Samenvatting Dossier Sensibiliserende stoffen Wat

Samenvatting
Dossier Sensibiliserende stoffen
Wat zijn sensibiliserende stoffen?
Sensibiliserende stoffen - ‘allergenen’ - zijn stoffen die een overgevoeligheid (allergie) kunnen
veroorzaken via het afweersysteem. Een allergie ontstaat in twee fasen. Eerst raakt het
afweersysteem door het contact met een sensibiliserende stof overgevoelig. Bij een volgend contact
met dezelfde stof treedt vervolgens een abnormaal sterke afweerreactie op, die kan leiden tot
(allergisch) eczeem of astma. Bekende voorbeelden van allergenen zijn:
 Natuurlijke stoffen, zoals graspollen, meelstof en huidschilfers van (proef-) dieren (zie ook het
dossier Biologische agentia);
 Bestanddelen van twee-component verven, lijmen en vloerproducten, zoals epoxyhars,
acrylaathars en isocyanaten;
 Metalen: nikkel, cobalt, chroom;
 Conserveermiddelen in cosmetica, verven, lijmen etc.
Wie wordt allergisch?
Een allergische reactie kan zich al binnen enkele weken na de eerste blootstelling voordoen. Het kan
echter ook jaren duren. Dit hangt af van de mate van blootstelling, de gevoeligheid van de persoon en
de sterkte van de sensibiliserende stof. Niet iedereen ontwikkelt een allergie. Wel loopt iedereen de
kans om een allergie te ontwikkelen; niemand is hier immuun voor…
Omvang
Sensibiliserende stoffen zijn in zeer veel branches te vinden. Er zijn enkele honderden
sensibiliserende stoffen (allergenen) bekend. Bijna iedereen komt wel met ze in contact – ook buiten
het werk (bijvoorbeeld door het gebruik van cosmetica).
Gevolgen
De aandoeningen die deze stoffen veroorzaken leiden relatief vaak tot uitval uit het beroep en
gedwongen omscholing. De meest voorkomende aandoeningen zijn eczeem en astma. Als het
eczeem of astma door een allergie wordt veroorzaakt, moet vaak ander werk worden gezocht.
Wat is eczeem?
Eczeem is een ontsteking van de huid, die leidt tot jeuk, roodheid, bultjes, blaasjes, schilfers,
huidverdikking en kloven. Eczeem is vaak lastig te behandelen, waardoor het nogal eens een
chronisch karakter krijgt. Eczeem is een belemmering bij contacten met anderen, en belemmert
werkzaamheden met de handen.
Wat is astma?
Astma is een ontsteking van de luchtwegen die leidt tot:
 een verhoogde gevoeligheid voor allerlei prikkels (damp, rook, irriterende stoffen);
 periodieke vernauwing van de luchtwegen.
Symptomen van astma zijn het optreden van kortademigheid, hoesten, en piepen op de borst. Astma
is een ernstige aandoening die levensbedreigend kan zijn. Astma kan op twee manieren
samenhangen met het werk:
 Bestaand astma dat verergert door het werk, door irriterende stoffen of andere prikkels.
 Beroepsastma: astma dat ontstaat door het werk.
Risicovolle beroepen
Risicovolle beroepen voor huidaandoeningen door sensibiliserende stoffen zijn:
 kapper (haarverven, permanentproducten, blonderingsproducten);
 verpleegkundige (latex handschoenen);
 groentetelers/ personeel voedingsindustrie (groente en fruitsappen);
 metselaars en vloerenleggers (cement, epoxyharsen).
S_Sensibiliserende_stoffen
1
Risicovolle beroepen voor luchtwegaandoeningen door sensibiliserende stoffen zijn:
 bakkers (meelstof);
 kwekers planten en groenten (plantenpollen, organismen voor biologische bestrijding);
 veehouders (huidschilfers/ veren van dieren);
 verfspuiters/ autoschadeherstellers (isocyanaten);
 kappers (haarlakken, blondeerpoeders).
Actuele overzichten van risicoberoepen zijn te vinden bij het Nederlands Centrum voor
Beroepsziekten (NCvB).
Hoe is te achterhalen welke stoffen schadelijk zijn?
RI&E
De risico’s door blootstelling aan sensibiliserende stoffen moet u in de RI&E beschrijven. Om dit te
kunnen doen, moet u deze stoffen uiteraard kunnen herkennen. Hiervoor zijn twee mogelijkheden: het
etiket en Veiligheidsinformatieblad van producten waarmee u werkt, en bestaande lijsten van
sensibiliserende stoffen op Internet.
Etiket en Veiligheidsinformatieblad (VIB)
Op het etiket en in het VIB zijn ensibiliserende stoffen te herkennen aan de volgende gevaarsymbolen
en R-zinnen:
Gevaarsymbolen
Xi
R-zinnen
R 42
R 43
Irriterend (ook gebruikt voor sensibiliserende eigenschappen!)
Kan overgevoeligheid veroorzaken bij inademing
Kan overgevoeligheid veroorzaken bij contact met de huid
Lijsten
Lang niet alle sensibiliserende stoffen zijn al voorzien van R-zinnen. Sommige kunnen bovendien
ontstaan in een bepaald proces. Daarom vormen lijsten van deze stoffen een belangrijke aanvulling.
Voorbeelden van stoffen die kunnen ontstaan, zijn meelstof, plantensappen en graspollen. Ook
bijvoorbeeld latex handschoenen en nikkel uit gereedschappen zijn sensibiliserend voor de huid, en
niet met een etiket te identificeren.
Enkele lijsten die beschikbaar zijn:
 Contacteczeem: lijst van oorzakelijke factoren van de NVAB.
 Beroepsastma: lijst luchtwegallergenen NVAB.
Wat zegt de wet erover?
Wetgeving
De Arbowet en het Arbobesluit schrijven voor dat werkgevers de blootstelling aan gevaarlijke stoffen in
hun bedrijf in kaart brengen en beoordelen. Dit geldt uiteraard ook voor sensibiliserende stoffen.
Voor de kappersbranche is een Beleidsregel 4.1.c-3 vastgesteld, waarin richtlijnen staan die de
blootstelling aan sensibiliserende stoffen in het kappersvak verminderen.
Afspraken
In de volgende branches zijn afspraken gemaakt over sensibiliserende (allergene) stoffen:
Branche
Agrarische sectoren (VASt-project; organisch stof, endotoxinen)
Bakkerijen (meelstof)
Geestelijke gezondheidszorg (desinfectiemiddelen, handreiniging)
Gehandicaptenzorg (desinfectiemiddelen, handreiniging)
Kappers (haarkleuringen, permanent, blondering)
Meelverwerkende industrie (meelstof)
Schoonmaak/glazenwassers (reinigingsmiddelen)
Wonenbranche- waaronder tapijt- en parketleggers (lakken, lijmen)
S_Sensibiliserende_stoffen
Website of andere bron
www.pakstofaan.nl
www.blijmetstofvrij.nl
www.arbo-ggz.nl
www.arbozw.nl
www.healthyhairdresser.nl
www.blijmetstofvrij.nl
www.zowerkjeprettiger.nl
www.arbo-wonen.nl
2
Verplichtingen werkgever en werknemer
De werkgever moet maatregelen nemen om gezondheidsschade door sensibiliserende stoffen te
voorkómen. De werkgever moet hierbij de actuele stand van de wetenschap en professionele
dienstverlening in acht nemen.
De werknemer is verplicht zich zo te gedragen dat de eigen gezondheid niet in gevaar gebracht wordt.
Dit betekent voorlichting en onderricht volgen en toepassen, en arbeidsmiddelen (waaronder
persoonlijke beschermingsmiddelen) op een juiste wijze en verantwoorde wijze gebruiken. Ook moet
de werknemer eventuele knelpunten en risico’s melden, zodat maatregelen kunnen worden getroffen.
Wat is eraan te doen?
Zoals bij alle gevaarlijke stoffen (zie ook Algemeen gevaarlijke stoffenbeleid) moet u bij voorkeur
maatregelen aan de bron nemen. Daarnaast zijn technische en organisatorische maatregelen en
persoonlijke beschermingsmiddelen mogelijk. Hier slechts enkele voorbeelden die specifiek zijn voor
sensibiliserende stoffen.
Bronmaatregelen
U kunt trachten sensibiliserende stoffen overbodig te maken in het proces. Apparatuur in de
gezondheidszorg kan men steriliseren door verhitting in plaats van met desinfectantia.
U kunt een stof of product ook vervangen door een minder schadelijk product. In de kappersbranche
is de ‘zure permanent’ bijvoorbeeld vervangen door een minder sterk allergene permanent.
Vervanging door een product waarbij de kans op blootstelling lager is kan soms ook - bijvoorbeeld
chroomarm cement, latexarme handschoenen en epoxylijmen met minder vluchtige verharders. Vraag
uw leverancier naar mogelijke minder schadelijke vervangers.
Soms kan de leverancier ook de vorm of verpakking van een product aanpassen. Voorbeelden zijn
‘stuifarm’ blondeerpoeder, ‘ingepakte’ enzymen in de wasmiddelindustrie, en spuitpistolen voor 2component lijmen die de lijm automatisch mengen, in de spuittip.
Tenslotte zijn vaak aanpassingen aan het proces mogelijk. In vele industriële productieprocessen zijn
gesloten systemen ingevoerd.
Technische maatregelen
Ventilatie en afzuiging kunnen ook bij sensibiliserende stoffen effectief zijn. Voorbeelden zijn
spuitcabines voor het verspuiten van polyurethaanlakken, het aanmaken van medicijnen in een
‘zuurkast’-achtige voorziening, en afzuigtafels bij nagelstylistes. Lakspuitprocessen in de autoindustrie zijn grotendeels geautomatiseerd. Als automatisering niet mogelijk is, zijn soms wel handige
hulpmiddelen en gereedschappen beschikbaar die de kans op blootstelling verlagen. Voorbeelden zijn
spatschermen voor verfrollers, gesloten mengsystemen voor 2-component producten, en spuitpistolen
die ‘overspray’ verminderen (HVLP en airmix spuiten).
Organisatorische maatregelen
Het afscheiden van bepaalde activiteiten, met beperking van de toegang voor ‘derden’ kan de
blootstelling aan stoffen ook verminderen. Zo markeren vloerenleggers soms de plaats waar
sensibiliserende 2-componentproducten gemengd worden. In de kappersbranche zijn er zelfs
richtlijnen voor het inrichten van een ‘Chemiehoek’.
Persoonlijke beschermingsmiddelen (PBM)
PBM mag u alleen kiezen als overige maatregelen niet effectief genoeg zijn. Als er een
Veiligheidsinformatieblad beschikbaar is, kunt u deze raadplegen bij de keuze voor PBM’s. Voor een
werknemer die al lijdt aan astma zal ademhalingsbescherming vaak extra (te) belastend zijn. Bij
‘vaste’ allergene stoffen is een stoffilter klasse P2 veelal minimaal nodig. Afhankelijk van stof en
proces kan méér nodig zijn, tot persluchtsystemen aan toe.
Raadpleeg ook het VIB bij de keuze van beschermende handschoenen. Níet geschikt zijn in ieder
geval leren, katoenen, en polyethyleen handschoenen, ‘schildershandschoenen’ (katoen + kunststof
rug), en handschoenen die zelf allergene stoffen bevatten, zoals latex. Denk verder om het volgende:



kijk in het VIB, of in de productinformatie van de handschoen, naar de maximale gebruikstijd in
combinatie met de stof waartegen de handschoen moet beschermen (de ‘doorslagtijd’);
gebruik handschoenen in ieder geval niet langer dan één ‘shift’ (4 uur);
gebruik handschoenen liefst éénmalig:
o het meermalen aan- en uittrekken kan de handschoen van binnen verontreinigen;
o tijdens het uit- en weer aantrekken kunnen de handen verontreinigd raken;
S_Sensibiliserende_stoffen
3
o




als de handschoen uit is, gaat de doordringing van chemische stoffen in de handschoen door;
de pauze telt dus mee in de maximale gebruiksduur!
omdat ook de buitenkant van een verpakking vaak verontreinigd is, is het bij sensibiliserende stoffen aan
te raden om de handschoenen al aan te doen vóórdat deze wordt geopend;
trek handschoenen nooit aan als de handen vochtig of verontreinigd zijn, of als de handschoen van
binnen vochtig of verontreinigd is;
gebruik vochtafsluitende handschoenen niet te lang achter elkaar; al na 10 minuten wordt de huid aan
vocht blootgesteld als gevolg van transpiratie;
beperk de blootstelling aan transpiratievocht met behulp van katoenen binnenhandschoenen.
Huidverzorging
Het is verstandig om regelmatig een verzorgende handcrème te gebruiken: vóórdat het werk begint
(zo is de huid ná het werk makkelijker te reinigen), iedere keer na handenwassen, en na het werk.
PMO
PMO kan beginnende huid- of luchtwegklachten opsporen, voordat het te laat is. Hierbij kan men
gebruik maken van:
 gestandaardiseerde vragenlijsten/ interviews;
 klinisch onderzoek van de luchtwegen (longfunctietests) of de huid (door de bedrijfsarts, longarts
of dermatoloog);
 de ‘Huid en arbeid test’ van het Centrum voor Huid en Arbeid: een vragenlijst (‘pictionnaire’), die
werkt aan de hand van foto’s van diverse vormen van eczeem.
Wie gaan slim om met dit probleem?
Enkele goede voorbeelden van maatregelen in branches zijn:
 voorbeeld kapsalon
 epoxy’s in de bouw
Mogelijkheden voor advies
Arboprofessionals kunnen u ondersteunen bij de beoordeling van de blootstelling aan
sensibiliserende stoffen. Daarnaast bestaan er enkele gespecialiseerde centra:
 Centrum voor Huid en Arbeid (huid)
 NECOD (huid)
 NKAL (luchtwegen)
 Nederlands Centrum voor Beroepsziekten (beide).
S_Sensibiliserende_stoffen
4