Plezier

MINISTERIE VAN ONDERWIJS
EN VOLKSONTWIKKELING
EXAMENBUREAU
UNIFORM EINDEXAMEN HAVO 2007
VAK
:
NEDERLANDS (TEKSTANALYSE)
DATUM :
DINSDAG 19 JUNI 2007
TIJD
:
7.45 – 9.45 UUR
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Toegestaan hulpmiddel: woordenboek
Dit werk bestaat uit 7 bladzijden ( 4 bladzijden tekst en 19 vragen).
Lees onderstaande tekst en beantwoord de vragen erbij.
Trek links een kantlijn bij een marge van ± 3 cm.
Plezier
U bent ervoor gemaakt
Genot is goed voor ons. Als de natuur niet had gewild dat we seks hebben of snoepen,
had ze er wel voor gezorgd dat dat ons tegenstond. Maar wat gebeurt er precies in ons
brein wanneer we plezier hebben?
I
II
1
Lang geleden zag de psychiater
Sigmund Freud al in, dat plezier
een krachtige beweegreden is bij
de mens. Hij betitelde de innerlijke
5 aandrang om plezier te beleven als
‘het plezierprincipe’. Onze neiging
tot plezier komt volgens hem voort
uit ons onbewuste ik, en de natuur
heeft ons dit mechanisme meege10 geven om ervoor te zorgen dat we
voldoen aan onze 1basale behoeftes, zoals eten, drinken en seks.
We vinden die dingen lekker en
zoeken ze op omdat ze goed zijn
15 voor onze overleving. Seks voelt
elke keer weer lekker omdat onze
genen daardoor de grootste kans
maken zichzelf in stand te houden.
Of neem voedsel: zoete dingen in
20 de natuur zijn vaak goed voor ons
omdat ze gezond zijn en veel calorieën bevatten, dús ervaren we plezier, opdat we er meer van nemen.
Dat we zo blij worden van zoetig25 heid zit dus diep in ons wezen verankerd, met dank aan de evolutie.
Plezier is zo basaal dat we het al
vroeg in ons leven kunnen ervaren.
Kijk maar naar een baby die iets
fundamentele
30 zoets eet: het gezichtje ontspant,
het tongetje gaat op en neer en in
de ogen verschijnt een dromerige
blik. Dit gebeurt niet alleen bij de
mens: of je nu een apenbaby
35 neemt of een pasgeboren ratje,
veel dieren reageren precies hetzelfde. Wetenschappers denken
dat plezier een universele emotie is
die bij vrijwel alle dieren voorkomt.
40 Maar waar zit plezier precies? Hoe
werkt het? Hebben we een afgebakend circuitje in ons brein dat zorgt
voor plezierervaringen? Of komt
plezier vooral vanuit onze huid, on45 ze tong, onze neus, onze oren, onze ogen?
III In de jaren vijftig werd ontdekt dat
in onze hersenen speciale bedrading aanwezig is die een rol speelt
50 bij het ervaren van plezier. De Canadese wetenschappers James
Olds en Peter Milner implanteerden
elektrodes op allerlei plekken in het
brein van ratten om te kijken wat er
55 gebeurde als de beestjes daar een
stroomstootje toegediend kregen.
Ze staken de elektrodes onder andere in een specifiek gebiedje,
ergens diep in het brein, bij de
2
60 2hypothalamus. Tot verbazing van
de onderzoekers keerden de ratten
steeds terug naar de plek waar ze
zich hadden bevonden toen de stimulatie werd gegeven. Met andere
65 woorden: de beestjes kregen een
prettig gevoel door de stimulatie in
dit gedeelte van hun brein en wilden dat opnieuw ervaren. Olds en
Milner noemden dit gebiedje het
70 ‘beloningscentrum’ van het brein:
het groepje cellen dat tegen de rest
van het brein ‘Ja, ga door ! ’ begint
te roepen zodra we iets doen wat
prettig voor ons is.
IV 75 Olds en Milner gingen een stap
verder en gaven de ratjes de mogelijkheid om zelf hun brein te stimuleren met stroomstootjes. Het
hek was van de dam. De ratjes
80 bleven maar op de knop drukken.
Maar wat voor prettig gevoel hadden de ratten precies? Was het iets
wat wij ‘plezier’ zouden noemen?
Robert Heath, dokter uit New Or85 leans, waagde het in de jaren zestig om de proef op de som te nemen bij mensen; in die tijd gold zoiets nog niet als ethisch onverantwoord. Hij begeleidde een groep
90 psychiatrische patiënten die alle
lust in het leven waren kwijtgeraakt, en wilde kijken of ze via
breinstimulatie weer prettige gevoelens konden ervaren. Heath
95 implanteerde elektrodes in het
beloningscentrum van hun brein,
gaf ze een afstandsbediening en
zei dat ze net zo vaak op het
knopje konden drukken als ze
100 maar wilden. Net als de ratjes wisten ook Heaths patiënten van geen
ophouden. Sommigen drukten duizenden keren per dag op de knop.
Eén patiënte raakte er zo door ge105 obsedeerd dat ze vergat te douchen en niet meer naar haar gezin
omkeek.
V
2
Wat ervoeren deze mensen precies
als de elektrodes werden geacti-
kluitje zenuwen ergens aan de onderkant van de
hersenen
110 veerd? Erg veel opheldering konden ze niet verschaffen. Ze zeiden
dat het ‘goed‘ voelde, dat het in de
verte wel een beetje op seksuele
gevoelens leek, maar niet op een
115 orgasme. Sommigen kregen ongelooflijke dorst. Eigenlijk was het
enige wat in hun hoofd opkwam:
Nog een keer! Nog een keer! Nog
een keer! Het bleef echter de vraag
120 of deze ervaringen hetzelfde zijn
als plezier. Gaat het hier om hetzelfde gevoel als de eerste lik van
een vanilleijsje op een warme
dag? Nee, voor plezier is meer
125 nodig dan alleen de stimulatie van
ons beloningscentrum.
VI
130
135
140
145
150
155
De Amerikaanse neuropsycholoog Jaak Panksepp zegt het hersengebied te kunnen aanwijzen
dat, naast het beloningscentrum,
een belangrijke rol speelt bij ons
gevoel van plezier. Dit diep in ons
brein gelegen groepje cellen, genaamd PAG (wat staat voor periaqueductale grijze cellen), is evolutionair gezien een van de
vroegst ontwikkelde hersengebieden. Het is verantwoordelijk voor
basale emotionele ervaringen als
woede, lust en speelsheid, stelt
de neuropsycholoog. Bij ons worden de ruwe pleziergevoelens
uit het PAG-gebied naar de hersenschors geleid, waar ze onderdrukt of juist uitvergroot worden.
Dieren hebben dat ‘filter’ niet; zij
kunnen niet zoals mensen reflecteren op hun plezier. Terwijl
wij nu al genieten van onze vakantie eind dit jaar, en nog steeds met
plezier terugdenken aan onze
trouwdag, is onder honden en apen
het genoegen van voorpret en napret onbekend. Een hond kan kwispelen van plezier als hij naar buiten mag, maar over een uur is hij
vergeten hoe blij hij was.
Behalve dat er bepaalde ‘pleziergebieden’ in onze hersenen zijn
160 gevonden, is er ook een vreugdesapje ontdekt dat van groot belang is bij het verkrijgen van ple-
VII
3
165
170
175
180
185
190
zier: dopamine. Onderzoek bij heroïne- en cocaïnegebruikers toonde aan dat er grote hoeveelheden
dopamine in hun beloningscentrum circuleren zodra ze hun
drugs nemen. Lang werd gedacht
dat de dopamine het gevoel van
plezier teweegbrengt, met als gevolg dat de gebruiker verslaafd
raakt aan het middel dat die dopaminegolf veroorzaakt, maar recent
onderzoek heeft aangetoond dat
dat toch niet het hele verhaal is.
Ook ratjes die een dopamineblocker toegediend krijgen, blijken
namelijk plezier te kunnen beleven. Smeer een zoete vloeistof op
hun bekjes en ze gaan kronkelen
van genot en smakken met hun
lippen, wat duidt op plezier. Het
opvallende is echter dat deze
beestjes geen moeite doen om
meer te nemen van het smikkeldrankje. Dit duidt erop dat stimulatie van de zintuigen essentieel is
voor het kunnen ervaren van plezier, en dat dopamine niet zozeer
bepaalt of we iets plezierig vinden, maar dat deze stof ons er
vooral toe aanzet méér van iets
plezierigs te krijgen.
VIII
Plezier wordt al met al niet veroor195 zaakt door één enkel schakelaartje in ons brein dat aan en uit kan
staan; meerdere hersengebieden
zijn er tegelijkertijd bij betrokken,
en behalve dopamine dragen ook
200 andere boodschapperstoffen in
de hersenen eraan bij, zoals endorfine en serotonine. Tevens is
het zo dat meerdere soorten dopamine plezier kunnen creëren,
205 en het zijn onze genen die bepalen hoe gevoelig we zijn voor de
verschillende varianten. Mensen
die bijvoorbeeld ontvankelijker zijn
voor dopamine D2, zijn grotere
210 pleziermakers: alcohol, drugs,
eten, gokken, ze lusten er wel pap
van. Ook het verrassingseffect is
van belang: hoe onverwachter een
pleziertje, hoe sterker de plezier215 respons. Organiseer dus eens
een surpriseparty voor uw geliefde,
dát maakt pas wat los.
IX
220
225
230
235
X
240
245
250
255
260
XI
Maar wat maakt nu dat we écht
plezier voelen, als het niet alleen
de dopamine is, niet alleen endorfine of serotonine, niet alleen stimulering van het beloningscentrum en de invloed van al die andere hersengebieden? Als we er
een gedicht over schreven, zouden we misschien zeggen dat
plezier in een knalrode bloem zit,
in de begintune van de tv-serie Sex
and the city, in een baby die onze
vinger vastpakt. Eigenlijk klopt dat
precies: de zintuigen zorgen ervoor
dat ons gevoel van plezier compleet wordt. Zonder zintuigen kunnen de hersenen slechts een soort
halfbakken plezier creëren, zoals
de patiënten van dokter Heath
overkwam.
Plezier is geen simpele emotie,
maar het vergroten van plezier is
heel eenvoudig: zet uw tastzin,
ogen, oren, neus en tong op
scherp en laat alle prikkels maar
binnenkomen. Plezier ligt overal
voor het grijpen, in grote hopen,
en het is goed voor u. Toch is er
ook een grens aan de pret, zo
waarschuwde Freud ooit al: mensen die zich volledig laten leiden
door het plezierprincipe graven
hun eigen graf. Het ongebreideld
najagen van impulsen die voortkomen uit het onbewuste leidt tot
zelfdestructie, aldus Freud. Er is
balans nodig: plezier is prettig,
mits toegediend met mate. Wetenschappers noemen dit ‘homeostase’: de zelfregulerende werking
van ons lichaam zorgt ervoor dat
we verzadigd raken als we ergens
te veel van krijgen. Plezier is dus
fijn zolang je er niet te veel van
neemt.
Maar ook al duurt het maar even,
plezier is iets om te koesteren,
265 vindt Seligman, een bekende
Amerikaanse geluksprofessor. In
zijn boek Gelukkig zijn kun je
leren beschrijft hij hoe we langer
4
kunnen genieten van plezier.
270 Daarvoor moet je het weten te
doseren, zegt hij, en met aandacht beleven; een kwestie van
maat houden dus. Niet alleen
omdat te veel plezier leidt tot
275 zelfdestructie, ook omdat bij
plezier snel gewenning optreedt:
het zesde hapje van het perentaartje smaakt een stuk minder
lekker dan het eerste. Het advies
280 van Seligman luidt dan ook: verspreid uw genoegens, laat er
meer tijd tussen zitten dan u normaal gesproken doet. Beleef het
eerste hapje ijs dus met al uw
285 aandacht, ga er helemaal in op,
en wacht 30 seconden totdat u
het tweede hapje neemt. Of zorg
voor verrassing, die is ook plezierverhogend. Seligmans 3ple290 ziercredo is: verwonder en verwen
uzelf, wees dankbaar voor uw
plezier, en wees er trots op.
Kortom: geniet ervan!
Naar een artikel van Edwin Oden
in Psychologie Magazine
van juli/augustus 2006
3
overtuiging over plezier