: Princeton University Press, 1977), p. 44-48 ; Livi-Bacci, Massimo. “Social-Group Forerunners of
Fertility Control in Europe.” In Coale, Ansley J., en Susan Cotts Watkins eds. The Decline of Fertility in Europe
(Princeton: Princeton University Press, 1986, 182-200), p. 183, 184, 199 ; Peller, Sigismund. “Births and deaths
among Europe’s ruling families since 1500.” In Glass, D.V., en D.E.C. Eversley eds. Population in History.
Essays in Historical Demography (Londen: Edward Arnold, 1965, 87-100), p. 99 ; Vandenbroeke, Chris.
“Karakteristieken van het huwelijks- en voortplantingspatroon. Vlaanderen en Brabant, 17 de-19de eeuw.”
Tijdschrift voor Sociale Geschiedenis 2, no. 2: 107-145 (1976), p. 128, 133.
3
Lesthaeghe, Ron. The Decline of Belgian Fertility, 1800-1970 (Princeton, Princeton University Press, 1977), p.
115-116
3
zorgden voor tijdelijke afwijkingen in het vruchtbaarheidsgedrag.4 In de jaren 1940 en 1950
vond er immers een babyboom plaats. Philippe Ariès beweert dat de babyboom bij de “ruling
classes” niet heeft plaatsgevonden en dat deze bevolkingsgroep in de plaats daarvan het
model bleef volgen van de eerste vruchtbaarheidstransitie.5 Een volgende vraag waarmee deze
scriptie zich zal bezighouden is of er al dan niet een babyboom heeft plaatsgevonden bij de
Gentse adel.
In tweede instantie poogt deze scriptie na te gaan wanneer de mortaliteit bij de Gentse
adel begint te dalen. Over de mortaliteit van hogere bevolkingsgroepen stelt Thomas
McKeown dat deze een hogere levensverwachting hadden in vergelijking met de rest van de
bevolking. Hij legt dit uit door hun hogere welvaart en daarmee gepaard gaande hun betere
voeding. Massimo Livi-Bacci heeft aangetoond dat onderzoek ingaat tegen deze visie. Het
onderzoek naar sociale verschillen in mortaliteitsdaling toont andere bevindingen dan
onderzoek naar sociale differentiatie bij de vruchtbaarheidsdaling. In het Ancien Régime
hadden hogere bevolkingsgroepen zoals de Britse peerage en de bourgeoisie van Genève geen
lagere sterftekansen in vergelijking met andere lagen van de bevolking. Dit is opmerkelijk
gezien deze hogere bevolkingsgroepen konden beschikken over een betere voeding en een
hogere levensstandaard. Pas vanaf het begin tot de tweede helft van de 18e eeuw begint de
mortaliteit bij deze geprivilegieerde groepen te dalen en komen de eerste tekenen op van
sociale verschillen ten opzichte van de rest van de bevolking.6 Hieruit vloeit de volgende
onderzoeksvraag voort waarmee deze scriptie zich zal bezighouden. Wanneer begint de
mortaliteit te dalen bij de Gentse adel? Wanneer komen er sociale verschillen op in de
mortaliteitsdaling ten opzichte van de bevolking van Gent? Hoe verhoudt de mortaliteit bij de
Gentse adel zich ten opzichte van de adel in andere landen? Is er een gelijkaardig patroon te
vinden? Opnieuw gaan we onze eigen gegevens vergelijken met die van de rest van de Gentse
bevolking en met andere hogere sociale groepen.
Een belangrijke reden om te kiezen voor Gent als stad is dat bij het doorzoeken van de
adelslijsten van de Almanach Royal7 uit 1840 en 1939 duidelijk is gebleken dat er in Brussel,
4
Lesthaeghe, Ron J., en Dirk Jan Van de Kaa. “Twee demografische transities?” In Lesthaeghe, Ron J., en Dirk
Jan Van de Kaa eds. Bevolking, krimp en groei (Deventer: Van Loghum Slaterus, 1986, 9-24), p. 9-24.
5
Ariès, Philippe. “Two Successive Motivations for the Declining Birth Rate in the West.” Population and
Development Review 6, no. 4: 645-650 (1980), p. 648-649.
6
Livi-Bacci, Massimo. Population and Nutrition. An Essay on European Demographic History (Cambridge:
Cambridge University Press, 1991), p. 63-67.
7
Almanach de la Cour de Bruxelles sous les dominations autrichienne et française la monarchie des Pays-Bas et
le gouvernement belge de 1725 à 1840 formant l'introduction a l'Almanach Royal Officiel de Belgique (Brussel:
4
Antwerpen, Luik en Gent veel edellieden woonden. Gent is dus een belangrijke stad met veel
edellieden en er woonden dus genoeg adellijke families om er demografisch onderzoek over
te voeren. Een andere belangrijke reden is dat we onze eigen gegevens willen vergelijken met
de rest van de bevolking. Zowel over de vruchtbaarheid als over de mortaliteit van de Gentse
bevolking zijn er al studies verschenen waardoor een vergelijking mogelijk is. Ron
Lesthaeghe heeft echter alleen de Ig berekend per arrondissement.8 Met deze geaggregeerde
technieken kunnen we geen vergelijking kunnen maken omdat we zelf een andere methode
gebruiken. Voor de studie van de mortaliteit zijn er meer mogelijkheden tot vergelijking.
Vooral sinds de laatste jaren heeft de studie van de mortaliteit een opgang gemaakt met de
studie van Ilse Vermeulen9 over de Sint-Salvatorparochie in de 18e eeuw en de studie van
Jeroen Backs10 over de mortaliteit in Gent in de tweede helft van de 19e en de eerste helft van
de 20e eeuw. We kunnen dus zowel voor de 18e, 19e als de 20e eeuw vergelijken met de
bevolking van Gent.
Deze scriptie bestaat uit drie delen. Het eerste deel van deze scriptie begint met een
bespreking van het bronnenmateriaal en de methodologie in het eerste hoofdstuk. We hebben
onze gegevens uit genealogieën gehaald door gebruik te maken van de methode van de
gezinsreconstructie. Hierdoor hebben we te maken met een kleine adellijke bevolkingsgroep.
Daarna wordt er in het tweede hoofdstuk nagegaan wat voor bevolkingsgroep de Gentse adel
is en met wat voor adelsgroep we te maken hebben. Omdat er nog geen onderzoek is verricht
naar het profiel van de stadsadel van Gent, zullen we ons zo goed mogelijk proberen te
behelpen met de bestaande literatuur. We gaan daarvoor de Gentse adel zo goed mogelijk
proberen te situeren ten opzichte van de Gentse bevolking en de andere hogere
bevolkingsgroepen in Europa. Deze situering is van belang bij de interpretatie van de
gegevens omdat de eigen gegevens zullen vergeleken worden met de gegevens over de
bevolking van Gent en andere hogere bevolkingsgroepen.
Vervolgens volgt het eigenlijke onderzoek in deel twee en deel drie. In het tweede deel
bestuderen we de vruchtbaarheid. In het derde hoofdstuk wordt de vruchtbaarheid voor,
tijdens en na de eerste vruchtbaarheidstransitie geanalyseerd. Door de vruchtbaarheid
Guyot, 1840), p. 186-213 ; Royaume de Belgique. Almanach Royal officiel publié depuis 1840 en execution de
l’arrêté royal du 14 octobre 1839 (Brussel: Guyot, 1939), p. 138-157.
8
Lesthaeghe, The Decline of Belgian Fertility, p. 106.
9
Vermeulen, Ilse. Bijdrage tot de studie van de mortaliteit in Gent tijdens de 18 de eeuw: Casus: De SintSalvatorparochie (Gent: Onuitgegeven licentiaatsverhandeling Universiteit Gent, 2002).
10
Backs, Jeroen. Mortaliteit in Gent (1830-1950) (Gent: Verhandelingen der Maatschappij voor Geschiedenis en
Oudheidkunde XXIX, 2003).
5
leeftijdsspecifiek te benaderen volgen we de methode van Louis Henry. We berekenen
achtereenvolgens de vruchtbaarheidscoëfficiënten, het nakomelingenschap, het gemiddelde
kinderaantal bij volledige en voltooide gezinnen, de leeftijd van de vrouw bij de laatste
bevalling en het interval tussen de geboorten. Daarna gaan we kort in op de mogelijke
oorzaken. Het vierde hoofdstuk bestudeert de vruchtbaarheid na de eerste
vruchtbaarheidstransitie en gaat na of de Gentse adel al dan niet gekenmerkt werd door een
babyboom. Daarvoor gaan we het gemiddelde kinderaantal berekenen.
In het derde deel gaan we de mortaliteit analyseren. Ook de mortaliteit benaderen we
leeftijdsspecifiek om op die manier een diepgaande analyse van de mortaliteit mogelijk te
maken. Het derde deel zit als volgt in elkaar. In hoofdstuk vijf wordt de mortaliteit van alle
leeftijdsklassen behandeld. Daarvoor wordt er een verkorte sterftetafel opgemaakt waarbij de
sterfterisico’s en de levensverwachting worden berekend. Vervolgens wordt er in de
hoofdstukken zes en zeven dieper ingegaan op de zuigelingen –en kindersterfte. Daarna komt
de volwassenensterfte aan bod in hoofdstuk acht en ten slotte wordt de kraambedsterfte
behandeld in hoofdstuk negen. De hoofdstukken zes tot en met negen zijn als volgt
opgebouwd. Eerst wordt het verloop van de sterfte bij de Gentse adel besproken waarna dit
sterftepatroon vergeleken wordt met de Gentse bevolking en vervolgens met andere
vooraanstaande bevolkingsgroepen. Daarna volgt een discussie van de mogelijke oorzaken.
Voor de studie van de sterfte bij de Gentse adel werden alleen de gegevens van de kinderen
gebruikt omdat zij binnen de cohorte 1700-2008 vallen.
In studies die de gezinsreconstructie gebruiken als methode is het gebruikelijk om niet
alleen de vruchtbaarheid en de mortaliteit te bestuderen, maar ook de nuptialiteit. De reden
hiervoor is dat de nuptialiteit, de vruchtbaarheid en de mortaliteit drie facetten zijn van het
menselijk leven die met elkaar verbonden zijn. Het is dus wenselijk om deze tezamen te
bestuderen. In veel studies over de vruchtbaarheidstransitie gaat de aandacht echter enkel naar
de vruchtbaarheid en niet naar de evolutie van de nuptialiteit.11 Het is nochtans van belang om
ook de nuptialiteit te betrekken in onderzoek naar de vruchtbaarheidstransitie. Voor de eerste
vruchtbaarheidstransitie had het restrictieve West-Europese huwelijkspatroon immers een
grote invloed op de vruchtbaarheid. Dit huwelijkspatroon met veel celibatairen en hoge
huwelijksleeftijd werd beschreven door John Hajnal in 196512 en werkte als “a preventive
11
Devos, Allemaal beestjes, p. 18.
Hajnal, John. “European Marriage Patterns in Perspective.” In Glass, D.V., en D.E.C. Eversley eds.
Population in History. Essays in Historical Demography (Londen: Edward Arnold, 1965, 101-143), p. 101-143.
12
6
check on population growth”. Deze malthusiaanse termen betekenen dat snelle
bevolkingsgroei vermeden werd doordat een groot deel van de vruchtbare vrouwen niet of laat
huwde waardoor het huwelijk als een soort van externe controle werkte op de
vruchtbaarheid.13 De nuptialiteit van de Gentse adel zal hier echter niet onderzocht worden
wegens tijdsgebrek. Ook zal, zoals in veel studies, de vruchtbaarheid en de mortaliteit eerder
apart bestudeerd worden. Het is nochtans van belang om bij de studie van geboortebeperking
de kindersterfte te betrekken om na te gaan in hoeverre koppels gestorven kinderen
vervangen. De cruciale vraag voor koppels was niet zozeer hoeveel geboorten er
plaatsvonden, maar wel hoeveel kinderen de vruchtbare leeftijd bereiken. Hier kunnen sociale
verschillen optreden wat ook interessant zou geweest zijn voor dit onderzoek. We zullen het
replacement effect dus niet bestuderen omdat we hier het vruchtbaarheidsperspectief en niet
het reproductieperspectief innemen.14 Bovendien is de gezinsreconstructie niet de ideale
methode om dit probleem te benaderen, dit wordt meer effectief aangepakt door event-history
analysis waarin een levensgeschiedenis wordt gezien als de opeenvolging van events.15 We
gaan wel na of Gentse adellijke vrouwen al dan niet borstvoeding gaven en proberen dat in
verband te brengen met de zuigelingensterfte en de kraambedsterfte.
13
Matthijs, De Mateloze Negentiende Eeuw, p. 114, 116.
Van Bavel, Jan. Van Natuurlijke naar Gecontroleerde Vruchtbaarheid? Geboortebeperking in Leuven, 18461910 (Leuven: Universitaire Pers Leuven, 2002), p. 47-49.
15
Gutmann, P. Myron, en George Alter. “Family Reconstitution as Event-History Analysis.” In Reher, David S.,
en Roger Shofield eds. Old and New Methods in Historical Demography (Oxford: Clarendon Press, 1993, 159177), p. 162-163.
14
7
DEEL I: ALGEMENE INLEIDING
8
Hoofdstuk 1: Methodologie en bronnenkritiek
1.1 Selectie van Gentse adellijke families
De bedoeling bij de selectie is families te selecteren die in de 18e, 19e en 20e eeuw in
Gent woonden en gedurende deze periode tot de adel behoorden.
Bij de selectie werd er vertrokken vanuit het genealogisch werk Le Nobiliaire de
Gand16 van Van Hoorebeke en vanuit de Liste des Cidevant Nobles dont les noms ont été
rayés sur le registre Civique du Canton de Gand17 omdat deze beide bronnen een indicatie
geven welke families er in de 18e eeuw in Gent hebben gewoond. De families die voorkomen
in Le Nobiliaire de Gand en / of de Liste des Cidevant Nobles en ook verschijnen in de
Wegwijzer der Stad Gent18 uit 1914 en / of de Almanach Royal19 uit 1939 worden als Gentse
adellijke families beschouwd. De selectie houdt hier nog niet op. De families de Ghellinck de
Walle, van Hoobrouck Ten Hulle, de Nieulant et de Pottelsberghe, Pycke de ten Aerden en
Pycke de Peteghem werden weggelaten omdat deze families allemaal in de loop van de 20e
eeuw zijn uitgestorven.20 Daarnaast werden families waarvan er geen gezinnen uit de 18e
eeuw konden gereconstrueerd worden ook weggelaten uit het onderzoek omdat het doel van
dit onderzoek erin bestaat om min of meer de verschillende generaties over de verschillende
eeuwen heen te kunnen volgen. Dit betreft de families Cardon de Lichtbuer, van der Haeghen,
van den Hecke de Lembeke en de Wavrin de Villers au Tertre. Verder in dit hoofdstuk (cfr.
1.2.2 Dynamische bronnen: Genealogieën) wordt duidelijk waarom er voor de 18e eeuw niet
veel gezinnen konden gereconstrueerd worden. Het uiteindelijke resultaat van de zoektocht
zijn twaalf families die in dit onderzoek werden opgenomen. Het gaat om de families van der
Bruggen, Dons de Lovendeghem, della Faille d’Huysse, le Fevere de Ten Hove, de Ghellinck
d’Elseghem, de Giey, de Kerchove waarvan de takken de Kerchove d’Exaerde, de Kerchove
de Denterghem en de Kerchove d’Ousselghem, Kervyn waarvan de takken Kervyn d’Oud
16
Van Hoorebeke, Gustave. Le Nobiliare de Gand, ou fragments généalogiques de quelques familles nobles qui
ont résidé ou qui résident encore en cette ville (Gent: Vander Schelden, 1850).
17
Zie Bijlage II: Stadsarchief Gent (SAG) Modern Archief - H4J. Liste des Cidevant Nobles dont les noms ont
été rayés sur le registre Civique du Canton de Gand. Conformement à la loi du 9 frimre an 6me.
18
Dubbele wegwijzer der Stad Gent en der provincie Oost-Vlaanderen voor het jaar 1914 (Gent: A. Vander
Haeghen, 1914), p. 709-960.
19
Royaume de Belgique. Almanach Royal, p. 138-157.
20
De data waarop de families zijn uitgestorven: de Ghellinck de Walle in 1977 (EPN 1989, p. 122), van
Hoobrouck Ten Hulle in 1953 (EPN 1990, p. 340), de Nieulant et de Pottelsberghe in 1941 (EPN 1995, p. 110),
Pycke de Ter Aerden en Pycke de Peteghem in 1978 (EPN 1997, p. 21).
9
Mooreghem en Kervyn de Volkaersbeke, Morel de Westgaver, Piers de Raveschoot, de Potter
d’Indoye en Rooman d’Ertbuer.21
Aanvankelijk was het bij de selectie van Gentse families de bedoeling om te
vertrekken vanuit de belastingslijsten uit de Franse revolutionaire periode omdat er op die
manier meer Gentse adellijke families in het onderzoek konden worden opgenomen. Voor de
18e eeuw bestaan er immers geen adressenlijsten van de inwoners uit de stad Gent22 waarin
we de edelen konden herkennen. Omwille van deze lacune bieden belastingslijsten een
alternatief. De edelen werden immers onder het Directoire onder een hoge belastingsdruk
onderworpen. Er kwam dus een einde aan de belastingsprivileges van de adel. De Belgische
steden werden belast met het verdelen van de militaire contributie uit 1794 en de gedwongen
lening uit 1795 onder de adel, de clerus, de geprivilegieerden, de grote eigenaars en de rijken.
Deze belastingslijsten vermeldden de namen van de belastingsschuldigen met hun adres en
beroep, de datum van betaling en het te betalen bedrag.23 Deze bronnen geven dus een
indicatie van welke adellijke families er tijdens de Franse revolutionaire periode in Gent
leefden. Toch moet de Franse administratie in deze beginperiode van het Franse regime nog
gebrekkig verlopen hebben. Volgens Solange Vervaeck24 en Conny Devolder25 zijn de
belastingslijsten voor Gent te vinden in het Stadsarchief van Gent, maar een zoektocht aldaar
leverde niets op. Ook in het Rijksarchief van Gent en het Provinciaal Archief van OostVlaanderen waren deze belastingslijsten niet te vinden.26 Omdat deze belastingslijsten om een
nog onbekende reden niet bewaard zijn gebleven, moesten er voor de 18e eeuw andere
bronnen aangewend worden.
21
Zie Bijlage I: Alfabetische lijst van de twaalf Gentse adellijke families die in het demografisch onderzoek
werden opgenomen voor meer details over de twaalf geselecteerde families.
22
De edities van 1770 tot het einde van de 19e eeuw van de Wegwijzer der Stad Gent bevatten geen adreslijsten.
De Almanach Royal bevat een adelslijst van Belgische edellieden met hun woonplaats en werd voor het eerst pas
in 1840 gepubliceerd.
23
Vervaeck, Solange. Enkele bronnen uit de Franse tijd: Hun belang voor de sociale geschiedenis (Leuven:
Nauwelaerts, 1962), p. 5-10, 16-29.
24
Vervaeck, Enkele bronnen uit de Franse tijd, p. 15, 16, 37.
25
Devolder, Conny. De notabelen van het Eerste Keizerrijk (1804-1814): het Scheldedepartement (Gent:
Onuitgegeven licentiaatsverhandeling Universiteit Gent, 1990, vol. 3), p. 587, 590.
26
Tijdens de zoektocht werden volgende fondsen en archieven doorzocht: Stadsarchief Gent (SAG) Modern
Archief, fonds belastingen reeks L nrs. 5, 11, 12, 13, 14, 16, 17, 110 ; Stadsarchief Gent (SAG) Oud Archief,
fonds stadsrekeningen reeks 402, 403, 440, 527. De Franse periode is een scharnierperiode en dat is ook het zien
in het archief: bronnen uit deze periode konden zich zowel in het Oud Archief als in het Modern Archief
bevinden dus daarom werd er in beide archieven gezocht omdat de verwijzingen in de inventaris voor beide
fondsen vaak niet overeenkwam met de bronnen zelf. ; Rijksarchief Gent (RAG), fonds Scheldedepartement,
deelinventaris C, belastingen nrs. C/1-3031/8, C/1-4685/18, C/1-5697, C/1-3031/9, C/1-4467/12, C/1-8044/3.
RAG, fonds Scheldedepartement, steekkaarten nrs. 3355/2, 3884, 5254, 5771, 3493/1, 3493/3, 4686/2. Alle
nummers in het RAG waren wel goed geïnventariseerd ; Provinciaal Archief Oost-Vlaanderen, digitale
steekkaarten, oorlogsbelastingen en oude belastingen. De digitale steekkaarten werden doorzocht zonder ze te
raadplegen.
10
Het werk Le Nobiliare de Gand27 van Gustave Van Hoorebeke bood een eerste nuttige
indicatie van welke families er gedurende de 18e eeuw en voor een stuk in de 19e eeuw in
Gent hebben gewoond. Van Hoorebeke heeft genealogieën opgesteld van een aantal Gentse
adellijke families die meestal teruggaan tot de oorsprong van elke familie. Van veel families
situeert de origine zich in de Middeleeuwen en zijn genealogieën eindigen in 1850, de datum
van de publicatie van zijn werk. Zijn werk neemt zeker niet alle families uit Gent op, zijn
bedoeling was het maken van “… une oeuvre complète sur toutes les Familles Nobles qui ont
jamais figuré dans l’histoire de Gand…”.28 Zijn enige bronnen zijn genealogische
manuscripten uit familiearchieven en hij beweert met “la plus rigoureuse vérité” te werk te
zijn gegaan.29 Toch zijn de genealogieën verre van compleet en staan er geen
bronverwijzingen bij de genealogische gegevens. Vaak ontbreekt de geboortedatum en / of
sterfdatum en wanneer die er wel vermeld is, wordt in veel gevallen enkel een jaartal
opgegeven. De huwelijksdatum is meestal wel aanwezig. Bij deze data wordt meestal ook de
plaats opgegeven die bij de meeste familieleden Gent was. Doordat deze genealogieën verre
van compleet waren, werd zijn werk niet gebruikt om er gezinnen uit te reconstrueren, maar
uitsluitend om te weten welke families er in de 18e eeuw in Gent woonden.
Ook uit de Liste des Cidevant Nobles dont les noms ont été rayés sur le registre
Civique du Canton de Gand30 konden families gedistilleerd worden die in de 18e eeuw in
Gent hebben geleefd. Deze lijst werd opgesteld door de administratie van het kanton Gent en
bevat de naam en voornaam, de straatnaam en de sectie waaronder de adellijke familie
geschrapt werd. Deze edelen werden uit het burgerregister geschrapt wegens het zich niet
revolutionair genoeg opstellen naar de Franse overheid toe. Een aantal namen komen op deze
lijst meerdere keren voor en werden op verschillende manieren geschreven waardoor er bij
alle namen moet rekening gehouden worden met mogelijke spellingfouten. Zo werd de naam
van der Haeghen er opgeschreven als Van der Haege, Van derhaegen en Van der Haegen.
Opmerkelijk is dat de namen Piers, d’Haveskerke en Le Jeune voorkomen in deze lijst en ook
nog verschijnen in de Liste des Cidevant Nobles non rayés du Registre Civique31. Beide lijsten
zijn nochtans in hetzelfde jaar 1798 in werking getreden. In de Liste des Cidevant Nobles non
rayés du Registre Civique staan slechts vier namen en van deze lijst bestaan er vijf identieke
exemplaren.
27
Van Hoorebeke, Le Nobiliare de Gand.
Van Hoorebeke, Le Nobiliare de Gand, p. 5.
29
Van Hoorebeke, Le Nobiliare de Gand, p. 5.
30
Zie Bijlage II: SAG - H4J. Liste des Cidevant Nobles dont les noms ont été rayés sur le registre Civique.
31
Zie Bijlage III: SAG - H4J. Liste des Cidevant Nobles non rayés du Registre Civique.
28
11
Zowel voor het genealogische werk Le Nobiliaire de Gand als voor de lijsten van
edelen uit de revolutionaire tijd moet er rekening gehouden worden met naambijvoegsels die
later bij de familienaam gekomen zijn toen die er nog niet was tijdens de verschijning van
deze bronnen. De familie Morel de Westgaver staat bijvoorbeeld in Le Nobilaire de Gand
vermeld als Morel terwijl de toevoeging de Westgaver pas in 1885 gebeurde32.
De families die uit deze twee bronnen gedistilleerd werden, werden vervolgens
vergeleken met twee lijsten uit de 20e eeuw. Families die voorkomen in de Wegwijzer der
Stad Gent33 uit 1914 en / of voorkomen in de Almanach Royal34 uit 1939 vormen de lijst van
families die opgenomen werden in dit onderzoek. De Wegwijzer der Stad Gent35 is een
uitgegeven bron die een overzicht biedt van de structuur van de stadsoverheden,
stadsinstellingen, onderwijsinstellingen… in Gent. De editie uit 1914 bevat een adressenlijst
van alle toenmalige inwoners van Gent. De adel in deze adressenlijst herkent men alleen aan
de titel en daarbij komt nog dat deze titel er niet altijd bij staat. Zo staat er de titel baron bij de
familie de Kerchove d’Exaerde en verder in de lijst staat er alleen eigenaar bij deze
familienaam. De Wegwijzer geeft wel de effectieve woonplaats op terwijl de Almanach
Royal36 alleen de officiële woonplaats opgeeft. De officiële woonplaats is niet altijd hetzelfde
als de plaats waar de familie effectief woont. In de Almanach Royal kan men wel de
ongetitelde adel herkennen doordat er bij die familienamen geen titel vermeld staat. In de liste
des nobles reconnues en Belgique staan edelen die in 1939 tot de adel van België behoren. Dit
zijn natuurlijk niet alle edellieden want men moest zich inschrijven om op de lijst te
verschijnen:
“Pour être inscrit à la liste des nobles, il faut avoir lévé soi-même des lettres-patentes
de noblesse ou descendre d’une personne dont la noblesse ou les titres ont été
reconnues ou concedes par le roi Guillaume Ier, de 1815 à 1830, ou à partir de cette
époque par le Roi des Belges.”37
Deze scriptie wil niet pretenderen dat alle families die gedurende de 18e tot de 20e
eeuw in Gent hebben geleefd, werden opgenomen in dit onderzoek. Geen enkele van de
32
Duerloo, Luc, en Paul Janssens. Wapenboek van de Belgische adel van de 15de tot de 20ste eeuw (Brussel:
Gemeentekrediet van België, 1992, vol. 2), p. 810.
33
Dubbele wegwijzer der Stad Gent, p. 709-960.
34
Royaume de Belgique. Almanach Royal, p. 138-157.
35
Dubbele wegwijzer der Stad Gent, p. 709-960.
36
Royaume de Belgique. Almanach Royal, p. 138-157.
37
Royaume de Belgique. Almanach Royal, p. 138.
12
voornoemde bronnen waaruit families genomen werden heeft alle families uit Gent
opgenomen.
1.2 Verzameling van de genealogische gegevens
1.2.1 Methode: De gezinsreconstructie
Voor de verzameling van de genealogische gegevens van de betreffende Gentse
families werd er een databank opgemaakt in het computerprogramma Access. Hiervoor werd
gebruik gemaakt van de methode van de gezinsreconstructie omdat dit onderzoek het
vruchtbaarheids –en mortaliteitspatroon van de Gentse adel wil bestuderen. Met de techniek
van de gezinsreconstructie kunnen immers de meest intieme facetten van het gezinsleven, le
secret de l’alcôve zoals Louis Henry verkondigt, aan het licht worden gebracht.38 Deze in
1956 verschenen methodologische innovatie bracht een revolutie teweeg in de discipline van
de historische demografie waartoe dit onderzoek behoort. Voor de jaren 1950 hield de
historische demografie zich haast uitsluitend bezig met de externe kenmerken van de
bevolking, d.i. het reconstrueren en natellen van de bevolkingscijfers. Hierdoor kreeg men
alleen zicht op de toestand van de bevolking op een bepaald moment. Met de
gezinsreconstructie kan er ingegaan worden op intern demografisch gedrag van individuen,
gezinnen en bevolkingsgroepen.39 De methode van de gezinsreconstructie werd ontwikkeld
door Michel Fleury en Louis Henry op basis van Franse parochieregisters. Hun werkwijze
hebben ze geschetst in hun Nouveau manuel de dépouillement et d’exploitation de l’état
civil,40een boekje dat bekend staat als de bijbel van de gezinsreconstructie. Hun methode
kreeg overal navolging waaronder ook in Vlaanderen in de vorm van een aantal
38
Henry, Louis. “La demographie au service de l’histoire.” In Hommage à Marcel Reinhard. Sur la population
française au XVIIIe et au XIXe siècles (Parijs: Société de démographie historique, 1973, 141-350), p. 345.
39
Reher, David S., en Roger Schofield. “Introduction.” In Reher, David S., en Roger Shofield eds. Old and New
Methods in Historical Demography (Oxford: Clarendon Press, 1993, 1-6), p. 1.
40
Fleury, Michel, en Louis Henry. Des registres paroissiaux à l’histoire de la population. Manuel de
dépouillement et d’exploitation de l’état civil ancien. (Parijs: Editions de l’Institut National d’Etudes
Démographiques, 1956).
13
monografieën.41 In Vlaanderen werd deze techniek geïntroduceerd in 1974 in de
licentiaatsverhandeling van Guido Hectors over Kalmthout.42
Bij de gezinsreconstructie wordt er vertrokken van alle huwelijken afgesloten in een
bepaalde periode. In dit onderzoek loopt de huwelijkscohorte van 1700 tot 2008. In Access
wordt er per huwelijk een gezinsfiche opgesteld op basis van de huwelijksdatum en de
geboorte- en overlijdensdata van beide echtgenoten en hun kinderen. De gezinsfiches zijn dus
allemaal van het type MI. M staat voor les fiches fermées waarbij de einddatum van het
huwelijk gekend is en I staat voor de geboortedatum van de echtgenote die ook precies
gekend is.43 Op die manier kunnen de vruchtbaarheid en de mortaliteit leeftijdsspecifiek
benaderd worden en kunnen we de mogelijke invloed van borstvoeding op de
zuigelingensterfte nagaan omdat het over dezelfde gezinnen gaat. Het nadeel is dat van zodra
er één van deze data ontbreekt, het gezin niet wordt opgenomen in de databank waardoor er
veel gezinnen uit de boot vielen. Uit de twaalf geselecteerde families hebben we 286 gezinnen
kunnen reconstrueren. Voor de 18e eeuw telt de databank 29 gezinnen, voor de 19e eeuw 102
gezinnen en voor de 20e en 21e eeuw 155 gezinnen. In het totaal telt onze adelsgroep 1381
personen. Hoewel er in de historische demografie geen consensus bestaat over wanneer een
gereconstrueerde groep gezinnen representatief bevonden wordt,44 zijn we van mening dat we
te maken hebben met een kleine adelsgroep.
Voor elk gezin werd een gezinsfiche opgesteld in een Accessformulier. We geven nu
even toelichting bij een voorbeeld (cfr. p. 16). In de eerste kolom staat bovenaan de code die
bestaat uit zes letters van de familienaam, het nummer van de genealogische volgorde van het
mannelijke familielid die huwt en de letter a of b die de rangorde van het huwelijk aanduidt.
Hieronder staat de naam van de man en de vrouw, gevolgd door de namen van hun ouders.
Dan wordt er aangegeven wat de titel is van man en vrouw. Vervolgens staat er de
huwelijksplaats, de huwelijksdatum, het einddatum van het huwelijk en om welk huwelijk het
gaat. Er staat een code naar andere gezinsfiches wanneer de man ook andere huwelijken heeft
gehad. Ten slotte wordt zowel de geboortedatum en –plaats als de overlijdensdatum en –
41
Een aantal voorbeelden van zo’n publicaties zijn: De Coninck, Birger. Kanegem (1647-1797). Een historischdemografische studie van een West-Vlaamse plattelandsgemeenschap (Gent: Onuitgegeven
licentiaatsverhandeling Universiteit Gent, 2000) ; Gyssels, Kim. Een demografische analyse van de
vorstenhuizen in Europa (1700-2006) (Gent: Onuitgegeven licentiaatsverhandeling Universiteit Gent, 2007) ;
Vandenbroeke, “Karakteristieken van het huwelijks- en voortplantingspatroon.”
42
Hectors, Guido. Een historisch-demografische studie van een kempische plattelandsgemeenschap: Kalmthout
in de 17e-19e eeuw (1678-1828) (Gent: Onuitgegeven licentiaatsverhandeling Universiteit Gent, 1974).
43
Fleury, en Henry, Des registres paroissiaux à l’histoire de la population.
44
Gutmann, en Alter, “Family Reconstitution as Event-History Analysis,” p. 161.
14
plaats van beide echtgenoten vermeld met hun leeftijden. In de tweede kolom wordt er
aangeduid uit hoeveel kinderen het huwelijk bestaat. Hieronder staat de geboorte– en
overlijdensdatum van alle kinderen gevolgd door hun leeftijden. In de derde kolom staat de
huwelijksduur, de huwelijksleeftijd van de vrouw, de leeftijd van de vrouw aan het einde van
het huwelijk en de leeftijd van de vrouw bij de bevalling van haar kinderen. Er wordt in een
apart veld aangeduid wat de leeftijd van de vrouw was bij haar laatste bevalling. Als laatste
wordt per leeftijdsklasse van vijf jaar aangeduid hoe lang de vrouw getrouwd is en het aantal
geboorten dat ze kreeg. De vierde kolom begint met de huwelijksduur en het aantal geboortes
die ook per klasse van vijf jaar vermeld staan. Vervolgens wordt het interval tussen het
huwelijk en de eerste geboorte alsook tussen opeenvolgende geboorten aangeduid in
maanden. Bij het interval tussen opeenvolgende geboorten wordt er een onderscheid gemaakt
tussen een normaal interval en een interval wanneer de vorige baby overlijdt binnen het eerste
levensjaar. In de laatste kolom werd de sterfte ingevuld. Bovenaan wordt er vermeld of de
vrouw al dan niet in het kraambed is gestorven en zo ja, dan wordt het interval tussen de
bevalling en de sterfte ingevuld in dagen. Daarna wordt er een onderscheid gemaakt tussen
baby’s die binnen de eerste levensmaand zijn gestorven en baby’s die vanaf de eerste
levensmaand tot en met de elfde levensmaand zijn gestorven. Ten slotte wordt de sterfte
aangeduid voor alle leeftijdscategorieën.
15
Voorbeeld van een gezinsfiche in een Accessformulier
16
1.2.2 Dynamische bronnen: Genealogieën
De meeste studies die gebruik maken van de techniek van de gezinsreconstructie halen
hun gegevens uit dynamische bronnen die de veranderlijke evolutie weergeven van de
bevolking. Meer bepaald wordt er beroep gedaan op parochieregisters en in mindere mate op
de registers van de Burgerlijke Stand, maar voor deze scriptie werden de gegevens uit
genealogieën gehaald die allemaal in het Frans werden opgesteld. Voor de 18e eeuw werden
de gegevens gehaald uit een aantal genealogische naslagwerken en voor de 19e, 20e en 21e
eeuw werd er gebruik gemaakt van de Etat Présent de la noblesse belge (EPN)45.
Het voordeel om te werken met deze genealogische werken is dat zij de mogelijkheid
bieden om met de methode van de gezinsreconstructie mobiele gezinnen te nemen die niet in
Gent wonen of niet alleen in Gent hebben geleefd. Gezinnen die niet in Gent wonen werden
echter niet in de databank opgenomen. Zo werd de derde lijn van de familie de Kerchove de
Denterghem die begint met Octave in 1847 en loopt tot 1948 weggelaten omdat deze lijn met
de Franse adel trouwt.46 Het criterium is dat van zodra één van beide echtgenoten in Gent
geboren, gehuwd of gestorven is, dit gezin dan als Gents wordt beschouwd en opgenomen
wordt in de databank.
Een ander voordeel is dat we met genealogieën meer gezinnen kunnen reconstrueren
dan wanneer we beroep zouden doen op de parochieregisters. Hierdoor konden we meer
representativiteit bereiken hoewel de onderzochte groep nog steeds beperkt is. Bij gebruik van
parochieregisters wordt er vertrokken vanuit de huwelijksregisters waarna per persoon ook de
geboorte– en overlijdensakte moet opgezocht worden. Via de klappers, een soort index om de
tien jaar opgesteld, kunnen de kinderen teruggevonden worden. Wanneer er echter
bijvoorbeeld een ouder in een andere parochie is geboren dan zijn of haar kinderen, dan staat
er in de parochieregisters meestal geen vermelding van de herkomst van deze persoon.
Daarom moet men dus zoeken in de klappers van alle andere parochieregisters. Vandaar dat
de gezinsreconstructie zich beperkt tot de honkvaste populatie waardoor het Ancien Régime
beter geschikt is voor deze methode dan de 19e eeuw toen de migratie een grote opgang
45
Coomans de Brachène, Oscar. Etat Présent de la noblesse belge (Brussel: Collection “Etat Présent” a.s.b.l.,
1984-2002) ; De Marnix, Humbert. Etat Présent de la noblesse belge (Brussel: Collection “Etat Présent” a.s.b.l.,
2003-2008).
46
Coomans de Brachène, Etat Présent de la noblesse belge, p. 316-323.
17
kende.47 Met genealogieën konden we echter minder omslachtig te werk gaan en konden we
meer gezinnen reconstrueren op kortere tijd doordat de geboorte- , huwelijks- en
overlijdensdata per familie tezamen in de genealogieën staan. Daarnaast konden we door het
gebruik van genealogieën ook de 19e eeuw bestuderen.
Het nadeel is echter dat we met genealogieën afhankelijk zijn van wat de auteurs
overnemen van de parochieregisters en de Burgerlijke Stand of andere genealogische werken
en persoonlijke documenten uit familiearchieven. In zowel de genealogische naslagwerken als
de EPN zijn de genealogieën opgesteld in mannelijke afstammingslijn en het zijn dus alleen
die mannelijke afstammelingen die huwen die in het onderzoek worden opgenomen. Dochters
die trouwen worden weggelaten want in deze bronnen wordt er nooit melding gemaakt of ze
al dan niet kinderen hebben. Daarnaast meldden deze werken niet of er al dan niet
bastaardkinderen zijn waardoor het aandeel van onwettige kinderen niet zal onderzocht
worden.
De genealogieën in de EPN zijn heel volledig waardoor er voor de 19e , 20e en 21e
eeuw een groot aantal gezinnen konden gereconstrueerd worden. De EPN is een soort
verzameling van genealogieën van alle nog levende en uitgestorven Belgische adellijke
families van voor en na 1815. Elke genealogie begint met een tekening en beschrijving van
het familiewapen, vervolgens wordt er vermeld wanneer de familie tot de adel is verheven en
welke titel de familie heeft gekregen van officiële, Belgische of buitenlandse diploma’s. Naast
de plaats en data over geboorte, huwelijk en overlijden staat er ook informatie over de
professionele activiteiten van de mannelijke en vrouwelijke familieleden.
Voor dit onderzoek werd in eerste instantie de derde reeks van de EPN48 gebruikt die
aangevuld werd met de vierde en meest recente reeks van de EPN49. Door de alfabetische
opstelling van de EPN zijn de families er gemakkelijk in terug te vinden. De derde reeks
bestaat uit een collectie die in 1960 werd opgericht door Oscar Coomans de Brachène onder
de titel Etat Présent de la Noblesse du Royaume de Belgique. Deze derde reeks werd verder
gezet onder een vierde reeks door hertog Humbert de Marnix de Sainte Aldegonde. De EPN is
dus een soort burgerlijke stand van de Belgische adel opgesteld door de adel zelf. Nergens
staat er een woord over de motivatie om dit werk op te stellen. Waarschijnlijk wil de adel zich
47
Devos, Isabelle, en Chris Vandenbroeke. “Historische demografie van de Middeleeuwen en de Nieuwe
Tijden.” In Art, Jan, en Marc Boone, eds. Inleiding tot de lokale geschiedenis van de 12de tot de 18de eeuw (Gent:
UGent Centrum voor Geschiedenis, 2004, 179-220), p. 206, 207.
48
Coomans de Brachène, Etat Présent de la noblesse belge.
49
De Marnix, Etat Présent de la noblesse belge.
18
zo onderscheiden als een aparte klasse, maar kan het ook nieuwsgierigheid zijn naar de
voorouders zoals bij de familiegenealogieën die zo dadelijk besproken worden. Beide reeksen
werden gebruikt omdat de vierde reeks voor de 19e eeuw minder genealogische informatie
geeft dan de derde reeks. Kinderen die de familielijn niet voortzetten worden in de vierde
reeks immers weggelaten. De vierde reeks bevatte evenwel de meest recente genealogieën die
lopen tot 2008 wat meteen ook de einddatum van het onderzoek is.
De genealogieën in de EPN beginnen met de eerste mannelijke afstammeling die
ingeschreven is in adelslijsten verschenen vanaf 1815. Hierdoor verleent de EPN zich
uitsluitend om onderzoek te voeren voor de 19e, 20e en 21e eeuw. Voor de 18e eeuw moest er
dus naar andere bronnen gezocht worden. In de EPN staan er bij elke familiegenealogie
bibliografische verwijzingen naar genealogische naslagwerken, maar deze bibliografie is niet
altijd even kritisch. Een meer kritische en selectieve bibliografie naar genealogische
naslagwerken biedt het Wapenboek van de Belgische adel50, het eerste adelsboek dat alle
adelsgunsten van de 15e tot de 20e eeuw vermeldt. Bij elke adellijke familie staan er naast de
adelsdiploma’s bibliografische verwijzingen naar genealogische naslagwerken en
familiegeschiedenissen. Er werd bij de zoektocht naar genealogieën dus gebruikt gemaakt van
de bibliografie van het Wapenboek omdat die meer zekerheid bood om genealogieën te vinden
die over het algemeen redelijk compleet zijn. Om de bibliografie nog aan te vullen met
recentere genealogieën werd er ook gebruik gemaakt van Houtart’s naslagwerk Anciennes
familles de Belgique51. De bedoeling van Houtart was de origine nagaan van een aantal oude
Belgische families waarbij hij zo ver mogelijk in de tijd wou teruggaan. De families zijn
geklasseerd op basis van anciënniteit en bij elke familie staat er een beschrijving van de oudst
gekende voorvader, de belangrijkste familieleden, de familienaam, de adellijke situatie en het
bezit van heerlijkheden. Deze beschrijving werd telkens gevolgd door een opgave van
genealogische publicaties. Het werk van Houtart bood slechts in beperkte mate een aanvulling
op de bibliografie uit het Wapenboek, niettemin was het een goede manier om te controleren
of er al dan niet recentere genealogieën waren verschenen. Uit deze samengestelde
bibliografie uit het Wapenboek en het werk van Houtart werd er gezocht naar het meest
volledige genealogische werk en meestal was dat het meest recente genealogische werk. Het
gebruiken van de meest recente genealogische werken had als bijkomend voordeel dat deze
meestal overlapten met de EPN zodat er geen generaties over het hoofd werden gezien.
50
Duerloo, en Janssens, Wapenboek van de Belgische adel.
Houtart, Jean-François. Anciennes familles de Belgique (Brussel: Association royale office généalogique et
héraldique de Belgique, 2008).
51
19
Voor de 18e eeuw werd er dus niet gebruik gemaakt van één genealogisch naslagwerk,
maar van verschillende genealogieën omdat deze niet allemaal even volledig zijn in hun
genealogische gegevens en omdat geen enkel genealogisch werk alle families uit België of
zelfs Gent opneemt. Welk genealogisch werk zich er het beste toe leent om zoveel mogelijk
gezinnen te reconstrueren verschilt dus per familie.
De families della Faille d’Huysse, de Kerchove en de Potter d’Indoye hebben een
eigen familiegenealogie die vaak opgesteld zijn door een lid van de familie. Deze werken
hebben een genealogische structuur maar bevatten ook gedetailleerde beschrijvingen van het
leven van de familieleden zodat we veel details te weten kwamen over de culturele,
economische, politieke en religieuze geschiedenis van de familie. In de genealogie van de
familie de Potter d’Indoye52 werden de genealogische gegevens gehaald uit de
parochieregisters van Gent en uit genealogieën van het familiearchief van de familie de Potter
die opgemaakt zijn door familieleden. Zowel Werner de Kerchove d’Exaerde53 als Yves
Schmitz54 hebben ook hun genealogische gegevens uit voornamelijk de Gentse
parochieregisters gehaald en in mindere mate uit andere genealogische werken over de
betreffende familie. Werner de Kerchove d’Exaerde heeft daarnaast ook gebruikt gemaakt van
egodocumenten van familieleden waardoor we soms te weten kwamen wat de doodsoorzaak
was van bepaalde familieleden. Zo stierven er veel baby’s en kinderen aan ziekte. Henri de
Kerchove d’Exaerde (1767-1785) stierf bijvoorbeeld aan de pokken.55 Over geboorteplanning
werd er in de door Werner gebruikte egodocumenten niets gezegd. Aanvankelijk was het de
bedoeling in deze scriptie ook egodocumenten te betrekken omdat zo’n documenten
waardevol kunnen zijn om bijvoorbeeld doodsoorzaken en de motieven voor een bepaald
kinderaantal te achterhalen. Dit zijn immers zaken die we niet kunnen aflezen uit de cijfers.
Een zoektocht doorheen deze familiale studies via voetnoten leverde echter te weinig en erg
gefragmenteerd bronnenmateriaal op waardoor er tot een uitsluitend kwantitatieve analyse
werd overgegaan.
52
de Potter d’Indoye, Henri. Histoire généalogique des Potter au croissant et aux trois roses suivant le
manuscrit du R.P. Jacques de Potter (Brussel: Tradition & Vie, 1964).
53
de Kerchove d’Exaerde, Werner. Kerchove 1550-1850 (S.l.: Association Kerchove Vereniging, 1999) ;
de Kerchove d’Exaerde, Werner. Kerchove de Denterghem – Kerchove d’Ousselghem 1850-1950 (Brussel: S.n.,
2004) ; het derde volume Kerchove d’Exaerde 1850-1950 (Brussel: S.n., S.d.) van de hand van Werner de
Kerchove d’Exaerde werd niet gebruikt voor dit onderzoek omdat deze generaties terug te vinden waren in de
EPN.
54
Schmitz, Yves. Les della Faille. IV Branche des barons d’Huysse (Brussel: Van Buggenhoudt, 1969).
55
de Kerchove d’Exaerde, Kerchove 1550-1850, p. 201.
20
De motivatie om een genealogisch werk over de eigen familie te maken, kan iets
zeggen over de betrouwbaarheid van de genealogische gegevens. Over de motivatie vermeldt
Werner de Kerchove dat vele familieleden aan de verschillende volumes hebben meegewerkt
en dat dit een weerspiegeling is van de sfeer die de eenheid tussen de families bewaart.56
Baron Antoine della Faille d’Huysse vertelt uitgebreider de motivatie achter het werk over de
familie della Faille:
“Puisse ce travail, destiné principalement aux della Faille, être lu et surtout compris
par ceux qui nous suivront et puissent-ils y trouver, en même temps que le sentiment
de fierté familiale, celui du devoir correspondant qui leur incombe: être et demeurer
toujours, dans les générations à venir, dignes de ceux qui les ont précédés.”57
Ook bij Madame Henri de Potter d’Indoye was het nieuwsgierigheid naar de
voorouders die ervoor zorgde dat ze een geschiedenis van haar familie schreef. Haar
meisjesnaam is Elisabeth maar ze vermeldt zichzelf onder de naam Madame Henri de Potter
d’Indoye. Verder verklaart ze zelf dat ze naar een zo groot mogelijke betrouwbaarheid
streefde:
“S’il est souvent justifié d’appeler les généalogistes: les chirurgiens esthétiques de
l’histoire des familles, je voudrais que mon livre au contraire, soit un témoignage de
vérité, dans la ligne de toutes les générations de Potter qui nous ont précédés: c’est-àdire loin de toute idee d’orgueil, de brigue ou de courtisannerie.”58
Nieuwsgierigheid naar de voorouders en fierheid op de eigen familie worden dus als
motivatie opgegeven om een familiegenealogie op te stellen. Deze werken zijn rijkelijk
gedocumenteerd, maar de bronverwijzingen laten soms te wensen over. Soms staan er
helemaal geen voetnoten en in andere gevallen zijn de referenties niet precies genoeg
genoteerd. Deze genealogieën zijn echter heel volledig. Toch konden voor deze families niet
alle gezinnen gereconstrueerd worden uit de familiegenealogieën, want soms ontbrak de
overlijdensdatum van de vrouw of de geboortedatum van een kind.
56
de Kerchove d’Exaerde, Kerchove 1550-1850, p. 4.
Schmitz, Yves. Les della Faille. I Des origines au XVIIième siècle (Brussel: Van Buggenhoudt, 1965), p. 1.
58
de Potter d’Indoye, Histoire généalogique des Potter, p. 7.
57
21
Voor dit onderzoek konden er uit de familiegenealogieën dus niet alle maar wel meer
gezinnen gereconstrueerd worden dan uit de genealogische naslagwerken van Poplimont59,
Goethals60, Van Hoorebeke61 en de Annuaire de la Noblesse Belge (ANB)62. De belangrijkste
reden hiervoor is dat er in de familiegenealogieën een meer zorgvuldige vermelding werd
gemaakt van kinderen die zeer vroeg gestorven zijn. We konden daarin hun exacte geboorte–
en overlijdensdatum achterhalen terwijl Poplimont, Goethals, Van Hoorebeke en de ANB deze
kinderen doorgaans niet vermelden. Voor het gezin van François Albert (1698-1782) en Marie
Anne della Faille d’Huysse (1700-1730) bijvoorbeeld vermeldden Goethals63 en Poplimont64
dat ze drie kinderen hadden, terwijl Schmitz65 zes kinderen opgaf. Onder deze zes kinderen
vielen ook zuigelingen en deze stonden niet bij vermeld in de werken van Goethals en
Poplimont. Voor dit gezin en alle andere gezinnen waarover er een familiegenealogie
verschenen was, konden we dit controleren. We konden dit echter niet controleren voor die
gezinnen waarover er geen aparte familiegenealogie verschenen was.
We moeten dus oppassen bij de bepaling van het aantal sterfgevallen bij jonge
kinderen en baby’s in de 18e eeuw die we alleen bij benadering en nooit exact kunnen
bepalen. Het is pas vanaf de 19e eeuw dat dit preciezer kan bepaald worden want alle
geboorte– , huwelijks– , en overlijdensdata zijn bijgehouden in de EPN. Wanneer jong
gestorven kinderen en baby’s wel vermeld worden in de genealogische werken van
Poplimont, Goethals, Van Hoorebeke en de ANB, dan worden deze meestal alleen vermeld
zonder datums. Kinderen die zeer jong stierven worden er vermeldt als “mort au berceau” en
“mort en bas âge”. Bij het eerste is het zeker dat het om een zuigeling gaat, maar we weten
niet precies wanneer die gestorven is. Jean-Bourgeois Pichat maakte binnen de
zuigelingensterfte een onderscheid tussen neonatale en postneonatale zuigelingensterfte.
Neonatale sterfte deed zich voor binnen de eerste levensmaand en onder postneonatale
zuigelingensterfte vallen alle zuigelingen die gestorven zijn vanaf de eerste tot en met de elfde
levensmaand. Wiegendood was één van de doodsoorzaken bij neonatale sterfte en hoewel de
59
Poplimont, Ch. La Belgique Héraldique. Receuil historique, chronologique, généalogique et biographique
complet de toutes les maisons nobles reconnues de la Belgique (Brussel: G. Adriaens, 1863-1867).
60
Goethals, Félix-Victor. Dictionnaire généalogique et héraldique des familles nobles du royaume de Belgique
(Brussel: Polack-Duvivier, 1849-1852).
61
Van Hoorebeke, Gustave. Annuaire Statistique des familles de Gand (Gent: Annoot-Braeckman, 1859).
62
Baron De Stein d’Altenstein, Isidore. Annuaire de la Noblesse de Belgique (Brussel: Decq et Duhent, 1878) ;
Baron de Troostembergh ed. La Noblesse Belge. Annuaire de 1911. Première Partie (Brussel: Misch & Thron,
1912).
63
Goethals, Dictionnaire généalogique et héraldique, p. 101-143.
64
Poplimont, La Belgique Héraldique, p. 167-195.
65
Schmitz, Les della Faille. IV Branche des barons d’Huysse.
22
auteurs van de genealogieën evengoed een zuigelingensterfte na de eerste levensmaand
konden hebben aangeduid als “mort au berceau”, hebben we deze zuigelingen aangeduid in
onze databank als gestorven binnen de eerste levensmaand.66 “Mort en bas âge” kan zowel
gaan om kinderen die binnen het eerste levensjaar zijn gestorven als erna. Gezinnen met
kinderen die op die manier vermeld werden, werden niet in het onderzoek opgenomen. Verder
wordt er in de werken van Poplimont, Goethals, Van Hoorebeke en de ANB bij kinderen die
niet trouwen ook niet altijd de geboorte –en overlijdensdatum meegegeven, deze kinderen
worden dan aangeduid als “mort sans alliance” of “mort sans postérité”. Ook gezinnen
waarvan de kinderen op die manier vermeld werden, werden uit de databank weerhouden.
Poplimont en Goethals zijn aan elkaar gewaagd qua volledigheid in genealogische
gegevens. Of Poplimont dan wel Goethals het beste aangewezen zijn om gezinnen te
reconstrueren uit de 18e eeuw is verschillend per familie. Het werk van Goethals is qua
opstelling gelijkaardig aan dat van Poplimont. De genealogieën lopen in beide werken terug
tot de origine van elke familie en gaan tot halverwege de 19e eeuw wanneer de werken
gepubliceerd werden. Zowel Poplimont als Goethals zijn zelf ook edellieden. Verder zijn
beide werken gedetailleerder qua genealogische gegevens dan de ANB die een veel grotere
reikwijdte heeft in aantal families. Dat er in de ANB meer families staan is voor dit onderzoek
van ondergeschikt belang gezien het beperkte aantal families die voor dit onderzoek
aangewend worden. De ANB werd gepubliceerd van 1847 tot 1946 en de redacteur, die zelf
ook tot de adel behoort, wijzigt doorheen de jaren. Van Hoorebeke heeft een soort statistiek
van de adel in Gent opgesteld met een lijst van Gentse edelen die officieel erkend zijn in
België, adelsverheffingen en genealogieën die doorgaans alleen zijn eigen tijdsperiode
omspannen. Dit is ook de reden waarom dit werk in slechts zeer beperkte mate van pas kwam
om er gezinnen uit te reconstrueren. In eerste instantie werd er voor families waarover er geen
aparte familiegenealogie is verschenen, beroep gedaan op Poplimont en in mindere mate op
Goethals omdat het werk van Poplimont meer families heeft opgenomen. Pas wanneer de
familie niet terug te vinden was in de werken van Poplimont en Goethals, werd er gebruik
gemaakt van de ANB en het werk van Van Hoorebeke. In deze genealogische naslagwerken
uit de 19e eeuw staan er bij de genealogieën nergens bronverwijzingen noch een motivatie die
de auteurs ertoe heeft gebracht om zo’n grote genealogie van een aanzienlijk aantal adellijke
families op te stellen. Doordat de genealogieën voor de 18e eeuw vaak incompleet waren om
66
Bourgeois-Pichat, Jean. “La mesure de la mortalité infantile. I. Principes et méthodes.” Population (French
Edition) 6, no. 2: 233-248 (1951), p. 234-236. Cfr. hoofdstuk 6.3 waar we dieper zullen ingaan op deze methode.
23
er gezinnen uit te reconstrueren, konden er voor de 18e eeuw slechts 29 gezinnen
gereconstrueerd worden.
24
Hoofdstuk 2: Gentse adel
Alvorens met het eigenlijke onderzoek te beginnen, is het aangewezen om te bepalen
wat voor bevolkingsgroep de Gentse adel is en tot welke adel de onderzochte adelsgroep
behoort gezien er binnen de adel een indeling kan gemaakt worden op grond van titel en
afkomst. Vervolgens wordt er gekeken wat voor adelsgroep de Gentse adel is ten opzichte van
de rest van de bevolking van Gent en ten opzichte van andere hogere sociale groepen in
binnen –en buitenland. Dit omdat de eigen gegevens zullen vergeleken worden met de
resultaten van deze andere demografische studies.
2.1 Adel
In België is totnogtoe weinig onderzoek verricht naar de adel, vooral wat betreft de
adel in de 19e en de 20e eeuw.67 Wanneer we kijken naar de internationale literatuur dan zien
we dat de begrippen adel en aristocratie vaak door elkaar worden gebruikt om zo een elite te
onderscheiden van andere bevolkingsgroepen. Zo verstaat Livi-Bacci onder de term
aristocratie zowel de adel als de rijken zoals bijvoorbeeld hoge officieren.68 In zijn overzicht
over de rol van de Europese aristocratie in de 18e en 19e eeuwse Europese maatschappij,
definieert Ellis Wasson de term aristocratie als leden van de adel die een titel hadden en zich
verbinden met macht en welvaart, hoewel hij erkent dat niet alle adel tot de aristocratie
behoort zoals bijvoorbeeld de lagere adel en belangrijke edelen die nooit een titel hebben
gekregen.69 Ook Yme Berend Kuiper merkt op dat aristocraten zich altijd in de sfeer van
gezag en leiderschap houden terwijl dit bij de adel niet altijd het geval is. Zo kunnen families
van hoge adel zich in verarmde toestand bevinden en dus helemaal niet machtig zijn.70 Het
begrip adel betekent dus geenszins hetzelfde als aristocratie.
Omdat de adel niet altijd beantwoordt aan een sociaaleconomisch overwicht, kan ze
ook niet gelijkgesteld worden met de elite in onderzoek naar sociale differentiatie. Jan Van
Bavel en Jeroen Backs hebben voor respectievelijk Leuven en Gent de bevolking ingedeeld in
67
Voor een bespreking en overzicht van de belangrijkste publicaties over de Belgische adel zie Janssens, Paul.
“De evolutie van de Belgische adel.” In Duerloo, Luc, en Paul Janssens. Wapenboek van de Belgische adel van
de 15de tot de 20ste eeuw (Brussel: Gemeentekrediet van België, 1992, 17-28), p. 27-28.
68
Livi-Bacci, “Social-Group Forerunners of Fertility Control in Europe,” p. 183, 199.
69
Wasson, Ellis. Aristocracy and the Modern World (New York: Palgrave Macmillan, 2006), p. 9, 10, 12, 15,
19.
70
Kuiper, Yme Berend. Adel in Friesland 1780-1880 (Groningen: Wolters-Noordhoff, 1993), p. 55.
25
sociale klassen om sociale verschillen na te gaan in de vruchtbaarheids –en mortaliteitsdaling.
Daarbij werd er gekeken naar de sociale positie van de beroepen. De elite oefende beroepen
uit met het hoogste sociale aanzien zoals rechters, geneesheren, grootgrondbezitters …
Hoewel de adel binnen deze groep viel, bestaat deze groep ook uit niet-edellieden.71
De reden waarom de adel niet altijd beantwoordt aan een sociaaleconomisch overwicht
is omdat adel de vertegenwoordiging is van families en de positie van een familie altijd
onderhevig is aan veranderingen. Omgekeerd verandert ook de maatschappij en daarmee ook
het adellijk statuut. Het adellijk statuut is een familiale en geen persoonlijke zaak. Waar het
om draait is het doorgeven van het familiaal vermogen en prestige. Het adellijk statuut is de
juridische bevestiging van deze overdracht. In feite is adel de politieke erkenning van een
erfelijke elite.72
2.1.1 Indeling op basis van titel
Binnen de adel maken titels het onderscheid tussen oude en nieuwe adel en tussen
hogere en lagere adel. Jonker (écuyer) en ridder vallen onder de ongetitelde adel, terwijl de
getitelde adel in hiërarchische volgorde bestaat uit de titels van prins, hertog, markies, graaf,
burggraaf en baron. Al deze titels zijn van middeleeuwse oorsprong. Het toekennen van titels
heeft zowel een sociale als een economische dimensie. Titels bevestigen de sociale rang van
de familie en geven een juridisch statuut aan het familiebezit. Hogere en lagere titels
onderstrepen de vermogensongelijkheid tussen families.73
Van de twaalf geselecteerde families zijn er vier met de titel baron, vier die onder de
benaming jonker vallen en één ridderfamilie. Daarnaast zijn er twee families van wie de titel
doorheen de tijd is veranderd. De familie de Ghellinck d’Elseghem Vaernewyck had eerst een
riddertitel die in 1900 vervangen is door de titel burggraaf. Ook de familie Kervyn had
aanvankelijk als benaming jonker die na verloop van tijd is veranderd in de titel baron. De
familie de Kerchove draagt verschillende titels. De tak de Kerchove de Denterghem heeft een
grafelijke titel en de twee andere takken, de Kerchove d’Exaerde en de Kerchove
71
Backs, Mortaliteit in Gent, p. 209-263 ; Van Bavel, Van Natuurlijke naar Gecontroleerde Vruchtbaarheid, p.
195-340.
72
Janssens, Paul. De evolutie van de Belgische adel sinds de late Middeleeuwen (Brussel: Gemeentekrediet,
1998), p. 106, 107.
73
Janssens, De evolutie van de Belgische adel sinds de late Middeleeuwen, p. 127, 128, 129, 133.
26
d’Ousselghem, hebben een barontitel. Tot de onderzochte adelsgroep behoren dus zowel
hogere als lagere adel, hoewel het merendeel van de families tot de lagere adel behoort. 74
2.1.2 Indeling op basis van afkomst
De Belgische adel bestaat uit drie componenten die in verloop van tijd een
maatschappelijke bovenlaag zijn gaan vormen: edellieden met een stamboom uit het Ancien
Régime, edellieden die in de adelstand zijn verheven door koning Willem I der Nederlanden
(1814-1830) en edellieden die vanaf 1830 hun titel hebben gekregen van de zes
opeenvolgende Belgische vorsten.75 De meerderheid van de Belgische adel stamt uit de 19e en
20e eeuw. De overige families hebben een stamboom die wortelt in het Ancien Régime. Deze
families hebben een stamboom die teruggaat tot in de Oostenrijkse tijd, de Spaanse tijd of de
middeleeuwen. België is samen met Spanje en het Verenigd Koninkrijk één van de weinige
landen ter wereld waar men vandaag nog tot de adel kan toetreden.76
Van niet alle geselecteerde families kan bepaald worden wanneer hun stamboom
begon omdat de geraadpleegde genealogische naslagwerken niet altijd teruglopen tot de
oorsprong van elke familie. De drie families waarover er een aparte familiegenealogie is
verschenen, zijnde de Potter d’Indoye, de Kerchove en della Faille d’Huysse hebben een
middeleeuwse afkomst.77 Ook de genealogie van de familie Le Fevere en de familie de Giey
gaat terug tot in de middeleeuwen, respectievelijk tot de 15e en de 12e eeuw. Deze twee
families komen oorspronkelijk uit Frankrijk en zijn zich gaan vestigen in Gent.78 Hoewel al
deze families in de loop van de 17e en 18e eeuw een adelbrief kregen, behoorden ze al langer
tot adel. Tot aan de edicten van 1595 en 1616 kon men tot de adel toetreden door verjaring en
dit liet geen administratieve sporen na.79 Daarnaast zijn een aantal van deze families
oorspronkelijk afkomstig uit het buitenland, waaronder de familie della Faille d’Huysse, Le
Fevere en de Giey, zodat dit ook geen administratieve sporen naliet. Wanneer we kijken naar
de adelbrieven dan zien we dat vier families tijdens de Spaanse tijd werden opgenomen in de
adel, vijf families tijdens de Oostenrijkse tijd, één familie tijdens de periode van het Verenigd
74
Zie Bijlage I: Alfabetische lijst van de twaalf Gentse adellijke families die het demografisch onderzoek werden
opgenomen voor meer details over de twaalf geselecteerde families.
75
Van den Berghe, Jan. Noblesse oblige. Kroniek van de Belgische adel (Groot-Bijgaarden: Globe, 1997), p. 19.
76
Van den Berghe, Noblesse oblige, p. 67, 68, 70, 76.
77
De familiegenealogieën van deze drie families lopen terug tot in de middeleeuwen: de Kerchove d’Exaerde,
Werner. Kerchove 1350-1550 (Brussel: S.n., 2005) ; de Potter d’Indoye, Histoire généalogique des Potter ;
Schmitz, Les della Faille. I Des origines au XVIIième siècle.
78
Van Hoorebeke, Le Nobiliare de Gand, p. 34, 56.
79
Janssens, Paul. “Algemeen Concept.” In Duerloo, Luc, en Paul Janssens. Wapenboek van de Belgische adel
van de 15de tot de 20ste eeuw (Brussel: Gemeentekrediet van België, 1992, 65-72), p. 65.
27
Koninkrijk der Nederlanden en twee families tijdens de Belgische Koninklijke dynastie. Acht
van de twaalf onderzochte families zijn in de 17e en vooral in de 18e en 19e eeuw vele
vertakkingen gaan vertonen en dat is te zien aan de naamstoevoegingen. Het betreft hier de
families della Faille, le Fevere, de Ghellinck, de Kerchove, Kervyn, Morel, Piers en de Potter.
Van deze families werden er één of verschillende takken opgenomen in de databank.80
2.2 Profiel van de stadsadel
Omdat er nog geen onderzoek is gevoerd naar het profiel van de Gentse stadsadel,
weten we niet wat de culturele, sociale, economische en politieke positie was van de twaalf
Gentse adellijke families gedurende de 18e, 19e en 20e eeuw. Om dit tekort gedeeltelijk op te
vullen, wordt er hier een algemene context gegeven van de Belgische adel.
De sociaaleconomische positie van de adel is eeuwenlang onderhevig geweest aan
maatschappelijke veranderingen. In het Ancien Régime manifesteerde de adel zich
eeuwenlang als een vechtende, biddende en werkende klasse. Of beter gezegd, de adel liet
anderen voor zich werken. Zelf werken was voor een heer niet aan de orde. Handenarbeid had
zelfs een dérogatoir effect en edellieden die verarmden werden uit de adel ontheven. Hierdoor
bleef de adel een zeer vermogende stand. Adellijke families verloren ook hun titel wanneer ze
zich stortten in mercantiele of financiële avonturen. De leiding van hun ondernemingen
moesten ze overlaten aan de burgerij. Als edelen al een professionele carrière ambieerden, dan
vond men ze terug in de diplomatie, het leger of de hoge geestelijkheid.81
De Franse Revolutie maakte een einde aan het mooie leven van de adel. Edellieden
zagen zowel hun privileges als hun maatschappelijke en politieke macht verloren gaan. Door
de afschaffing van de heerlijke rechten, de instelling van oorlogsbelastingen en de
consolidatie van de overheidschuld zijn veel adellijke fortuinen aan hun einde gekomen. Na
1815 is een derde van de adellijke families uit de officiële lijsten verdwenen. De twaalf
Gentse families hebben zich om één of andere manier dus weten te handhaven gezien zij wel
terug te vinden waren in deze lijsten. Dit doet vermoeden dat zij een zekere politieke en/ of
80
Zie Bijlage I: Alfabetische lijst van de twaalf Gentse adellijke families die in het demografisch onderzoek
werden opgenomen voor meer details over de twaalf geselecteerde families.
81
Van den Berghe, Noblesse oblige, p. 83.
28
economische macht hadden. Vanaf de 19e eeuw vormden geboorte en afkomst niet lager de
sleutel tot macht, voortaan namen vermogen en prestatie die plaats in.82
Ondanks deze veranderingen, is aanpassingsvermogen het beeld dat de moderne adel
toebedeeld krijgt. Het Burgerlijk Wetboek en vooral de wet van gelijke erfenisverdeling
ingesteld in de revolutionaire periode had als doel de grote vermogens te verbrokkelen. De
adel kon zich echter bevrijden uit het dilemma van verarmen of uitsterven door het aantal
erfgenamen te beperken door middel van celibaat. Het kinderaantal in adellijke families bleef
groot. De industrialisering in de 19e eeuw betekende evenmin een verarming van de adel.
Veel edellieden waren terug te vinden in de commerciële, financiële of industriële sector. De
meerderheid van de adel leefde in het begin van de 19e eeuw een bestaan als rentenier en ook
in het nieuwe Belgische politieke regime kon de adel zich inkapselen. De adel paste zich dus
aan aan de nieuwe burgerlijke waarden. Dit betekende geenszins dat de adel zijn eigen
identiteit zomaar verloren liet gaan. Het verenigingsleven was een manier om het adellijk
bewustzijn te bewaren. In de 20e eeuw maakten de twee wereldoorlogen, de grote depressie
van de jaren 1930 en de hoge inflatie veel adellijke fortuinen heel kwetsbaar. Rentenieren was
nu uitgesloten. Om deze moeilijkheden door te komen, werd in 1937 de Vereniging van de
adel van het Koninkrijk België opgericht. Niet alleen wou deze vereniging een oplossing
bieden voor de moeilijkheden van vele adellijke families, maar bestond zijn doel er
hoofdzakelijk in om de identiteit en de rol van de adel in een democratische en
geïndustrialiseerde samenleving een nieuwe definitie te geven.83 Ook de Gentse adel heeft
haar eigen Club in het huis Faligan in Louis XV-stijl op de Kouter.84
2.3 Adellijke bevolking
De eigen adelsgroep telt 1381 personen en dat is uiteraard een heel klein deel van de
totale adellijke bevolking in België. De Belgische adel heeft sinds de Belgische
onafhankelijkheid een spectaculaire groei doorgemaakt. In 1830 zijn er iets minder dan 5000
edelen in België en aan het einde van de 20e eeuw zijn dat er bijna 30 000.85
82
Janssens, “De evolutie van de Belgische adel,” p. 25, 26 ; Van den Berghe, Noblesse oblige, p. 83.
Janssens, “De evolutie van de Belgische adel,” p. 26, 27.
84
Van Werveke, Hans. Gent. Schets van een Sociale Geschiedenis (Gent: Rombaut-Fecheyr, 1947), p. 112.
85
Janssens, Paul. “L’évolution des valeurs familiales au sein de la noblesse belge au XXe siècle.” Nobility in
Europe during the 20th Century: Memories, Loyalties and Advantages in Context. Firenze, European University
Institute, 15-17 June 2009.
83
29
De 1381 edellieden uit Gent maken ook een heel klein deel uit van de Gentse
bevolking. Het eerste betrouwbare cijfer voor de totale bevolking van Gent dateert uit 1786
toen de Oostenrijkse regering de eerste algemene volkstelling uitvoerde. Gent telde toen 48
409 inwoners. Dit is een stijging ten opzichte van de eerste helft van de 18e eeuw toen het
Gentse bevolkingscijfer een gevoelige daling kende.86 Deze evolutie was te wijten aan de
oorlogen van Louis XIV in de Zuidelijke Nederlanden en de ongunstige economische situatie.
Vanaf het einde van de 18e eeuw kende Gent een ononderbroken bevolkingsexplosie. In 1890
telde Gent 153 800 inwoners. De demografische expansie ging gepaard met een economische
expansie. De Industriële Revolutie begon in 1800 in de katoennijverheid en in 1837 in de
vlasnijverheid. Hieruit ontstond er een arbeidersklasse, het proletariaat, en de hogere burgerij
bestaande uit industriëlen en leden van vrije beroepen. De hogere burgerij distantieerde zich
steeds meer van de volksklasse door haar fortuin, haar sociaal aanzien en het Frans.87
2.4 Demografie van de adel
In de eerste plaats hebben we te maken met stadsadel. Hierboven hebben we
achterhaald dat we te maken hebben met vooral oudere en lagere adel uit Gent. Omdat de
eigen resultaten zullen vergeleken worden met die van andere demografische studies over
hogere bevolkingsgroepen, wordt er ook uitleg gegeven over deze bevolkingsgroepen zodat
de Gentse adel beter kan geplaatst worden binnen de hogere bevolkingsgroepen van Europa.
Zowel in binnen– als in het buitenland zijn er studies verschenen die handelen over de
demografie van de adel.
Over de demografie van de adel in België zijn er twee studies verschenen. Chris
Vandenbroeke heeft als eerste een demografische studie over de adel in België gemaakt. Op
basis van de genealogische overzichten van Goethals, Van Hoorebeke en Merghelynck heeft
Vandenbroeke 275 gezinsfiches opgesteld die de huwelijken afgesloten in de periode 16501820 omspannen. Daarnaast heeft hij ook 30 gezinnen gereconstrueerd komende uit Gentse
industriële burgerlijke families.88 Het blijft echter de vraag tot welke adellijke families deze
gezinnen behoren en waar in België deze adelsgroep vandaan komt. Wel doet het gebruik van
86
Van Werveke, Hans. “De Curve van het Gentse Bevolkingscijfer in de 17 e en de 18e eeuw.” Verhandelingen
van de Koninklijke Vlaamse Academie voor wetenschappen, letteren en schone kunsten van België 10, no. 8: 556 (1948), p. 5, 9.
87
Van Werveke, Gent, p. 97, 98, 107, 108, 112, 113.
88
Vandenbroeke, “Karakteristieken,” p. 109, 110.
30
de genealogische werken van Merghelynck over Vlaanderen en Van Hoorbeke over Gent
vermoeden dat er een aanzienlijk deel van zijn adelsgroep uit Vlaanderen afkomstig is. In
tegenstelling tot Vandenbroeke hebben we gepoogd meer geografische representativiteit te
bekomen door te kiezen voor de Gentse adel waardoor we beter konden achterhalen met wat
voor adelsgroep we te maken hebben. Ook Claude Bruneel definieert zijn adelsgroep niet
nader. We kunnen er alleen uit afleiden dat zijn mortaliteitsstudie over de plattelandsadel van
Brabant ging.89
In het buitenland is er al meer onderzoek verricht naar de demografie van de adel. We
spreken dan vooral over Groot-Brittannië, Frankrijk, Italië en Nederland. Thomas
Hollingsworth kon door veel bronnenmateriaal meer dan 26 000 individuen bestuderen
behorende tot de Britse peerage van 1603 tot 1938. De Britse peerage heeft lang politiek,
sociaal en economisch aanzien genoten in Groot-Brittannië en bestaat uit vijf rangorden:
Duke, Marquess, Earl, Viscount en Baron. Haar macht haalde ze vooral uit landbezit en niet
zozeer uit haar wettelijke status.90 Judith Lewis heeft op basis van een verwerking van de data
van Hollingsworth de kraambedsterfte onderzocht bij de Britse peerage. Van de 26 000
individuen waren er 1251 vrouwen die kinderen kregen. Daarvan waren er 61 gestorven in het
kraambed.91 In demografisch onderzoek naar hogere bevolkingsgroepen in Frankrijk, is Louis
Henry toonaangevend. Zijn studie over de bourgeoisie van Genève was meteen één van de
eerste toepassingen van de gezinsreconstructie. Het gaat om negentien families die voor de
Hervorming tot de Bourgeoisie zijn toegetreden en onder het Ancien Régime veel aanzien
genoten in Genève.92 Samen met Claude Lévy heeft Henry ook onderzoek verricht naar de
Franse ducs et pairs. Deze Franse hogere adel waren feodale landheren in dienst van de
koning en genoten hogere functies aan het koninklijk hof. Voor de periode 1650 tot 1799
werden er 59 families onderzocht.93 De aristocratie van Firenze daarentegen bestond uit
families die hun fortuin hebben opgebouwd uit handel. Livi-Bacci haalde de data van deze
groep uit de studie van Lichtfield die 21 families tussen 1600 en 1799 heeft geanalyseerd.94
Deze groep uit Firenze had veel meer gemeen met de burgerij van Genève dan de ruling
families of royal blood. Sigismund Peller bestudeerde 8 500 leden uit deze hogere adellijke
89
Bruneel, Claude. La mortalité dans les campagnes. Le duché de Brabant aux XVIIe et XVIIIe siècles (Leuven:
Nauwelaerts, 1977), p. 425-450.
90
Hollingsworth, “The Demography of the British Peerage,” p. III, 5, 6.
91
Lewis, Judith. “’Tis a Misfortune to Be a Great Ladie’: Maternal Mortality in the British Aristocracy, 15581959.” The Journal of British Studies 37, no. 1: 26-53 (1998), p. 29, 31.
92
Henry, Anciennes familles Genevoises, p. 18.
93
Lévy en Henry, “Ducs et pairs sous l’Ancien Régime,” p. 808-810.
94
Livi-Bacci, A History of Italian Fertility During the Last Two Centuries, p. 45 ; Livi-Bacci, “Social-Group
Forerunners,” p. 183.
31
groep afkomstig uit Centraal-Europa.95 Een heel andere groep is de Friese adelsgroep van
Yme Kuiper. Deze groep bestaat uit rijke families die hun inkomsten haalden uit hun
grondbezit en een bevoorrechte toegang hadden tot de politieke en sociale sleutelposities in de
Friese samenleving.96
Omdat we zelf zo weinig weten over onze eigen Gentse adellijke families, is het
moeilijk te achterhalen met welke groep ze bijvoorbeeld het meeste gemeen heeft. Wat we
hier wel hebben kunnen zien, is dat het om zeer heterogene groepen gaat met verschillende
sociale en politieke prominentie, privileges, inkomstenbronnen en welvaart. De meeste
onderzoekers hebben ook gebruik gemaakt van de gezinsreconstructie, maar hun
bevolkingsgroep is echter veel groter dan de onze die slechts uit 1381 personen bestaat. Het
gevolg is dat we voorzichtig moeten omspringen met de interpretatie van onze gegevens.
95
96
Peller, “Births and deaths among Europe’s ruling families since 1500,” p. 87.
Kuiper, Adel in Friesland 1780-1880, p. 55.
32
DEEL II: VRUCHTBAARHEID
33
“Family reconstitutions and genealogies, for example, have shown in the eighteenth century,
and in some cases, even a century earlier, fertility limitation was relatively diffuse among the
privileged classes of Europe: royal families, French dukes and peers, English peers, the
aristocracies of Belgium, Milan, Genoa, and Florence, the bourgeoisie of Geneva, and the
prominent families of Ghent.”97
97
Livi-Bacci, Massimo. The Population of Europe. A History (Oxford: Blackwell Publishers, 2000), p. 151.
34
Het tweede deel van deze scriptie bestudeert de vruchtbaarheid bij de Gentse adel. Dit
tweede deel valt uiteen in twee hoofdstukken.
Het citaat van Massimo Livi-Bacci op de vorige pagina legt samengevat uit waar het
derde hoofdstuk over gaat. Zowel binnenlands als buitenlands onderzoek heeft vastgesteld dat
de eerste vruchtbaarheidstransitie eerder startte bij de elite dan bij andere lagen van de
bevolking. Deze conclusie geldt voor alle hogere sociale groepen in West-Europa die door
onderzoek al onder de loep zijn genomen.98 Het derde hoofdstuk gaat na wanneer de
vruchtbaarheidstransitie begon bij de Gentse adel en of er al dan niet sociale verschillen
waren op te merken met de rest van de Gentse bevolking. Daarnaast wordt er gekeken of de
vruchtbaarheid bij de Gentse adel al dan niet een gelijkaardig patroon vertoonde met andere
hogere sociale groepen in Europa.
Het vierde hoofdstuk behandelt de vruchtbaarheid van de Gentse adel tijdens de
babyboom. Na de eerste vruchtbaarheidstransitie in 1930 was er soort van interregnum
vooraleer de tweede vruchtbaarheidstransitie begon in 1965. De wereldcrisis en de Tweede
Wereldoorlog zorgden voor tijdelijke afwijkingen in het vruchtbaarheidsgedrag.99 In de jaren
1940 en 1950 vond er immers een babyboom plaats. Philippe Ariès beweert dat de babyboom
bij de ruling classes niet heeft plaatsgevonden en dat deze bevolkingsgroep in de plaats
daarvan het model bleef volgen van de eerste vruchtbaarheidstransitie.100 De vraag waarmee
dit hoofdstuk zich zal bezighouden is of er al dan niet een babyboom heeft plaatsgevonden bij
de Gentse adel.
98
Henry, Anciennes familles Genevoises, p. 107, 180, 183 ; Lévy, en Henry, “Ducs et pairs,” p. 827 ;
Hollingsworth, “The Demography of the British Peerage,” p. 51, 71 ; Livi-Bacci, A History of Italian Fertility, p.
44-48 ; Livi-Bacci, “Social-Group Forerunners,” p. 183, 184, 199 ; Peller, “Births and deaths,” p. 99 ;
Vandenbroeke, “Karakteristieken,” p. 128, 133.
99
Lesthaeghe, en Van de Kaa, “Twee demografische transities,” p. 9-24.
100
Ariès, “Two Successive Motivations for the Declining Birth Rate in the West,” p. 648-649.
35
Hoofdstuk 3: De eerste vruchtbaarheidstransitie
3.1 Inleiding
Omdat de studie van de eerste vruchtbaarheidstransitie een complexe onderneming is
doordat ze gepaard gaat met veel theorieën, concepten en meettechnieken, wordt er in de
inleiding van dit hoofdstuk een uiteenzetting van gemaakt. Dit is ook meteen de context van
de vraagstelling waarmee dit hoofdstuk zich zal bezighouden.
3.1.1 Princeton European Fertility Project
In eerste instantie was de theorie van de demografische transitie hoofdzakelijk
beschrijvend. In 1963 kwam er een eerste belangrijke test van de klassieke theorie van de
demografische transitie, d.i. de stelling dat de vruchtbaarheidsdaling gepaard ging met de
modernisering. Deze eerste analyse van de demografische transitie was meteen één van de
eerste en meest ambitieuze grootschalige onderzoeksprojecten ooit ondernomen in de sociale
wetenschappen. Opdat het Princeton European Fertility Project (EFP) zijn doelen zou
bereiken, werden er indexen van algemene vruchtbaarheid (If), nuptialiteit (Im),
huwelijksvruchtbaarheid (Ig) en onwettige vruchtbaarheid (Ih) ontwikkeld. Deze Coaleindexen werden toegepast op meer dan 700 provincies in Europa. Er werd dus gewerkt met
geaggregeerde statistieken op provinciaal niveau. Eén van de belangrijkste conclusies van het
EFP was dat de modernisering slechts gedeeltelijk een verklaring kon bieden voor de
vruchtbaarheidsdaling. Hierdoor kwam de nadruk meer te liggen op regionale en culturele
factoren.101
Het EFP vond zijn weergave in The Decline of Fertility in Europe, een volume
gepubliceerd in 1986.102 Daarnaast werd er ook per deelnemend land een aparte monografie
uitgegeven. Ron Lesthaeghe nam België voor zijn rekening.103 Lesthaeghe speelde een
belangrijke rol in de omslag naar regionale en culturele factoren. Hij ondervond dat regionale
verschillen in de vruchtbaarheidsdaling samenvielen met sociaaleconomische, culturele,
linguïstische en seculiere factoren. In de meest geïndustrialiseerde en geürbaniseerde
gebieden daalde de vruchtbaarheid vroeger en sneller dan in meer landelijke en
101
Friedlander, Okun, en Segal, “The Demographic Transition Then and Now,” p. 497-500.
Coale, Ansley J., en Susan Cotts Watkins eds. The Decline of Fertility in Europe (Princeton: Princeton
University Press, 1986).
103
Lesthaeghe, The Decline of Belgian Fertility.
102
36
landbouwgebieden waar de vruchtbaarheidsdaling later en trager begon. De
vruchtbaarheidsdaling startte dus eerst in Wallonië en pas later in Vlaanderen.104
3.1.2 Innovatie/diffusie versus aanpassing
Onder deze invloeden werden regionale en culturele factoren gerelateerd aan een
innovatie/diffusie benadering in het EFP. Het idee ontstond dat regionale en culturele grenzen
gezien werden als de drempels voor de diffusie van een innovatie. De innovatie/diffusie
benadering stelt dat de vruchtbaarheidstransitie de diffusie was van nieuw gedrag. Voor de
aanvang van de vruchtbaarheidstransitie was er alleen een kleine innoverende minderheid die
zijn vruchtbaarheid controleerde en weinig contact had met de rest van de bevolking. Er is dus
sprake van een duidelijke discontinuïteit. Verder ligt de nadruk op de gelijktijdigheid van de
transitie in Europa waarbij de startdatum 1870 was, uitgezonderd een paar voorlopers zoals
Frankrijk vanaf 1770 en een paar achterblijvers zoals Ierland vanaf 1929. Onder invloed van
het EFP trad de innovatie/diffusie benadering meer op de voorgrond dan een andere
benadering die het transitieproces opvat in termen van continuïteit. Deze stelling argumenteert
dat de vruchtbaarheidstransitie een aanpassing was van bestaande gewoontes en gebruiken
aan veranderende sociaaleconomische of demografische omstandigheden zonder dat er zich
een breekpunt had voorgedaan.105
3.1.3 Natuurlijke en gecontroleerde vruchtbaarheid
Het nieuwe gedrag waar het volgens de innovatiethese om draait is pariteitsvariant. De
innovatiethese stelt dus dat de vruchtbaarheidsdaling de overgang was van pariteitsinvariante
beperking naar pariteitsvariante beperking. Ansley J. Coale bouwt daarmee voort op de
inzichten van Louis Henry. Pariteitsinvariante beperking draait om het reduceren van de kans
op conceptie of om het verlengen van het geboorte-interval. Pariteitsvariante beperking
daarentegen betekent dat koppels vermijden van meer kinderen te krijgen wanneer een
gewenst kinderaantal bereikt is. Deze termen drukken beter uit van wat Henry bedoelde met
natuurlijke en gecontroleerde vruchtbaarheid wanneer hij deze concepten introduceerde106:
104
Lesthaeghe, The Decline of Belgian Fertility, p. 101-119, 224-231.
Friedlander, Okun, en Segal, “The Demographic Transition Then and Now,” p. 500 ; Guinnane, Timothy W.,
Barbara S. Okun, en James Trussell. “What Do We Know About the Timing of Fertility Transitions in Europe?”
Demography 31, no. 1: 1-20 (1994), p. 3
106
Coale, Ansley J. “The Decline of Fertility in Europe since the Eighteenth Century as a Chapter in Human
Demographic History.” In Coale, Ansley J., en Susan Cotts Watkins eds. The Decline of Fertility in Europe
(Princeton: Princeton University Press, 1986, 1-30), p. 9-10.
105
37
“We can term as natural the fertility which exists or has existed in the absence of
deliberate birth control. Control can be said to exist when the behavior of the couple
is bound to the number of children already born and is modified when this number
reaches the maximum that the couple does not wish to exceed.”107
Natuurlijke vruchtbaarheid is dus pariteitsinvariante vruchtbaarheid, terwijl
gecontroleerde vruchtbaarheid pariteitsvariante vruchtbaarheid wordt genoemd.108 In
demografische literatuur valt dit onderscheid samen met het onderscheid stopping versus
spacing. Kortom, spacing is natuurlijke vruchtbaarheid of pariteitsinvariante vruchtbaarheid
terwijl stopping gecontroleerde vruchtbaarheid of pariteitsvariante vruchtbaarheid is. Jan Van
Bavel waarschuwt er echter voor om deze gelijkstelling niet a priori te maken. Vruchtbaarheid
stopt altijd nadat een bepaalde pariteit is bereikt, maar spacing is niet noodzakelijk
pariteitsinvariant. De verlenging van geboorte-intervallen kan in principe afhankelijk van
pariteit verlopen. Bovendien zijn stopping en spacing niet de enige methoden om de
vruchtbaarheid te beperken. Starting bestudeert de duur tussen het huwelijk en het eerste kind
waarbij de timing van het eerste huwelijk een invloedsfactor is. In dezelfde periode dat de
vruchtbaarheidstransitie begon, verbrokkelde het restrictieve West-Europese huwelijkspatroon
waardoor vrouwen vroeger en meer gingen huwen. Vanaf de tweede helft van de 19e eeuw
had zich dus een overgang voorgedaan van vruchtbaarheidsbeperking via het huwelijk naar
vruchtbaarheidsbeperking binnen het huwelijk. Dit werd als vanzelfsprekend bevonden
waardoor de studie van de huwelijkstiming wat op de achtergrond is geraakt.109 Toch is het
nog altijd belangrijk om ook de huwelijkstiming te integreren in onderzoek naar de
huwelijksvruchtbaarheid. Simon Szreter heeft immers aangetoond dat het uitstellen van het
eerste huwelijk in Groot-Brittannië een belangrijke vorm vruchtbaarheidsbeperking bleef tot
aan de Eerste Wereldoorlog.110
In deze scriptie wordt de definitie van spacing en stopping als volgt gebruikt. Met
spacing wordt pariteitsinvariante vruchtbaarheid bedoeld en stopping is hetzelfde als
gecontroleerde of pariteitsvariante vruchtbaarheid. Er wordt ook rekening mee gehouden dat
spacing niet altijd pariteitsinvariant is. Op het verlengen van geboorte-intervallen naar pariteit
wordt er nog later teruggekomen (cfr. 41-42). Ook wordt er ingegaan op starting als vorm van
107
Geciteerd in: Wilson, Chris, Jim Oeppen, en Mike Pardoe. “What Is Natural Fertility? The Modelling of a
Concept.” Population Index 54, no. 1: 4-20 (1988), p. 4.
108
Coale, “The Decline of Fertility in Europe,” p. 9.
109
Van Bavel, Van Natuurlijke naar Gecontroleerde Vruchtbaarheid, p. 22-23.
110
Szreter, Simon. Fertility, class and gender in Britain, 1860-1940 (Cambridge: Cambridge University Press,
1996), p. 367-439.
38
vruchtbaarheidsbeperking. Als de huwelijkstiming een factor van invloed is op de
vruchtbaarheid, dan is er sprake van starting. We gaan kijken of de huwelijksleeftijd van de
vrouw een invloedsfactor is op het kinderaantal bij volledige en voltooide gezinnen en op het
interval tussen het huwelijk en de eerste geboorte waarvan de conceptie binnen het huwelijk
plaatsvond. Omdat de vruchtbaarheidsdaling tot stand kan komen door stopping, spacing en
starting, gaan we voortaan de term vruchtbaarheidsbeperking of vruchtbaarheidsdaling
gebruiken wanneer één van de drie vormen of een combinatie ervan aan het werk zijn. We
spreken van natuurlijke vruchtbaarheid wanneer deze drie vormen niet aan het werk zijn.
Natuurlijke vruchtbaarheid is hier dus niet hetzelfde als spacing om verwarring te voorkomen
want spacing is ook een vorm van vruchtbaarheidsbeperking.
3.1.4 Stopping versus spacing
In onderzoek naar de vruchtbaarheidstransitie wordt stopping beschouwd als de
drijvende kracht achter de vruchtbaarheidstransitie.111 Op basis van de definities van Louis
Henry van natuurlijke en gecontroleerde vruchtbaarheid, hebben Coale en Trussell een
meettechniek ontwikkeld om stopping indirect op te sporen.112 Het grote voordeel van het
Coale-Trussell M&m model113 is dat het trouw blijft aan de definitie van Henry over
pariteitsvariante beperking en toch alleen minimale data vereist. De Ig index114 is een andere
indirecte observatiemethode om stopping op te sporen.115
Recent hebben Timothy Guinnane, Barbara Okun en James Trussell echter aangetoond
dat de Ig index en het Coale-Trussell M&m model niet in staat zijn om de timing van de
vruchtbaarheidstransitie te meten noch om een innoverende minderheidsgroep voor de
aanvang van de vruchtbaarheidstransitie op te sporen. Bovendien werd spacing te weinig
onderzocht. Terecht stellen ze dat de innovatie– en aanpassingsthese niet als twee
concurrerende opvattingen moeten gezien worden, maar in de plaats daarvan als twee
verschillende aspecten moeten worden beschouwd van één fenomeen. Ze pleiten dan ook voor
lokale microstudies die werken met data op individueel niveau. Ze geven daarvoor twee
redenen op. Ten eerste omdat op die manier de vruchtbaarheidstransitie directer kan
111
Friedlander, Okun, en Segal, “The Demographic Transition Then and Now,” p. 509.
Coale, “The Decline of Fertility in Europe,” p. 11-13.
113
Het M&m model is een maatstaf voor de verandering in het vruchtbaarheidsschema met leeftijd (m) die
afhankelijk is van het niveau van het vruchtbaarheidsschema (M).
114
Ig of Coale’s index van de huwelijksvruchtbaarheid is de verhouding van de wettige geboorten ten opzichte
van het aantal geboorten dat zou voorkomen wanneer alle gehuwde vrouwen van vruchtbare leeftijd een
natuurlijke vruchtbaarheid van 0,7 tot 1 (model Hutterieten) zouden hebben.
115
Guinnane, Okun, en Trussell, “What Do We Know About the Timing of Fertility Transitions in Europe,” p. 56.
112
39
geobserveerd worden en de tweede reden is dat het gedrag van groepen rechtstreeks kan
worden geobserveerd.116
De eerste reden die Guinnane, Okun en Trussell opgaven was dat door middel van
lokale studies die werken met individuele data de vruchtbaarheidstransitie veel directer kan
waargenomen worden. Geaggregeerde indirecte technieken op nationaal of regionaal niveau
maken vormen van spacing immers onzichtbaar:117
“Though the methods used to construct them are time-consuming, these data sets
require much less reliance on indirect methods of fertility control than do vital
registration data.”118
Ook Simon Szreter wijst op de verwaarloosde rol van spacing in onderzoek naar de
demografische transitie. De Princeton-maatstaven zijn niet in staat om spacing noch starting
op te sporen. Szreter gaat zelfs verder door te beweren dat spacing vanaf de start van het
huwelijk de belangrijkste vorm van vruchtbaarheidsbeperking was in de periode voor de
Eerste Wereldoorlog in Groot-Brittannië. Het middel daartoe was een culture of abstinence.
Coïtus interruptus en abortus werden ook veel toegepast maar waren slechts van secundair
belang.119
De meeste methoden om vruchtbaarheidsbeperking op te sporen zijn dus ontwikkeld
om stopping te meten. De grote reden hiervoor ligt in het groter gemak waarmee stopping kan
opgespoord worden in vergelijking met spacing. John Knodel legt uit waarom120:
“… there are reasonably clear expectations with regard to the age pattern of fertility
and the age at which childbearing ceases under conditions of natural fertility size
through stopping behavior. There are no equivalent expectations concerning birthspacing patterns. Although the age pattern of fertility and the age of mother at last
birth vary only modestly under conditions of natural fertility, birth spacing can vary
116
Guinnane, Okun, en Trussell, “What Do We Know,” p. 1-18.
Guinnane, Okun, en Trussell, “What Do We Know,” p. 17-18.
118
Guinnane, Okun, en Trussell, “What Do We Know,” p. 17-18.
119
Szreter, Fertility, class and gender in Britain, p. 367-439.
120
Knodel, John. “Starting, Stopping, and Spacing During the Early Stages of Fertility Transition: The
Experience of German Village Populations in the 18th and 19th Centuries.” Demography 24, no. 2: 143-162
(1987), p. 146.
117
40
substantially from population to population as a result of several nonvolitional
factors.”121
De gezinsreconstructie kan de vruchtbaarheidstransitie directer observeren dan
geaggregeerde technieken omdat deze werkt met individuele data in een lokale context. De
meeste historische demografen hebben Henry gevolgd en ook deze scriptie zal de klassieke
methode van Henry volgen. Omdat Henry met gecontroleerde vruchtbaarheid stopping
bedoeldt, zijn de door hem ontwikkelde parameters meestal bedoeld om stopping op te
sporen. Toch moeten we er rekening mee houden dat zelfs de leeftijdsspecifieke
vruchtbaarheidscijfers van Henry de aan– of afwezigheid van stopping niet kunnen
bewijzen.122 Zo werd de verlaging van de leeftijd van de vrouw bij de laatste bevalling
aanvankelijk geïnterpreteerd als een vorm van stopping. Demografen zoals John Knodel,
Peter McDonald en Barbara Okun zijn het er echter over eens geraakt dat zo’n eenduidige
interpretatie niet mogelijk is omdat ook spacing tot een daling leidt van de gemiddelde leeftijd
bij de laatste bevalling. Waar de discussie nu om draait is hoe groot het effect van spacing
is.123 In deze scriptie zullen we echter niet nagaan of spacing dan wel stopping de
belangrijkste kracht was achter de vruchtbaarheidstransitie. Wel zullen we bij de interpretatie
van de parameters er rekening mee houden dat zowel stopping als spacing aan het werk
zouden kunnen zijn geweest.
In veel studies die de methode van de gezinsreconstructie volgen, wordt de methode
van Dupâquier en Lachiver gebruikt als aanvulling op de klassieke methode van Louis Henry
om spacing op te sporen.124 Bij de techniek van Dupâquier en Lachiver worden de gezinnen
geklasseerd volgens de lengte van de geboorte-intervallen. Volgens de techniek DupâquierLachiver doen gezinnen aan spacing wanneer ze de intervallen tussen geboorten verlengen.
De meest anticonceptieve en steriele gezinnen worden dus gekenmerkt door de langste
geboorte-intervallen. Hoe groter het aantal van dergelijke anticonceptieve en steriele
gezinnen, hoe groter de diffusie van spacing. John Knodel heeft echter ondervonden dat deze
methode geen rekening houdt met het aantal kinderen die al geboren zijn. Voor een aantal
Duitse dorpen heeft hij aangetoond dat gezinnen hun geboorten beperken in functie van het
aantal kinderen die al geboren zijn. Het verlengen van de duur tussen geboorten speelde geen
121
Knodel, “Starting, Stopping, and Spacing During the Early Stages of Fertility Transition,” p. 146-147.
Guinnane, Okun, en Trussell. “What Do We Know,” p. 4.
123
Van Bavel, Van Natuurlijke naar Gecontroleerde Vruchtbaarheid, p. 42-44.
124
Een paar voorbeelden zijn: De Coninck, Kanegem (1647-1797) ; Vandenbroeke, “Karakteristieken,” p. 130131.
122
41
enkele rol. Ook Louis Henry heeft enkele problemen die de methode van Dupâquier en
Lachiver met zich meebrengt, aangekaart.125
Louis Henry stelde voor om de geboorte-intervallen te analyseren naar finale pariteit.
Een aanzet daartoe heeft hij al gegeven in zijn Manuel.126 Deze methode is sindsdien niet veel
toegepast,127 maar omwille van de hierboven vermelde reden door John Knodel zal ze hier
gebruikt worden. Een bijkomende belangrijke reden is dat deze methode een aanzet is om
spacing op te sporen, hoewel ze niet noodzakelijk een indicatie is van spacing.128
3.1.5 Sociale differentiatie in een stedelijke context
De tweede reden die Guinnane, Okun en Trussell hadden opgegeven voor meer
microstudies die werken met nominale data is dat op die manier het vruchtbaarheidsgedrag
van bepaalde groepen in dezelfde geografische context rechtstreeks kan worden
opgespoord:129
“The adaptation view implies the testable hypothesis that couples of different social
and economic circumstances who live in the same geographic area and share the
same values may initiate control at different times.”130
Wanneer we naar enkele projecten van het EFP kijken, dan zien we dat het met
geaggregeerde technieken inderdaad onmogelijk is om het gedrag van bepaalde sociale
groepen op te sporen. Allan Sharlin is er zich van bewust dat “only with detailed local studies
which reconstruct the social environment it is possible to work out the particular mechanisms
affecting fertility.”131 De resultaten van zijn geaggregeerd onderzoek vertellen dat overal in
Europa de vruchtbaarheidstransitie eerst in de stad begon, dat in de pretransitionele periode de
vruchtbaarheid in de stad lager was dan op het platteland en dat de stedelijk-rurale verschillen
tijdens de transitie nog vergrootten.132 De resultaten van Ron Lesthaeghe voor België passen
125
Knodel, John. “Espacement des naissances et planification familial: Une critique de la methode DupâquierLachiver.” Annales Economies Sociétés Civilisations 36, no. 3: 473-488, 493-494 (1981), p. 474, 485-486, 493494.
126
Henry, Louis. Manuel de démographie historique (Genève: Droz, 1970), p. 102-104.
127
Enkele voorbeelden zijn: Knodel, “Starting, Stopping, and Spacing,” p. 148-153 ; Van Bavel, Van Natuurlijke
naar Gecontroleerde Vruchtbaarheid, p. 138-146.
128
Knodel, “Starting, Stopping, and Spacing,” p. 148-149.
129
Guinnane, Okun, en Trussell, “What Do We Know,” p. 17.
130
Guinnane, Okun, en Trussell, “What Do We Know,” p. 17.
131
Sharlin, Allan. “Urban-Rural Differences in Fertility in Europe during the Demographic Transition.” In
Coale, Ansley J., en Susan Cotts Watkins eds. The Decline of Fertility in Europe (Princeton: Princeton
University Press, 1986, 234-260), p. 259.
132
Sharlin, “Urban-Rural Differences in Fertility in Europe during the Demographic Transition,” p. 234-260.
42
in dat kader. De vruchtbaarheidstransitie in België begon eerst in meest geürbaniseerde en
geïndustrialiseerde regio’s. Luik en Henegouwen waren het eerst aan de beurt in 1856. In
Wallonië startte de transitie dus vroeger en tegelijk ook sneller dan in Vlaanderen waar ze
later en trager begon. Binnen Vlaanderen waren Gent en Antwerpen het eerst aan de beurt.
Daar begon de vruchtbaarheid in 1866 te dalen. Op het Vlaamse platteland begon de
vruchtbaarheid traag te dalen vanaf 1880 en pas vanaf 1900 in een versneld tempo.
Lesthaeghe stelde vast dat de verschillen tussen stad en platteland in Vlaanderen veel groter
waren dan in Wallonië. Binnen de Vlaamse steden onderling waren er ook grote verschillen in
timing. Terwijl de vruchtbaarheidsdaling in Antwerpen en Gent gelijktijdig begon, volgden de
kleinere provinciale steden op een zeer heterogene manier.133
Aldus werd er bij onderzoek naar de vruchtbaarheidstransitie in Gent totnogtoe alleen
gebruik gemaakt van geaggregeerde technieken waardoor het gedrag van bepaalde sociale
groepen niet kon worden opgespoord. Deze scriptie wil daar verandering in brengen door de
methode van de gezinsreconstructie toe te passen in Gent op een specifieke bevolkingsgroep.
De gezinsreconstructie werd nog maar weinig toegepast in een stedelijke context en deze
scriptie poogt een aanzet te zijn om deze leemte op te vullen.
In de paar steden waar de gezinsreconstructie werd toegepast, werd er vastgesteld dat
er een specifiek stedelijk systeem van vruchtbaarheidsgedrag bestond. Jean-Pierre Bardet134
en Alfred Perrenoud135 kwamen voor respectievelijk Rouen en Genève tot dezelfde conclusie.
De bourgeoisie in Genève begon haar vruchtbaarheid te controleren vanaf 1650 en bij het
begin van de 18e eeuw was dit gedrag wijdverspreid bij de hele bevolking. Het betrof dus een
innovatie/diffusie proces waarbij de huwelijksleeftijd en het niveau van vruchtbaarheid tijdens
de eerste jaren van het huwelijk de vruchtbaarheid bepaalden. Er was geen sprake van een
gedrag eigen aan een bepaalde sociale groep of een klassenmentaliteit.136
In deze scriptie mogen we de rest van de Gentse bevolking natuurlijk niet uit het oog
verliezen. We moeten er wel bij vermelden dat Lesthaeghe alleen per arrondissement het Ig
heeft berekend. Omdat de vruchtbaarheid in het arrondissement Gent werd onderzocht door
middel van geaggregeerde technieken, kunnen deze resultaten niet vergeleken worden met de
133
Lesthaeghe, The Decline of Belgian Fertility, p. 101-119.
Bardet, Jean-Pierre. Rouen aux XVIIe et XVIIIe siècles. Les mutations d’un espace social (Parijs: CDU &
SEDES, 1983).
135
Perrenoud, Alfred. “Aspects of Fertility Decline in an Urban Setting: Rouen and Geneva.” In van der Woude,
A.D., Akira Hayami, en Jan de Vries eds. Urbanization in History. A Process of Dynamic Interactions (Oxford:
Clarendon Press, 1990, 243-263).
136
Perrenoud, “Aspects of Fertility Decline in an Urban Setting,” p. 262-263.
134
43
eigen gegevens. Wij hebben hier immers gebruik gemaakt van een andere methode, meer
bepaald de gezinsreconstructie. Het is ook niet haalbaar om na te gaan of de
vruchtbaarheidstransitie bij verschillende bevolkingsgroepen in Gent een proces is van
innovatie/diffusie of aanpassing, al kan dit een piste zijn voor verder onderzoek. De Ig begon
in het arrondissement Gent te dalen vanaf 1866. In 1880 bedraagt ze 0,845 en in 1910 al
0,466.137 We kunnen enkel nagaan wanneer de vruchtbaarheid bij de Gentse adel begon te
dalen en of dit vroeger of later begon dan bij de rest van de bevolking in Gent.
De bourgeoisie van Genève is slechts één stedelijke groep die een voortrekkersrol
speelde in de vruchtbaarheidstransitie. Massimo Livi-Bacci kwam tot de conclusie dat de
meeste aristocratische groepen die een voortrekkersrol speelden in de vruchtbaarheidstransitie
in een stad woonden. Hij vergeleek daarvoor de resultaten van eerder demografisch onderzoek
naar aristocratische groepen zoals de bourgeoisie van Genève, de aristocratische groepen van
Firenze, Milaan en Genua, de Vlaamse adel, de Gentse burgerij, de Britse peerage, de Franse
ducs et pairs en de ruling nobility van Centraal-Europa. De Franse ducs et pairs, de
bourgeoisie van Genève en de aristocratische groepen van Milaan en Genua waren de eersten
die hun vruchtbaarheid begonnen te controleren vanaf het einde van de 17e eeuw. De andere
groepen volgden vanaf het begin van de 18e eeuw.138 Livi-Bacci had de data voor de Vlaamse
adel gehaald van het onderzoek van Chris Vandenbroeke. Door het berekenen van de
vruchtbaarheidscoëfficiënten concludeerde Vandenbroeke dat niet alleen de Vlaamse adel
maar ook Gentse burgerlijke industriële families vanaf het begin van de 18e eeuw al aan
geboortebeperking deden en dat dit vrij universeel verspreid is op het einde van de 18e en
begin van de 19e eeuw.139
Zelf wouden we met ons eigen onderzoek in tegenstelling tot Vandenbroeke
geografische representativiteit bekomen door te kiezen voor de Gentse adel. Hierdoor konden
we beter achterhalen met wat voor adelsgroep we te maken hebben. (cfr. Hoofdstuk 2: Gentse
adel) Een belangrijkere reden waarom we kiezen voor een stedelijke adelsgroep is omdat we
willen nagaan of de these van Livi-Bacci wel klopt wanneer hij beweert dat aristocratische
groepen die in een stad woonden vroeger hun vruchtbaarheid begonnen te controleren dan
aristocraten die op het platteland woonden. Daarom zullen we onze eigen gegevens
vergelijken met die van de Vlaamse adel, maar ook met buitenlandse vooraanstaande groepen
137
Lesthaeghe, The Decline of Belgian Fertility, p. 106, 115-116.
Livi-Bacci, “Social-Group Forerunners,” p. 183, 184,199.
139
Vandenbroeke, “Karakteristieken,” p. 109, 110, 128, 133.
138
44
zoals de Britse peerage, de bourgeoisie van Genève, de Franse ducs et pairs, de aristocratie
van Firenze en de Friese adel. Er wordt dus zowel met groepen vergeleken die in een stad
woonden als met groepen die op het platteland woonden
Na de situering van de vraagstelling van dit hoofdstuk in de historiografische context,
volgen nu de eigenlijke onderzoeksvragen. De vragen die in dit hoofdstuk zullen behandeld
worden, luiden: Wanneer begint de vruchtbaarheid te dalen bij de Gentse adel? Zijn er daarbij
sociale verschillen op te merken met de Gentse bevolking? Hoe situeert het
vruchtbaarheidsgedrag van de Gentse adel zich ten opzichte van de andere hogere sociale
groepen in Europa? Bij deze laatste vraag wordt er gekeken of er al dan niet verschillen waren
met hogere sociale groepen in de stad en op het platteland.
3.2 Verloop
3.2.1 Vruchtbaarheidscoëfficiënten
Voor de studie van de huwelijksvruchtbaarheid wordt de methode van Louis Henry
gevolgd. Omdat de huwelijksvruchtbaarheid alleen rekening houdt met wettelijke geboorten
zijn de leeftijd van de vrouw en de duur van het huwelijk factoren van invloed op de
vruchtbaarheid. De huwelijksleeftijd wordt dus gecombineerd met de leeftijd van de vrouw en
met de duur van het huwelijk. Concreet werken we met klassen van vijf jaar. De
vruchtbaarheidscoëfficiënt wordt bekomen door het aantal geboorten per leeftijd of per
huwelijksduur van een bepaalde klasse te delen door het totaal aantal jaren doorgebracht in
deze leeftijdsgroep of gedurende een bepaalde huwelijksduur. De
vruchtbaarheidscoëfficiënten liggen altijd tussen 0 en 1. Een vruchtbaarheidscoëfficiënt van
0,125 betekent bijvoorbeeld dat er 125 kinderen per jaar geboren worden op 1000 gehuwde
vrouwen. Voor deze berekeningen zijn de leeftijd van de vrouw, de geboortedata en de
einddatum van het huwelijk nodig.140
3.2.1.1 Vruchtbaarheidscoëfficiënt per leeftijdsklasse van de vrouw
De leeftijd van de vrouw is van belang omdat vruchtbaarheid normaal gezien sterk
varieert naargelang de leeftijd. Daarom wordt de vruchtbaarheid leeftijdsspecifiek benaderd.
Hier bepalen we de verhouding van het aantal wettige geboorten tot het aantal gehuwde
140
Henry, Manuel de démographie historique, p. 79-90.
45
vrouwen van vruchtbare leeftijd. Onder vruchtbare vrouwen valt de leeftijdsklasse van 15 tot
49 jaar. Per klasse van vijf jaar wordt er nagegaan hoe lang de vrouw gehuwd was en hoeveel
kinderen ze in iedere leeftijdsklasse kreeg. Louis Henry noemt deze vrouwen femmes-années.
De vruchtbaarheidscoëfficiënt wordt bekomen door per klasse het aantal geboorten te delen
door het aantal femmes-années. Louis Henry waarschuwt ervoor dat hoe kleiner de
bevolkingsgroep is, hoe groter het risico bestaat op toevallige fluctuaties waardoor men
onregelmatige patronen bekomt.141 Voor de Gentse adel wordt dus verwacht dat de
vruchtbaarheidscoëfficiënten heel wat onregelmatige afwijkingen zullen vertonen.
Wat verwacht werd, werd bevestigd in tabel 1 (cfr. p. 47) en in figuur 1 (cfr. p. 48)
waar de vruchtbaarheidscoëfficiënten van de Gentse adel worden weergegeven. De cohorten
werden eerder ongelijk verdeeld zodat elke cohorte een min of meer zelfde aantal gezinnen
beslaat. We zien dat de vruchtbaarheidscoëfficiënten heel wat afwijkingen vertonen doordat
we met weinig gegevens werken. Zo ligt de vruchtbaarheid voor de leeftijdsklasse 25-29 jaar
in de periode 1780-1829 hoger dan in de periode 1700-1779. We weten niet of dit een
toevallige fluctuatie is of niet. Toch kunnen we aan de hand van de totaalcijfers zien dat de
vruchtbaarheid continu gedaald is. Gedurende de hele periode is geen enkele vrouw gehuwd
onder de vijftien jaar. Vanaf de leeftijd van 40 jaar neemt de vruchtbaarheid sterk af. We zien
wel dat de vruchtbaarheid voor deze oudste leeftijdsklassen in de 18e eeuw hoger ligt dan in
latere perioden. Ook de leeftijdsklasse 15-19 jaar heeft een lage vruchtbaarheid in de 18e
eeuw. Chris Vandenbroeke stelt dat de vruchtbaarheid van deze leeftijdsklasse van een
speciale orde is. Tot en met het einde van het Ancien Régime ligt de vruchtbaarheid van deze
leeftijdsklasse altijd lager dan het niveau van de 20 tot 24-jarigen. Hij verklaart dit door de
lagere vruchtbaarheid van adolescenten als gevolg van de adolescentiesteriliteit. Vanaf het
begin van de 19e eeuw doet er zich een omgekeerde situatie voor. De 15 tot 19-jarigen zullen
zich voortaan kenmerken door de hoogste vruchtbaarheid.142 Deze verklaring komt toevallig
of niet overeen met de eigen gegevens. In de perioden 1700-1779 en 1780-1829 ligt de
vruchtbaarheid van de leeftijdsklasse 15-19 inderdaad lager dan die van de leeftijdsklasse 2024, terwijl in de periode 1830-1879 juist het omgekeerde het geval is. Vanaf de leeftijd van 25
jaar tot 39 jaar neemt de vruchtbaarheid geleidelijk af. Globaal gezien, m.a.w. wanneer we de
afwijkingen buiten beschouwing laten, neemt gedurende de hele periode de vruchtbaarheid
van de groep van 25 tot 39 jaar geleidelijk af.
141
Devos, en Vandenbroeke, “Historische demografie van de Middeleeuwen en de Nieuwe Tijden,” p. 216 ;
Henry, Manuel, p. 82-87.
142
Vandenbroeke, “Karakteristieken,” p. 121-122.
46
Tabel 1: Vruchtbaarheidscoëfficiënt per leeftijdsklasse van de vrouw
1700-1779
(23
Leeftijdsklassen gezinnen)
<15
0,000
15-19
0,125
20-24
0,500
25-29
0,325
30-34
0,237
35-39
0,277
40-44
0,084
45-49
0,011
Totaal
0,215
1780-1829
(19
gezinnen)
0,000
0,125
0,412
0,373
0,231
0,152
0,080
0,027
0,200
1830-1879
(63
gezinnen)
0,000
0,400
0,372
0,313
0,248
0,108
0,034
0,000
0,180
1880-1939
(84
gezinnen)
0,000
0,000
0,405
0,279
0,194
0,120
0,054
0,003
0,162
1940-2008
(39
gezinnen)
0,000
1,000
0,250
0,260
0,149
0,049
0,023
0,000
0,111
De vruchtbaarheidscoëfficiënten geven slechts een indicatie over het
vruchtbaarheidsgedrag wanneer ze grafisch worden weergegeven. De curven in figuur 1 (cfr.
p. 48) wijzen op vruchtbaarheidsbeperking. Het concave verloop van de curve bewijst dit. Bij
een natuurlijk gedragpatroon zou de curve immers een convex karakter vertonen.143 We zien
dat de vruchtbaarheid eerst zeer snel daalt, maar ze vertraagt naargelang ze de hogere
leeftijdsklassen bereikt. De curve voor de periode 1700-1779 vertoont al een concaaf verloop
wanneer we de uitschieter voor de leeftijdsklasse 35 tot 39 jaar achterwege laten. Hieruit
zouden we kunnen afleiden dat de Gentse adel al een beperkend vruchtbaarheidsgedrag
vertoont in de periode 1700-1779. Deze cijfers gaan echter over 23 gezinnen. Het is aan
verder onderzoek waarbij men over meer gezinnen beschikt om deze stelling te bevestigen of
te ontkrachten.
143
Henry, Manuel, p. 84, 89 ; Vandenbroeke, “Karakteristieken,” p. 121.
47
Figuur 1: Vruchtbaarheidscoëfficiënt per leeftijdsklasse van de vrouw
0,6
0,5
Vruchtbaarheidscoëfficiënt
0,4
1700-1779
(23 gezinnen)
1780-1829
(19 gezinnen)
0,3
1830-1879
(63 gezinnen)
1880-1939
(84 gezinnen)
1940-2008
(39 gezinnen)
0,2
0,1
0
20-24
25-29
30-34
35-39
40-44
45-49
Leeftijdsklassen
Wanneer we de vruchtbaarheidscoëfficiënt van de Gentse adel in figuur 2 (cfr. p. 50)
vergelijken met andere hogere sociale groepen uit binnen –en buitenland dan moeten we
rekening houden met de verschillende cohorten die soms kunnen overlappen.
Wanneer we kijken naar de binnenlandse groepen dan zien we dat de vruchtbaarheid
bij de Gentse adel (1700-1779) een zeer gelijkaardig patroon vertoont met die van de Vlaamse
adel (1750-1830) en de Gentse burgerij (1790-1850). Op basis van dezelfde cijfers bij deze
48
twee laatste groepen heeft Vandenbroeke een vrij verspreid geboortebeperkend gedrag
vastgesteld vanaf eind 18e-begin 19e eeuw.144 De Gentse adel begon dus vanaf min of meer
dezelfde periode beperkend vruchtbaarheidsgedrag te vertonen als de Vlaamse adel (17501830) en iets vroeger dan de Gentse burgerij (1790-1830). Mogelijk begon de
vruchtbaarheidstransitie bij de Gentse adel vroeger dan bij de Vlaamse adel (1750-1830),
maar dat kunnen we niet met zekerheid zeggen omdat beide cohorten gedeeltelijk overlappen.
Daarnaast ligt de vruchtbaarheid bij de Vlaamse adel (1650-1750) over het algemeen iets
hoger dan die van de Gentse adel. De Vlaamse adel vertoont dan nog een natuurlijk
vruchtbaarheidsgedrag, hoewel de eerste tekenen van beperkend gedrag al beginnen op te
duiken sinds het begin van de 18e eeuw.145
De vruchtbaarheid bij de Gentse adel ligt hoger dan die van de bourgeoisie van
Genève en de Franse ducs et pairs. Louis Henry en Claude Lévy hebben voor die groepen
vastgesteld dat geboortebeperkend gedrag al zeer courant was vanaf het begin van de 18e
eeuw. De eerste tekenen zouden al voor de 18e eeuw tevoorschijn zijn gekomen. Henry heeft
dit voor de bourgeoisie van Genève al vastgesteld voor de cohorte van 1650-1699.146 De
curve van de Gentse adel vertoont wel een zeer gelijkaardig concaaf karakter als de curven
van de bourgeoisie van Genève en de Franse ducs et pairs. De groep waarmee de
vruchtbaarheid van de Gentse adel echter het dichtste aanleunt is de aristocratie van Firenze.
Voor deze groep is vastgesteld dat ze vruchtbaarheidsbeperkend gedrag begon te vertonen
vanaf de tweede helft van de 18e eeuw.147
Uit deze laatste vaststelling en wanneer we de uitschieter van de leeftijdsklasse 35-39
buiten beschouwing laten, dan zouden we kunnen concluderen dat ook bij de Gentse adel
geboortebeperkend gedrag ingang vond vanaf de 18e eeuw. De vruchtbaarheidscoëfficiënt per
leeftijdsklasse van de vrouw bewijst niet of dit het gevolg was van spacing of stopping of een
combinatie van beide. We benadrukken nogmaals dat deze stelling gebaseerd is op een kleine
groep. Daarnaast weten we natuurlijk niet wat het vruchtbaarheidsgedrag is van de Gentse
adel vóór de 18e eeuw. Verder onderzoek zou dit kunnen uitspitten.
144
Vandenbroeke, “Karakteristieken,” p. 128.
Vandenbroeke, “Karakteristieken,” p. 133.
146
Henry, Anciennes familles Genevoises, p. 107, 180 ; Lévy, en Henry, “Ducs et pairs,” p. 827.
147
Livi-Bacci, A History of Italian Fertility, p. 45.
145
49
Figuur 2: Vruchtbaarheidscoëfficiënt per leeftijdsklasse van de vrouw bij hogere sociale
groepen
0,6
0,5
Gentse
adel
1700-1779
Vruchtbaarheidscoëfficiënt
0,4
Vlaamse
adel
1650-1750
Vlaamse
adel
1750-1830
0,3
Gentse
burgerij
1790-1850
Bourgeoisie
van Genève
1700-1799
Franse ducs
et pairs
1700-1799
0,2
Aristocratie
van Firenze
1700-1799
0,1
0
20-24
25-29
30-34
35-39
40-44
45-49
Leeftijdsklassen
Bron: Cijfers voor de Aristocratie van Firenze (Livi-Bacci 1977, p. 45), Vlaamse adel en Gentse burgerij
(Vandenbroeke 1976, p. 128), Bourgeoisie van Genève (Henry 1956, p. 76) en Franse ducs et pairs (Lévy en
Henry 1960, p. 817)
50
3.2.1.2 Vruchtbaarheidscoëfficiënt op basis van de huwelijksduur
De andere factor van invloed op de huwelijkvruchtbaarheid is de huwelijksduur.
Hierdoor kunnen we immers achterhalen welke periode van het huwelijk gekenmerkt wordt
door de hoogste vruchtbaarheid. Volgens Louis Henry is er sprake van gecontroleerd
vruchtbaarheidsgedrag of stopping wanneer de kinderen gedurende de eerste jaren van het
huwelijk geboren worden waarna de vruchtbaarheid sterk afneemt van zodra de huwelijksduur
lang genoeg is omdat de meeste koppels dan al hun gewenst kinderaantal hebben bereikt. Dit
is zelfs het geval wanneer de vrouw nog jong is.148
Tabel 2 (cfr. p. 51) en figuur 3 (cfr. p. 52) tonen de vruchtbaarheidscoëfficiënt op basis
van de huwelijksduur bij de Gentse adel. Ook hier tonen de cijfers heel wat afwijkingen door
de weinige gegevens. Er werd gewerkt met dezelfde cohorten als bij de berekening van de
vruchtbaarheidscoëfficiënten per leeftijdsklasse van de vrouw. Opnieuw wordt de cohorte
1700-1779 gekenmerkt door de hoogste vruchtbaarheid en is er vanaf die cohorte een
continue daling van de vruchtbaarheid. Voor alle cohorten geldt dat de eerste vijf jaren van
het huwelijk gekenmerkt worden door de hoogste vruchtbaarheid. Hoe langer het huwelijk
duurt, hoe lager de vruchtbaarheid. Na 25 jaar huwelijk worden er geen kinderen meer
geboren.
Tabel 2: Vruchtbaarheidscoëfficiënt op basis van de huwelijksduur
Huwelijksduur
0-4
5-9
10-14
15-19
20-24
25-29
Totaal
1700-1779
(23
gezinnen)
0,429
0,321
0,133
0,092
0,060
0,000
0,191
1780-1829
(19
gezinnen)
0,421
0,237
0,170
0,120
0,029
0,000
0,182
1830-1879
(63
gezinnen)
0,380
0,237
0,151
0,074
0,005
0,000
0,167
1880-1939
1940-2008
(84 gezinnen) (39 gezinnen)
0,349
0,313
0,219
0,124
0,096
0,035
0,071
0,008
0,007
0,008
0,000
0,000
0,141
0,097
Opnieuw tonen de curven in figuur 3 (cfr. p. 52) een concaaf karakter. De
vruchtbaarheidscoëfficiënten op basis van de huwelijksduur bevestigen wat al eerder is
vastgesteld bij de vruchtbaarheidscoëfficiënten per leeftijdsklasse van de vrouw, namelijk dat
de Gentse adel al tijdens de cohorte 1700-1779 beperkend vruchtbaarheidsgedrag vertoont.
148
Henry, Manuel, p. 89.
51
Deze stelling gaat echter over een kleine bevolkingsgroep. Opnieuw kunnen we uit de
vruchtbaarheidscoëfficiënt op basis van de huwelijksduur niet aflezen of dit beperkend
vruchtbaarheidsgedrag tot stand werd gebracht door spacing of stopping of een combinatie
van de twee.
Figuur 3: Vruchtbaarheidscoëfficiënt op basis van de huwelijksduur
0,45
0,4
0,35
Vruchtbaarheidscoëfficiënt
0,3
1700-1779
(23 gezinnen)
0,25
1780-1829
(19 gezinnen)
1830-1879
(63 gezinnen)
0,2
1880-1939
(84 gezinnen)
1940-2008
(39 gezinnen)
0,15
0,1
0,05
0
0-4
5-9
10-14
15-19
20-24
25-29
Huwelijksduur
52
3.2.2 Nakomelingenschap
Het nakomelingenschap of de complete afstamming is het gemiddeld aantal kinderen
die binnen een huwelijk geboren zouden worden wanneer het huwelijk niet wordt verbroken
door sterfte van één der huwelijkspartners. De vruchtbare periode van de vrouw wordt in zo’n
situatie dus maximaal benut. De complete afstamming wordt berekend door de
vruchtbaarheidscoëfficiënten op basis van de huwelijksduur te vermenigvuldigen met vijf
omdat er gewerkt wordt met klassen van vijf jaar.149
Tabellen 3 tot en met 7 (cfr. p. 53-54) tonen het nakomelingenschap bij de Gentse
adel. In alle cohorten geldt dat het nakomelingenschap afneemt naarmate de duur van het
huwelijk. Zoals bij de vruchtbaarheidscoëfficiënten op basis van de huwelijksduur, stellen we
vast dat hoe langer de duur van het huwelijk, hoe lager de vruchtbaarheid is. Ook hier worden
na 25 jaar huwelijk geen kinderen meer geboren.
Tabel 3: Nakomelingenschap 1700-1779 (23 gezinnen)
Huwelijksduur
Vruchtbaarheidscoëfficiënt
0-4
5-9
10-14
15-19
20-24
25-29
0,429
0,321
0,133
0,092
0,060
0,000
Nakomelingenschap
Kinderen
Cumul
2,14
2,14
1,60
3,75
0,67
4,42
0,46
4,87
0,30
5,17
0,00
5,17
Tabel 4: Nakomelingenschap 1780-1829 (19 gezinnen)
Huwelijksduur
Vruchtbaarheidscoëfficiënt
0-4
5-9
10-14
15-19
20-24
25-29
0,421
0,237
0,170
0,120
0,029
0,000
149
Nakomelingenschap
Kinderen
Cumul
2,10
2,10
1,18
3,29
0,85
4,14
0,60
4,74
0,14
4,88
0,00
4,88
Henry, Manuel, p. 90.
53
Tabel 5: Nakomelingenschap 1830-1879 (63 gezinnen)
Huwelijksduur
Vruchtbaarheidscoëfficiënt
0-4
5-9
10-14
15-19
20-24
25-29
0,380
0,237
0,151
0,074
0,005
0,000
Nakomelingenschap
Kinderen
Cumul
1,90
1,90
1,18
3,08
0,75
3,84
0,37
4,21
0,03
4,23
0,00
4,23
Tabel 6: Nakomelingenschap 1880-1939 (84 gezinnen)
Huwelijksduur
Vruchtbaarheidscoëfficiënt
0-4
5-9
10-14
15-19
20-24
25-29
0,349
0,219
0,096
0,071
0,007
0,000
Nakomelingenschap
Kinderen
Cumul
1,75
1,75
1,09
2,84
0,48
3,32
0,36
3,68
0,04
3,72
0,00
3,72
Tabel 7: Nakomelingenschap 1940-2008 (39 gezinnen)
Huwelijksduur
Vruchtbaarheidscoëfficiënt
0-4
5-9
10-14
15-19
20-24
25-29
0,313
0,124
0,035
0,008
0,008
0,000
Nakomelingenschap
Kinderen
Cumul
1,56
1,56
0,62
2,18
0,17
2,36
0,04
2,40
0,04
2,44
0,00
2,44
De totaalcijfers uit de tabellen worden nog eens weergegeven in figuur 4 (cfr. p. 55)
waarin we heel duidelijk zien dat het nakomelingenschap afneemt naarmate de tijd verstrijkt.
Terwijl het nakomelingenschap in de cohorte 1700-1779 nog 5,17 is, is dit nog slechts 2,44 in
de cohorte 1940-2008. De waarde van 5,17 wijst geenszins op natuurlijke vruchtbaarheid. Bij
een natuurlijke vruchtbaarheid zouden er per huwelijk 7,70 kinderen geboren moeten worden.
54
Toch moeten we niet veel belang hechten aan het theoretische cijfer van het
nakomelingenschap.
Figuur 4: Nakomelingenschap
6
5,17
4,88
5
4,23
4
3,72
3
2,44
2
1
0
1700-1779
(23 gezinnen)
1780-1829
(19 gezinnen)
1830-1879
(63 gezinnen)
1880-1939
(84 gezinnen)
1940-2008
(39 gezinnen)
3.2.3 Kinderaantal
Het nakomelingenschap is slechts een benaderend theoretisch cijfer en is niet gelijk
aan het effectieve gemiddelde kinderaantal dat veel meer overeenstemt met de werkelijkheid.
Wanneer we het gemiddelde kinderaantal berekenen, moeten we een onderscheid maken
tussen volledige en voltooide gezinnen. Alleen op die manier komen we tot meer betrouwbare
gegevens omdat we gaan kijken naar de leeftijd van de vrouw bij aanvang van het huwelijk.
De huwelijksleeftijd van de vrouw heeft immers een invloed op de huwelijksvruchtbaarheid.
Bij een natuurlijke vruchtbaarheid geldt dat hoe lager of hoe hoger de huwelijksleeftijd, hoe
meer of hoe minder kinderen er geboren worden. Bij beperkende vruchtbaarheid bestaat er
55
niet zo’n relatie tussen huwelijksleeftijd en kinderaantal.150 Hieronder gaan we bestuderen of
dit bij de Gentse adel al dan niet het geval is.
3.2.3.1 Kinderaantal bij volledige gezinnen
Volledige gezinnen zijn die gezinnen die niet vroegtijdig eindigen door het overlijden
van één der huwelijkspartners of echtscheiding voordat de vrouw buiten haar vruchtbare
periode was. Dit wil zeggen dat het huwelijk nog bestaat wanneer de vrouw minimum 45 jaar
oud is. Louis Henry stelt dat het gemiddelde kinderaantal bij volledige gezinnen ongeveer
gelijk moet zijn aan het nakomelingenschap.151 Daarvoor zouden we dezelfde cohorten
moeten nemen die we genomen hebben bij de berekening van het nakomelingenschap. We
werken in tabellen 8 tot en met 10 (cfr. p. 56-57) met andere cohorten omdat we anders over
te weinig gegevens zouden beschikken. Het gevolg is dat we niet kunnen nagaan of het
nakomelingenschap ongeveer gelijk is aan het gemiddelde kinderaantal bij volledige
gezinnen. Over het algemeen kunnen we echter stellen dat dit grotendeels overeenkomt
wanneer we het gemiddelde kinderaantal uit tabellen 8 tot en met 10 (cfr. p. 56-57)
vergelijken met het nakomelingenschap op figuur 4 (cfr. p. 55).
Wanneer we tabel 8, 9 en 10 (cfr. p. 56-57) naast elkaar leggen dan zien we dat het
kinderaantal bij de Gentse adel gedaald is terwijl de huwelijksleeftijd ook gedaald is. Bij een
lagere huwelijksleeftijd worden er dus niet méér kinderen geboren. Er is dus geen relatie te
zien tussen huwelijkstiming en kinderaantal. Dit wijst op beperkende vruchtbaarheid binnen
het huwelijk die niet teweeggebracht is door starting. In volledige gezinnen kan de
vruchtbaarheid van de vrouw immers maximaal benut worden en dit is hier niet het geval. Dit
kan het gevolg zijn van stopping en/of spacing. Deze cijfers gaan echter over een kleine
adelsgroep.
Tabel 8: Kinderaantal bij volledige gezinnen 1700-1799 (24 gezinnen)
Aantal
vrouwen
24
150
151
Aantal kinderen
123
Gemiddelde
huwelijksleeftijd
24,54
Gemiddeld
kinderaantal
5,13
De Coninck, Kanegem.
Henry, Manuel, p. 92-93.
56
Tabel 9: Kinderaantal bij volledige gezinnen 1800-1899 (65 gezinnen)
Aantal
vrouwen
65
Aantal kinderen
281
Gemiddelde
huwelijksleeftijd
23,78
Gemiddeld
kinderaantal
4,32
Tabel 10: Kinderaantal bij volledige gezinnen 1900-2008 (75 gezinnen)
Aantal
vrouwen
75
Aantal kinderen
219
Gemiddelde
huwelijksleeftijd
27,76
Gemiddeld
kinderaantal
2,92
Om een vergelijking mogelijk te maken met andere hogere sociale groepen moet er
een onderscheid gemaakt worden naar de huwelijksleeftijd van de vrouw. Tabel 11 (cfr. p. 58)
toont deze vergelijking. De burgerij van Genève heeft het laagste kinderaantal gevolgd door
de Gentse adel, de adel in Friesland en de Britse peerage. Stedelijke hogere sociale groepen
hebben dus een lager kinderaantal dan adellijke groepen op het platteland. Uit de eigen
gegevens kunnen we niet weten wat de evolutie is van het kinderaantal bij de Gentse adel
gedurende de 18e eeuw. Daarvoor beschikken we over te weinig gegevens. Uit zijn
vergelijking tussen het kinderaantal bij de Britse adel en de bourgeoisie van Genève, heeft
Louis Henry opgemaakt dat deze evolutie niet gelijk liep bij de twee groepen. Vanaf het begin
van de 17e eeuw stijgt het kinderaantal bij de burgerij terwijl ze licht afneemt bij de Britse
adel. Op het einde van de 17e eeuw daalt het kinderaantal in Genève sterk en deze beweging
zet zich voort bij de generaties van het begin van de 18e eeuw. Bij de Britse adel doet zich
dezelfde sterke daling voor met het verschil dat deze evolutie pas meer dan een eeuw later
aanvangt dan bij de burgerij in Genève. Een verklaring voor deze verschillende evoluties
heeft Louis Henry niet gevonden.152 Yme Kuiper heeft dan weer gelijkenissen vastgesteld
tussen zijn eigen Friese adelsgroep en de Britse peerage. Net zoals bij de Britse peerage daalt
het kinderaantal bij de adel in Friesland opmerkelijk vanaf het begin van de 19e eeuw.153
152
Henry, Louis. “Démographie de la noblesse britannique.” Population (French Edition) 20, no. 4: 692-704
(1965), p. 698-699.
153
Kuiper, Adel in Friesland, p. 127.
57
Tabel 11: Gemiddeld kinderaantal per volledig gezin waar de vrouw gehuwd is voor
haar 25ste jaar bij hogere sociale groepen
Cohorte
1700-1799
Gentse adel
(18 gezinnen)
5,40
Adel in
Friesland154
(51 gezinnen)
5,69
Bourgeoisie van
Genève155
3,69
Britse
peerage156
5,88
3.2.3.2 Kinderaantal bij voltooide gezinnen
Onder voltooide gezinnen vallen die gezinnen waarbij het huwelijk al afgelopen was
door overlijden of echtscheiding voordat de vrouw de leeftijd van 45 jaar had bereikt.
Voltooide gezinnen zijn dus de minst vruchtbare gezinnen omdat de vruchtbare periode niet
maximaal kon benut worden. We houden daarbij enkel rekening met de huwelijken waarbij de
huwelijksleeftijd van de vrouw onder de 35 jaar valt. Dit is nodig omdat de observatieperiode
lang genoeg moet zijn om tot betrouwbare gegevens te komen.157 Er worden nu slechts twee
cohorten genomen om tot voldoende gegevens te komen, hoewel het aantal gegevens nog
steeds beperkt is. Wel gaat het telkens om een even groot aantal gezinnen waardoor een
vergelijking wel mogelijk is.
Tabellen 12 en 13 (cfr. p. 58-59) tonen het kinderaantal bij voltooide gezinnen bij de
Gentse adel. We zien dat het kinderaantal bij de huwelijksleeftijdsgroep 20 tot 24 jaar hoger
ligt dan bij alle andere huwelijksleeftijdsgroepen. Wanneer we de twee cohorten met elkaar
vergelijken dan zien we dat het kinderaantal gedaald is ondanks het feit dat de
huwelijksleeftijd grotendeels op hetzelfde niveau gebleven is. Ook hier is er geen starting en
is er dus sprake van beperkende vruchtbaarheid binnen het huwelijk door stopping en/of
spacing.
Tabel 12: Kinderaantal bij voltooide gezinnen 1700-1879 (30 gezinnen)
Huwelijksleeftijd
15-19
20-24
25-29
30-34
Aantal
vrouwen
8
15
7
0
Aantal
kinderen
27
53
16
0
Gemiddeld
kinderaantal
3,38
3,53
2,29
0
Gemiddelde
huwelijksleeftijd
18,13
22,13
26,14
0
154
Kuiper, Adel in Friesland, p. 128.
Henry, “Démographie de la noblesse britannique,” p. 698.
156
Henry, “Démographie de la noblesse britannique,” p. 698.
157
Henry, Manuel, p. 93.
155
58
Tabel 13: Kinderaantal bij voltooide gezinnen 1880-2008 (34 gezinnen)
Huwelijksleeftijd
15-19
20-24
25-29
30-34
Aantal
vrouwen
6
19
4
3
Aantal
kinderen
6
61
10
2
Gemiddeld
kinderaantal
1,00
3,21
2,50
0,67
Gemiddelde
huwelijksleeftijd
18,67
21,79
26,75
31,00
3.2.4 Leeftijd van de vrouw bij de laatste bevalling
De gemiddelde leeftijd van de vrouw bij de laatste bevalling kan een indicatie geven
van het al dan niet voorkomen van beperkend vruchtbaarheidsgedrag. Bij een natuurlijke
vruchtbaarheid ligt de leeftijd immers op ca. 40 tot 42 jaar.158 Alleen de volledige gezinnen
komen hiervoor in aanmerking en een bijkomende restrictie is dat de vrouw gehuwd moet zijn
voor haar 30ste verjaardag.159
Tabel 14 (cfr. p. 59) geeft de leeftijd van de vrouw bij de laatste bevalling bij de
Gentse adel weer. We beschikken over weinig gegevens, maar over het algemeen zien we dat
de leeftijd van de vrouw gedurende de drie eeuwen op ongeveer hetzelfde niveau lag, hoewel
ze in de 19e eeuw iets lager ligt. In de 18e eeuw lag de leeftijd al onder de 40 jaar wat wijst op
gecontroleerde vruchtbaarheid of stopping volgens Henry. We hebben echter in de inleiding
van dit hoofdstuk gezien (cfr. p. 41) dat dit ook het gevolg kan zijn van spacing. Voor alle
cohorten zien we geen continue toename van de leeftijd bij de laatste bevalling naarmate de
hogere huwelijksleeftijd. We weten niet of dit komt door de weinige gegevens. We kunnen
dus niet met zekerheid zeggen of starting hier een rol heeft gespeeld.
Tabel 14: Gemiddelde leeftijd van de vrouw bij de laatste bevalling
Huwelijksleeftijd
15-19
20-24
25-29
1700-1799
(18 gezinnen)
34,17
34,57
37,50
1800-1899
(55 gezinnen)
32,20
34,71
34,11
1900-2008
(58 gezinnen)
33,00
31,13
36,33
Chris Vandenbroeke heeft voor de Vlaamse adel en de Gentse burgerij ook de
gemiddelde leeftijd van de vrouw bij de laatste bevalling berekend. Voor deze beide groepen
158
159
Vandenbroeke, “Karakteristieken,” p. 131.
Henry, Manuel, p. 95, 96.
59
heeft hij sinds het einde van de 18e eeuw een radicale daling van de leeftijd bij de laatste
bevalling waargenomen.160 Hij heeft echter geen onderscheid gemaakt naar huwelijksleeftijd
en hij heeft er ook niet bij vermeld of hij alleen de volledige gezinnen in aanmerking heeft
genomen. Hierdoor kunnen we geen optimale vergelijking maken. Over het algemeen zien we
echter in tabel 15 (cfr. p. 60) dat de leeftijd bij de laatste bevalling bij de Gentse adel op
ongeveer hetzelfde niveau ligt als bij de Gentse burgerij en de Vlaamse adel.
Tabel 15: Gemiddelde leeftijd van de vrouw bij de laatste bevalling bij Belgische hogere
sociale groepen161
Gentse burgerij 17901850
33,70
voor 1750
38,60
Vlaamse adel
1750-1800
36,80
1800-1820
35,80
In buitenlands onderzoek werd er wel onderscheid gemaakt naar de huwelijksleeftijd
van de vrouw en werd er telkens bij vermeld dat enkel de volledige gezinnen in de berekening
werden opgenomen. De vergelijkingen worden weergegeven in tabel 16 (cfr. p. 61) voor de
18e eeuw en in tabel 17 (cfr. p. 61) voor de 19e eeuw. De leeftijd bij de Franse ducs et pairs
ligt het laagst van alle groepen. Terwijl ze in die groep tijdens de tweede helft van de 17e
eeuw nog op 31,50 jaar ligt, bedraagt ze slechts 26,80 jaar in de 18e eeuw.162 In de 18e eeuw
ligt de leeftijd bij de Friese adel hoger dan bij de Gentse adel, terwijl in de 19e eeuw het
omgekeerde het geval is. Yme Kuiper heeft voor de 18e eeuw opgemerkt dat de leeftijd bij
zijn Friese adelsgroep steeg van 35 jaar in de eerste helft naar bijna 37 jaar in de tweede helft.
De grote daling van de leeftijd bij de laatste bevalling vond plaats vanaf de eerste helft van de
19e eeuw.163 Louis Henry biedt met zijn burgerfamilies van Genève het meeste
vergelijkingsmateriaal. In zowel de 18e als de 19e eeuw ligt de leeftijd bij de bourgeoisie lager
dan bij de Gentse adel, behalve voor de huwelijksleeftijdsgroep van 25 tot 29 jaar in de 19e
eeuw. Een verklaring kan te wijten zijn aan een statistische fout die is opgetreden vanwege de
weinige gegevens voor de Gentse adel. Louis Henry heeft bij zijn burgerlijke families
vastgesteld dat er in de tweede helft van de 17e eeuw een radicale daling heeft plaatsgevonden
160
Vandenbroeke, “Karakteristieken,” p. 132.
Vandenbroeke, “Karakteristieken,” p. 132.
162
Lévy, en Henry, “Ducs et pairs,” p. 821.
163
Kuiper, Adel in Friesland, p. 129-130.
161
60
naar een gemiddelde leeftijd van 34,30 jaar.164 Dat ligt nog altijd lager dan de waarden bij de
Gentse adel in de 18e eeuw.
Tabel 16: Gemiddelde leeftijd van de vrouw bij de laatste bevalling bij hogere sociale
groepen 1700-1799
Huwelijksleeftijd
15-19
20-24
25-29
Gentse adel
(18 gezinnen)
34,17
34,57
37,50
Bourgeoisie
van Genève165
28,70
31,90
36,20
Franse ducs et
pairs (24
gezinnen)166
26,80
/
/
Adel in
Friesland (42
gezinnen)167
/
36,00
/
Tabel 17: Gemiddelde leeftijd van de vrouw bij de laatste bevalling bij hogere sociale
groepen in de 19e eeuw
Huwelijksleeftijd
15-19
20-24
25-29
Gentse adel 18001899 (55 gezinnen)
32,20
34,71
34,11
Bourgeoisie van
Genève 1800-1899168
31,10
31,70
35,10
Adel in Friesland
1800-1849 (30
gezinnen)169
/
32,50
/
De grote daling van de leeftijd bij de laatste bevalling lijkt bij de Gentse adel op het
eerste zicht in de 18e eeuw te hebben plaatsgevonden. Dat is een halve eeuw later dan de
bourgeoisie van Genève, een halve eeuw vroeger dan de Friese adel en ongeveer gelijktijdig
met de Gentse burgerij en de Vlaamse adel. Met veel zekerheid kunnen we dit echter niet
stellen omdat we geen vergelijkbare gegevens hebben voor de periode voorafgaand aan de 18e
eeuw. Wat we wel kunnen vaststellen is dat de leeftijd bij de laatste bevalling al in de 18e
eeuw laag lag. Zoals al besproken in de inleiding van dit hoofdstuk (cfr. p. 41) is dit te wijten
aan spacing en stopping.
3.2.5 Interval tussen geboorten
In dit paragraaf wordt eerst het interval tussen het huwelijk en de eerste geboorte
bestudeerd en vervolgens het interval tussen opeenvolgende geboorten.
164
Henry, Anciennes familles Genevoises, p. 88.
Henry, Anciennes familles Genevoises, p. 88.
166
Lévy, en Henry, “Ducs et pairs,” p. 821.
167
Kuiper, Adel in Friesland, p. 130.
168
Henry, Anciennes familles Genevoises, p. 88.
169
Kuiper, Adel in Friesland, p. 130.
165
61
3.2.5.1 Interval tussen het huwelijk en de eerste geboorte
Het interval tussen het huwelijk en de eerste geboorte is de meest gangbare maatstaf
om de wachttijd tot conceptie te meten. De wachttijd tot conceptie wordt gedetermineerd door
de fecondabiliteit.170 Fecondabiliteit is omgekeerd evenredig met de wachttijd tot conceptie:
hoe hoger de fecondabiliteit, hoe korter de wachttijd tot conceptie en omgekeerd.171
3.2.5.1.1 Prenuptialen
Prenuptialen zijn concepties die plaatsvonden vóór het huwelijk. Alle onwettige
geboorten vallen hier onder, maar ze zullen niet bestudeerd worden omdat de genealogieën ze
nergens hebben vermeld (cfr. 1.2.2 Dynamische bronnen: Genealogieën), al zullen ze wel
zeker bestaan hebben. Daarnaast vallen onder prenuptialen ook de concepties die
plaatsvonden voor het huwelijk, maar waarvan de geboorte binnen het huwelijk lag. Het is
deze laatste categorie die hier zal bestudeerd worden. Louis Henry beschouwt prenuptialen als
alle geboorten die binnen acht maanden na het huwelijk plaatsvonden.172 Dit is het meest
gangbare standpunt. Naast dit minimale standpunt is er ook nog een maximaal standpunt dat
stelt dat we onder prenuptialen alle geboorten moeten verstaan die tot en met de achtste
maand het gevolg zijn van prenuptiale seksuele betrekkingen. Het gevaar bij deze laatste
benadering is dat de prenuptialiteit kan overschat worden. Geboorten die plaatsvonden in de
achtste maand na het huwelijk kunnen ook een prematuur zijn waarbij het kind te vroeg
geboren werd.173 We zullen hier beide benaderingen behandelen waarbij het ook het
gemiddelde van de twee benaderingen zullen berekenen om zo de werkelijkheid het meest te
benaderen. De prenuptialiteitsgraad wordt bekomen door het procentueel aandeel van het
aantal prenuptiale geboorten te berekenen ten opzichte van het totaal aantal eerste geboorten.
Voor de 18e en de 19e eeuw hebben we geen enkele prenuptiaal tegenkomen in de
genealogieën. Voor de 20e en 21e eeuw daarentegen, telt onze databank acht geboorten die het
gevolg zijn van een prenuptiale conceptie. Het zijn alleen deze waarden die worden
weergegeven in tabel 18 (cfr. p. 63). We zien dat de prenuptialiteitsgraad 6,40% bedraagt. Het
gaat allemaal om erkende kinderen omdat ze immers vermeld staan in de EPN. Gemiddeld
170
Fecondabiliteit is de maandelijkse kans op conceptie bij vruchtbare vrouwen.
Bongaarts, John, en Robert G. Potter. Fertility, Biology, and Behavior. An analysis of the proximate
determinants (New York: Academic Press, 1983), p. 28-30.
172
Henry, Manuel, p. 99.
173
De Coninck, Kanegem.
171
62
werd een kind drie maanden na het huwelijk geboren, het maximum bedraagt 7 maanden na
het huwelijk en het minimum 26 maanden voor het huwelijk.
Tabel 18: Frequentie van de prenuptialen 1900-2008
0-7 maanden
0-8 maanden
Gemiddelde
Aantal geboorten
8
8
8
%
6,40
6,40
6,40
In tegenstelling tot de 0% bij de Gentse adel voor de 18e en 19e eeuw bedroegen de
prenuptiale concepties bij de Vlaamse adel (vóór 1780 en 1780-1830) en de Gentse burgerij
(1790-1850) respectievelijk 1 à 2% en ca. 8%. Vandenbroeke ondervond dat deze waarden
veel lager liggen dan de gemiddelden voor Vlaanderen en Brabant.174 De prenuptialiteitsgraad
zou bij de Gentse adel dus nog lager liggen dan bij de Vlaamse adel en de Gentse burgerij.
Vandenbroeke verklaart dit door de zeer lage huwelijksleeftijd van adellijke vrouwen en door
het uit de weg gaan van risico’s. Onmiddellijk na de kostschool stapten edellieden in het
huwelijksbootje en op feesten was het de gewoonte om meisjes te laten vergezellen van een
“chaperonne”.175
Niettemin moeten we ervoor opletten dat we de prenuptialiteitsgraad gemakkelijk
kunnen onderschatten. Karen Vander Plaetse en Greta Verbeurgt hebben erop gewezen dat er
een grote kloof schuilt tussen de frequentie van voorhuwelijkse seksuele betrekkingen en de
registratie van een prenuptiale geboorte. Het hebben van geslachtsgemeenschap wordt niet
altijd gevolgd door een geboorte. Zo kunnen bijvoorbeeld zowel spontane abortus176 als
bewuste abortus een rol spelen.177 Het is dus goed mogelijk dat prenuptialen gewoon niet
geregistreerd werden in de genealogieën. Dit zou opgaan voor de 18e eeuw want voor de 19e
eeuw werd er beroep gedaan op de EPN. Terwijl daar voor de 19e eeuw geen enkele
prenuptiaal werd gevonden, geldt dit niet voor de 20e en 21e eeuw. Bovendien kan de waarde
van 0% ook te wijten zijn aan de kleine bevolkingsgroep. Dit geldt vooral voor de 18e eeuw
174
Vandenbroeke, “Karakteristieken,” p. 131, 139.
Vandenbroeke, Chris. “Het seksueel gedrag der jongeren sinds de late 16 e eeuw.” Bijdragen tot de
Geschiedenis 62, no. 3-4: 193-230 (1979), p. 220.
176
Bij spontane abortus is er vruchtafdrijving zonder enig ingrijpen binnen de eerste zeven maanden van de
zwangerschap en sterft de foetus.
177
Vander Plaetse, Karen, en Greta Verbeurgt. “Voorhuwelijks seksueel gedrag te Gent, 1700-1850.”
Gemeentekrediet: Driemaandelijks Tijdschrift 44, no. 172: 111-118 (1990-1992), p. 113-114.
175
63
waar het om 29 gezinnen gaat. Wanneer we hier rekening mee houden kunnen we algemeen
genomen aannemen dat de prenuptialiteitsgraad laag moet gelegen hebben.
In vergelijking met Gent moet het aantal prenuptialen bij de Gentse adel veel lager
gelegen hebben. Voor de periode 1700 tot 1850 werd de prenuptialiteitsgraad in Gent
onderzocht door Vander Plaetse en Verbeurgt op basis van parochieregisters en de registers
van de Burgerlijke Stand. In alle zeven parochies van Gent werd er een steekproef genomen
op basis van de beginletter van de familienaam van de bruidegom. Ze kozen voor de letter V
omdat die 20% uitmaakt van het totaal. Ze onderkenden dat de prenuptialiteitsgraad een vrij
schommelend verloop kende, maar globaal was er een toename van 4% naar 42% tussen 1700
en 1850. Deze evolutie werd tijdelijk onderbroken in 1740 en tijdens de jaren 1760-1770.
Vanaf 1780 komt er een sterke stijging op gang met grote fluctuaties in 1800 en 1850. Ze
hebben ook de onwettigheidsgraad onderzocht voor diezelfde periode en vastgesteld dat die
een zelfde verloop heeft gekend. Wel lag de prenuptialiteitsgraad steeds hoger dan de
onwettigheidsgraad met uitzondering van het jaar 1740.178
3.2.5.1.2 Interval tussen het huwelijk en de eerste geboorte waarvan de conceptie binnen het
huwelijk plaatsvond
Bij het interval tussen het huwelijk en de eerste geboorte worden alleen de concepties
in rekening genomen die binnen het huwelijk plaatsvonden. Starting kan hier een rol in
spelen. De wachttijd tot conceptie zal immers toenemen wanneer vrouwen ouder worden. We
hebben echter te weinig gegevens om dit na te gaan. Hieruit volgt dat we alleen de vrouwen
die gehuwd zijn tussen 20 en 29 jaar en die hun eerste kind ten minste acht maanden na hun
huwelijk hebben gekregen in beschouwing nemen. Daarnaast gaat het hier enkel om de
volledige gezinnen.179
Tabel 19 (cfr. p. 65) toont de resultaten voor de Gentse adel. Er is een evolutie
merkbaar waarbij per eeuw het interval telkens verlengt wordt terwijl de
huwelijksleeftijdsgroep dezelfde blijft. Starting is hier niet aan de orde want het gaat hier om
dezelfde huwelijksleeftijdsgroep. Dit zou erop wijzen dat de vruchtbaarheidsbeperking zich
binnen het huwelijk voordoet door spacing en/of stopping.
178
179
Vander Plaetse, en Verbeurgt, “Voorhuwelijks seksueel gedrag te Gent,” p. 113, 115.
Henry, Anciennes familles Genevoises, p. 93.
64
Tabel 19: Gemiddeld interval in maanden tussen het huwelijk en de eerste geboorte
waarbij de huwelijksleeftijd van de vrouw 20 tot 29 jaar bedroeg
1700-1799 (11 gezinnen)
15,64
1800-1899 (47 gezinnen)
18,64
1900-2008 (47 gezinnen)
19,85
Louis Henry heeft voor de bourgeoisie van Genève geen evolutie opgemerkt voor dit
interval. Hij heeft voor deze berekening ook de huwelijksleeftijdsgroep van 20 tot 29 jaar
genomen. In de loop van de 17e eeuw stijgt het interval waarna het weer daalt in de 18e eeuw
en terug stijgt in de 19e eeuw. Voor de 18e eeuw lag het gemiddelde op 15,40 maanden en
voor de 19e eeuw bedroeg het gemiddelde 18,10 maanden.180 Deze waarden voor de
bourgeoisie van Genève liggen heel dicht bij die van de Gentse adel voor de 18e en 19e eeuw.
Alle prenuptialen worden hier dus buiten beschouwing gelaten. Niettemin zou het
interessant zijn om het interval te vergelijken tussen huwelijken met prenuptialen en
huwelijken zonder prenuptialen. Prenuptiale concepties hebben immers het effect om dit
interval te verkorten, terwijl het toepassen van anticonceptie voor en vanaf het begin van het
huwelijk het interval verlengt.181 We kunnen deze vergelijking enkel opstellen voor de
periode 1900-2008 omdat we alleen voor die periode prenuptialen hebben gevonden in de
genealogieën. We hebben slechts 8 prenuptialen gevonden en daarom verwachten we dat het
effect minimaal moet zijn. In tabel 19 (cfr. p. 65) hebben we gezien dat het interval zonder de
prenuptialen 19,85 maanden bedroeg. Met de prenuptiale concepties meegerekend bedraagt
dit interval 19,22 maanden. Prenuptiale concepties doen de vruchtbaarheid in het begin van
het huwelijk dus toenemen, al gaat het om een klein verschil.
In tabellen 20 en 21 (cfr. p. 66) kunnen we zien hoe lang het duurde vooraleer een
Gents adellijk koppel zijn eerste kindje kreeg. De huwelijkscohorte 1700-2008 werd in twee
cohorten onderverdeeld om genoeg gegevens te verkrijgen. In de cohorte 1700-1879 kreeg
48,91% zijn eerste baby binnen het jaar, 33,70% kreeg zijn eerste kind in het tweede jaar van
het huwelijk en bij 17,39% van de koppels duurde het langer dan twee jaar. In vergelijking
met de cohorte 1880-2008 is het aantal koppels dat zijn eerste baby binnen het jaar kreeg
gedaald naar 43,57%. Het aantal koppels dat zijn kind in het tweede jaar kreeg ligt op
ongeveer hetzelfde niveau terwijl de koppels waarbij het langer dan twee jaar duurde
180
181
Henry, Anciennes familles Genevoises, p. 93.
Henry, Manuel, p. 99.
65
vooraleer er een kind kwam gestegen is naar 22,86%. In de periode 1880-2008 duurde het dus
langer vooraleer de eerste baby kwam in vergelijking met de periode 1700-1879.
Tabel 20: Interval tussen het huwelijk en de eerste geboorte 1700-1879
Interval in maanden
9
10
11
12
13-24
>24
Aantal geboortes
5
16
15
9
31
16
%
5,43
17,40
16,30
9,78
33,70
17,39
Cumul %
5,43
22,83
39,13
48,91
82,61
100
Tabel 21: Interval tussen het huwelijk en de eerste geboorte 1880-2008
Interval in maanden
9
10
11
12
13-24
>24
Aantal geboortes
15
24
13
9
47
32
%
10,71
17,14
9,29
6,43
33,57
22,86
Cumul %
10,71
27,85
37,14
43,57
77,14
100
3.2.5.2 Interval tussen opeenvolgende geboorten
In deze paragraaf worden alleen de intervallen tussen de overige geboorten bestudeerd
en wordt het interval tussen het huwelijk en de eerste geboorte achterwege gelaten.
3.2.5.2.1 Geboorte-interval naar pariteit
In de analyse van geboorte-interval naar pariteit wordt er gekeken naar de lengte van
de gemiddelde geboorte-intervallen bij gezinnen die uiteindelijk eenzelfde aantal kinderen
krijgen, d.i. voor elke finale pariteit. Enkel de volledige gezinnen komen hiervoor in
aanmerking. John Knodel heeft een specifiek patroon onderkend waarin de mogelijkheid
bestaat dat spacing er een rol in speelde, maar dat dit niet noodzakelijk als een indicatie mag
gezien worden van spacing. Ten eerste hangt de lengte van de geboorte-intervallen negatief
samen met de finale pariteit. Dit wil zeggen dat als de geboorte-intervallen lang zijn er
uiteindelijk minder kinderen geboren worden. Ten tweede geldt dat binnen elke groep
gezinnen van gelijke finale pariteit de geboorte-intervallen langer worden bij stijgende
66
pariteit. Tussen de tweede en derde geboorte zit er dus minder tijd dan tussen de derde en
vierde geboorte, … enz. Het derde punt is dat de stijging tussen het voorlaatste en laatste
interval veel groter is dan de stijging tussen intervallen op lagere niveaus. Dit laatste punt gaat
niet op voor gezinnen met finale pariteiten twee en drie. Knodel verklaart dit laatste punt door
de daling van de vruchtbaarheid vlak voordat de steriliteit optreedt en door de dalende coïtale
frequentie.182
Figuren 5 en 6 (cfr. p. 69-70) geven het gemiddelde geboorte-interval naar finale
pariteit weer bij de Gentse adel. Er werd met de cohorten 1700-1879 en 1880-2008 gewerkt
omdat ze beiden over eenzelfde aantal gezinnen gaan183 en omwille van de weinige gegevens
zodat het risico op afwijkingen verkleind wordt. Op elke figuur herkennen we de kenmerken
die ook Knodel onderscheiden heeft bij zijn model. Het eerste kenmerk is duidelijk aanwezig
in beide cohorten, maar het tweede kenmerk is alleen zichtbaar bij pariteit drie en vier voor de
cohorte 1700-1879. Het derde kenmerk is zichtbaar voor de cohorte 1700-1879, uitgezonderd
voor pariteiten twee en drie. Voor de cohorte 1900-2008 is ze alleen aanwezig bij pariteit vijf.
Knodel spoort stopping en spacing op door middel van de volgende methode.
Stopping duwt de globale gemiddelde lengte van de geboorte-intervallen naar beneden. De
reden is dat van zodra gecontroleerde vruchtbaarheid verspreiding vindt, de bevolking
opgedeeld wordt in twee groepen. Onder natuurlijke vruchtbaarheid krijgt een eerste groep
tien kinderen en een tweede groep zes kinderen. De geboorte-intervallen van de eerste groep
zijn dan korter dan die van de tweede groep. Wanneer de eerste groep ervoor kiest om na zes
kinderen te stoppen, verandert het van finale pariteitsgroep en voegt het zijn korte intervallen
bij de langere intervallen van de tweede groep. Spacing beïnvloedt de lengte van de geboorteintervallen niet. Wat er wel zou veranderen is de verdeling van de bevolking in termen van
finale pariteit. Meer koppels zullen een lagere pariteit hebben en minder koppels zullen een
hogere pariteit hebben. Knodel bestudeert dus de intervallen van alle pariteiten tezamen,
behalve het laatste interval.184
We kunnen uit onze gegevens niet opmaken of de globale gemiddelde intervallengte al
dan niet gedaald is. Of dit al dan niet te wijten is aan de weinige gegevens kunnen we niet
zeggen, maar die mogelijkheid bestaat. Wat we wel kunnen vaststellen is dat er in de periode
1880-2008 meer koppels een lagere pariteit hebben dan in de periode 1700-1879. Tenminste,
182
Knodel, “Starting, Stopping, and Spacing,” p. 148-149.
In de cohorte 1700-1879 gaat het om 63 gezinnen, terwijl het in de cohorte 1880-2008 om 64 gezinnen gaat.
184
Knodel, “Starting, Stopping, and Spacing,” p. 150-151.
183
67
dit is het geval als we kijken hoeveel koppels pariteit twee en drie hebben en hoeveel koppels
vier kinderen en meer krijgen. Het aantal koppels met pariteit twee en drie is dus gestegen wat
erop wijst dat spacing een rol heeft gespeeld in de vruchtbaarheidstransitie. We kunnen dit
vaststellen omdat het totaal aantal gezinnen in beide cohorten even groot is.
Wanneer we in navolging van Jan Van Bavel de evolutie van elke pariteit apart
bekijken, dan valt er ook iets op te merken. Door pariteiten drie, vier en vijf uit de cohorte
1700-1879 te vergelijken met dezelfde pariteiten in 1880-2008, zien we dat het interval tussen
de eerste en tweede geboorte gedaald is, terwijl het interval tussen de tweede en derde
geboorte gestegen is.185 Van Bavel heeft dezelfde evolutie vastgesteld voor de pariteiten drie
en vier bij de Leuvense bevolking. Volgens hem wijst dit erop dat er meer aan spacing gedaan
werd na de tweede geboorte.186 Voor de huwelijken met zes en meer kinderen kunnen we niet
zo’n evolutie vaststellen, al kan dit te wijten zijn aan de weinige gegevens.
Door het bestuderen van de evolutie van de pariteiten vier en vijf hebben we dus
opgemerkt dat het interval tussen de eerste en tweede geboorte gedaald is, terwijl het interval
tussen de tweede en derde geboorte gestegen is. Hieruit zouden we kunnen stellen dat spacing
een rol speelde vanaf de tweede geboorte. Daarnaast hebben we ook gezien dat de meeste
koppels naar een lagere pariteit zijn verhuisd wat ook wijst op spacing. Hoe groot de rol is
van spacing kunnen we uit de analyse van geboorte-intervallen naar pariteit niet vaststellen.
Zoals hierboven al aangehaald, heeft Knodel erop gewezen dat deze analyse niet mag
geïnterpreteerd worden als een noodzakelijke indicatie van spacing. Wel moeten we er
rekening mee houden dat er onderliggende factoren zijn die de geboorte-intervallen direct
determineren. Deze factoren zijn de fecondabiliteit en de postpartum amenorroe.187 We
hebben al aangehaald dat de fecondabiliteit omgekeerd evenredig is met de wachttijd tot
conceptie. Hoe hoger de fecondabiliteit, hoe korter het geboorte-interval en omgekeerd. Wat
postpartum amenorroe is en hoe die een rol speelt op de lengte van de geboorte-intervallen
komt komt zo dadelijk aan bod (cfr. 3.2.5.2.2 Normaal geboorte-interval en geboorte-interval
na overlijden).
185
Voor het interval tussen de tweede en derde geboorte moeten we wel de huwelijken met drie kinderen buiten
beschouwing laten omdat dit hun laatste interval is.
186
Van Bavel, Van Natuurlijke naar Gecontroleerde Vruchtbaarheid, p. 143.
187
Van Bavel, Van Natuurlijke naar Gecontroleerde Vruchtbaarheid, p. 146.
68
Figuur 5: Gemiddelde lengte van de geboorte-intervallen naar pariteit 1700-1879
70
60
Duur in maanden
50
40
2 (6 gezinnen)
3 (7 gezinnen)
4 (13 gezinnen)
30
5 (10 gezinnen)
6 (11 gezinnen)
20
7 (8 gezinnen)
8+ (8 gezinnen)
10
0
Geboorte-interval
69
Figuur 6: Gemiddelde lengte van de geboorte-intervallen naar pariteit 1880-2008
70
60
Duur in maanden
50
40
2 (12 gezinnen)
3 (17 gezinnen)
4 (6 gezinnen)
30
5 (16 gezinnen)
6+ (13 gezinnen)
20
10
0
1-2
2-3
3-4
4-5
5-6
6-7
7-8
8-9
9-10 10-11 11-12
Geboorte-interval
3.2.5.2.2 Normaal geboorte-interval en geboorte-interval na overlijden
Het geven van borstvoeding kan een grote rol spelen in de duur van het geboorteinterval. Om deze invloed na te gaan wordt er een onderscheid gemaakt tussen een normaal
70
geboorte-interval en een geboorte-interval na overlijden. Bij een normaal geboorte-interval is
het vorige kind minstens nog in leven wanneer het volgende kind geboren wordt en bij een
geboorte-interval na overlijden stierf het vorige kind binnen het eerste levensjaar voordat er
een volgend kind geboren werd. We volgen Louis Henry wanneer hij stelt dat alleen gezinnen
in aanmerking komen waarin beide intervallen zich hebben voorgedaan.188
De reden waarom borstvoeding zo’n grote rol speelt in de duur van het geboorteinterval is dat borstvoeding erkend wordt als de belangrijkste determinant van de postpartum
amenorroe, d.i. het tijdelijk uitblijven van de ovulatie na de bevalling. In bevolkingsgroepen
waarin borstvoeding gegeven wordt, is het geboorte-interval gemiddeld langer wanneer een
kind overleeft. Wanneer een kind sterft, dan stopt de lactatieperiode waardoor het geboorteinterval verkort. De tijdelijke onvruchtbaarheid verdwijnt immers bij de moeder die snel weer
een ovulatie zal krijgen. Een bijkomende factor op het verkorten van het geboorte-interval
wanneer een kind sterft, is het hernemen van geslachtsgemeenschap. Het hebben van
geslachtsgemeenschap tijdens de lactatieperiode was taboe omdat werd aangenomen dat
sperma slecht zou zijn voor de moedermelk.189 Wanneer er dus borstvoeding gegeven wordt,
is het geboorte-interval na overlijden korter dan het normale geboorte-interval.
Tabel 22 (cfr. p. 72) toont de resultaten voor de Gentse adel. Er werd geen
onderverdeling gemaakt naar cohorten omdat dit te weinig gegevens zou opgeleverd hebben.
We zien dat het interval na overlijden telkens korter is dan het normale geboorte-interval wat
erop wijst dat Gentse adellijke vrouwen borstvoeding gaven. Er is geen constant verschil
tussen beide intervallen op te merken. Dit kan te wijten zijn aan de weinige gegevens.
Wanneer we echter naar de totaalcijfers kijken, dan zien we dat het verschil ongeveer acht
maanden bedroeg. Als het eerste kind dus bleef leven en borstvoeding kreeg van de moeder,
duurde het dus ongeveer acht maanden langer vooraleer er een volgend kind geboren werd
dan wanneer het eerste kind gestorven is en de borstvoeding gestopt is. Daarnaast zien we ook
geen toename in de duur van beide intervallen. Deze statistische fout is ook te wijten aan de
weinige gegevens. Normaal zouden de intervallen in duur toenemen naarmate er meer
kinderen geboren werden. De postpartum amenorroe blijft immers langer duren naarmate men
ouder wordt. Daarnaast moet er ook rekening gehouden worden met de dalende coïtale
frequentie naarmate men ouder wordt en naarmate het huwelijk langer duurt. De dalende
coïtale frequentie maakt dat de fecondabiliteit immers afneemt. Zoals eerder aangegeven was
188
189
Henry, Manuel de démographie historique, p. 104-105.
Bongaarts, en Potter, Fertility, Biology, and Behavior, p. 23-25.
71
naast postpartum amenorroe de fecondabiliteit een directe determinant op de duur van het
geboorte-interval (cfr. p. 68). In deze methode kan de fecondabiliteit echter het interval in
onvoorspelbare mate vertekenen.190 Desalniettemin kunnen we stellen dat borstvoeding een
rol speelde in de duur van de geboorte-intervallen, alleen weten we niet hoe groot die rol is
omdat de rol van de fecondabiliteit in de vertekening van de geboorte-intervallen van een
grote onvoorspelbare aard is.
Tabel 22: Gemiddeld interval tussen opeenvolgende geboorten in maanden volgens het
lot van het kind geboren aan het begin van het interval 1700-2008
Geboorteinterval
1-2
2-3
3-4
4-5
5-6
6-7
7-8
8-9
9-10
10-11
11-12
12-13
13-14
Totaal
Normaal geboorte-interval
Aantal
geboortes
Gemiddelde
27
19,07
27
24,19
26
27,65
18
24,50
17
41,59
10
32,60
7
22,17
6
33,00
4
24,75
4
27,75
1
31,00
1
24,00
0
148
27,69
Geboorte-interval na
overlijden vorige baby
Aantal
geboortes
Gemiddelde
5
11,60
5
18,60
4
12,50
8
24,38
4
21,75
4
28,75
2
21,00
1
9,00
1
14,00
0
1
9,00
0
1
37,00
36
18,87
Verschil
7,47
5,59
15,15
0,12
19,84
3,85
1,17
24,00
10,75
22,00
8,82
We weten nu dat Gentse adellijke dames hoogstwaarschijnlijk borstvoeding gaven aan
hun baby’s. We kunnen dit echter alleen stellen voor de hele periode van 1700 tot 2008; er is
heel wat minder zekerheid voor bijvoorbeeld de 18e eeuw. Omdat echter alleen gezinnen in de
analyse werden opgenomen die de twee soorten geboorte-intervallen gekend hebben, lijkt het
aannemelijk dat borstvoeding ook in de 18e eeuw werd toegepast. De gezinnen die de twee
soorten geboorte-intervallen hebben gekend, waren veelal gezinnen uit de 18e eeuw.
Als deze stelling zou kloppen, dan zouden de Gentse adellijke vrouwen een
buitenbeentje zijn in vergelijking met de rest van Europa. Vooral in Frankrijk en delen van
Centraal-Europa deden hogere sociale bevolkingsgroepen beroep op een wet nurse die de taak
190
Van Bavel, Van Natuurlijke naar Gecontroleerde Vruchtbaarheid, p. 146, 185.
72
van borstvoeding op zich nam. Dit gold trouwens ook voor lagere bevolkingsgroepen.191 Zo
heeft Louis Henry vastgesteld dat de periode van tijdelijke onvruchtbaarheid bij vrouwen van
de bourgeoisie van Genève afnam in de tweede helft van de 17e eeuw. De oorzaak daarvan
ligt bij de vermindering in de frequentie en de duur van borstvoeding terwijl er steeds meer
kinderen borstvoeding kregen van een wet nurse.192 Dit was ook het geval bij de Britse
aristocratie. Tot het einde van de 18e eeuw was het in dienst nemen van wet nurses een sociale
norm bij Britse hogere klassen. Het is pas vanaf het einde van de 18e eeuw dat de
belangstelling voor en de verzorging van het kind toenam bij de hogere klassen in Frankrijk
en Groot-Brittannië. Het geven van borstvoeding door de moeder zelf vond vanaf die periode
meer ingang. Het contraceptieve effect van borstvoeding was zeker gekend bij de hogere
klassen en heeft een rol gespeeld in het gebruik van wet nurses om een talrijke offspring te
krijgen. Opgeleide mannen waren goed op de hoogte van dit effect terwijl vrouwen er
waarschijnlijk van gehoord zouden hebben.193 Een diepgaande analyse van dit fenomeen zou
moeten aantonen of dit contraceptieve effect al dan niet gekend was bij de Gentse adel.
3.3 Mogelijke oorzaken
Hierboven hebben we gezien dat de Gentse adel zijn vruchtbaarheid begon te beperken
vanaf de 18e eeuw, terwijl de Ig bij de Gentse bevolking begint te dalen vanaf 1866.194 In de
demografische literatuur is er totnogtoe geen verklaring gegeven waarom hogere sociale
groepen eerder hun vruchtbaarheid begonnen te controleren dan andere bevolkingslagen. In
1986 nog stelt Massimo Livi-Bacci de vraag:
“… are these groups forerunners of fertility control because they live in the special
cultural, social, and economic environment of the city, or is the city environment
special because of the existence and role of the forerunners?”195
De afwezigheid van een afdoende verklaring ligt hoogstwaarschijnlijk aan de
moeilijkheid om causale relaties te achterhalen en omdat er verschillende oorzaken aan het
werk waren. Ook was de belangrijkste focus in het onderzoek naar de vruchtbaarheidstransitie
191
Fildes, Valerie A. Breasts, Bottles and Babies. A History of Infant Feeding (Edinburgh: Edinburgh University
Press, 1986), p. 100, 152.
192
Henry, Anciennes familles Genevoises, p. 135-141, 175.
193
Fildes, Breasts, Bottles and Babies, p. 99, 100, 106, 109, 121.
194
Lesthaeghe, The Decline of Belgian Fertility, p. 115-116.
195
Livi-Bacci, “Social-Group Forerunners,” p.199-200.
73
de timing van het begin van de daling van de huwelijksvruchtbaarheid zoals ook in deze
scriptie het geval is. We zouden wel een gedeeltelijk antwoord kunnen formuleren op de
vraag van Livi-Bacci. Doordat de Gentse adel haar vruchtbaarheid vroeger begon te beperken
dan de Gentse burgerij speelde niet alleen de stadsomgeving een rol en beide antwoorden van
Livi-Bacci zouden dus van toepassing zijn.
Waar er in de demografische literatuur overeenstemming over is, is dat de stad een
specifiek systeem van vruchtbaarheidscontrole kende die vroeger was ingezet dan op het
platteland.196 Volgens Ron Lesthaeghe waren zowel sociaaleconomische als culturele
factoren aan het werk. Deze factoren overlapten elkaar gedeeltelijk en waren dus niet volledig
van elkaar afhankelijk. Hij ondervond dat de vruchtbaarheidstransitie eerst aanving in
geïndustrialiseerde en geürbaniseerde zones zoals Gent. Volgens hem is dit te wijten aan een
gemoderniseerde beroepsstructuur en een meer gediversifieerd systeem van sociale
stratificatie in steden. Deze zones werden ook gekenmerkt door een hogere graad van
securalisering. Daarnaast waren er vooral in steden groepen te vinden die zich sociaal,
economisch en cultureel distantieerden van de rest van de bevolking. Zulke groepen
behoorden tot de opgeleide midden– en hogere klassen. Doordat deze groepen een andere taal
spraken, betekende dit een obstakel in het proces van diffusie. Lesthaeghe kijkt hiervoor naar
de verfranste Vlamingen in steden.197 Met betrekking tot zowel de stedelijke als de landelijke
bourgeoisie en de aristocratie, poneert hij samen met Chris Wilson dat de sleutel tot familiale
strategie kapitaal en bezit was. In deze families waren erfenisregelingen de meest
voorkomende problemen. Kinderen hadden geen of weinig economisch nut tot aan een
bepaalde leeftijd waardoor de investering van ouders naar kinderen ging en niet omgekeerd.198
Dit kan zowel gelden voor de Gentse adel als voor de Gentse industriële burgerij die
Vandenbroeke onderzocht heeft waardoor we hier niet veel over kunnen zeggen. Bovendien
verschilde hun timing in de start van de vruchtbaarheidstransitie waardoor er ook nog andere
factoren aan het werk zouden zijn geweest.
196
Lesthaeghe, The Decline of Belgian Fertility, p. 101-119 ; Livi-Bacci, “Social-Group Forerunners,” p. 196198 ; Sharlin, “Urban-Rural Differences in Fertility in Europe,” p. 234-260.
197
Lesthaeghe, The Decline of Belgian Fertility, p. 224-228.
198
Lesthaeghe, Ron, en Chris Wilson. “Modes of Production, Securalization, and the Pace of Fertility Decline in
Western Europe, 1870-1930.” In Coale, Ansley J., en Susan Cotts Watkins eds. The Decline of Fertility in
Europe (Princeton: Princeton University Press, 1986, 261-292), p. 265-267.
74
3.4 Besluit
In het onderzoek naar het vruchtbaarheidsgedrag van de Gentse adel voor, tijdens en
na de eerste vruchtbaarheidstransitie wijzen alle parameters op een vruchtbaarheidsbeperkend
gedrag vanaf de 18e eeuw. Vanaf die periode begon de vruchtbaarheid bij de Gentse adel nog
meer te dalen.
De vruchtbaarheidscoëfficiënt per leeftijdsklasse van de vrouw en op basis van de
huwelijksduur tonen dat de Gentse adel zijn vruchtbaarheid begon te beperken vanaf de
periode 1700-1779. In de 18e eeuw had leeftijdsgroep van 20 tot 24 de grootste
vruchtbaarheid terwijl dit in de 19e eeuw de leeftijdsgroep 15 tot 19 jaar was. De meeste
kinderen werden tijdens de eerste jaren van het huwelijk geboren waarna dit geleidelijk afnam
totdat er na 25 jaar huwelijk geen kinderen meer werden geboren. Zowel stopping als spacing
als een combinatie van de twee konden hier aan het werk geweest zijn. Het
nakomelingenschap van 5,17 voor die periode wijst ook op geen natuurlijke vruchtbaarheid.
In de 18e eeuw speelde de huwelijksleeftijd geen rol bij het kinderaantal van zowel volledige
als voltooide gezinnen. Dit wijst erop dat de Gentse adel hun vruchtbaarheid niet beperkte
door starting, maar wel door stopping en/of spacing of een combinatie van beide. De leeftijd
van de vrouw lag in de 18e eeuw al ruim onder de 40 jaar wat zowel het gevolg was van
spacing als stopping. In de 18e en 19e eeuw kwamen we geen enkele prenuptiaal tegen terwijl
we er voor de 20e en 21e eeuw acht gevonden hebben. We hebben gezien dat ze de
vruchtbaarheid bij het begin van het huwelijk de hoogte induwen, al ging het om een klein
verschil. In de 18e eeuw bedroeg het interval tussen het huwelijk en de eerste geboorte
ongeveer 15 maanden. In de daaropvolgende eeuwen verlengde dit interval terwijl het om
dezelfde huwelijksleeftijdsgroep ging. De huwelijksleeftijd speelde dus opnieuw geen rol bij
de beperking van de vruchtbaarheid. In de periode 1880-2008 duurde het langer vooraleer
koppels hun eerste kindje kregen dan in de periode 1700-1879. Bij de analyse van het
geboorte-interval naar pariteit hebben we gezien dat er aanwijzingen zijn dat spacing
aanwezig was als vorm van vruchtbaarheidsbeperking. Dit ondervonden we wanneer we de
geboorte-intervallen tezamen bestudeerden als wanneer we ze apart onderzochten. Ook
hebben we gezien dat Gentse adellijke vrouwen borstvoeding gaven aan hun baby’s en dat dit
hoogstwaarschijnlijk ook al het geval moet geweest zijn in de 18e eeuw. De vruchtbaarheid
van Gentse adellijke dames werd dus ook beperkt door borstvoeding. Wanneer we de
geboorte-intervallen bestuderen, moeten we echter rekening houden met vertekeningen die het
75
gevolg kunnen zijn van de fecondabiliteit. Hierdoor weten we niet hoe groot de rol van
borstvoeding en spacing was in de lengte van de geboorte-intervallen.
Deze resultaten gelden slechts voor een kleine adelsgroep. Bovendien hebben we de
periode vóór de 18e eeuw niet onderzocht waardoor we niet weten wat hun
vruchtbaarheidsgedrag was in die periode. Verder onderzoek zou de stelling dat de Gentse
adel zijn vruchtbaarheid begon te beperken vanaf de 18e eeuw kunnen bevestigen of
ontkrachten.
Wanneer we kijken naar de sociale verschillen dan poneren we dat de Gentse adel zijn
vruchtbaarheid ruim anderhalve eeuw vroeger begon te beperken dan de Gentse bevolking
waarvan de Ig begon te dalen in 1866. Wanneer we vergelijken met andere hogere sociale
groepen dan zien we dat de stelling van Livi-Bacci ongeveer klopt wanneer hij beweert dat de
meeste aristocratische voortrekkersgroepen in een stad woonden. De Gentse adel begon dan
wel gelijktijdig haar vruchtbaarheid te beperken net als de aristocratie van Firenze, maar dat is
een halve eeuw later dan de bourgeoisie van Genève. Bovendien begon de bourgeoisie van
Genève haar vruchtbaarheid ongeveer gelijktijdig te beperken als de Franse ducs et pairs die
nochtans bestond uit feodale landheren in dienst van de Franse kroon. De Britse peerage en de
adel in Friesland hadden dan weer een hogere vruchtbaarheid dan de Gentse adel. De
mogelijkheid bestaat dat de Gentse adel vroeger haar vruchtbaarheid begon te beperken dan
de Vlaamse adel, maar dat kunnen we niet met zekerheid zeggen omdat beide cohorten
gedeeltelijk overlappen. Het is wel opmerkelijk dat de vruchtbaarheidstransitie bij de Gentse
adel vroeger begon dan bij de Gentse burgerij, want beiden waren vooraanstaande groepen die
in dezelfde stad leefden. Niet alleen de stadsomgeving speelde dus een rol in de vroege
vruchtbaarheidstransitie bij deze groepen. Beide mogelijkheden kunnen dus van toepassing
zijn wanneer Livi-Bacci zich afvraagt of deze groepen voortrekkers waren door de
stadsomgeving of dat de stadsomgeving speciaal was door de aanwezigheid van deze
voortrekkersgroepen.
Concluderend poneren we dat de Gentse adel ook één van de voortrekkersgroepen
waren in de eerste vruchtbaarheidstransitie omdat de verschillen in timing minder groot zijn in
vergelijking met de andere hogere sociale groepen dan met de Gentse bevolking. We weten
niet welke oorzaken daar achter zaten, maar over de mechanismen kunnen we wel iets
zeggen. Zowel stopping als spacing als een combinatie van de twee konden een rol gespeeld
hebben in het vruchtbaarheidsgedrag bij de Gentse adel. Het feit dat stopping ook al voor de
76
eerste vruchtbaarheidstransitie aanwezig was, gaat in tegen de innovatiehypothese die stelt dat
stopping nieuw gedrag was waardoor de vruchtbaarheidstransitie in gang werd gezet.
77
Hoofdstuk 4: Babyboom
4.1 Inleiding
Dit hoofdstuk lijkt niet in overeenstemming te zijn met de rode draad in deze scriptie, nl.
wanneer de vruchtbaarheids– en mortaliteitsdaling bij de Gentse adel ingezet zijn. De reden
waarom de babyboom toch behandeld wordt in deze scriptie is eerder pragmatisch van aard.
Onze databank telt immers voor de 20e en 21e eeuw de meeste gezinnen, hoewel het nog altijd
over een kleine bevolkingsgroep gaat.
In 1930 kan de eerste vruchtbaarheidstransitie als voltooid worden beschouwd omdat
het vruchtbaarheidspeil al zodanig lage waarden had bereikt dat een verdere bevolkingsgroei
niet meer werd verwacht. De term tweede vruchtbaarheidstransitie werd geïntroduceerd door
Ron Lesthaeghe en Dirk Jan Van de Kaa om de verdere daling van de vruchtbaarheid vanaf
de jaren 1960 te beschrijven.199 Vanaf 1965 daalde het bruto geboortecijfer in België verder
tot onder het vervangingsniveau.200 Deze generatie wordt ook wel de baby-bust genoemd.201
Het huidige debat over de tweede vruchtbaarheidstransitie concentreert zich rond de
vraag of de eerste en tweede vruchtbaarheidstransitie als twee aparte fasen moeten gezien
worden dan wel of de tweede vruchtbaarheidstransitie een vervolg was van de eerste. Deze
vraag wordt o.a. aan de orde gesteld door Ron Lesthaeghe en Drik Jan Van de Kaa. De eerste
visie stelt dat de periode tussen 1930 en 1965 gekenmerkt werd door tijdelijke afwijkingen
veroorzaakt door de wereldcrisis en de Tweede Wereldoorlog. Er was geen speciaal soort
vruchtbaarheidsgedrag, maar een soort van interregnum tussen twee
vruchtbaarheidstransities.202 Philippe Ariès behoort tot deze eerste visie en onderkent dat er in
de jaren 1940 en 1950 een babyboom plaatsvond. Hij beweert dat de babyboom bij de ruling
classes niet heeft plaatsgevonden en dat deze bevolkingsgroep in de plaats daarvan het model
bleef volgen van de eerste vruchtbaarheidstransitie.203 De vraag waarmee dit hoofdstuk zich
zal bezighouden is of er al dan niet een babyboom heeft plaatsgevonden bij de Gentse adel.
199
Lesthaeghe, en Van de Kaa, “Twee demografische transities,” p. 9-10.
Het vervangingspeil is het aantal kinderen dat nodig is om de bevolking gelijk te houden.
201
Devos, Allemaal beestjes, p. 14.
202
Lesthaeghe, en Van de Kaa, “Twee demografische transities,” p. 9-24.
203
Ariès, “Two Successive Motivations,” p. 648, 649.
200
78
4.2 Gemiddeld kinderaantal
Ariès duidt wel aan dat de babyboom geen terugkeer was naar het natuurlijke
vruchtbaarheidsniveau van het Ancien Régime. Het algemene klimaat echter stond voor een
promotie van the happy family. In plaats van één kind, waren er nu twee kinderen en in plaats
van twee kinderen, waren er drie of vier kinderen.204 Figuur 7 (cfr. p. 79) toont het gemiddeld
kinderaantal bij de Gentse adel. Om genoeg gegevens te hebben, werden alle gezinnen in de
berekening opgenomen maar dan nog beschikken we over weinig gegevens. Tijdens de
periode van de babyboom had de Gentse adel ongeveer twee kinderen, terwijl de bevolking er
drie of vier had. Er is geen pauze op te merken in de daling van het kinderaantal, integendeel,
de daling zet zich continu door. De babyboom heeft dus op het eerste zicht niet
plaatsgevonden bij de Gentse adel, wat de these van Ariès bevestigt.
Figuur 7: Gemiddeld aantal kinderen voor alle gezinnen
4
3,5
3,35
3
2,68
2,5
2
1,90
1,5
1
0,5
0
1880-1939 (85 gezinnen)
204
1940-1959 (38 gezinnen)
1960-2008 (58 gezinnen)
Ariès, “Two Successive Motivations,” p. 648.
79
4.3 Besluit
Bij de studie van het gemiddelde kinderaantal bij de Gentse adel tijdens de periode
1940 en 1950 zien we op het eerste zicht dat de babyboom niet heeft plaatsgevonden en
daarmee sluiten we ons aan bij Ariès. Deze stelling geldt slechts voor een kleine adelsgroep.
80
DEEL III: MORTALITEIT
81
In tegenstelling tot de studie van de vruchtbaarheid tijdens de demografische transitie,
staat het onderzoek naar de mortaliteitstransitie nog in een beginfase. Roger Schofield en
David Reher klaagden over deze situatie in hun “Introduction” van The Decline of Mortality
in Europe:
“It would only be a small exaggeration to say that our understanding of historical
mortality patterns, and of their causes and implications, is still in its infancy. Despite
its importance, we probably know less of mortality than of fertility; there has been a
European Fertility Project, but nothing similar exists for mortality.”205
De afwezigheid van België in dit overzichtswerk over de Europese mortaliteitsdaling
is bovendien veelbetekenend.206 Het is slechts enkele jaren geleden dat een overzichtswerk is
gepubliceerd waarin voor het eerst de algemene evolutie van de levensverwachting en de
doodsoorzaken in België werden opgetekend.207 Waar onderzoekers het over eens zijn, is dat
de mortaliteitstransitie zich in Europa in drie fasen voltrok. De mortaliteitsdaling zette er zich
in vanaf 1750. De pieken in het sterftepatroon teweeggebracht door grote epidemieën als de
pest, pokken, tyfus en cholera verdwenen geleidelijk. Deze eerste fase duurde tot ongeveer
1825 toen de industriële revolutie voor een tijdelijke stop zorgde in de sterftedaling. De
definitieve daling van de mortaliteit ving aan rond 1870 toen ook de infectieziekten onder
controle raakten. Tijdens deze tweede fase deed er zich een sterke daling van de kindersterfte
en later ook zuigelingensterfte voor, hoewel alle leeftijdscategorieën een stijging van de
levensverwachting kenden. Vanaf het einde van de Tweede Wereldoorlog begon de derde fase
van sterftedaling die zich kenmerkt door een sterke toename van de levensverwachting. In
deze fase werden veel besmettelijke ziekten bestreden door de verspreiding van antibiotica en
vaccinaties.208
Over de mortaliteitstransitie in steden is nog niet veel geweten. Onderzoek naar de
mortaliteit in Gent heeft zich totnogtoe voornamelijk beziggehouden met de eerste en tweede
fase van de mortaliteitsdaling. Na het onderzoek van Viviane Van Meenen209 in 1973 naar de
sterfte op basis van de parochieregisters van de Sint-Jacobsparochie in de 17e en 18e eeuw, is
205
Schofield, Roger, en David Reher. “Introduction.” In Schofield, Roger, David Reher, en Alain Bideau. The
Decline of mortality in Europe (Oxford: Oxford University Press, 1991, 1-17), p. 2.
206
Schofield, Roger, David Reher, en Alain Bideau. The Decline of mortality in Europe (Oxford: Oxford
University Press, 1991).
207
Devos, Allemaal beestjes.
208
Schofield, en Reher, “Introduction,” p. 1 ; Matthijs, De Mateloze Negentiende Eeuw, p. 99, 100. ; Devos,
Allemaal beestjes, p. 14.
209
Van Meenen, Viviane. Bijdrage tot de studie van de mortaliteit in de Sint-Jacobsparochie te Gent in de 17e18e eeuw (Gent: Onuitgegeven licentiaatsverhandeling Universiteit Gent, 1973).
82
er sinds de laatste jaren heel wat vooruitgang geboekt in onderzoek naar de mortaliteit in
Gent. Ilse Vermeulen heeft voor de Sint-Salvatorparochie vastgesteld dat de
levensverwachting bij geboorte voor de Gentse bevolking daalde van 27,5 jaar in de eerste
helft van de 18e eeuw naar 25,5 jaar in de tweede helft van de 18e eeuw. Daarnaast kende
Gent in de 18e eeuw een heel hoge zuigelingen –en kindersterfte.210 De studie van Jeroen
Backs toont aan dat er in de 19e eeuw geen verbetering optrad in de sterfte. Voor de 19e eeuw
stelt Backs vast dat de levensverwachting bij de Gentse bevolking zoals bij de bevolking in
Engelse industriesteden er eerst op achteruit ging waarna ze op korte tijd terug begon te
stijgen. De levensverwachting bij de bevolking in Gent begon vanaf het derde kwart van de
19e eeuw te dalen, wat 20 jaar later is in vergelijking met de Britse steden. Het is pas vanaf
1900 dat de levensverwachting in Gent terug en definitief begon te stijgen. Backs schrijft de
daling van de levensverwachting in het derde kwart van de 19e eeuw toe aan een stijging van
de zuigelingen –en kindersterfte die in vergelijking met het nationale gemiddelde veel hoger
lag. De daling van de zuigelingensterfte zette zich pas in vanaf het 1900 terwijl de
kindersterfte zich al had ingezet vanaf het laatste kwart van de 19e eeuw.211 De studie van
Jeroen Backs beperkt zich echter grofweg tot de periode 1830-1950 waardoor er een lacune is
voor de mortaliteit in Gent tijdens de eerste helft van de 19e eeuw.
Dit deel van de scriptie poogt na te gaan wanneer de mortaliteit bij de Gentse adel
begint te dalen. Over de mortaliteit van hogere bevolkingsgroepen stelt Thomas McKeown
dat deze een hogere levensverwachting hadden in vergelijking met de rest van de bevolking.
Hij legt dit uit door hun hogere welvaart en daarmee gepaard gaande hun betere voeding.
Massimo Livi-Bacci heeft aangetoond dat onderzoek ingaat tegen deze visie. Het onderzoek
naar sociale verschillen in mortaliteitsdaling toont andere bevindingen dan onderzoek naar
sociale differentiatie bij de vruchtbaarheidsdaling. In het Ancien Régime hadden hogere
bevolkingsgroepen zoals de Britse peerage en de bourgeoisie van Genève geen lagere
sterftekansen in vergelijking met andere lagen van de bevolking. Dit is opmerkelijk gezien
deze hogere bevolkingsgroepen konden beschikken over betere voeding en een hogere
levensstandaard. Pas vanaf het begin tot de tweede helft van de 18e eeuw begint de mortaliteit
bij deze geprivilegieerde groepen te dalen en komen de eerste tekenen op van sociale
verschillen ten opzichte van de rest van de bevolking.212 Hieruit vloeit de onderzoeksvraag
voort waarmee dit hoofdstuk zich zal bezighouden. Wanneer begint de sterftedaling bij de
210
Vermeulen, Bijdrage tot de studie van de mortaliteit in Gent tijdens de 18 de eeuw, p. 187, 188.
Backs, Mortaliteit in Gent, p. 76-79.
212
Livi-Bacci, Population and Nutrition, p. 63-67.
211
83
Gentse adel, m.a.w. wanneer komen er sociale verschillen op in de sterftedaling ten opzichte
van de bevolking van Gent? Hoe verhoudt de mortaliteit bij de Gentse adel zich ten opzichte
van de adel in andere landen? Is er een gelijkaardig patroon te vinden?
Dit derde deel van de scriptie zit als volgt in elkaar. In hoofdstuk vijf wordt de
mortaliteit van alle leeftijdsklassen behandeld. Daarvoor wordt er een verkorte sterftetafel
opgemaakt waarbij de sterfterisico’s en de levensverwachting worden berekend. Vervolgens
wordt er in de hoofdstukken zes en zeven dieper ingegaan op de zuigelingen –en kindersterfte.
Daarna komt de volwassenensterfte aan bod in hoofdstuk acht en ten slotte wordt de
kraambedsterfte behandeld in hoofdstuk negen. De hoofdstukken zes tot en met negen zijn als
volgt opgebouwd. Eerst wordt het verloop van de sterfte bij de Gentse adel besproken waarna
dit sterftepatroon vergeleken wordt met de Gentse bevolking en vervolgens met andere
vooraanstaande bevolkingsgroepen. Daarna volgt een discussie van de mogelijke oorzaken.
Voor de studie van de sterfte bij de Gentse adel werden alleen de gegevens van de kinderen
gebruikt omdat zij binnen de cohorte 1700-2008 vallen.
84
Hoofdstuk 5: Sterftetafel
5.1 Inleiding
Voor dit onderzoek werd er een sterftetafel opgesteld omdat dit toelaat een diepgaande
analyse te maken van de mortaliteit. Zo zijn er mogelijkheden om tot een differentiatie te
komen op leeftijd, geslacht, burgerlijke staat en sociale status. In dit onderzoek worden alleen
verschillen naar leeftijd onderzocht. Een bijkomende differentiatie naar geslacht werd niet
nagegaan omdat dit te weinig gegevens zou opgeleverd hebben. Er wordt een verkorte
sterftetafel opgemaakt waarbij er gewerkt wordt met leeftijdsklassen van vijf jaar, behalve
voor de klassen 0-1 jaar, 1-4 jaar en 90-100 jaar. De functies van de verkorte sterftetafel zijn
zeer gelijkaardig aan die van een volledige sterftetafel. Het enige verschil zijn de
leeftijdsintervallen. Omdat van alle personen de exacte geboorte –en overlijdensdatum gekend
is, kon alles zelf berekend worden en was het dus niet nodig om een benaderend theoretisch
model op te stellen zoals de type-tafels van Sully Ledermann.213
De sterfte kan zowel via een transversale analyse als via een cohortanalyse onderzocht
worden. Bij de transversale analyse gaat men de sterfte op één vast tijdstip onderzoeken en
gaat men de sterfte-intensiteit voor alle leeftijden na. Jeroen Backs heeft deze analyse
toegepast op het 19e eeuwse Gent. De cohortanalyse volgt een groep mensen uit een bepaalde
periode. Voor dit onderzoek was het aangewezen om de cohortanalyse te nemen omdat de
geboorte –en overlijdensdata verzameld werden volgens de methode van de
gezinsreconstructie die uitgaat van het principe van de huwelijkscohorte. Cohortanalyse heeft
echter het grote nadeel dat er slechts eenmaal gegevens over de sterfte kunnen verkregen
worden. Om de sterfte te onderzoeken over een langere termijn en de evolutie daarvan na te
gaan is de cohortanalyse niet de beste methode. De transversale analyse leent zich daar veel
beter voor.214 Niettemin wordt de onderzochte cohorte van 1700 tot 2008 opgesplitst in de
periode 1700-1849 en 1850-2008 om toch een evolutie te kunnen vaststellen. Er wordt met
zo’n grote tijdsblokken van anderhalve eeuw gewerkt omdat een opdeling in kleinere periodes
te weinig gegevens opleverde. Het gevolg is dat het tijdstip waarop de mortaliteit bij de
213
Backs, Mortaliteit in Gent, p. 65, 69, 70 ; Wunsch, Guillaume J., en Marc G. Termote. Introduction to
Demographic Analysis. Principles and Methods (New York: Plenum Press, 1978), p. 102.
214
Backs, Mortaliteit in Gent, p. 65, 66.
85
Gentse adel begint te dalen minder precies kan bepaald worden en dat vooral de tweede fase
van de mortaliteitstransitie aan bod zal komen.
De belangrijkste parameters van de sterftetafel zijn het sterfterisico (nqx) en de
levensverwachting (ex) die hieronder uitvoerig aan bod zullen komen. Omdat de berekeningen
van beide parameters aan elkaar gerelateerd zijn, kunnen we tot dezelfde conclusie komen
wanneer we over een voldoende grote bevolkingsgroep beschikken.215 We verwachten echter
dat de sterfterisico’s en de levensverwachting grote afwijkingen zullen vertonen als gevolg
van de beperkte bevolkingsgroep.
5.2 Leeftijdsspecifieke sterfterisico’s (nqx)
Bij het opmaken van een sterftetafel is de eerste stap de berekening van het
sterfterisico.216 Tabel 23 (cfr. p. 87) en figuur 8 (cfr. p. 88) geven de leeftijdsspecifieke
sterfterisico’s weer van de Gentse adel. Voor de periode 1700-1849 werd er vertrokken van
280 personen en voor de periode 1850-2008 werd er uitgegaan van 347 personen. De
sterfterisico’s zijn in de periode 1850-2008 voor alle leeftijdsklassen gedaald ten opzichte van
de periode 1700-1849, al verschilt deze daling naargelang de leeftijdsklasse. De klassen 5q10,
5q20, 5q30, 5q45 en 5q60 wijken echter af van de algemene trend. Bij deze leeftijdsklassen is
er immers een stijging op te merken. Dit is echter te wijten aan een statistische fout omwille
van de beperkte bevolkingsgroep. Het sterfterisico van zuigelingen en kinderen tot 10 jaar is
aanzienlijk gedaald, maar het zijn vooral de oudere leeftijdsgroepen van 65 tot 90 jaar die de
grootste daling hebben gekend. Voor beide periodes daalt het sterfterisico tot 10 à 15 jaar
waarna het op onregelmatige wijze terug begint te stijgen. Het spreekt voor zich dat deze
bevindingen slechts opgaan voor een kleine adelsgroep.
215
Vermeulen, Bijdrage tot de studie van de mortaliteit in Gent, p. 117.
Het leeftijdsspecifieke sterfterisico of sterftekans is de verhouding van het aantal sterfgevallen tot het totaal
aantal personen in een bepaalde leeftijdsklasse uit een bepaalde periode uitgedrukt per duizend.
216
86
Tabel 23: Leeftijdsspecifieke sterfterisico’s in ‰
1 q0
4 q1
5 q5
5q10
5q15
5q20
5q25
5q30
5q35
5q40
5q45
5q50
5q55
5q60
5q65
5q70
5q75
5q80
5q85
5q90
1700-1849
96,43
59,29
33,61
21,74
35,56
18,43
56,34
24,88
61,22
32,60
61,80
71,86
96,77
121,43
260,16
296,70
437,50
694,44
818,18
1000
1850-2008
54,76
27,44
9,40
22,15
16,18
32,89
30,61
31,58
36,23
30,08
69,77
66,67
80,36
135,92
162,92
181,20
303,28
529,41
500
1000
87
Figuur 8: Leeftijdsspecifieke sterfterisico's
900
800
700
Sterfterisico ‰
600
500
400
1700-1849
1850-2008
300
200
100
5q85
5q80
5q75
5q70
5q65
5q60
5q55
5q50
5q45
5q40
5q35
5q30
5q25
5q20
5q15
5q10
5q5
4q1
1q0
0
Leeftijdsklassen
5.3 Leeftijdsspecifieke levensverwachting (ex)
Eenmaal het sterfterisico berekend, kan er overgegaan worden op de berekening van
de leeftijdsspecifieke levensverwachting.217 Hierbij werd de formule gevolgd die Louis Henry
voorschreef bij het berekenen van de levensverwachting bij verkorte sterftetafels.218 Tabel 24
(cfr. p. 89) en figuur 9 (cfr. p. 90) geven het verloop van de levensverwachting bij de Gentse
adel die in de periode 1850-2008 gestegen is in vergelijking met de periode 1700-1849. Alle
217
De leeftijdsspecifieke levensverwachting op een bepaalde leeftijd x is het gemiddeld aantal nog te verwachte
levensjaren voor de overlevenden op leeftijd x.
218
Henry, Manuel, p. 132, 134.
88
leeftijdsklassen hebben een gestegen levensverwachting, maar de leeftijden van 0 tot 10 jaar
hebben de grootste stijging meegemaakt. De studie van de levensverwachting laat dus toe tot
heel andere conclusies te komen dan de studie van de sterfterisico’s, al zal dit te wijten zijn
aan de beperkte bevolkingsgroep waardoor er heel wat afwijkingen opduiken. Eenmaal
Gentse edellieden eerste levensjaar gepasseerd waren, stijgt de levensverwachting in de
leeftijdsklasse 1-4 jaar waarna ze terug begint te dalen. De levensverwachting in de
leeftijdsklasse 5-9 jaar ligt nog altijd hoger dan de levensverwachting bij geboorte, maar het is
vanaf de leeftijdsklasse 10-14 jaar voor de periode 1700-1849 en de klasse 15-19 jaar voor de
periode 1850-2008 dat de levensverwachting terug op hetzelfde niveau komt als de
levensverwachting tijdens het eerste levensjaar. Vanaf die leeftijdsklassen begint de
levensverwachting in beide perioden geleidelijk, continu en op regelmatige wijze te dalen.
Ook hier vertellen de cijfers alleen het verhaal van een kleine adelsgroep.
Tabel 24: Leeftijdsspecifieke levensverwachting in jaren
e0
e1
e5
e10
e15
e20
e25
e30
e35
e40
e45
e50
e55
e60
e65
e70
e75
e80
e85
e90
1700-1849
50,02
54,28
53,53
50,33
46,40
43,05
38,79
35,97
31,83
28,75
24,66
21,11
17,55
14,18
10,78
8,68
6,32
4,30
3,40
2,50
1850-2008
58,49
60,87
58,53
54,03
50,18
45,94
42,43
38,69
34,87
31,10
26,98
23,82
20,34
16,90
14,18
11,46
8,45
6,03
5,02
2,50
89
Figuur 9: Leeftijdsspecifieke levensverwachting
70
60
Levensverwachting in jaren
50
40
1700-1849
1850-2008
30
20
10
0
e0 e1 e5 e10 e15 e20 e25 e30 e35 e40 e45 e50 e55 e60 e65 e70 e75 e80 e85 e90
Leeftijdsklassen
We kunnen niet vaststellen wanneer de mortaliteit bij de Gentse adel begint te dalen
ten opzichte van de rest van de bevolking in Gent omdat we met cohorten van anderhalve
eeuw hebben gewerkt waardoor vergelijkingen met de bevolking van Gent moeilijk zijn.
Jeroen Backs heeft vastgesteld dat de levensverwachting bij de Gentse bevolking zoals bij de
bevolking in Engelse industriesteden er eerst op achteruit ging waarna ze op korte tijd terug
begon te stijgen. De levensverwachting bij de bevolking in Gent begon pas vanaf het derde
kwart van de 19e eeuw te dalen, wat 20 jaar later is in vergelijking met de Britse steden. In
90
1866 lag de levensverwachting er op een dieptepunt van 28,01 jaar. Dit was niet enkel te
wijten aan de cholera-epidemie van 1866 want de levensverwachting in het jaar 1890 lag ook
op een laag niveau van 35,84 jaar. Het is pas vanaf 1900 dat de levensverwachting in Gent
terug en definitief begon te stijgen.219
Backs schrijft deze toename van de levensverwachting hoofdzakelijk toe aan de daling
van de zuigelingen –en kindersterfte die begonnen te dalen in respectievelijk 1900 en 18561866.220 Ook in tabel 24 (cfr. p. 89) en figuur 9 (cfr. p. 90) zien we dat de toename van de
levensverwachting zich vooral heeft voorgedaan bij zuigelingen en kinderen tot 10 jaar. We
hebben slechts weinig gegevens, maar het is goed mogelijk dat ook bij de Gentse adel de
toename van de levensverwachting tijdens de tweede fase van de mortaliteitstransitie
hoofdzakelijk te wijten is aan de daling van de zuigelingen –en kindersterfte. Deze parallelle
evolutie suggereert dat de adel en de bevolking te maken hadden met dezelfde doodsoorzaken
die vooral zuigelingen en kinderen trof. In de volgende hoofdstukken wordt er dieper
ingegaan op de sterfte bij deze leeftijdsgroepen.
5.4 Besluit
Bij de studie van de sterftetafel hebben we gezien dat de sterfterisico’s gedaald zijn en
de levensverwachting gestegen zijn in 1850-2008 ten opzichte van 1700-1849. Voor beide
perioden geldt dat eenmaal Gentse edellieden het eerste levensjaar gepasseerd waren, de
levensverwachting stijgt tot aan de leeftijden van 10 à 15 jaar waarna ze terug begint te dalen.
We kregen te maken met veel afwijkingen waardoor de sterfterisico’s en de
levensverwachting andere aanwijzingen gaven over welke leeftijdsgroepen de grootste
stijging hebben meegemaakt. Wat beide parameters wel gemeen hebben, is dat zuigelingen en
kinderen een grote daling van de sterfte hebben gekend. Vooral bij de cijfers van de
levensverwachting was dit duidelijk te zien. Deze cijfers komen goed overeen met de cijfers
van de Gentse bevolking tijdens de tweede fase van de mortaliteitstransitie waarbij
zuigelingen en kinderen de grootste stijging in levensverwachting hebben meegemaakt. De
tweede fase van de mortaliteitstransitie lijkt dus ook bij de Gentse adel te zijn ingezet en dit
suggereert dat ze met dezelfde doodsoorzaken te maken hadden als de rest van de bevolking
van Gent. Deze conclusie geldt alleen voor een beperkte adelsgroep. We weten bovendien niet
219
220
Backs, Mortaliteit in Gent, p. 76, 77.
Backs, Mortaliteit in Gent, p. 78.
91
wanneer precies de tweede fase bij de Gentse adel heeft plaatsgevonden. We kunnen uit onze
cijfers niet aflezen of de mortaliteit bij de Gentse adel vroeger of later begint te dalen dan bij
de Gentse bevolking omdat we met grote cohorten van anderhalve eeuw hebben gewerkt en
daardoor konden we onze eigen gegevens niet vergelijken met die van de bevolking van Gent.
Verder onderzoek waarbij er in kleinere cohorten wordt opgedeeld, zou hier verhelderend
kunnen werken.
92
Hoofdstuk 6: Zuigelingensterfte
6.1 Inleiding
In de sterftetafels werd de zuigelingensterfte gelijkgesteld aan 1q0, maar deze methode
hield echter geen rekening met het aantal geboorten wat wel nodig is voor een juistere analyse
van de zuigelingensterfte. De klassieke definitie verstaat immers onder de zuigelingensterfte
de verhouding van het aantal levend geboren kinderen die sterven voordat ze hun eerste
verjaardag vieren ten opzichte van het totaal aantal levend geboren kinderen uit een bepaald
jaar of periode.221 In de genealogieën kwamen we één baby tegen die op zijn geboortedag
gestorven is. Daaruit konden we niet opmaken of het om een doodgeboorte222 ging of om een
perinatale sterfte of faux morts-nés223. Bij de zuigelingensterfte worden de doodgeborenen en
de perinatale sterftes meestal meegerekend en dit zal ook hier gedaan worden. Dit kan leiden
tot een kleine overschatting, maar als deze twee categorieën buiten beschouwing worden
gelaten dan zou de zuigelingensterfte te sterk onderschat worden.
6.2 Verloop
Figuur 10 (cfr. p. 94) toont de evolutie van de zuigelingensterfte bij de Gentse adel.
We zien dat de zuigelingensterfte in de 18e eeuw 145,83‰ bedroeg, terwijl die vanaf de 19e
eeuw zeer sterk gedaald is tot 39,79‰. In de 20e eeuw daalt de zuigelingensterfte minder
sterk tot 24,27‰. Het gaat hier echter om zeer weinig gegevens, wat meteen ook de reden
was waarom er met perioden van 100 jaar werd gewerkt. Nogmaals benadrukken we dat deze
cijfers over een kleine groep gaan. Bovendien kan het cijfer voor de 18e eeuw een lichte
onderschatting zijn vanwege de nalatigheid om zuigelingen die sterven te registeren in de
genealogische naslagwerken (cfr. 1.2.2 Dynamische bronnen: Genealogieën).
221
Bourgeois-Pichat, “La mesure de la mortalité infantile,” p. 234.
Bij een doodgeboorte is het kind gestorven in de baarmoeder tussen de zevende en negende maand van de
zwangerschap voordat het kind geboren zou worden.
223
Perinatale sterftes of faux morts-nés zijn levendgeboren kinderen die enkele uren of dagen na de bevalling
gestorven zijn. Onder de perinatale sterftes vallen ook de doodgeboren kinderen.
222
93
Figuur 10: Zuigelingensterfte in ‰ ten opzichte van het totale aantal geboorten
160
145,83
140
120
100
80
60
39,79
40
24,27
20
0
1700-1799 (29 gezinnen)
1800-1899 (102 gezinnen)
1900-2008 (155 gezinnen)
Ilse Vermeulen224 en Viviane Van Meenen225 berekenden de zuigelingensterfte voor
de Gentse bevolking in de 18e eeuw. Vermeulen deed dit voor de Sint-Salvatorparochie en
Van Meenen voor de Sint-Jacobsparochie. In de Sint-Jacobsparochie ligt de zuigelingensterfte
hoger dan in de Sint-Salvatorparochie. Ilse Vermeulen verklaart dit door de geografische
ligging van de parochies. Terwijl de Sint-Jacobsparochie centraal in de stad was gelegen, lag
de Sint-Salvatorparochie aan de noordrand van de stad en gedeeltelijk op landelijk gebied.
Vermeulen brengt echter geen verklaring aan voor het verschil in zuigelingensterfte tussen
beide parochies. De evolutie van de zuigelingensterfte verliep in beide parochies zeer parallel.
Tijdens de vroege 18e eeuw deed er zich een daling voor ten opzichte van de late 17e eeuw.
Vervolgens steeg de zuigelingensterfte tot een piek rond het jaar 1740. Gedurende de
volgende twee decennia daalde de zuigelingensterfte om daarna terug te stijgen. Tijdens de
laatste jaren van de 18e eeuw was er een daling en sloot het niveau van beide parochies zeer
dicht bij elkaar aan.226 Wanneer we deze gegevens vergelijken met onze eigen gegevens dan
zien we dat de zuigelingensterfte in beide Gentse parochies veel hoger ligt dan bij de adel. Dit
224
Vermeulen, Bijdrage tot de studie van de mortaliteit in Gent, p. 128.
Van Meenen, Bijdrage tot de studie van de mortaliteit in de Sint-Jacobsparochie, p. 36.
226
Vermeulen, Bijdrage tot de studie van de mortaliteit in Gent, p. 128, 129, 187.
225
94
is duidelijk te zien in figuur 11 (cfr. p. 95). We moeten echter voorzichtig zijn want het cijfer
van de Genste adel kan een lichte onderschatting zijn en gaan over een kleine groep, maar de
stelling dat de zuigelingensterfte bij de Gentse adel lager ligt dan bij de bevolking van Gent
lijkt wel aannemelijk. Dit is echter een voorlopige conclusie en verder onderzoek zou
preciezer kunnen uitzoeken hoe groot dit verschil zou zijn.
Figuur 11: Zuigelingensterfte in ‰ bij de Gentse adel en de bevolking van Gent in de
18e eeuw
300
270,70
242,17
250
200
150
145,83
100
50
0
Gentse adel 1700-1799
Sint-Salvatorparochie 1700-1795 Sint-Jacobsparochie 1696-1795
Bron: Eigen berekeningen op basis van de cijfers van de Sint-Salvatorparochie (Vermeulen 2002, p. 128) en de
cijfers van de Sint-Jacobsparochie (Van Meenen 1973, p. 36).
Tijdens de 19e eeuw trad er in de zuigelingensterfte in Gent geen verbetering op.
Integendeel, Jeroen Backs toont aan dat de zuigelingensterfte zelfs nog stijgt naar het einde
van de 19e eeuw toe. Terwijl de zuigelingensterfte in 1846 gedaald was ten opzichte van de
18e eeuw naar 234‰, stijgt ze naar een zeer hoog peil van 268‰ in 1866 en 288‰ in 1890.
Deze waarden liggen veel hoger dan het nationale gemiddelde die in de tweede helft van de
19e eeuw schommelden tussen 160‰ en 180‰. Backs wijt dit grote verschil aan de grote
dichotomie tussen stad en platteland. De 268‰ voor het jaar 1866 was niet enkel te wijten
95
aan de cholera-epidemie, want in België bedroeg deze 210‰. Het is pas vanaf 1900 dat de
zuigelingensterfte in Gent definitief begint te dalen. In dat jaar bedraagt ze nog 261‰.227
Voor de 19e eeuw kunnen we slechts in beperkte mate onze eigen gegevens vergelijken met
die van de Gentse bevolking omdat er voor de eerste helft van de 19e eeuw geen cijfers
voorhanden zijn voor de bevolking van Gent. Bovendien gelden onze eigen gegevens voor
een zeer beperkte bevolkingsgroep. Op het eerste zicht kunnen we wel zien dat de waarden
voor Gent allemaal veel hoger liggen dan de 39,79‰ voor de Gentse adel. Voorlopig kunnen
we dus stellen dat de grote daling in de zuigelingensterfte zich bij de bevolking van Gent
heeft ingezet vanaf 1900 en bij de Gentse adel vanaf de 19e eeuw. Een preciezere datum
kunnen we daar niet op plakken gezien onze gegevens niet vertellen wat de evolutie is van de
zuigelingensterfte in de loop van de 19e eeuw.
In onderzoek naar de sterfte van hogere sociale groepen in andere landen wordt de
zuigelingensterfte in de meeste studies aan de kant geschoven. Dit is bijvoorbeeld het geval in
de studie van Louis Henry228 over de burgerlijke families in Genève en in zijn studie met
Claude Lévy229 over de Franse ducs et pairs. Thomas Hollingsworth wijt dit aan de vele
missing data die al dan niet echt kunnen zijn. Dit probleem doet zich vooral voor bij
onderzoek gebaseerd op genealogieën. Wanneer er dan wel op wordt ingegaan, wordt er vaak
geen onderscheid gemaakt tussen zuigelingen –en kindersterfte. In veel studies wordt er dus
alleen gewerkt met leeftijdsklassen van 15 jaar waardoor de sterfte van zuigelingen en jonge
kinderen slechts sporadisch aan bod komt. Hollingsworth vindt dit beter dan“… asserting that
one’s figures are accurate when they cannot be accurate at all, but it leaves a large question
mark over our knowledge of the pattern of mortality.”230 Alleen Sigismund Peller heeft ook
de zuigelingensterfte van dichtbij bestudeerd.
Sigismund Peller werkte ook met cohorten van een eeuw waardoor het gemakkelijk
was om een vergelijking te maken. Voor de 20e eeuw heeft ze alleen gegevens voor de
periode 1900-1935. Toen stond de zuigelingensterfte op 8‰ bij de ruling nobility. De waarde
van 153‰ bij de ruling nobility in de 18e eeuw ligt evenwel een stuk lager dan de waarden
van de 16e en 17e eeuw. Na 1700 was er dus een grote daling in de zuigelingensterfte bij de
ruling nobility. Peller geeft echter geen verklaring voor de lagere zuigelingensterfte bij de
227
Backs, Mortaliteit in Gent, p. 78, 79, 80.
Henry, Anciennes familles Genevoises, p. 143-170.
229
Lévy, en Henry, “Ducs et pairs,” p. 822-827.
230
Hollingsworth, Thomas H. “Mortality in the British Peerage Families since 1600.” Population (French
Edition) 32, no. special: 323-364 (1977), p. 323.
228
96
ruling nobility in vergelijking met de bevolking van Wenen.231 In tabel 25 (cfr. p. 97) zien we
dat de zuigelingensterfte van de ruling nobility in de 18e eeuw hoger ligt dan bij de Gentse
adel, al is het verschil niet zo groot. Dit geldt trouwens ook voor de 19e eeuw waar het
verschil vergroot is. Het cijfer van de Gentse adel voor de 18e eeuw kan een lichte
onderschatting zijn, maar voor de 19e eeuw is ze heel wat betrouwbaarder. Toch gelden beide
cijfers voor een heel kleine adelsgroep waardoor deze bevindingen onder voorbehoud zijn.
Verder onderzoek zou ze kunnen bevestigen of ontkrachten.
Tabel 25: Zuigelingensterfte in ‰ bij de Gentse adel en de ruling nobility van CentraalEuropa232
Gentse
adel
145,83
1700-1799
Ruling nobility van Centraal
Europa
153,00
Gentse
adel
39,97
1800-1899
Ruling nobility van CentraalEuropa
68,50
6.3 Neonatale en postneonatale zuigelingensterfte
Binnen de zuigelingensterfte heeft Jean Bourgeois-Pichat een onderscheid gemaakt
worden tussen de endogene of neonatale sterfte en de exogene of postneonatale sterfte. Deze
methode is klassiek geworden binnen de historische demografie en zal ook hier toegepast
worden. Zuigelingen die sterven binnen de eerste levensmaand vallen onder de neonatale
zuigelingensterfte. De postneonatale zuigelingensterfte beslaat alle zuigelingen die sterven
vanaf de eerste levensmaand tot en met de elfde levensmaand. Neonatale sterfte houdt
verband met endogene doodsoorzaken die medisch-biologisch gebonden zijn. Deze sterfte is
het gevolg van natuurlijke afwijkingen zoals misvormingen van het kind, vroeggeboorte,
wiegendood en een slechte gezondheid van de moeder. Externe factoren spelen geen rol in de
neonatale sterfte aangezien een zuigeling tijdens de eerste levensweken immuun is voor de
belangrijkste kinderziekten zoals kinkhoest, mazelen en pokken. Postneonatale sterfte is wel
te wijten aan milieugebonden factoren van buitenaf zoals het niet of onvoldoende toepassen
van borstvoeding, infecties en epidemieën, slechte hygiëne, onvoldoende verzorging, weinig
231
232
Peller, “Births and deaths,” p. 92, 93.
Peller, “Births and deaths,” p. 92, 93.
97
efficiënte medische hulp… Dit onderscheid tussen neonatale en postneonatale sterfte is
belangrijk omdat het inzicht geeft in de structuur van de zuigelingensterfte.233
Figuur 12: Het aandeel van de neonatale en de postneonatale zuigelingensterfte in de
totale zuigelingensterfte
80
73,33%
70
66,66%
60
50%
50
50%
40
Neonatale
zuigelingensterfte
30
Postneonatale
zuigelingensterfte
33,33%
26,67%
20
10
0
1700-1799
1800-1899
1900-2008
Figuur 12 (cfr. p. 98) geeft het procentuele aandeel van de neonatale en postneonatale
zuigelingensterfte in de totale zuigelingensterfte bij de adel uit Gent. Opnieuw gaat het over
weinig gegevens, maar op het eerste zicht ligt in de 18e eeuw het aandeel van de neonatale
zuigelingensterfte op 33,33%, in de 19e eeuw daalt deze naar 26,67% en in de 20e eeuw is de
neonatale en postneonatale zuigelingensterfte even groot. De waarde voor de 18e eeuw
verschilt op het eerste zicht niet zo veel van het aandeel van de neonatale zuigelingensterfte in
de Sint-Salvatorparochie. Daar schommelde de neonatale zuigelingensterfte in de 18e eeuw
tussen de 38 en 47%.234 Voor de 19e eeuw heeft Jeroen Backs vastgesteld dat het aandeel van
de neonatale sterfte vrij gering is en vrij stabiel blijft. Er is wel een lichte daling op te merken
tegen het midden van de 20e eeuw. De cijfers van Jeroen Backs beginnen echter pas vanaf het
233
Backs, Mortaliteit in Gent, p. 82 ; Bourgeois-Pichat, “La mesure de la mortalité infantile,” p. 234-236 ;
Loudon, Irvine. Death in Childbirth. An International Study of Maternal Care and Maternal Mortality 18001950 (Oxford: Clarendon Press, 1992), p. 485-486 ; Vandenbroeke, Chris. “Overzicht van de zuigelingen –en
kindersterfte in Zuid-Vlaanderen (18de-19de eeuw).” Studia Historica Gandensia 200, 199-222 (1977), p. 209.
234
Vermeulen, Bijdrage tot de studie van de mortaliteit in Gent, p. 132.
98
jaar 1886 omdat de beschikbare bronnen het hem pas vanaf dan toelaten een onderscheid te
maken tussen neonatale en postneonatale zuigelingensterfte. Op het einde van de 19e eeuw
maakt de neonatale zuigelingensterfte nog minder dan 20% uit van de totale
zuigelingensterfte bij de Gentse bevolking. Bij de Gentse adel is dat nog 26,67% in de 19e
eeuw. Backs stelt grote fluctuaties vast in de postneonatale sterfte tijdens de 19e eeuw. Hij
stelt zelfs dat alle schommelingen in de zuigelingensterfte te wijten zijn aan de fluctuaties in
de postneonatale sterfte. Ook de daling van de zuigelingensterfte in het begin van de 20e eeuw
schrijft hij toe aan de fluctuaties in de postneonatale sterfte. Tegen het midden van de 20e
eeuw is de postneonatale sterfte even groot als de neonatale sterfte.235 Ook het aandeel van
beiden bij de Gentse adel is in de 20e eeuw even groot. Ondanks de beperkte omvang van de
onderzochte adelsgroep kent de evolutie van de neonatale en postneonatale zuigelingensterfte
bij de Gentse adel dus een gelijkaardig verloop als bij de Gentse bevolking. In de 18e eeuw
ligt het aandeel van de neonatale sterfte lager dan de postneonatale zuigelingensterfte, maar in
de 19e eeuw verandert dit en maakt de postneonatale zuigelingensterfte ongeveer drie vierden
uit van de totale zuigelingensterfte. In de 20e eeuw is het aandeel van de neonatale en
postneonatale zuigelingensterfte even groot. We weten echter niet of deze parallelle evolutie
al dan niet het gevolg is van toeval door de weinige gegevens. Onze cijfers zijn slechts
voorlopig want ze gaan over een kleine bevolkingsgroep. Verder onderzoek zou daarover
meer uitsluitsel kunnen geven.
6.4 Mogelijke oorzaken
Voor de 18e eeuw zijn er weinig gegevens voorhanden om de hoge zuigelingensterfte
in Gent te verklaren. Zoals we hierboven gezien hebben lag deze zowel bij de Gentse adel als
bij de Gentse bevolking hoger dan in de volgende eeuwen. Deze parallelle evolutie kan erop
wijzen dat beide bevolkingsgroepen te maken hadden met dezelfde doodsoorzaken. Volgens
Ilse Vermeulen zouden het minder toepassen van borstvoeding, de slechte hygiëne en
huisvesting een rol hebben gespeeld in de hoge zuigelingensterfte.236 Deze factoren zouden bij
de adel een minder grote rol hebben gespeeld gezien de lagere zuigelingensterfte die zij
kenden in vergelijking met de bevolking van Gent. Onderzoek naar de huisvesting en hygiëne
bij de adel in Gent is echter nodig om deze stelling te bevestigen of te ontkrachten. Wat we
235
236
Backs, Mortaliteit in Gent, p. 82, 83.
Vermeulen, Bijdrage tot de studie van de mortaliteit in Gent, p. 187.
99
wel als één van de mogelijke verklaringen kunnen aanreiken is dat Gentse adellijke dames
hoogstwaarschijnlijk borstvoeding gaven (cfr. 3.2.5.2.2 Normaal geboorte-interval en
geboorte-interval na overlijden).
Door een onderscheid gemaakt te hebben tussen neonatale en postneonatale
zuigelingensterfte, kunnen we de oorzaken iets preciezer achterhalen. De neonatale
zuigelingensterfte lag zowel bij de Gentse adel als bij de Gentse bevolking hoger in de 18e
eeuw dan in de 19e eeuw. Vermeulen schrijft dit voor de Gentse bevolking toe aan de slechte
kennis van vroedvrouwen en hygiëne tijdens de bevalling en aan de zwakke fysieke toestand
van de moeder. Slecht eten kan een vervorming en vernauwing van het bekken tot gevolg
hebben.237 Ook bij de adel moeten deze factoren een invloed hebben gehad, al zouden die
minder prominent aanwezig geweest zijn gezien de lagere neonatale zuigelingensterfte in
vergelijking met de bevolking. Externe factoren die te maken hebben met de wijze waarop de
zuigelingen werden verzorgd moeten bij de adel een grotere rol hebben gespeeld.
Jeroen Backs verklaart de hoge zuigelingensterfte in Gent aan de hoge postneonatale
sterfte in de 19e eeuw. Zowel bij de Gentse adel als bij de bevolking lag die op ongeveerd drie
vierden van de totale zuigelingensterfte. Doordat de postneonatale zuigelingensterfte zo hoog
lag, is dit voor Backs een gevolg van de onjuiste manier waarop zuigelingen werden verzorgd.
Hij staaft zijn bewijsvoering met een getuigenis van een tijdgenoot, dokter E. Burvenich die
in 1889 een verslag gemaakt heeft over de manier waarop de arbeidsklasse met zuigelingen
omging. Zuigelingen kregen onvoldoende of geen borstvoeding door het grote aantal
werkuren van de moeders, ze werden onaangepast gekleed, moesten verblijven in ongezonde
krotten en kregen te maken met slechte hygiëne. Het was dan ook niet verwonderlijk dat
zuigelingen massaal werden getroffen door diarree, aandoeningen aan luchtwegen en longen
en allerlei besmettelijke kinderziekten. Chronische diarree was volgens Burvenich
verantwoordelijk voor zowat 60% van alle zuigelingensterftes. Deze ziekte was hoofdzakelijk
het gevolg van slechte voeding. Het is pas vanaf het einde van de 19e eeuw dat er tal van
initiatieven werden opgestart voor betere kinderverzorging zoals het geven van borstvoeding,
het pasteuriseren van melk en het verbeteren van de persoonlijke hygiëne. Borstvoeding
versterkt immers het biologische defensie mechanisme van baby’s en maakt ze minder
vatbaar voor infectieziekten. Dit resulteerde in een scherpe daling van de zuigelingensterfte
vanaf het begin van de 20e eeuw, een daling die parallel verliep met de daling van diaree als
237
Vermeulen, Bijdrage tot de studie van de mortaliteit in Gent, p. 187.
100
doodsoorzaak. Volgens Backs is de daling van de zuigelingensterfte dus vooral het gevolg
van betere voeding. Borstvoeding speelde daar een grote rol in omdat het pasteuriseren van
melk niet altijd werd toegepast. Backs verklaart de late daling van de zuigelingensterfte in
vergelijking met de kindersterfte doordat het belang van goede huisvesting en hygiëne eerder
en gemakkelijker werd aanvaard dan het geven van borstvoeding. Kinderen waren dan wel
gevoeliger voor infectieziekten dan zuigelingen, maar ze waren wel beter bestand tegen
slechte voeding.238 Bij de adel moeten zuigelingen een betere voeding hebben gekregen dan
bij de bevolking omdat de zuigelingensterfte er veel lager lag dan bij die laatste groep. We
hebben immers eerder gezien dat baby’s uit de Gentse adel hoogstwaarschijnlijk borstvoeding
kregen (cfr. 3.2.5.2.2 Normaal geboorte-interval en geboorte-interval na overlijden).
6.5 Besluit
De grote daling van de zuigelingensterfte lijkt bij de Gentse adel vanaf de 19e eeuw te
hebben plaatsgevonden. Dat is een eeuw vroeger dan bij de bevolking van Gent waar de
zuigelingensterfte definitief begint te dalen vanaf 1900. Voor zowel de 18e, de 19e als de 20e
eeuw ligt de zuigelingensterfte lager dan bij de adel lager dan bij de rest van de bevolking van
Gent. Ook zagen we dat de zuigelingensterfte bij de Gentse adel in de 18e en 19e eeuw lager
ligt in vergelijking met de ruling nobility uit Centraal-Europa.
De neonatale en de postneonatale zuigelingensterfte lijkt bij de Gentse adel een
gelijkaardig verloop te hebben gehad als bij de bevolking van Gent. Dit zou kunnen wijzen op
dezelfde doodsoorzaken die bij de Gentse adel minder prominent aanwezig waren door de
lagere totale zuigelingensterfte. Slechte hygiëne en huisvesting maar vooral het niet toepassen
van borstvoeding lijken de belangrijkste oorzaken te zijn geweest voor de hoge
zuigelingensterfte in Gent. Doordat Gentse adellijke dames hoogstwaarschijnlijk hun baby’s
borstvoeding gaven, kan dit ten dele de lagere zuigelingensterfte verklaren bij de Gentse adel.
Verder onderzoek met betrekking tot een groter aantal gezinnen zou deze stelling verder
kunnen uittesten.
238
Backs, Mortaliteit in Gent, p. 83-85, 87, 274, 275.
101
Hoofdstuk 7: Kindersterfte
7.1 Inleiding
In de sterftetafels konden we zien dat naast de zuigelingensterfte ook de kindersterfte
gevoelig gedaald is in de cohorte 1850-2008 tegenover de cohorte 1700-1849. De
kindersterfte lag in beide periodes lager dan de zuigelingensterfte. Kindersterfte definiëren we
als de sterfte die zich voordoet bij kinderen vanaf 1 tot en met 14 jaar.
7.2 Verloop
In tabel 26 (cfr. p. 102) zien we dat de daling zich vooral heeft voorgedaan bij
kinderen van 1-4 jaar en 5-9 jaar. Voor de leeftijdsklasse 10-14 jaar heeft er zich een heel
lichte stijging voorgedaan. Dit zal echter te wijten zijn aan een statistische fout omdat de
onderzochte bevolkingsgroep zo klein is. De sterfte bij de jongste leeftijdsklasse van 1-4 jaar
ligt het hoogst, daarna komt de leeftijdsklasse 5-9 jaar en ten slotte de oudste leeftijdsklasse
van 10-14 jaar. Voor de periode 1850-2008 ligt dit evenwel anders. Daar ligt de sterfte tussen
5 en 9 jaar lager dan die bij de klasse 10-14 jaar. Dit zou kunnen gaan om een statistische
fout, al kunnen we dit niet met zekerheid zeggen.
Tabel 26: Kindersterfterisico's (‰)
4q1
5q5
5q10
1700-1849
59,29
33,61
21,74
1850-2008
27,44
9,40
22,15
De cijfers van de Gentse adel komen uit grote cohorten van anderhalve eeuw, terwijl
de cijfers voor Gent per tienjaarlijkse periode zijn berekend door Vermeulen239 voor de 18e
eeuw en per jaar zijn berekend door Backs240 voor de 19e en 20e eeuw. Daarnaast zijn er voor
de eerste helft van de 19e en de tweede helft van de 20e eeuw geen cijfers voorhanden voor de
Gentse bevolking. Bij de Gentse adel komen voor de cohorte 1700-1849 de meeste gegevens
239
240
Vermeulen, Bijdrage tot de studie van de mortaliteit in Gent, p. 139.
Backs, Mortaliteit in Gent, p. 77.
102
trouwens uit gezinnen uit de 19e eeuw. Het is dus niet mogelijk om te bepalen wat nu de
precieze verhouding is van de kindersterfterisico’s bij de Gentse adel ten opzichte van de
Gentse bevolking, maar als we tabel 26 (cfr. p. 102) naast figuur 13 (cfr. p. 104) leggen dan
kunnen voorlopig stellen dat de sterfterisico’s bij die eerste groep veel lager liggen dan bij die
laatste groep. Dit geldt vooral voor de 18e en 19e eeuw, in de 20e eeuw is er een kleiner
verschil. Deze stelling gaat echter over een kleine adelsgroep. Over het algemeen kunnen we
poneren dat net als bij de Gentse adel ook de sterfte bij de jongste kinderen hoger ligt,
gevolgd door de leeftijden van 5-9 en 10-14 jaar. Deze parallelle evolutie tussen de sterfte bij
de bevolking en de sterfte bij de adel suggereert dat ze te maken hadden met dezelfde
doodsoorzaken. Uit onze eigen gegevens kunnen we doorheen de eeuwen geen evolutie zien
omdat er gewerkt werd met cohorten van anderhalve eeuw. Voor de Gentse bevolking
daarentegen is er wel een evolutie te onderscheiden. Voor de Sint-Salvatorparochie daalde de
sterfte van de jongste kinderen er over het algemeen niet in de 18e eeuw. De sterfte van
kinderen van 5-9 jaar en 10-14 jaar daalde er wel vrij sterk.241 Tot het derde kwart van de 19e
eeuw lag de kindersterfte in Gent even hoog als de zuigelingensterfte. Zoals bij de
zuigelingensterfte steeg de kindersterfte nog tijdens het derde kwart van de 19e eeuw. In het
laatste kwart van de 19e eeuw begint de kindersterfte sterk te dalen, terwijl de daling van de
zuigelingensterfte pas aanvangt vanaf 1900. De kindersterfte ligt vanaf dan altijd lager dan de
zuigelingensterfte.242
241
242
Vermeulen, Bijdrage tot de studie van de mortaliteit in Gent, p. 141.
Backs, Mortaliteit in Gent, p. 86-87.
103
Figuur 13: Kindersterfte in de Sint-Salvatorparochie (18e eeuw) en in Gent (19e-20e
eeuw) (‰)
350
300
250
200
4q1
5q5
150
5q10
100
50
0
Bron: Voor de 18e eeuw (Vermeulen 2002, p. 139) en voor de 19 e en 20e eeuw (Backs 2003, p. 77).
Net als bij de zuigelingensterfte komt ook de kindermortaliteit niet vaak aan bod in
studies over de mortaliteit bij adellijke bevolkingsgroepen. Als ze al aan bod komt, dan wordt
er een onjuiste analyse van gemaakt. Zo wordt er bijvoorbeeld in de studie van Louis Henry
over de bourgeoisie van Genève geen onderscheid gemaakt tussen de verschillende
104
leeftijdsklassen binnen de kindersterfte. Hij beschouwt kindersterfte als de sterfte tot 20
jaar.243 Er is dus net zoals bij de zuigelingensterfte weinig vergelijkingsmateriaal.
Hollingsworth was de enige die een onderscheid heeft gemaakt tussen de verschillende
leeftijdsklassen binnen de kindersterfte. De cijfers van de Gentse adel gelden slechts voor een
kleine bevolkingsgroep, maar uit tabel 27 (cfr. p. 105) kunnen we afleiden dat de
zuigelingensterfte bij de Gentse adel niet veel verschilde met die van de Britse adel. De
kindersterfterisico’s liggen bij de Gentse adel wel lager dan bij de Britse adel.
Tabel 27: Kindersterfterisico's bij de Gentse adel en de Britse peerage (‰)
1700-1849
4q1
5q5
5q10
Gentse adel
59,29
33,61
21,74
Britse peerage244
85,33
37,72
28,37
7.3 Mogelijke oorzaken
De parallelle evolutie in de kindersterfte waarbij zowel bij de Gentse adel als de
bevolking de sterfte het hoogst lag bij de jongste leeftijdsklasse (1-4 jaar), gevolgd door de 59 jarigen en de 10-14 jarigen doet vermoeden dat dezelfde doodsoorzaken meespeelden bij
beide bevolkingsgroepen. De lagere kindersterfterisico’s bij de Gentse adel ten opzichte van
de Gentse bevolking suggereert dat deze doodsoorzaken evenwel minder prominent aanwezig
waren bij de adel. Zowel Ilse Vermeulen245 als Jeroen Backs246 voor de bevolking van Gent,
als Hollingsworth247 voor de Britse adel argumenteren allemaal dat kinderen de gevoeligste
groep waren voor infectieziekten. Hierdoor ontstonden er verschillende kinderziekten zoals de
dysenterie die overgedragen werd door vervuild voedsel of drinkwater en de pokken. Vooral
kinderen waren kwetsbaar voor pokken omdat iedereen die de ziekte gehad heeft, immuun
werd. G. Gadeyne geeft aan dat zelfs de hoogste sociale groepen niet ontsnapten aan de
pokken. Ze geeft daarbij enkele voorbeelden zoals koningin Maria Stuart van Engeland,
Willem II Prins van Oranje en zijn echtgenote Maria Stuart, keizer Jozef I van Duitsland en
243
Henry, Anciennes familles Genevoises, p. 153-155.
Hollingsworth, “Mortality in the British Peerage Families since 1600,” p. 327.
245
Vermeulen, Bijdrage tot de studie van de mortaliteit in Gent, p. 147-149, 188.
246
Backs, Mortaliteit in Gent, p. 87.
247
Hollingsworth, “Mortality in the British Peerage Families,” p. 341.
244
105
verschillende van zijn nakomelingen en Lodewijk XV van Frankrijk. Ze vermeld er wel bij
dat hogere bevolkingsgroepen minder slachtoffers telden dan andere bevolkingslagen.248 Het
voorbeeld van Henri de Kerchove d’Exaerde (1767-1785) die aan de pokken overleed,249
toont aan dat ook de adel in Gent niet ontsnapte aan de pokken. Het is wel best mogelijk dat
de adel minder te lijden had onder de pokken dan de rest van de bevolking omdat de
kindersterfte bij de adel lager lag.
Voor de 18e eeuw verklaart Ilse Vermeulen de hoge vatbaarheid van kinderen voor
infectieziekten door de slechte hygiëne en huisvesting, eentonige en onvoldoende voeding…
In grote steden woedde de pokkenziekte endemisch.250 In 1775 begon men in Gent met
variolatie tegen de pokken, maar het duurde nog tot 1800 wanneer men er met de eerste
vaccinaties begon.251 Over de impact van deze variolatie en vaccinaties tegen de pokken is
amper iets geweten. Jeroen Backs stelt dat de invloed echter gering moet geweest zijn, zelfs in
de 19e eeuw toen er nog geen algemene vaccinatie was. Door onbegrip en onwetendheid
waren de pokken in deze periode nog algemeen verspreid.252 Hollingsworth verklaart de
daling van de kindersterfte door verbeterde hygiënische omstandigheden. Deze evolutie begon
voor de Britse bevolking in de mid-Victoriaanse periode, terwijl die bij de Britse adel al
anderhalve eeuw vroeger begonnen was. De Britse adel profiteerde al van een verbeterde
hygiëne en doeltreffende kinderverzorging vanaf 1700 toen de grote daling van de algemene
sterfte bij de adel begon. Hollingsworth sluit niet uit dat er al voor 1700 vormen van efficiënte
kinderverzorging bestonden bij de adel.253 Mogelijk profiteerde ook de Gentse adel van een
betere hygiëne, kinderverzorging en huisvesting in vergelijking met de bevolking van Gent.
De kindersterfterisico’s verschilden immers niet zo veel met die van de Britse adel en lagen
lager in vergelijking met de bevolking van Gent.
Voor de 19e eeuw was er nog een andere factor van invloed op de kindersterfte,
namelijk kinderarbeid. De grootste dalingen in de kindersterfte deden zich voor in de jaren
1880 en 1890 toen de wet op de kinderarbeid in werking trad.254 Onder de adel bestond er
geen kinderarbeid. De functies van de ouders worden in de EPN niet altijd vermeld. Dit kan te
wijten zijn aan het feit dat de adel gewoon niet werkte. Wanneer er wel functies vermeld
248
Gadeyne, G. “Variolatie en vaccinatie tegen de pokken in België sinds de 18 e eeuw.” Geschiedenis der
Geneeskunde 6, no. 6: 365-375 (2000), p. 367.
249
de Kerchove d’Exaerde, Kerchove 1550-1850, p. 201.
250
Vermeulen, Bijdrage tot de studie van de mortaliteit in Gent, p. 147-149, 188.
251
Gadeyne, “Variolatie en vaccinatie tegen de pokken in België sinds de 18e eeuw,” p. 369, 371.
252
Backs, Mortaliteit in Gent, p. 274.
253
Hollingsworth, “Mortality in the British Peerage Families,” p. 341, 342.
254
Backs, Mortaliteit in Gent, p. 87, 89.
106
stonden, dan waren ze allemaal hoger dan die van arbeider. De afwezigheid van kinderarbeid
verklaart ook mede de lagere zuigelingensterfte bij de Gentse adel.
7.4 Besluit
De kindersterfterisico’s bij de Gentse adel zijn in de periode 1850-2008 gedaald ten
opzichte van 1700-1849. In beide perioden lag de kindersterfte lager dan de
zuigelingensterfte. Omdat we werkten met cohorten van anderhalve eeuw, konden we geen
evolutie onderscheiden doorheen de verschillende eeuwen.
Vooral in de 18e en de 19e eeuw lagen de kindersterfterisico’s lager bij de Gentse adel
dan bij de Gentse bevolking. Voor de 20e eeuw is er een kleiner verschil op te merken. De
evolutie van de kindersterfte kende bij beide bevolkingsgroepen over het algemeen hetzelfde
verloop: de sterfte voor de jongste leeftijdsgroep (1-4 jaar) lag het hoogst en werd gevolgd
door de leeftijden 5-9 en 10-14 jaar. Deze parallelle evolutie suggereert dat beide
bevolkingsgroepen te maken hadden met dezelfde doodsoorzaken. Kinderen waren het
gevoeligst voor infectieziekten zoals pokken. Ook onder de Gentse adel moeten er
pokkenslachtoffers gevallen zijn. Dezelfde doodsoorzaken waren bij de Gentse adel
waarschijnlijk minder prominent aanwezig vanwege de lagere kindersterfte bij die groep. Zo
kwam er onder de adel in de 19e eeuw hoogstwaarschijnlijk geen kinderarbeid voor en
profiteerde de adel van een betere hygiëne, kinderverzorging en huisvesting in vergelijking
met de bevolking van Gent. Dit zijn de factoren die Hollingsworth aanbrengt om de lagere
kindersterfte bij de Britse adel in vergelijking met de rest van de Britse bevolking te
verklaren. Omdat de kindersterfterisico’s bij de Gentse adel niet zo veel verschilden met die
van de Britse adel, zou dit ook van toepassing zijn voor de Gentse adel. We benadrukken
nogmaals dat deze bevindingen slechts gelden voor een kleine adelsgroep.
107
Hoofdstuk 8: Volwassenensterfte
8.1 Inleiding
Door de verschillende evolutie van de sterfte bij jong– en oudvolwassenen, wordt er
een onderscheid gemaakt tussen beide groepen. Onder jongvolwassenen vallen de leeftijden
van 20 tot en met 64 jaar, terwijl oudvolwassenen de leeftijdsgroep vanaf 65 jaar beslaat.255
8.2 Jongvolwassenen
8.2.1 Verloop
In de sterftetafel hebben we gezien dat de levensverwachting voor 20jarigen gestegen
is bij de adel van Gent. Dit wordt nog eens weergegeven in tabel 28 (cfr. p. 108).
Tabel 28: Levensverwachting op 20 jaar
e20
1700-1849
43,05
1850-2008
45,94
We beschikken over weinig gegevens, maar op het eerste zicht lijkt de
levensverwachting bij de Gentse adel hoger te zijn in vergelijking met de andere
bevolkingslagen van Gent. Dit zien we duidelijk wanneer we tabel 28 (cfr. p. 108) naast
figuur 14 (cfr. p. 109) leggen. De levensverwachting bij die laatste groep ligt tot en met 1900
onder de 43,05 jaar die de Gentse adel al heeft bereikt in de periode 1700-1849. Het is pas
vanaf de 20e eeuw dat de bevolking een inhaalbeweging maakt. In 1920 en 1947 ligt de
levensverwachting op respectievelijk 47,10 en 48,61 jaar. We kunnen uit onze eigen gegevens
echter niet weten wat de evolutie is van de levensverwachting doorheen de 18e en 19e eeuw.
Bijgevolg kunnen we geen uitspraak doen over de impact van de cholera-epidemie op de
levensverwachting bij de adel. Jeroen Backs heeft immers vastgesteld dat er in 1866 een
dieptepunt was in de levensverwachting bij de bevolking van Gent door de cholera-epidemie
die alle leeftijdsklassen trof.256
255
256
Backs, Mortaliteit in Gent, p. 91.
Backs, Mortaliteit in Gent, p. 91.
108
Figuur 14: Levensverwachting op 20 jaar bij de Gentse bevolking
60
50
40
30
20
10
0
Bron: Voor de 18e eeuw (Vermeulen 2002, p. 114) en voor de 19e en 20e eeuw (Backs 2003, p. 74).
In tegenstelling tot de studie van de mortaliteit bij de bevolking van Gent, werd de
mortaliteit bij hogere bevolkingsgroepen in binnen– en buitenland wel door middel van een
cohortanalyse onder de loep genomen. Hierdoor is een optimalere vergelijking mogelijk. De
volwassenensterfte wordt bij die hogere bevolkingsgroepen benadert door de
levensverwachting op 20 jaar te bestuderen.257
257
Louis Henry, Claude Lévy en Thomas H. Hollingsworth maakten al eerder vergelijkingen tussen de
levensverwachting op 20 jaar van adellijke groepen uit verschillende landen, zie: Henry, “Démographie de la
noblesse britannique,” p. 700 ; Hollingsworth, “The Demography of the British Peerage,” p. 66-69 ; Lévy, en
Henry, “Ducs et pairs,” p. 826.
109
Tabel 29: Levensverwachting op 20 jaar bij hogere sociale bevolkingsgroepen
Adel in
Bourgeoisie
Gentse Friesland
van
Brabantse
258
259
adel
Genève
adel260
1700Cohorte 1849 1700-18492 1700-18493 1700-1799
43,05
38,54
42,77
37,70
e20
Britse
peerage
261
17001849
39,83
Ruling
Franse nobility
ducs et
van
pairs Centraal262
Europa263
16401739 1680-1779
34,00
34,80
Wanneer we in tabel 29 (cfr. p. 110) de levensverwachting op 20jarige leeftijd bij de
Gentse adel vergelijken met die van andere hogere bevolkingsgroepen moeten we rekening
houden met de verschillende cohorten. De Britse adel, de bourgeoisie van Genève en de
Friese adel vormen de beste groepen om te vergelijken gezien het over dezelfde cohorte gaat,
maar toch moeten we rekening houden met het feit dat de meeste gegevens van de cohorte
van de Gentse adel uit de 19e eeuw komen en dat onze eigen adelsgroep klein is in
vergelijking met de andere groepen. Toch kunnen we zien dat de levensverwachting bij de
Gentse adel relatief het hoogst ligt, op de voet gevolgd door de bourgeoisie van Genève, de
Britse adel en de adel in Friesland. De levensverwachting van de Franse ducs et pairs ligt op
het laagste niveau van 34 jaar, maar deze cohorte strekt zich hoofdzakelijk uit over de 17e
eeuw. Ook ligt de levensverwachting van de Brabantse plattelandse adel lager dan die van de
Gentse adel, al zou dit verschil kleiner zo niet gelijk kunnen zijn mochten de Gentse gegevens
uit de 19e eeuw wegvallen. Op basis van de gegevens uit tabel 29 (cfr. p. 110) zouden we dus
kunnen vaststellen dat de adel in de stad een hogere levensverwachting heeft dan de adel op
het platteland.
Deze bevinding sluit nauw aan bij wat er in eerder onderzoek naar adellijke groepen in
Europa is vastgesteld. Louis Henry komt tot dezelfde conclusie wanneer hij de
levensverwachting op 20 jaar van de burgerlijke families van Genève vergelijkt met die van
de Britse adel voor de hele 18e eeuw en het begin van de 19e eeuw. Hij ziet een kleine
voorsprong van de bourgeoisie op de Britse adel.264 Ook Claude Lévy en Louis Henry hebben
vastgesteld dat de levensverwachting bij de Franse ducs et pairs lager lag dan die van de
258
Kuiper, Adel in Friesland, p. 99.
Henry, “Démographie de la noblesse britannique,” p. 700.
260
Bruneel, La mortalité dans les campagnes, p. 440.
261
Hollingsworth, “Mortality in the British Peerage Families”, p. 328.
262
Lévy, en Henry, “Ducs et pairs,” p. 826.
263
Lévy, en Henry, “Ducs et pairs,” p. 826.
264
Henry, “Démographie de la noblesse britannique,” p. 703-704.
259
110
burgerlijke families van Genève.265 Ten slotte stelt ook Hollingsworth vast dat de bourgeosie
van Genève van 1605 tot 1887 de meest bevoordeelde groep was.266 Ten slotte stelt ook Yme
Kuiper vast dat de levensverwachting bij de Friese adel lager lag dan die bij de Britse adel en
de bourgeoisie van Genève.267
8.2.2 Mogelijke oorzaken
Historische demografen schrijven verschillende determinanten toe aan een hoge
levensverwachting. De visie van Thomas McKeown268 dat voeding de belangrijkste factor
was voor de sterftedaling wordt door de meeste demografen afgebroken. Een van de hevigste
aanvallen kwam van de Italiaanse demograaf Massimo Livi-Bacci in zijn Population and
Nutrition.269 Voeding, hygiëne en gezondheidszorg worden over het algemeen naar voren
gebracht als oorzaken, maar over de impact van elk van deze oorzaken heerst nog discussie.
Voor het 18e eeuwse Gent focust Ilse Vermeulen vooral op voeding als factor van invloed op
de sterfte. Gent kende sterftecrisissen, maar deze waren eerder licht tot middelmatig en vielen
deze niet altijd samen met hoge graanprijzen. Haar onderzoek naar de bruto sterftecijfers van
Gent heeft uitgewezen dat de hoge graanprijzen tijdens de tweede helft van de 18e eeuw een
invloed uitoefenden op de sterfte. Er was evenwel nooit extreme sterfte door hongersnood,
maar de hoge graanprijzen zorgden ervoor dat men minder gevarieerd ging eten. Hierdoor
verlaagde de weerstand en verhoogde de vatbaarheid voor ziektes. Over de hygiënische
omstandigheden in het 18e eeuwse Gent is weinig geweten. Ilse Vermeulen stelt voorzichtig
dat de hygiëne er zoals in veel steden zeer gebrekkig was.270 Meer onderzoek naar de
hygiënische toestand tijdens de 18e eeuw in Gent is dus nodig om te weten wat voor rol ze
speelde in de sterftedaling. Ook is er weinig geweten over de gezondheidszorg in Gent. Van
Jeroen Backs weten we dat er in de 19e eeuw nog veel onwetendheid en onbegrip bestond ten
opzichte van epidemieën zoals cholera, griep en typhus.271 In de 18e eeuw moet dat niet
anders geweest zijn en moeten de grote epidemieën nog een rol gespeeld hebben op de sterfte.
Er zijn voor de 18e eeuw echter geen tellingen beschikbaar die informatie verschaffen over
doodsoorzaken. Verder onderzoek moet uitwijzen wanneer de epidemieën in Gent begonnen
te verdwijnen.
265
Lévy, en Henry, “Ducs et pairs,” p. 826.
Hollingsworth, “The Demography of the British Peerage,” p. 66.
267
Kuiper, Adel in Friesland, p. 99.
268
McKeown, Thomas. The Modern Rise of Population (Londen: Edward Arnold, 1976).
269
Livi-Bacci, Population and Nutrition.
270
Vermeulen, Bijdrage tot de studie van de mortaliteit in Gent, p. 186-187.
271
Backs, Mortaliteit in Gent, p. 274.
266
111
Gezien het huidige onderzoek naar de sterftedeterminanten in Gent, moeten voeding
en hygiëne de grootste rol hebben gespeeld voor de hoge levensverwachting van 43,05 jaar bij
de Gentse adel voor de periode 1700-1849. Het zou goed kunnen dat niet alle
bevolkingsgroepen te lijden hadden onder een slechte hygiëne. Het stadsbestuur kan daar een
rol in spelen door allerlei maatregelen, maar ook de adel zelf kan al dan niet bewust voor een
betere hygiëne zorgen door bijvoorbeeld een betere huisvesting, betere voedselbereiding en
andere levensstijl. Louis Henry schrijft de dalende mortaliteit bij de burgerlijke families van
Genève toe aan de verbetering van de hygiëne door een veranderende levensstijl vanaf het
begin van de 18e eeuw:
“… certaines manières de vivre peuvent, en effet, conduire à prendre plus de
précautions, à respecter, sans le savoir, une hygiëne élémentaire, d’autres, au
contraire à aggraver inconsciemment les risques de maladie et de mort.”272
8.3 Oudvolwassenen
8.3.1 Verloop
In de sterftetafel hebben we gezien dat ook de levensverwachting op 70jarige leeftijd
gestegen is bij de Gentse adel. Dit zien we nog eens in tabel 30 (cfr. p. 112).
Tabel 30: Levensverwachting op 70 jaar
e70
1700-1849
8,68
1850-2008
11,46
Wanneer we de levensverwachting van de adel (cfr. tabel 30 p. 112) naast die van de
rest van de bevolking (cfr. figuur 15 p. 113) leggen, dan zien we een heel andere verhouding
dan totnogtoe vastgesteld is. Of dit toeval is of niet door de weinige gegevens weten we niet,
maar toch kunnen we slechts onder voorbehoud uitspraken doen over sociale verschillen met
de bevolking van Gent omdat we over een kleine adelsgroep beschikken. De
levensverwachting van de adel in de periode 1700-1849 bedraagt 8,68 jaar en dat is zeer
gelijkaardig met de levensverwachting in de Sint-Salvatorparochie gedurende de 18e eeuw.
Daar schommelt ze tussen de 8,12 en 9,82 jaar. Voor de 19e en 20e eeuw ligt de
levensverwachting bij de adel dan weer hoger dan bij de bevolking. Bij de bevolking haalt ze
272
Henry, Anciennes familles Genevoises, p. 183.
112
het hoogste peil van 9,74 jaar in 1947. Met de hoge waarde van 11,46 jaar voor de adel
moeten we er wel rekening mee houden dat de meeste gegevens uit de 20e eeuw komen.
Bovendien zit de tweede helft van de 20e eeuw daarbij terwijl die voor de Gentse bevolking
niet gekend is. Maar we kunnen aannemen dat de levensverwachting nog stijgt voor de
bevolking in de tweede helft van de 20e eeuw waardoor de levensverwachting van de
bevolking ook ongeveer gelijk zou moeten zijn met die van de adel. Uit onze eigen gegevens
kunnen we niet opmaken wat de evolutie is van de levensverwachting bij adellijke mensen
van 70 jaar in de loop van de 18e en 19e eeuw. Bij de Gentse bevolking daarentegen zien we
dat de levensverwachting niet altijd gelijk is. Ilse Vermeulen besteed geen aandacht aan de
sterfte bij oudere leeftijdsgroepen,273 terwijl Jeroen Backs er even kort op ingaat. Voor 1866
stelt hij vast dat er een dieptepunt is. Hij verklaart dit door de cholera-epidemie die alle
leeftijdsklassen trof.274
Figuur 15: Levensverwachting op 70 jaar bij de Gentse bevolking
12
10
8
6
4
2
0
Bron: Voor de 18e eeuw (Vermeulen 2002, p. 114) en voor de 19e en 20e eeuw (Backs 2003, p. 74).
273
274
Vermeulen, Bijdrage tot de studie van de mortaliteit in Gent.
Backs, Mortaliteit in Gent, p. 96.
113
Om een vergelijking te maken met andere vooraanstaande groepen is er niet veel
vergelijkingsmateriaal. Alleen Hollingsworth en Peller hebben de levensverwachting op
70jarige leeftijd berekend voor hun adelsgroep. We kunnen een optimale vergelijking maken
doordat zij ook werkten met cohorten.
Tabel 31: Levensverwachting op 70 jaar bij hogere sociale bevolkingsgroepen
1700-1849
Gentse adel
8,68
e70
Britse peerage
9,40
275
Ruling nobility van
Centraal-Europa276
8,10
De cijfers van de Gentse adel gaan over een kleine groep, maar in tabel 31 (cfr. p. 114)
zien we op het eerste zicht dat de levensverwachting op 70 jaar bij de Gentse adel zeer
gelijkaardig is met die van de Britse peerage en de ruling nobility. Als we dan toch een
volgorde vooropstellen dan ligt de Gentse adel met kleine verschillen tussen de Britse peerage
en de ruling nobility.
8.3.2 Mogelijke oorzaken
In onderzoek wordt er heel weinig aandacht besteed aan de sterfte van oudere
leeftijdsgroepen. Jeroen Backs verklaart dit mede doordat de sterfte bij deze groep een
natuurlijk gegeven is.277 Er worden dan ook weinig verklaringen gegeven voor de sterfte bij
deze oudere leeftijdsgroep. Alleen Hollingsworth verklaart de sterftedaling bij deze
leeftijdsgroep door de goede verzorging die zij kregen.278 Omdat we zelf zo weinig weten
over de sociaaleconomische situatie van de Gentse adel, kunnen we geen uitspraken doen
over onze adelsgroep.
8.4 Besluit
Voor de sterfte van jongvolwassenen en oudvolwassenen hebben we de
levensverwachting op 20 en 70 jaar bestudeerd. De levensverwachting op 20 en 70 jaar is bij
de Gentse adel gestegen in 1850-2008 in vergelijking met 1700-1849.
275
Hollingsworth, “Mortality in the British Peerage Families,” p. 328.
Peller, “Births and deaths,” p. 98.
277
Backs, Mortaliteit in Gent, p. 96, 97.
278
Hollingsworth, “Mortality in the British Peerage Families,” p. 342.
276
114
In vergelijking met de andere bevolkingslagen van Gent ligt de levensverwachting op
20 jaar bij de adel hoger in de 18e en 19e eeuw. Het is vanaf de 20e eeuw dat de bevolking van
Gent een inhaalbeweging maakt. Doordat we de evolutie niet weten van de levensverwachting
bij de Gentse adel doorheen de 18e en 19e eeuw, kunnen we geen uitspraak doen over de
impact van de cholera-epidemie bij de adel. Wanneer we de cijfers van de Gentse adel naast
die van de andere hogere sociale groepen leggen, dan zien we dat de levensverwachting bij
groepen in de stad hoger ligt dan bij groepen op het platteland. De levensverwachting ligt bij
de Gentse adel het hoogst en wordt op de voet gevolgd door de bourgeoisie van Genève.
Voeding en hygiëne werden als belangrijkste determinanten naar voren geschoven voor de
levensverwachting bij de Gentse bevolking terwijl de gezondheidszorg een kleine impact had
wegens de grote onwetendheid. De hogere levensverwachting bij de adel suggereert dat ze
betere voeding en hygiëne hadden waar ze al dan niet bewust op konden inspelen, zoals
Henry toeschrijft voor de bourgeoisie van Genève.
De levensverwachting op 70 jaar ligt in de 18e eeuw op een zeer gelijkaardig niveau
met dat van de bevolking van Gent. In de 19e en 20e eeuw is het omgekeerde het geval en ligt
de levensverwachting bij de adel hoger. Daarnaast hebben we gezien dat de
levensverwachting op 70 jaar bij de Gentse adel zeer gelijkaardig is aan die van de ruling
nobility en dat ze iets lager ligt dan die van de Britse peerage. Een verklaring kan hiervoor
niet gegeven worden omdat er nog maar weinig onderzoek is gevoerd naar de oorzaken bij de
70jarige bevolking van Gent en van andere hogere sociale bevolkingsgroepen.
Deze conclusies zijn allemaal onder voorbehoud. Ze zijn slechts gebaseerd op een
kleine bevolkingsgroep en verder onderzoek zou meer uitsluitsel kunnen geven daarover
waardoor ook de oorzaken preciezer zouden kunnen achterhaald worden.
115
Hoofdstuk 9: Kraambedsterfte
9.1 Inleiding
Dit hoofdstuk behandelt een sterftevorm onder volwassenen die zich alleen bij
vrouwen voordoet. Kraambedsterfte wordt hier beschouwd als de sterfte die zich voordoet als
het gevolg van complicaties die direct verband houden met zwangerschap en geboorte.
Kraambedsterfte wordt gemeten door het risico te meten van een vrouw die sterft tijdens de
zwangerschap, de bevalling of de postnatale periode.279 In de literatuur bestaat er geen
algemene richtlijn over hoe lang de postnatale periode, d.i. het interval tussen de bevalling en
het overlijden van de vrouw, moet zijn. In dit hoofdstuk wordt de kraambedsterfte
gedefinieerd als de sterfte van de vrouw die zich binnen de eerste drie maanden na de
bevalling voordoet.280
Kraambedsterfte kan op verschillende manieren gemeten worden. Zo kan
kraambedsterfte gemeten worden door het sterfterisico per bevalling en het sterfterisico per
vruchtbare vrouw te meten. Normaal zou het aantal bevallingen de indicator moeten zijn bij
het bepalen van het sterfterisico per bevalling. Omdat het aantal bevallingen nooit kan
achterhaald worden, wordt in de plaats daarvan het aantal geboorten gebruikt omdat dit
gemakkelijk kan achterhaald worden. Wanneer we in de databank bijvoorbeeld een vrouw
tegenkomen die gestorven is tijdens haar vruchtbare periode, weten we niet of dit het gevolg
is van een zwangerschap of van een andere doodsoorzaak. Naast het meten van het
sterfterisico per bevalling, wordt ook het sterfterisico per vruchtbare vrouw berekend. Het
aantal vruchtbare vrouwen zijn die vrouwen van vruchtbare leeftijd van 15-49 jaar die
zwanger zijn geweest. Hier wordt het aantal vruchtbare vrouwen achterhaald door die
vrouwen te nemen die één of meer kinderen hebben gebaard. Verder zou er bij de studie van
kraambedsterfte rekening moeten gehouden worden met veranderingen in de vruchtbaarheid
van de bestudeerde populatie.281
279
Loudon, Death in Childbirth, p. 11, 12.
Vandenbroeke, Chris. “Zuigelingensterfte, bevallingsstoornissen en kraambedsterfte (17 e-19e eeuw).”
Bijdragen tot de Geschiedenis 60, no. 1-2: 133-162 (1977), p. 149.
281
Loudon, Death in Childbirth, p. 16, 17, 19.
280
116
9.2 Verloop
Onze databank telt vier vrouwen die in de periode 1700-1899 gestorven zijn aan
kraambedsterfte. Tijdens de periode 1900-2008 is er één vrouw gestorven in het kraambed,
meer bepaald in het jaar 1914. In het totaal zijn er vijf vrouwen van de 240 vruchtbare
vrouwen gestorven aan kraambedsterfte. Voor de hele periode samen is 2,08% van alle
Gentse adellijke vruchtbare vrouwen gestorven in het kraambed, of anders gezegd, 97,02% is
niet gestorven in het kraambed. Opnieuw benadrukken we dat deze cijfers niet representatief
zijn voor de hele Gentse adel want het gaat slechts over een kleine bevolkingsgroep.
Voorlopig poneren we dat de kraambedsterfte bij de Gentse adel aan de lage kant ligt. Judith
Lewis is ook van die mening voor haar onderzochte adelsgroep:
“… we have 61 of 1251 women who died in childbirth, or 4.8 percent of all
childbearing women. Whether or not this is high depends, of course, on one’s
expectations. I viewed it as surprisingly low. After all, over 95 percent of all
childbearing women did not die in childbirth.”282
In tabel 32 (cfr. p. 117) zien we dat zowel het sterfterisico per bevalling als het
sterfterisico per vruchtbare vrouw bij de Gentse adel gedaald is in de periode 1900-2008 ten
opzichte van de periode 1700-1899. Dit zijn cijfers die slechts gelden voor een heel kleine
adelsgroep. Het is omwille van die reden dat we met zo’n grote cohorten hebben gewerkt.
Hierdoor weten we de evolutie niet van het sterfterisico doorheen de 18e en 19e eeuw.
Daardoor kunnen we de Gentse adel niet plaatsen binnen andere adellijke groepen. Zowel
Sigismund Peller voor de ruling nobility als Judith Lewis voor de Britse peerage hebben
vastgesteld dat er voor het einde van de 19e eeuw geen grote verbetering optrad in de
kraambedsterfte.283
Tabel 32: Sterfterisico per bevalling en per vruchtbare vrouw (%)
1700-1899
1900-2008
282
283
Sterfterisico per bevalling
0,77
0,24
Sterfterisico per vruchtbare
vrouw
3,48
0,80
Lewis, “’Tis a Misfortune to Be a Great Ladie’,” p. 31-32.
Lewis, “’Tis a Misfortune to Be a Great Ladie’,” p. 52 ; Peller, “Births and deaths,” p. 96, 99.
117
Om de kraambedsterfte bij de adel te vergelijken met die van de bevolking van Gent is
er weinig vergelijkingsmateriaal voorhanden. In de studie van Viviane Van Meenen over de
Sint-Jacobsparochie waren er geen gegevens voor de evolutie van de kraambedsterfte. Ilse
Vermeulen is wel kort ingegaan op de kraambedsterfte in de Sint-Salvatorparochie, maar het
is niet duidelijk hoe zij de kraambedsterfte gemeten heeft. Er is alleszins geen onderscheid op
te merken tussen het sterfterisico per bevalling en het sterfterisico per vruchtbare vrouw.284
Jeroen Backs heeft voor de 19e eeuw vastgesteld dat de sterftekansen bij vrouwen van 15 tot
29 jaar hoger lag dan bij mannen. Eén van de verklaringen die hij daarvoor aanreikt is de
problematiek van de kraambedsterfte, maar meer onderzoek is nodig om de impact van de
kraambedsterfte op de volwassenensterfte beter te kunnen achterhalen.285
Chris Vandenbroeke is de enige die al een aanzet heeft gegeven naar onderzoek over
kraambedsterfte in Gent. Zijn cijfers beperken zich echter alleen tot de tweede helft van de
19e eeuw, waardoor er voor de 18e eeuw geen cijfers voorhanden zijn om te vergelijken. Toch
blijft het moeilijk om de werkelijke impact van de kraambedsterfte in Gent in te schatten. In
de 19e eeuw ging men voor het eerst specifieke doodsoorzaken aanduiden in de officiële
statistieken. Het aanduiden van kraambedsterfte in deze statistieken werd nog in grote mate
onderschat. Vandenbroeke waarschuwt dan ook dat er afwijkingen van 100% en meer kunnen
voorkomen. Voor de 19e eeuw zijn er cijfers beschikbaar op basis van de registers voor de
kraaminrichting het Bijlokehospitaal in Gent. Vandenbroeke noteerde voor de Bijloke veel
hogere sterftecijfers per bevalling dan voor het platteland, maar hij voegt eraan toe dat de
cijfers van de Bijloke niet representatief zijn voor heel de stad Gent en niet mogen
veralgemeend worden. Vandenbroeke verklaart de hoge cijfers voor de Bijloke wegens het
grotere besmettingsgevaar dat er heerste. De Bijloke was een druk bezochte instelling
waardoor de impact van kraambedkoorts veel groter was. Daarnaast was er een sterkere
vertegenwoordiging van specifieke en moeilijke “gevallen” en was er een verhoogd
besmettingsgevaar doordat men zich vooral richtte naar de laagste maatschappelijke groepen.
Nochtans kon men over de nodige apparatuur beschikken en waren er steeds één of meer
vroedvrouwen full-time in de kraaminrichting aanwezig. Vandenbroeke besluit uit de hoge
cijfers uit de 19e eeuw dat de impact van de medische innovatie voor het einde van de 19e
eeuw beperkt moet zijn geweest. Hij stelt ook vast dat de kraambedsterfte pas vanaf de 20e
284
285
Vermeulen, Bijdrage tot de studie van de mortaliteit in Gent, p. 134, 135.
Backs, Mortaliteit in Gent, p. 110, 276.
118
eeuw begint te dalen. Zijn cijfers voor de Bijloke worden weergegeven in tabel 33 (cfr. p.
119).286
Tabel 33: Sterfterisico per bevalling in de Bijloke, Gent (%)287
Periode
1851-1860
1861-1870
1871-1880
1881-1890
1891-1900
1901-1910
Bijloke in Gent
2,24
4,14
3,49
1,31
1,67
1,43
Wanneer we het sterfterisico per bevalling uit tabel 32 (cfr. p. 117) naast die van tabel
33 (cfr. p. 119) leggen, dan zien we op het eerste zicht dat de waarden bij de Gentse adel heel
wat lager liggen dan bij de kraaminrichting de Bijloke. Dit verschil geldt zowel als we het
sterfterisico bij de Gentse adel uit 1700-1899 vergelijken met de Bijloke in de tweede helft
van de 19e eeuw, als we het sterfterisico uit 1900-2008 vergelijken met de periode 1901-1910
bij de Bijloke. Het lijkt immers nogal onwaarschijnlijk dat Gentse adellijke vrouwen bevielen
in een kraaminrichting die zich voornamelijk richtte op lagere sociale groepen en waar een
groot besmettingsgevaar heerste. Deze stelling is slechts voorlopig en onder voorbehoud.
Zowel de cijfers van de Gentse adel als van de Bijloke zijn niet representatief en gaan slechts
over een kleine bevolkingsgroep wat het risico op grote verschillen vergroot. We kunnen dus
eigenlijk niet veel zeggen of er al dan niet sociale verschillen waren met de bevolking van
Gent.
In demografisch onderzoek naar de adel is er geen eensgezindheid of er al dan niet
sociale verschillen waren tussen adellijke groepen en de rest van de bevolking. Zo heeft
Vandenbroeke vastgesteld dat wanneer hij het sterfterisico per vruchtbare vrouw van 285
Vlaamse adellijke gezinnen vergelijkt met de waarden voor Vlaanderen-Brabant er geen grote
sociale verschillen opduiken. Het sterfterisico bedraagt 6 à 7 % bij de adel voor de periode
1650-1830 terwijl dit in Vlaanderen-Brabant schommelt tussen de 7,49 en 9,46 % voor
diezelfde periode.288 Sigismund Peller beweert daarentegen dat de kraambedsterfte bij de
286
Vandenbroeke, “Zuigelingensterfte, bevallingsstoornissen en kraambedsterfte (17e-19e eeuw),” p. 151, 154,
155, 156.
287
Vandenbroeke, “Zuigelingensterfte, bevallingsstoornissen en kraambedsterfte,” p. 154.
288
Vandenbroeke, “Zuigelingensterfte, bevallingsstoornissen en kraambedsterfte,” p. 153-154.
119
ruling nobility lager lag dan bij de algemene bevolking van Wenen.289 De bevinding van
Judith Lewis vertelt een ander verhaal. Over het algemeen baseert Lewis zich op een schatting
van Schofield waaruit blijkt dat de Britse adellijke vrouwen geen hoger of lager sterfterisico
hadden dan de algemene bevolking.290
Het vergelijken van de eigen gegevens met die van andere adellijke groepen is
optimaler dan de eigen gegevens te vergelijken met de rest van de bevolking van Gent. Judith
Lewis en Sigismund Peller werkten ook met cohortes wat het vergelijken aanzienlijk
gemakkelijker gemaakt heeft. Tabel 34 (cfr. p. 120) geeft deze vergelijking weer.
Tabel 34: Sterfterisico per bevalling en per vruchtbare vrouw bij hogere sociale groepen
(%)
Ruling nobility van
Gentse adel
Centraal-Europa291
Cohorte Vrouwen Bevallingen Vrouwen Bevallingen
17001899
3,48
0,77
7,41
1,79
Britse peerage292
Vrouwen Bevallingen
4,52
0,72
We beschikken zelf over weinig gegevens voor de Gentse adel, maar over het
algemeen zien we dat de sterfterisico’s van de Gentse adel zeer gelijkaardig zijn met die van
de Britse peerage. De verschillen tussen de Gentse adel en de ruling nobility zijn dan weer
groter. De ruling nobility heeft de hoogste waarde voor het sterfterisico per bevalling wat erop
wijst dat er bij die groep een grotere vertegenwoordiging heerst van eerste en tweede
geboorten, die zoals algemeen geweten steeds moeizamer verlopen dan volgende
geboorten.293
Feit is dat kraambedsterfte dus ook voorkwam onder Gentse adellijke vrouwen. Wat
nu volgt, is een discussie van de mogelijke oorzaken bij adellijke vrouwen.
9.3 Mogelijke oorzaken
Judith Lewis heeft voor de Britse peerage vastgesteld dat weinig eten, de grote
verspreiding van tuberculose, de verminderde immuniteit tegen infectieziekten tijdens de
289
Peller, “Births and deaths,” p. 96.
Lewis, “’Tis a Misfortune to Be a Great Ladie’,” p. 34, 35.
291
Peller, “Births and deaths,” p. 95-96.
292
Lewis, “’Tis a Misfortune to Be a Great Ladie’,” p. 33-34.
293
Vandenbroeke, “Zuigelingensterfte, bevallingsstoornissen en kraambedsterfte,” p. 153.
290
120
zwangerschap en de weinige autonomie die adellijke vrouwen genoten een aantal factoren
waren die ervoor zorgden dat kraambedsterfte voorkwam bij Britse adellijke vrouwen. Lewis
baseerde deze bevinding op suggestief literair bewijsmateriaal waardoor het onmogelijk is dit
zwart op wit te bewijzen. Bovendien vertellen de egodocumenten slechts enkele individuele
verhalen.294 Wegens het ontbreken van verhalende bronnen bij de Gentse adel die informatie
verschaffen over doodsoorzaken bij vrouwen die in het kraambed gestorven zijn, moeten we
ons baseren op statistische gegevens.
Eén indicator om bij benadering de doodsoorzaken te achterhalen is het meten van het
interval tussen de geboorte en het overlijden van de vrouw. Bij een kort interval van enkele
uren tot maximum één dag moet de oorzaak gezocht worden bij het voorkomen van
nabloedingen (hemorragie of fluxus post partum), fysische onmacht tot baren
(bekkenvernauwing en –vorming) en een totale uitputting van de bevallende vrouw. Bij een
langer interval van een week of langer moet de oorzaak gezocht worden in kraambedkoorts
veroorzaakt door infecties, slechte hygiëne of onvolledig en minder zorgvuldig verwijderen
van de placenta.295 Van alle vijf de vrouwen van mijn populatie die stierven aan
kraambedsterfte, stierf er één de dag na de bevalling en de overige vier stierven een week of
langer na de bevalling. Toeval of niet, maar dit sluit nauw aan bij de waarden die Lewis
bekomen heeft voor de Britse peerage waar 13% na een kort interval en 41% na een langer
interval stierf. Hieruit besluit Lewis dat Britse adellijke vrouwen genoten van een grotere
medische interventie bij de bevalling dan de Britse bevolking en dat dit over het algemeen
bijdroeg tot een lagere kraambedsterfte.296 Of de Gentse adel ook profiteerde van meer
medische tussenkomst bij de bevalling dan de Gentse bevalling, kan niet met zekerheid
beweert worden. De lage kraambedsterfte bij de Gentse adel suggereert dat er wel sprake was
van enige vormen van medische interventie.
Lewis heeft ook nog het geboorte-interval en de leeftijd bij de eerste geboorte
nagegaan bij zowel alle vruchtbare vrouwen als bij de vrouwen die gestorven zijn aan
kraambedsterfte. Ze kwam daarbij tot de vaststelling dat vrouwen die gestorven zijn aan
kraambedsterfte een lagere gemiddelde leeftijd hadden bij hun eerste geboorte en een korter
geboorte-interval kenden in vergelijking met alle vruchtbare vrouwen die niet in het kraambed
gestorven zijn. Het kortere geboorte-interval suggereert het niet toepassen van borstvoeding.
294
Lewis, “’Tis a Misfortune to Be a Great Ladie’,” p. 39-47.
Lewis, “’Tis a Misfortune to Be a Great Ladie’,” p. 38 ; Vandenbroeke, “Zuigelingensterfte,
bevallingsstoornissen en kraambedsterfte,” p. 156.
296
Lewis, “’Tis a Misfortune to Be a Great Ladie’,” p. 38-39.
295
121
In de plaats daarvan werd er beroep gedaan op wet-nurses die de taak van borstvoeding op
zich namen.297 De leeftijd bij de eerste geboorte en het geboorte-interval werd niet gemeten
bij de Gentse adel. De reden hiervoor ligt bij de weinige gegevens die te veel afwijkingen
zouden vertonen. Als de redenering van Lewis klopt dat vrouwen die geen borstvoeding
gaven, een groter risico hadden op een kraambedsterfte dan kan het wel toepassen van
borstvoeding door Gentse adellijke vrouwen (cfr. 3.2.5.2.2 Normaal geboorte-interval en
geboorte-interval na overlijden) ook ten dele de lage kraambedsterfte bij die groep verklaren.
9.4 Besluit
Zowel het sterfterisico per bevalling als het sterfterisico per vruchtbare vrouw zijn
gedaald in 1900-2008 ten opzichte van 1700-1899. Deze cijfers tonen grote sociale
verschillen aan met de cijfers van Vandenbroeke voor de kraaminrichting de Bijloke in de
tweede helft van de 19e eeuw. Deze stelling gaat dus in tegen de these van Vandenbroeke die
beweert dat er op vlak van de kraambedsterfte geen sociale verschillen zijn op te merken. Ze
zou daarentegen wel aansluiten bij wat Peller heeft beweerd voor de ruling nobility en de
bevolking van Wenen. De cijfers in kwestie gaan echter over een klein deel van de Gentse
adel en de Gentse bevolking. Onze stelling dat er wel sociale verschillen zijn, is dan ook
onder voorbehoud.
We hebben grote gelijkenissen opgemerkt tussen de kraambedsterfte bij de Gentse
adel en die van de Britse peerage terwijl de kraambedsterfte bij de ruling nobility dan weer
hoger ligt. Ook de oorzaken bij de kraambedsterfte van de Gentse adel en de Britse peerage
zijn zeer gelijkaardig: de meeste vrouwen stierven na een kort interval door nabloedingen,
fysische onmacht tot baren en totale uitputting van de barende vrouw. Een minderheid stierf
na een lang interval door kraambedkoorts. Lewis verklaart dit door meer medische interventie
bij de Britse peerage in vergelijking met de Britse bevolking. Dit zou ook kunnen opgaan
voor de Gentse adel. De lagere kraambedsterftecijfers in vergelijking met de Bijloke van Gent
wijzen in die richting. Een bijkomende factor die de lage kraambedsterfte kan verklaren is het
geven van borstvoeding door adellijke vrouwen uit Gent.
Uiteraard gelden deze conclusies voor een kleine adelsgroep. Verder onderzoek zou
daarover meer zekerheid kunnen brengen.
297
Lewis, “’Tis a Misfortune to Be a Great Ladie’,” p. 47-52.
122
Algemeen besluit
In deze scriptie wilden we nagaan wanneer de vruchtbaarheid en de mortaliteit bij de
Gentse adel begonnen te dalen en of er daarbij sociale verschillen waren op te merken met de
rest van de bevolking van Gent. Daarnaast gingen we na of de Gentse adel een gelijkaardig
vruchtbaarheids– en mortaliteitspatroon vertoonde als andere hogere sociale groepen in WestEuropa. We bestudeerden ook de babyboom bij de Gentse adel en gingen na of deze al dan
niet had plaatsgevonden bij onze adelsgroep. Om een vergelijking voor, tijdens en na de
demografische transitie mogelijk te maken, had dit onderzoek als begindatum 1700 en als
einddatum 2008. Waar mogelijk vergeleken we onze eigen gegevens met die van de Gentse
bevolking en andere hogere sociale groepen.
Bij de Gentse adel begon de vruchtbaarheidsbeperking al in de 18de eeuw: dit betekent
dus dat de Gentse adel één van de voortrekkersgroepen was van de eerste
vruchtbaarheidstransitie. De vruchtbaarheidscoëfficiënt per leeftijdsklasse van de vrouw en de
vruchtbaarheidscoëfficiënt op basis van de huwelijksduur wijzen op
vruchtbaarheidsbeperkend gedrag in de periode 1700-1779. Het nakomelingenschap, het
kinderaantal bij volledige en voltooide gezinnen en de leeftijd van de vrouw bij de laatste
bevalling wijzen er ook op dat de vruchtbaarheidstransitie bij de Gentse adel begonnen is in
de 18e eeuw. In de periode 1700-1879 kregen de meeste koppels hun eerste kindje vroeger
dan in de periode 1880-2008. We hebben gezien dat prenuptialen de vruchtbaarheid bij het
begin van het huwelijk de hoogte induwden. Het ging echter om een klein verschil, al kan dit
te wijten zijn aan de weinige prenuptialen die we in de genealogieën gevonden hebben. In de
18e en 19e eeuw kwamen we geen enkele prenuptiaal tegen terwijl we er voor de 20e en 21e
eeuw acht gevonden hebben.
Stopping of spacing of een combinatie van beide waren de krachten achter deze
vruchtbaarheidstransitie. Het feit dat stopping ook al voor de eerste vruchtbaarheidstransitie
aanwezig was, gaat in tegen de innovatiehypothese die stelt dat stopping nieuw gedrag was
waardoor de vruchtbaarheidstransitie in gang werd gezet. Starting daarentegen behoorde niet
tot de vormen van vruchtbaarheidsbeperkend gedrag. De huwelijkstiming speelde immers
geen rol bij zowel het kinderaantal van volledige en voltooide gezinnen als bij het interval
tussen het huwelijk en de eerste geboorte. Bij de analyse van het geboorte-interval naar
pariteit hebben we gezien dat er aanwijzingen zijn dat spacing aanwezig was als vorm van
vruchtbaarheidsbeperking. Dit ondervonden we wanneer we de geboorte-intervallen tezamen
123
bestudeerden als wanneer we ze apart onderzochten. Ook hebben we gezien dat Gentse
adellijke vrouwen borstvoeding gaven aan hun baby’s en dat dit hoogstwaarschijnlijk ook al
het geval moet geweest zijn in de 18e eeuw. De vruchtbaarheid van Gentse adellijke dames
werd dus ook beperkt door borstvoeding. Wanneer we de geboorte-intervallen bestuderen,
moeten we echter rekening houden met vertekeningen die het gevolg kunnen zijn van de
fecondabiliteit. Hierdoor weten we niet hoe groot de rol van borstvoeding en spacing was in
de lengte van de geboorte-intervallen.
De Gentse adel begon zijn vruchtbaarheid te beperken vanaf 1700 terwijl de Ig bij de
Gentse bevolking begon te dalen vanaf 1866. Hier zit een tijdsverschil op van ruim
anderhalve eeuw. De verschillen met de andere voortrekkersgroepen in de
vruchtbaarheidstransitie zijn minder groot. De stelling van Livi-Bacci klopt ongeveer wanneer
hij beweert dat de meeste aristocratische voortrekkersgroepen in een stad woonden. De
Gentse adel begon dan wel gelijktijdig haar vruchtbaarheid te beperken net als de aristocratie
van Firenze, maar dat is een halve eeuw later dan de bourgeoisie van Genève. Bovendien
begon de bourgeoisie van Genève haar vruchtbaarheid ongeveer gelijktijdig te beperken als de
Franse ducs et pairs die nochtans bestond uit feodale landheren in dienst van de Franse kroon.
De Britse peerage en de adel in Friesland hadden dan weer een hogere vruchtbaarheid dan de
Gentse adel. De mogelijkheid bestaat dat de Gentse adel vroeger haar vruchtbaarheid begon te
beperken dan de Vlaamse adel, maar dat kunnen we niet met zekerheid zeggen omdat beide
cohorten gedeeltelijk overlappen. Het is wel opmerkelijk dat de vruchtbaarheidstransitie bij de
Gentse adel vroeger begon dan bij de Gentse burgerij, want beiden waren vooraanstaande
groepen die in dezelfde stad leefden. Niet alleen de stadsomgeving speelde dus een rol in de
vroege vruchtbaarheidstransitie bij deze groepen. Beide mogelijkheden kunnen dus van
toepassing zijn wanneer Livi-Bacci zich afvraagt of deze groepen voortrekkers waren door de
stadsomgeving of dat de stadsomgeving speciaal was door de aanwezigheid van deze
voortrekkersgroepen.
Bij de studie van het gemiddelde kinderaantal bij de Gentse adel tijdens de periode
1940 en 1950 zagen we dat ze ongeveer twee kinderen hadden. Dat is minder dan de drie of
vier kinderen bij de bevolking. We volgen dus Ariès wanneer hij poneert dat de babyboom bij
de ruling classes niet heeft plaatsgevonden.
Bij de studie van de mortaliteit hebben we de sterfte van verschillende leeftijdsklassen
apart bestudeerd en konden we betere vergelijkingen opstellen met de Gentse bevolking. De
124
mortaliteit is ook bij de Gentse adel gedaald en voor alle leeftijdsklassen, uitgezonderd de
70jarigen in de 18e eeuw, hebben we sociale verschillen opgemerkt met de Gentse bevolking.
Het bestaan van sociale verschillen in de sterfte ten opzichte van de rest van de bevolking
suggereert dat de sterftedaling bij de adel zich vroeger heeft ingezet. Bij de Gentse adel is de
levensverwachting gestegen en de sterfterisico’s gedaald in 1850-2008 ten opzichte van 17001849. Zuigelingen en kinderen hebben de grootste stijging in levensverwachting gekend. Dit
komt goed overeen met de Gentse bevolking tijdens de tweede fase van de
mortaliteitstransitie waarbij zuigelingen en kinderen ook de grootste sterftedaling hebben
meegemaakt. De tweede fase van de mortaliteitstransitie lijkt dus ook bij de Gentse adel te
zijn ingezet en dit suggereert dat ze met dezelfde doodsoorzaken te maken hadden als de rest
van de bevolking van Gent.
De grote daling van de zuigelingensterfte lijkt bij de Gentse adel vanaf de 19e eeuw te
hebben plaatsgevonden. Dat is een eeuw vroeger dan bij de bevolking van Gent waar de
zuigelingensterfte definitief begint te dalen vanaf 1900. Voor zowel de 18e, de 19e als de 20e
eeuw ligt de zuigelingensterfte lager dan bij de rest van de bevolking van Gent. Ook zagen we
dat de zuigelingensterfte bij de Gentse adel lager in de 18e en 19e eeuw ligt in vergelijking
met de ruling nobility uit Centraal-Europa. De neonatale en de postneonatale
zuigelingensterfte lijkt bij de Gentse adel een gelijkaardig verloop te hebben gehad als bij de
bevolking van Gent. Dit zou kunnen wijzen op dezelfde doodsoorzaken die bij de Gentse adel
minder prominent aanwezig waren door de lagere totale zuigelingensterfte. Slechte hygiëne
en huisvesting maar vooral het niet toepassen van borstvoeding lijken de belangrijkste
oorzaken te zijn geweest voor de hoge zuigelingensterfte in Gent. Doordat Gentse adellijke
dames hoogstwaarschijnlijk borstvoeding gaven aan hun baby’s, kan dit ten dele de lagere
zuigelingensterfte verklaren bij de Gentse adel.
De kindersterfterisico’s bij de Gentse adel zijn in de periode 1850-2008 gedaald ten
opzichte van 1700-1849. In beide perioden lag de kindersterfte lager dan de
zuigelingensterfte. Vooral in de 18e en de 19e eeuw lagen de kindersterfterisico’s lager bij de
Gentse adel dan bij de Gentse bevolking. Voor de 20e eeuw is er een kleiner verschil op te
merken. De evolutie van de kindersterfte kende bij beide bevolkingsgroepen over het
algemeen hetzelfde verloop: de sterfte voor de jongste leeftijdsgroep (1-4 jaar) lag het hoogst
en werd gevolgd door de leeftijden 5-9 en 10-14 jaar. Kinderen waren het gevoeligst voor
infectieziekten zoals pokken. Ook onder de Gentse adel moeten er pokkenslachtoffers
gevallen zijn. Dezelfde doodsoorzaken waren bij de Gentse adel waarschijnlijk minder
125
prominent aanwezig vanwege de lagere kindersterfte bij die groep. Zo kwam er onder de adel
in de 19e eeuw hoogstwaarschijnlijk geen kinderarbeid voor en profiteerde de adel van een
betere hygiëne, kinderverzorging en huisvesting in vergelijking met de bevolking van Gent.
Dit zijn de factoren die Hollingsworth aanbrengt om de lagere kindersterfte bij de Britse adel
in vergelijking met de rest van de Britse bevolking te verklaren. Omdat de
kindersterfterisico’s bij de Gentse adel niet zo veel verschilden met die van de Britse adel, zou
dit ook van toepassing zijn voor de Gentse adel.
Voor de sterfte van jongvolwassenen en oudvolwassenen hebben we de
levensverwachting op 20 en 70 jaar bestudeerd. In vergelijking met de andere
bevolkingslagen van Gent ligt de levensverwachting op 20 jaar bij de adel hoger in de 18e en
19e eeuw. Het is vanaf de 20e eeuw dat de bevolking van Gent een inhaalbeweging maakt. De
levensverwachting op 20jarige leeftijd ligt bij hogere sociale groepen in de stad hoger dan bij
hogere sociale groepen op het platteland. De levensverwachting ligt bij de Gentse adel het
hoogst en wordt op de voet gevolgd door de bourgeoisie van Genève. Voeding en hygiëne
werden als belangrijkste determinanten naar voren geschoven voor de levensverwachting bij
de Gentse bevolking terwijl de gezondheidszorg een kleine impact had wegens de grote
onwetendheid. De hogere levensverwachting bij de adel suggereert dat ze betere voeding en
hygiëne hadden waar ze al dan niet bewust op konden inspelen zoals Henry toeschrijft voor de
bourgeoisie van Genève. De levensverwachting op 70 jaar ligt in de 18e eeuw op een zeer
gelijkaardig niveau met dat van de bevolking van Gent. In de 19e en 20e eeuw is het
omgekeerde het geval en ligt de levensverwachting bij de adel hoger. Daarnaast hebben we
gezien dat de levensverwachting op 70 jaar bij de Gentse adel zeer gelijkaardig is als die van
de ruling nobility en iets lager ligt dan die van de Britse peerage. Een verklaring kan hiervoor
niet gegeven worden omdat er nog maar weinig onderzoek is gevoerd naar de oorzaken bij de
70jarige bevolking van Gent en van andere hogere sociale bevolkingsgroepen.
De kraambedsterfte bij Gentse adellijke vrouwen is gedaald in 1900-2008 ten opzichte
van 1700-1899. In vergelijking met de kraaminrichting de Bijloke tijdens de tweede helft van
de 19e eeuw ligt de kraambedsterfte bij de Gentse adel veel lager. Deze stelling gaat dus in
tegen de these van Vandenbroeke die beweert dat er op vlak van de kraambedsterfte geen
sociale verschillen zijn op te merken. Ze zou daarentegen wel aansluiten bij wat Peller heeft
beweerd voor de ruling nobility en de bevolking van Wenen. We moeten er wel rekening mee
houden dat de cijfers voor de Bijloke slechts van toepassing zijn voor een klein deel van de
Gentse bevolking en dat onze stelling daarover dus onder voorbehoud is. We hebben grote
126
gelijkenissen opgemerkt tussen de kraambedsterfte bij de Gentse adel en die van de Britse
peerage terwijl de kraambedsterfte bij de ruling nobility dan weer hoger ligt. Ook de oorzaken
bij de kraambedsterfte van de Gentse adel en de Britse peerage zijn zeer gelijkaardig: de
meeste vrouwen stierven na een kort interval door nabloedingen, fysische onmacht tot baren
en totale uitputting van de barende vrouw. Een minderheid stierf na een lang interval door
kraambedkoorts. Lewis verklaart dit door meer medische interventie bij de Britse peerage in
vergelijking met de Britse bevolking. Dit zou ook kunnen opgaan voor de Gentse adel. De
lagere kraambedsterftecijfers in vergelijking met de Bijloke van Gent wijzen in die richting.
Een bijkomende factor om de lage kraambedsterfte bij de Gentse adel te verklaren is het feit
dat adellijke vrouwen hoogstwaarschijnlijk borstvoeding gaven.
Doordat we de methode van de gezinsreconstructie gebruikt hebben om een antwoord
te formuleren op onze onderzoeksvragen gelden al onze antwoorden voor een kleine
adelsgroep. Hieruit volgt dat al onze conclusies onder voorbehoud zijn. Het spreekt dus voor
zich dat verder onderzoek met meer gezinnen nodig is. Ten eerste kan ze dienen om onze
stellingen te bevestigen of te ontkrachten. Ten tweede kan ze het tijdstip preciezer achterhalen
waarop de vruchtbaarheid en mortaliteit bij de Gentse adel zijn beginnen dalen. We hebben
voornamelijk alleen kunnen werken met cohorten van een eeuw of anderhalve eeuw waardoor
we de timing slechts oppervlakkig konden achterhalen. Dit geldt vooral voor de studie van de
mortaliteit waardoor we niet konden achterhalen of de sterfte bij de Gentse adel al dan niet
vroeger is gedaald ten opzichte van de Gentse bevolking. Ons onderzoek had als begindatum
1700 waardoor we niet weten wat het vruchtbaarheids– en mortaliteitspatroon is van de
Gentse adel vóór de 18e eeuw. We kunnen immers niet uitsluiten dat er toen al
vruchtbaarheidsbeperkend gedrag aanwezig was bij de Gentse adel. En ten derde kan verder
onderzoek meer duidelijkheid brengen over de oorzaken achter de vruchtbaarheids– en
mortaliteitsdaling bij de Gentse adel. Doordat we zo weinig weten over onze adelsgroep
konden we slechts indirect via literatuur achterhalen wat de mogelijke oorzaken waren.
Onderzoek naar het profiel van de Gentse stadsadel waarbij sociaaleconomische factoren
zoals beroep, vermogen en huisvesting en culturele factoren zoals levensstijl en eetgewoonten
onder de loep worden genomen zou alvast meer duidelijkheid kunnen brengen omtrent de
oorzaken. Egodocumenten zijn in dat opzicht waardevol. Hoewel ze natuurlijk slechts
individuele verhalen vertellen, kunnen ze ons bijvoorbeeld iets vertellen over de
omstandigheden van een vrouw die sterft in het kraambed of over de al dan niet gewilde
127
onvruchtbaarheid bij koppels. Dit zijn allemaal verhalen die niet af te lezen zijn uit onze
cijfers.
128
Bibliografie
1. Primaire bronnen
1.1 Onuitgegeven bronnen
Stadsarchief Gent (SAG) Modern Archief - H4J. Liste des Cidevant Nobles dont les noms ont
été rayés sur le registre Civique du Canton de Gand. Conformement à la loi du 9 frimre an 6me.
Stadsarchief Gent (SAG) Modern Archief - H4J. Liste des Cidevant Nobles non rayés du
Registre Civique.
1.2 Uitgegeven bronnen
Almanach de la Cour de Bruxelles sous les dominations autrichienne et française la
monarchie des Pays-Bas et le gouvernement belge de 1725 à 1840 formant l'introduction a
l'Almanach Royal Officiel de Belgique. Brussel: Guyot, 1840.
Dubbele wegwijzer der Stad Gent en der provincie Oost-Vlaanderen voor het jaar 1914.
Gent: A. Vander Haeghen, 1914.
Royaume de Belgique. Almanach Royal officiel publié depuis 1840 en execution de l’arrêté
royal du 14 octobre 1839. Brussel: Guyot, 1939.
2. Secundaire bronnen
2.1 Genealogieën
Comte de Marnix de Sainte Aldegonde, Humbert. Etat Présent de la noblesse belge. Brussel:
Collection “Etat Présent” a.s.b.l., 2003-2008.
Coomans de Brachène, Oscar. Etat Présent de la noblesse belge. Brussel: Collection “Etat
Présent” a.s.b.l., 1984-2002.
Baron De Stein d’Altenstein, Isidore. Annuaire de la Noblesse de Belgique. Brussel: Decq et
Duhent, 1878.
129
Goethals, Félix-Victor. Dictionnaire généalogique et héraldique des familles nobles du
royaume de Belgique. Brussel: Polack-Duvivier, 1849-1852.
de Kerchove d’Exaerde, Werner. Kerchove 1350-1550. Brussel: S.n., 2005.
de Kerchove d’Exaerde, Werner. Kerchove 1550-1850. S.l.: Association Kerchove
Vereniging, 1999.
de Kerchove d’Exaerde, Werner. Kerchove d’Exaerde 1850-1950 (Brussel: S.n., S.d.).
de Kerchove d’Exaerde, Werner. Kerchove de Denterghem – Kerchove d’Ousselghem 18501950. Brussel: S.n., 2004.
de Potter d’Indoye, Henri. Histoire généalogique des Potter au croissant et aux trois roses
suivant le manuscrit du R.P. Jacques de Potter. Brussel: Tradition & Vie, 1964.
Poplimont, Ch. La Belgique Héraldique. Receuil historique, chronologique, généalogique et
biographique complet de toutes les maisons nobles reconnues de la Belgique. Brussel: G.
Adriaens, 1863-1867.
Schmitz, Yves. Les della Faille. IV Branche des barons d’Huysse. Brussel: Van
Buggenhoudt, 1969.
Schmitz, Yves. Les della Faille. I Des origines au XVIIième siècle. Brussel: Van
Buggenhoudt, 1965.
Baron de Troostembergh ed. La Noblesse Belge. Annuaire de 1911. Première partie. Brussel:
Misch & Thron, 1912.
Van Hoorebeke, Gustave. Annuaire Statistique des familles de Gand. Gent: AnnootBraeckman, 1859.
Van Hoorebeke, Gustave. Le Nobiliaire de Gand, ou fragments généalogiques de quelques
familles nobles qui ont résidé ou qui résident encore en cette ville. Gent: Vander Schelden,
1850.
2.2 Literatuur
Aries, Philippe. “Two Successive Motivations for the Declining Birth Rate in the West.”
Population and Development Review 6, no. 4 (1980): 645-650.
130
Backs, Jeroen. Mortaliteit in Gent (1830-1950). Gent : Verhandelingen der Maatschappij voor
geschiedenis en oudheidkunde XXIX, 2003.
Bardet, Jean-Pierre. Rouen aux XVIIe et XVIIIe siècles. Les mutations d’un espace social.
Parijs: CDU & SEDES, 1983.
Bongaarts, John, en Robert G. Potter. Fertility, Biology, and Behavior. An analysis of the
proximate determinants. New York: Academic Press, 1983.
Bourgeois-Pichat, Jean. “La mesure de la mortalité infantile. I. Principes et méthodes.”
Population (French Edition) 6, no. 2 (1951): 233-248.
Bruneel, Claude. La mortalité dans les campagnes. Le duché de Brabant aux XVIIe et XVIIIe
siècles. Leuven: Nauwelaerts, 1977.
Coale, Ansley J. “The Decline of Fertility in Europe since the Eighteenth Century as a
Chapter in Human Demographic History.” In Coale, Ansley J., en Susan Cotts Watkins eds.
The Decline of Fertility in Europe. Princeton: Princeton University Press, 1986, 1-30.
Coale, Ansley J., en Susan Cotts Watkins eds. The Decline of Fertility in Europe. Princeton:
Princeton University Press, 1986.
De Coninck, Birger. Kanegem (1647-1797). Een historisch-demografische studie van een
West-Vlaamse plattelandsgemeenschap. Gent: Onuitgegeven licentiaatsverhandeling
Universiteit Gent, 2000.
Devolder, Conny. De notabelen van het Eerste Keizerrijk (1804-1814): het
Scheldedepartement. Gent: Onuitgegeven licentiaatsverhandeling Universiteit Gent, 1990.
Devos, Isabelle. Allemaal Beestjes. Mortaliteit en Morbiditeit in Vlaanderen, 18de-20ste eeuw.
Gent: Academia Press, 2006.
Devos, Isabelle, en Chris Vandenbroeke. “Historische demografie van de Middeleeuwen en
de Nieuwe Tijden.” In Art, Jan, en Marc Boone eds. Inleiding tot de lokale geschiedenis van
de 12de tot de 18de eeuw. Gent: UGent Centrum voor Geschiedenis, 2004, 179-220.
Fildes, Valerie A. Breasts, Bottles and Babies. A History of Infant Feeding. Edinburgh:
Edinburgh University Press, 1986.
131
Fleury, Michel, en Louis Henry. Des registres paroissiaux à l’histoire de la population.
Manuel de dépouillement et d’exploitation de l’état civil ancien. Parijs: Editions de l’Institut
National d’Etudes Démographiques, 1956.
Friedlander, Dov, Barbara S. Okun, en Sharon Segal. “The Demographic Transition Then and
Now: Processes, Perspectives and Analyses.” Journal of Family History 24, no. 4 (1999) 493533.
Gadeyne, G. “Variolatie en vaccinatie tegen de pokken in België sinds de 18de eeuw.”
Geschiedenis der Geneeskunde 6, no. 6 (2000): 365-375.
Guinnane, Timothy W., Barbara S. Okun, en James Trussell. “What Do We Know About the
Timing of Fertility Transitions in Europe?” Demography 31, no. 1 (1994): 1-20.
Gutmann, P. Myron, en George Alter. “Family Reconstitution as Event-History Analysis.” In
Reher, David S., en Roger Shofield eds. Old and New Methods in Historical Demography.
Oxford: Clarendon Press, 1993, 159-177.
Gyssels, Kim. Een demografische analyse van de vorstenhuizen in Europa (1700-2006).
Gent: Onuitgegeven licentiaatsverhandeling Universiteit Gent, 2007.
Hajnal, John. “European marriage patterns in perspective.” In Glass, D.V., en D.E.C. Eversley
eds. Population in History. Essays in Historical Demography. Londen: Edward Arnold, 1965,
101-143.
Hectors, Guido. Een historisch-demografische studie van een kempische
plattelandsgemeenschap: Kalmthout in de 17e-19e eeuw (1678-1828). Gent: Onuitgegeven
licentiaatsverhandeling Universiteit Gent, 1974.
Henry, Louis. Anciennes familles Genevoises. Etude démographique: XVIe – XXe siècle.
Parijs: Presses universitaires de France, 1956.
Henry, Louis. “Démographie de la noblesse britannique.” Population 20, no. 4 (1965): 692704.
Henry, Louis. “La demographie au service de l’histoire.” In Hommage à Marcel Reinhard.
Sur la population française au XVIIIe et au XIXe siècles. Parijs: Société de démographie
historique, 1973, 141-350.
132
Henry, Louis. Manuel de démographie historique. Genève: Droz, 1970.
Hollingsworth, Thomas H. “Mortality in the British Peerage Families since 1600.” Population
(French Edition) 32 (1977): 323-352.
Hollingsworth, Thomas H. “The Demography of the British Peerage.” Supplement to
Population Studies 18, no. 2 (1964): 1-108.
Janssens, Paul. “Algemeen Concept.” In Duerloo, Luc, en Paul Janssens. Wapenboek van de
Belgische adel van de 15de tot de 20ste eeuw. Brussel: Gemeentekrediet van België, 1992, 6572.
Janssens, Paul. “De evolutie van de Belgische adel.” In Duerloo, Luc, en Paul Janssens.
Wapenboek van de Belgische adel van de 15de tot de 20ste eeuw. Brussel: Gemeentekrediet van
België, 1992, 17-28.
Janssens, Paul. De evolutie van de Belgische adel sinds de late Middeleeuwen. Brussel :
Gemeentekrediet, 1998.
Janssens, Paul. “L’évolution des valeurs familiales au sein de la noblesse belge au XXe
siècle.” Nobility in Europe during the 20th Century: Memories, Loyalties and Advantages in
Context. Firenze, European University Institute, 15-17 June 2009.
Knodel, John. “Espacement des naissances et planification familiale: une critique de la
méthode Dupâquier-Lachiver.” Annales Economies Sociétés Civilisations 36, no. 3 (1981):
473-488, 493-494.
Knodel, John. “Starting, Stopping, and Spacing During the Early Stages of Fertility
Transition: The Experience of German Village Populations in the 18th and 19th Centuries.”
Demography 24, no. 2 (1987): 143-162.
Kuiper, Yme Berend. Adel in Friesland 1780-1880. Groningen: Wolters-Noordhoff, 1993.
Lesthaeghe, Ron. The Decline of Belgian Fertility, 1800-1970. Princeton: Princeton
University Press, 1977.
Lesthaeghe, Ron, en Chris Wilson. “Modes of Production, Securalization, and the Pace of
Fertility Decline in Western Europe, 1870-1930.” In Coale, Ansley J., en Susan Cotts Watkins
eds. The Decline of Fertility in Europe. Princeton: Princeton University Press, 1986, 261-292.
133
Lesthaeghe, Ron, en Dirk Jan van de Kaa. “Twee demografische transities?” In van de Kaa,
Dirk Jan, en Ron Lesthaeghe eds. Bevolking: groei en krimp. Deventer: Van Loghum
Slaterus, 1986, 9-24.
Lévy, Claude, en Louis Henry. “Ducs et pairs sous l’Ancien Regime: Caractéristiques
démographiques d’une caste.” Population 15, no. 5 (1960): 807-830.
Lewis, Judith. “’Tis a Misfortune to Be a Great Ladie’: Maternal Mortality in the British
Aristocracy, 1558- 1959.” The Journal of British Studies 37, no. 1 (1998): 26-53.
Livi-Bacci, Massimo. A History of Italian Fertility During the Last Two Centuries. Princeton:
Princeton University Press, 1977.
Livi-Bacci, Massimo. Population and Nutrition. An Essay on European Demographic
History. Cambridge: Cambridge University Press, 1991.
Livi-Bacci, Massimo. “Social Group Forerunners of Fertility Control in Europe.” In Coale,
Ansley J., en Susan Cotts Watkins eds. The Decline of Fertility in Europe. Princeton:
Princeton University Press, 1986, 182-200.
Livi-Bacci, Massimo. The Population of Europe. A History. Oxford: Blackwell Publishers,
2000.
Loudon, Irvine. Death in Childbirth. An International Study of Maternal Care and Maternal
Mortality 1800-1950. Oxford: Clarendon Press, 1992.
Matthijs, Koen. De Mateloze Negentiende Eeuw. Bevolking, huwelijk, gezin en sociale
verandering. Leuven: Universitaire Pers Leuven, 2001.
McKeown, Thomas. The Modern Rise of Population. Londen: Edward Arnold, 1976.
Peller, Sigismund. “Births and deaths among Europe’s ruling families since 1500.” In Glass,
D.V., en D.E.C. Eversley eds. Population in History. Essays in Historical Demography.
Londen: Edward Arnold, 1965, 87-100.
Perrenoud, Alfred. “Aspecrts of Fertility Decline in an Urban Setting: Rouen and Geneva.” In
van der Woude, Ad, Akira Hayami, en Jan de Vries eds. Urbanization in History. A Process
of Dynamic Interactions. Oxford: Clarendon Press, 1990, 243-263.
134
Reher, David S., en Roger Schofield. “Introduction.” In Reher, David S., en Roger Shofield
eds. Old and New Methods in Historical Demography. Oxford: Clarendon Press, 1993, 1-6.
Schofield, Roger, en David Reher. “Introduction.” In Schofield, Roger, David Reher, en Alain
Bideau. The Decline of mortality in Europe. Oxford: Oxford University Press, 1991, 1-17.
Schofield, Roger, David Reher, en Alain Bideau. The Decline of mortality in Europe. Oxford:
Oxford University Press, 1991.
Sharlin, Allan. “Urban-Rural Differences in Fertility in Europe during the Demographic
Transition.” In Coale, Ansley J., en Susan Cotts Watkins eds. The Decline of Fertility in
Europe. Princeton: Princeton University Press, 1986, 234-260.
Szreter, Simon. Fertility, class and gender in Britain, 1860-1940. Cambridge: Cambridge
University Press, 1996.
Vandenbroeke, Chris. “Het seksueel gedrag der jongeren sinds de late 16e eeuw.” Bijdragen
tot de Geschiedenis 62, no. 3-4 (1979): 193-230.
Vandenbroeke, Chris. “Karakteristieken van het huwelijks- en voortplantingspatroon.
Vlaanderen en Brabant, 17de-19de eeuw.” Tijdschrift voor Sociale Geschiedenis 2, no. 2
(1976): 107-145.
Vandenbroeke, Chris. “Overzicht van de zuigelingen –en kindersterfte in Zuid-Vlaanderen
(18de-19de eeuw).” Studia Historica Gandensia 200, (1977): 199-222.
Vandenbroeke, Chris. “Zuigelingensterfte, bevallingsstoornissen en kraambedsterfte (17e - 19e
eeuw).” Bijdragen tot de geschiedenis 60, no. 1-2 (1977): 133-162.
Van Bavel, Jan. Van Natuurlijke naar Gecontroleerde Vruchtbaarheid? Geboortebeperking in
Leuven (1846-1910). Leuven: Universitaire Pers, 2002.
Van den Berghe, Jan. Noblesse oblige: kroniek van de Belgische adel. Groot-Bijgaarden:
Globe, 1997.
Van Meenen, Viviane. Bijdrage tot de studie van de mortaliteit in de Sint-Jacobsparochie te
Gent in de 17e-18e eeuw. Gent: Onuitgegeven licentiaatsverhandeling Universiteit Gent,
1973.
135
Vander Plaetse, Karen, en Greta Verbeurgt. “Voorhuwelijks seksueel gedrag te Gent, 17001850.” Gemeentekrediet: Driemaandelijks Tijdschrift 44, no. 172 (1990): 111-118.
Van Werveke, Hans. “De Curve van het Gentse Bevolkingscijfer in de 17e en de 18e eeuw.”
Verhandelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor wetenschappen, letteren en
schone kunsten van België 10, no. 8 (1948): 5-56.
Van Werveke, Hans. Gent. Schets van een sociale geschiedenis. Gent: Rombaut-Fecheyr,
1947.
Vermeulen, Ilse. Bijdrage tot de studie van de mortaliteit in Gent tijdens de 18de eeuw: Casus:
De Sint-Salvatorparochie. Gent: Onuitgegeven licentiaatsverhandeling Universiteit Gent,
2002.
Vervaeck, Solange. Enkele bronnen uit de Franse tijd: Hun belang voor de sociale
geschiedenis. Leuven: Nauwelaerts, 1962.
Wasson, Ellis. Aristocracy and the Modern World. New York: Palgrave Macmillan, 2006.
Wilson, Chris, Jim Oeppen, en Mike Pardoe. “What Is Natural Fertility? The Modelling of a
Concept.” Population Index 54, no. 1 (1988): 4-20.
Wunsch, Guillaume J., en Marc G. Termote. Introduction to Demographic Analysis.
Principles and Methods. New York: Plenum Press, 1978.
2.3 Naslagwerken
Duerloo, Luc, en Paul Janssens. Wapenboek van de Belgische adel van de 15de tot de 20ste
eeuw. Brussel: Gemeentekrediet van België, 1992, 3 vols. + armorial.
Houtart, François. Anciennes familles de Belgique. Brussel: Association royale office
généalogique et héraldique de Belgique, 2008.
136
Lijst van figuren
Figuur 1: Vruchtbaarheidscoëfficiënt per leeftijdsklasse van de vrouw .................................. 48
Figuur 2: Vruchtbaarheidscoëfficiënt per leeftijdsklasse van de vrouw bij hogere sociale
groepen ..................................................................................................................................... 50
Figuur 3: Vruchtbaarheidscoëfficiënt op basis van de huwelijksduur ..................................... 52
Figuur 4: Nakomelingenschap ................................................................................................. 55
Figuur 5: Gemiddelde lengte van de geboorte-intervallen naar pariteit 1700-1879 ................ 69
Figuur 6: Gemiddelde lengte van de geboorte-intervallen naar pariteit 1880-2008 ................ 70
Figuur 7: Gemiddeld aantal kinderen voor alle gezinnen ........................................................ 79
Figuur 8: Leeftijdsspecifieke sterfterisico's.............................................................................. 88
Figuur 9: Leeftijdsspecifieke levensverwachting ..................................................................... 90
Figuur 10: Zuigelingensterfte in ‰ ten opzichte van het totale aantal geboorten ................... 94
Figuur 11: Zuigelingensterfte in ‰ bij de Gentse adel en de bevolking van Gent in de 18e
eeuw ......................................................................................................................................... 95
Figuur 12: Het aandeel van de neonatale en de postneonatale zuigelingensterfte in de totale
zuigelingensterfte ..................................................................................................................... 98
Figuur 13: Kindersterfte in de Sint-Salvatorparochie (18e eeuw) en in Gent (19e-20e eeuw)
(‰) ......................................................................................................................................... 104
Figuur 14: Levensverwachting op 20 jaar bij de Gentse bevolking ....................................... 109
Figuur 15: Levensverwachting op 70 jaar bij de Gentse bevolking ....................................... 113
137
Lijst van tabellen
Tabel 1: Vruchtbaarheidscoëfficiënt per leeftijdsklasse van de vrouw .................................... 47
Tabel 2: Vruchtbaarheidscoëfficiënt op basis van de huwelijksduur ....................................... 51
Tabel 3: Nakomelingenschap 1700-1779 (23 gezinnen).......................................................... 53
Tabel 4: Nakomelingenschap 1780-1829 (19 gezinnen).......................................................... 53
Tabel 5: Nakomelingenschap 1830-1879 (63 gezinnen).......................................................... 54
Tabel 6: Nakomelingenschap 1880-1939 (84 gezinnen).......................................................... 54
Tabel 7: Nakomelingenschap 1940-2008 (39 gezinnen).......................................................... 54
Tabel 8: Kinderaantal bij volledige gezinnen 1700-1799 (24 gezinnen) ................................. 56
Tabel 9: Kinderaantal bij volledige gezinnen 1800-1899 (65 gezinnen) ................................. 57
Tabel 10: Kinderaantal bij volledige gezinnen 1900-2008 (75 gezinnen) ............................... 57
Tabel 11: Gemiddeld kinderaantal per volledig gezin waar de vrouw gehuwd is voor haar
25ste jaar bij hogere sociale groepen ....................................................................................... 58
Tabel 12: Kinderaantal bij voltooide gezinnen 1700-1879 (30 gezinnen) ............................... 58
Tabel 13: Kinderaantal bij voltooide gezinnen 1880-2008 (34 gezinnen) ............................... 59
Tabel 14: Gemiddelde leeftijd van de vrouw bij de laatste bevalling ...................................... 59
Tabel 15: Gemiddelde leeftijd van de vrouw bij de laatste bevalling bij Belgische hogere
sociale groepen ......................................................................................................................... 60
Tabel 16: Gemiddelde leeftijd van de vrouw bij de laatste bevalling bij hogere sociale groepen
1700-1799................................................................................................................................. 61
Tabel 17: Gemiddelde leeftijd van de vrouw bij de laatste bevalling bij hogere sociale groepen
in de 19e eeuw .......................................................................................................................... 61
Tabel 18: Frequentie van de prenuptialen 1900-2008 .............................................................. 63
Tabel 19: Gemiddeld interval in maanden tussen het huwelijk en de eerste geboorte waarbij
de huwelijksleeftijd van de vrouw 20 tot 29 jaar bedroeg ....................................................... 65
Tabel 20: Interval tussen het huwelijk en de eerste geboorte 1700-1879 ................................ 66
Tabel 21: Interval tussen het huwelijk en de eerste geboorte 1880-2008 ................................ 66
Tabel 22: Gemiddeld interval tussen opeenvolgende geboorten in maanden volgens het lot
van het kind geboren aan het begin van het interval 1700-2008 .............................................. 72
Tabel 23: Leeftijdsspecifieke sterfterisico’s in ‰ ................................................................... 87
Tabel 24: Leeftijdsspecifieke levensverwachting in jaren ....................................................... 89
Tabel 25: Zuigelingensterfte in ‰ bij de Gentse adel en de ruling nobility van CentraalEuropa ...................................................................................................................................... 97
138
Tabel 26: Kindersterfterisico's (‰) ........................................................................................ 102
Tabel 27: Kindersterfterisico's bij de Gentse adel en de Britse peerage (‰) ........................ 105
Tabel 28: Levensverwachting op 20 jaar ............................................................................... 108
Tabel 29: Levensverwachting op 20 jaar bij hogere sociale bevolkingsgroepen ................... 110
Tabel 30: Levensverwachting op 70 jaar ............................................................................... 112
Tabel 31: Levensverwachting op 70 jaar bij hogere sociale bevolkingsgroepen ................... 114
Tabel 32: Sterfterisico per bevalling en per vruchtbare vrouw (%) ....................................... 117
Tabel 33: Sterfterisico per bevalling in de Bijloke, Gent (%) ................................................ 119
Tabel 34: Sterfterisico per bevalling en per vruchtbare vrouw bij hogere sociale groepen (%)
................................................................................................................................................ 120
139
Bijlagen
I. Alfabetische lijst van de twaalf Gentse adellijke families die in het demografisch onderzoek
werden opgenomen
II. Stadsarchief Gent (SAG) Modern Archief - H4J. Liste des Cidevant Nobles dont les noms
ont été rayés sur le registre Civique du Canton de Gand. Conformement à la loi du 9 frimre an
6me
III. Stadsarchief Gent (SAG) Modern Archief - H4J. Liste des Cidevant Nobles non rayés du
Registre Civique
140
Bijlage I: Alfabetische lijst van de twaalf Gentse adellijke families die in het demografisch
onderzoek werden opgenomen
Naam familie
van der Bruggen
Datum van toetreding tot de adel
Madrid, 18/2/1663
Titel
ridder
Koning Filips IV
Laken, 29/5/1860
adelserkenning
Koning Leopold I
Brussel, 5/12/1871
baron
Koning Leopold II
Dons de Lovendeghem
Wenen, 4/5/1716
baron
Keizer Karel VI
della Faille d'Huysse
Brussel, 22/12/1881
adelserkenning
Koning Leopold II
baron
Koninklijk besluit, 4/5/1885
toevoeging van de
Koning Leopold II
naam 'de Lovendeghem'
Madrid, 16/2/1643
ridder (voordien jonkheer)
Koning Filips IV
Wenen, 11/2/1736
baron
Keizer Karel VI
141
s-Gravenhage, 14/4/1816
baron
Koning Willem I
Brussel, 4/1/1843
baron
Koning Leopold I
le Fevere de ten Hove
Koninklijk besluit, 17/4/1885
toevoeging van de naam
Koning Leopold II
'd'Huysse'
Wenen, 12/2/1752
adelsverheffing
Keizerin Maria-Theresia
Louis, auteur van de 1e lijn:
Laken, 31/12/1858
adelserkenning
Koning Leopold I
jonkheer
Brussel, 24/4/1972
ridder
Koning Boudewijn
Ferdinand, auteur van de 2e lijn:
Laken, 31/12/1858
adelserkenning
Koning Leopold I
jonkheer
Laken, 31/12/1890
ridder
Koning Leopold II
de Ghellinck d'Elseghem
Madrid, 10/3/1705
Vaernewyck
Koning Filips V
Wenen, 21/12/1735
adelsverheffing
ridder
Keizer Karel VI
142
Het Loo, 23/7/1826
adelserkenning
Koning Willem I
ridder
Koninklijk besluit, 3/7/1885
toevoeging van de naam
Koning Leopold II
'Vaernewyck'
Laken, 16/4/1900
burggraaf
Koning Leopold II
de Giey
Laken, 31/10/1857
baron
Koning Leopold I
de Kerchove
Madrid, 14/8/1640
ridder
Koning Filips IV
de Kerchove de Denterghem
s-Gravenhage, 28/11/1825
adelserkenning
Koning Willem I
jonkheer
Laken, 20/10/1852
graaf
Koning Leopold I
de Kerchove d'Exaerde
Laken, 22/1/1884
adelserkenning
Koning Leopold II
jonkheer
Laken, 24/5/1898
baron
Koning Leopold II
de Kerchove d'Ousselghem
Laken, 13/9/1817
opname in adelsstand
Koning Willem I
jonkheer
143
Brussel, 10/12/1925
baron
Koning Albert I
Kervyn
Laxenburg, 4/7/1766
adelsverheffing
Keizerin Maria-Theresia
d'Oud Mooreghem
Brussel, 24/6/1827
adelserkenning
Koning Willem I
jonkheer
Brussel, 25/3/1929
baron
Koning Albert I
de Volkaersbeke
s-Gravenhage, 14/4/1816
opname in ridderschap,
Koning Willem I
opname in adelstand
jonkheer
Brussel, 22/11/1871
baron
Koning Leopold II
Morel
Wenen, 7/2/1768
adelsverheffing
Keizerin Maria-Theresia
Morel de Westgaver
Brussel, 8/12/1822
adelserkenning
Koning Willem I
jonkheer
Laken, 15/1/1854
adelserkenning
Koning Leopold I
jonkheer
Koninklijk besluit, 6/3/1885
toevoeging van de naam
Koning Leopold II
'de Westgaver'
144
Piers de Raveschoot
de Potter d'Indoye
Brussel, 17/10/1816
opname in ridderschap,
Koning Willem I
opname in adelstand
Koninklijk besluit, 17/3/1885
toevoeging van de naam
Koning Leopold II
'de Raveschoot'
Laken, 10/3/1886
adelserkenning
Koning Leopold II
jonkheer
Wenen, 27/4/1764
adelsverheffing
Keizerin Maria Theresia
jonkheer
Koninklijk besluit, 24/4/1897
toevoeging van de naam
Koning Leopold II
'd'Indoye'
s-Gravenhage, 14/4/1816
opname in ridderschap,
Koning Willem I
opname in adelstand
jonkheer
Rooman d'Ertbuer
Brussel, 30/1/1910
adelsverheffing
Koning Albert I
jonkheer
Bron: Duerloo, Luc, en Paul Janssens. Wapenboek van de Belgische adel van de 15de tot de 20ste eeuw.
Brussel: Gemeentekrediet van België, 1992.
145
Bijlage II: Stadsarchief Gent (SAG) Modern Archief - H4J. Liste des Cidevant Nobles dont
les noms ont été rayés sur le registre Civique du Canton de Gand. Conformement à la loi du 9
frimre an 6me
146
147
148
149
150
151
152
153
154
155
Bijlage III: Stadsarchief Gent (SAG) Modern Archief - H4J. Liste des Cidevant Nobles non
rayés du Registre Civique
156
157