Indeling van stoffen

THEMA 4
Indeling van stoffen
In de lessen natuurwetenschappen heb je vorig
jaar al geleerd hoe je de verschillende stoffen in
een mengsel met eenvoudige scheidingstechnieken kunt scheiden.
Je hebt ook geleerd hoe je zuivere stoffen en
mengsels met het deeltjesmodel kunt herkennen.
In dit thema nemen we opnieuw een kijkje in de
wereld van de chemie. Hoe worden chemische
stoffen verder ingedeeld? Hoe gaan we veilig
met stoffen om? Hoe onderscheiden we bepaalde stoffen met eenvoudige proeven?
Indeling van stoffen
129
Intro
Batterijen en het milieu
Lege batterijen horen niet in de vuilnisbak thuis.
Ze kunnen schadelijke stoffen bevatten, zoals
de zware metalen kwik, lood en cadmium. Die
brengen het milieu schade toe wanneer ze bij
het huisvuil worden weggegooid. Daarom is het
goed dat steeds meer mensen lege batterijen
apart inleveren, gescheiden van het andere
afval. Ook de accu’s in bijvoorbeeld gsm’s, fotoen filmcamera’s en snoerloos gereedschap,
kunnen worden ingeleverd.
In België zorgt BEBAT voor de inzameling van
gebruikte batterijen. Er zijn vandaag meer
dan 20 000 inzamelpunten met een groengele
inzameldoos voor gebruikte batterijen: supermarkten en andere winkels, scholen, doe-hetzelfzaken, speelgoedwinkels, elektrohandels …
Door je lege batterijen apart in te leveren, spaar
je niet alleen het milieu. Tijdens de recyclage
worden metalen, zoals nikkel, staal en zink,
Maak zelf een vu
uit de batterijen gehaald.
Daarvan worden nieuwe
producten gemaakt,
zoals zinken dakgoten en vangrails, maar ook
weer nieuwe batterijen.
De milieuvriendelijkste oplossing is uiteraard
het gebruik van batterijen zoveel mogelijk
beperken. Elektriciteit uit het stopcontact is
minder belastend voor het milieu. Ben je toch
genoodzaakt om batterijen te gebruiken, koop
dan herlaadbare batterijen. Ze zijn iets duurder
in aankoop, maar je kunt ze veel langer gebruiken.
Bekijk het filmpje op www.bebat.be.
lkaan ... met cola
Benodigdheden
• fles cola
• rol Mentos-m
untjes
• vel papier
en Mentos
Uitvoering en waa
rneming
1 Dit experimen
t voer je buiten op
een open plek ui
2 Plaats de fles
t.
cola op een vaste
on
dergrond.
3 Maak van het
vel papier een ko
ker die op de open
4 Haal een aant
ing van de fles pa
al Mentos-muntje
st.
s uit de verpakki
5 Draai de fles
ng.
cola open.
6 Breng de mun
tjes in de cola via
de koker.
7 Wat neem je w
aar?
De koolstofdioxid
e in de cola is on
der druk in de fle
te openen, willen
s gedaan. Door de
de koolstofdioxid
fles
edeeltjes eruit. De
met de cola waard
muntjes reageren
oor er meer kool
stofdioxide kan vr
dioxidedeeltjes w
ijkomen. De kool
orden sneller ge
stofvormd en duwen
De combinatie va
de cola naar buite
n twee liter cola
n.
met anderhalve ro
een fontein van vie
l muntjes zorgt vo
r tot vijf meter. Je
or
bent gewaarschuw
d!
130
THEMA 4
Minnares Franse koning stierf door
het drinken van 'gouden' jeugdelixir
Al in de 16e eeuw was men bezeten door het verlangen
er zo lang mogelijk jong uit te zien.
Zo dronk Diane de Poitiers,
de beeldschone minnares van de Franse koning
Hendrik II, dagelijks een
oplossing van vloeibaar
goud om haar schoonheid
te behouden. Jammer genoeg was het jeugdelixir
uiteindelijk verantwoordelijk voor haar dood.
Wetenschappers hebben
onlangs op basis van
de analyse van enkele
haarlokken ontdekt dat
ze door goudvergiftiging
is gestorven.
Hoe krijgt vuurwerk zijn mooie kleuren?
In vuurwerk zit buskruit, een mengsel
van salpeter, houtskool en zwavel. Als
je de lont aansteekt, ontploft dat mengsel door een heftige chemische reactie
waarbij veel gassen vrijkomen, zodat de
vuurwerkkoker uit elkaar spat.
Om de kleuren in het vuurwerk te
bekomen, worden chemische stoffen
toegevoegd. Zo geeft natrium een mooie
oranjegele kleur. Koper geeft een blauwe kleur. Rood krijg je, als er lithium of
strontium in het vuurwerk zit.
Het Franse hof geloofde dat goud de kracht van de zon
op de drinker zou overdragen. De alchemisten werkten
vaak als apotheker en schreven de ‘mirakelgoudjeugdkuur’ aan het hof voor.
Zout uit de zee!
n. Het wordt als
ater in te dampe
ew
ze
or
do
n
ne
won
ische producten
Zeezout wordt ge
sommige cosmet
or
vo
en
en
uk
ke
de
stelling dan keueen ingrediënt in
smaak en samen
re
de
an
n
ee
t
ef
t he
als een gezonder
gebruikt. Zeezou
igen beschouwd
m
m
so
or
do
dt
or
tw
kenzout. Zeezou
ukenzout.
ke
or
vo
f
ie
at
altern
s langs de zee
den lage muurtje
or
w
n,
le
ha
te
e
ze
kuilen (bekkens
Om zeezout uit de
n grote, vierkante
ge
lig
s
je
rt
uu
m
de
utpannen aangegebouwd. Achter
bben als eerste zo
he
n
ne
ei
m
Ro
kken naar het
of zoutpannen). De
er van het ene be
at
ew
ze
t
he
t
om
stro
t water ongeveer
legd. Langzaam
einere. Zo legt he
kl
t
he
ar
na
e
er
ot
r. Als het water
andere, van het gr
water steeds mee
t
he
it
rh
ve
n
zo
ordt het zout goed
60 kilometer af. De
ut over. Daarna w
zo
t
he
t
ijf
bl
,
pt
volledig is verdam
schoongemaakt.
t,
n gunstig klimaa
in streken met ee
n
de
ijk
vin
kr
te
an
en
Fr
le
in
al
en Bonaire. Ook
Zoutpannen zijn
narische Eilanden
en NoirCa
de
de
an
,
al
ér
ug
Gu
rt
n
Po
va
zoals
het zeezout
n:
ne
op
an
ep
ze
w
e
aat zout inning
zijn enkele bekend
lgië laat het klim
Be
In
d.
m
oe
er
db
moutier is werel
e.
to
et
ni
r
ie
an
die m
Indeling van stoffen
131
1 Zuivere stoffen en mengsels
1.1 Voorwerpen en stoffen
In het dagelijks leven word je door voorwerpen omringd. Voorwerpen zijn uit verschillende stoffen
opgebouwd.
Zowel voorwerpen als stoffen hebben bepaalde eigenschappen.
• De eigenschappen van voorwerpen zijn veranderlijk en noemen we voorwerpeigenschappen.
• De eigenschappen van stoffen zijn onveranderlijk en noemen we stofeigenschappen.
Een voorbeeld maakt dat duidelijk.
Voorwerp
Veranderlijke
eigenschappen
Stof
Geef enkele veranderlijke eigenschappen van deze voorwerpen.
Geef enkele onveranderlijke eigenschappen van deze stoffen.
132
THEMA 4
Onveranderlijke
eigenschappen
1.2Scheiden van mengsels in zuivere stoffen
Vorig jaar heb je al geleerd dat stoffen (materie) in twee grote groepen worden onderverdeeld:
zuivere stoffen en mengsels.
STOFFEN (MATERIE)
bestaan uit één soort identieke deeltjes
(moleculen)
bestaan uit verschillende soorten deeltjes
(moleculen)
De zuivere stoffen en de mengsels worden op hun beurt verder ingedeeld.
s
s
s
s
enkelvoudige
zuivere stoffen
Elke molecule bestaat
uit één soort atomen.
samengestelde
zuivere stoffen
Elke molecule bestaat
uit verschillende soorten atomen.
homogene
mengsels
Je kunt de verschillende deeltjes niet
met het blote oog of
met een microscoop
onderscheiden (koffie
en melk, water en
azijn ...).
heterogene
mengsels
Je kunt de verschillende deeltjes met het
blote oog of met een
microscoop onderscheiden (water en
zand, water en krijt ...).
Op de indeling van zuivere stoffen gaan we nu
niet verder in. Je moet immers iets meer over
de schrijfwijze (formule) van de zuivere stoffen
weten.
Volgend jaar zul je die formules uitgebreid
bestuderen in de lessen chemie.
Een mengsel bestaat uit verschillende soorten
deeltjes of moleculen.
Om mengsels opnieuw in zuivere stoffen te
splitsen (scheiden), maakt men in de wetenschappen gebruik van scheidingstechnieken.
Enkele van de meest gebruikte technieken zijn
filtratie, indamping of kristallisatie, destillatie,
centrifugeren, decanteren of afgieten …
Indeling van stoffen
133
CLOSE UP
Via www.ww-what.be vind je de bespreking van enkele scheidingstechnieken en komen voorbeelden uit het dagelijks leven aan bod.
Experiment
• Probleemstelling
Hoe kunnen we zand en zout uit het zeewater halen?
• Benodigdheden
• water
• keukenzout
• zand
• bekertjes
• preparaatglaasjes
• Uitvoering en waarneming
1 Meng het water met het zand en het keukenzout. Tot welke groep behoort die stof? Duid het
juiste antwoord aan: heterogene mengsels / homogene mengsels.
2 Hoe kunnen we het zand opnieuw uit het water halen?
3 Water en zout scheiden is een beetje moeilijker. Waarom?
4 Doe een paar druppels van het water op een preparaatglaasje en leg dat op de overheadprojector. Schakel de projector in. Wat merk je na een tijdje?
• Conclusie
- Welke scheidingstechniek pas je toe om zand uit water te halen?
- Welke scheidingstechniek pas je toe om zout uit water te halen?
Zeewater is een mengsel. Water, zout en zand zijn de stoffen die samen dat
mengsel vormen.
134
THEMA 4
Opdrachten
1
Met welke scheidingstechniek kun je deze stoffen scheiden?
Mengsel
Scheidingstechniek
Uitvoering
water en zand
zand en zout
zand en zout
olie en water
Leuk weetje ... Hoe kun je zand en ijzervijlsel van elkaar scheiden? 2
In het dagelijks leven worden we door mengsels omringd. Zuivere stoffen komen eerder uitzonderlijk voor.
- Geef drie voorbeelden van mengsels uit onze leefomgeving.
- Geef drie voorbeelden van zuivere stoffen.
CLOSE UP
Verschil tussen wetenschappelijk en dagelijks taalgebruik
Het woord ‘zuiver’ heeft een verschillende betekenis in het wetenschappelijk en in het dagelijks
taalgebruik.
We bewijzen dat met twee voorbeelden.
• In de wetenschappen is ‘zuivere lucht’ een mengsel van verschillende gassen (zuurstofgas,
stikstofgas, koolstofdioxide …). Wanneer we in het dagelijks leven over ‘zuivere lucht’ spreken, bedoelen we ‘gezonde (niet verontreinigde) lucht’ (aan zee, in het gebergte …).
• ‘Zuiver water’ is voor een wetenschapper water waaruit alle andere stoffen zijn gehaald
(kalk, chloor …). In de chemie noemt men dat ‘gedestilleerd water’. In het dagelijks taalgebruik spreek je van ‘zuiver water’, als je ‘drinkbaar water’ bedoelt.
Indeling van stoffen
135
2 Etikettering van stoffen
2.1 Stoffen herkennen
Sommige stoffen zijn gevaarlijk. Het is dan ook heel belangrijk dat je snel een stof herkent. Je kunt
alleen op een veilige manier met stoffen werken, als je weet welke eigenschappen die stoffen hebben.
Experiment
• Probleemstelling
Kunnen we absoluut zeker stoffen op basis van zicht en
geur* herkennen?
• Benodigdheden
genummerde verzameling van een twintigtal flesjes,
gevuld met stoffen uit de huishoudelijke omgeving
• Uitvoering en waarneming
1 De flesjes worden over de verschillende groepen
verdeeld.
2 De flesjes mogen even worden geopend om de geur voorzichtig waar te nemen. De stoffen blijven in de flesjes. Er mag alleen worden gekeken.
De flesjes worden doorgeven, zodat elke groep elke stof heeft gezien.
3 Wie denkt een stof te herkennen, noteert de naam bij het betreffende nummer in kolom 1 van de
tabel.
4 Als iedereen de waarnemingen heeft genoteerd, wordt een lijst met de namen van de stoffen in
de flesjes getoond. De stoffen op die lijst zijn niet genummerd.
5 Noteer nu de namen van de betrokken stoffen in kolom 2 van de tabel.
Kolom 1
Kolom 2
Kolom 1
1
11
2
12
3
13
4
14
5
15
6
16
7
17
8
18
9
19
10
20
Kolom 2
Besluit
Als je alleen op informatie van ogen en neus kunt steunen, is het moeilijk om stoffen te herkennen. Het is dus absoluut niet veilig om in die omstandigheden met bepaalde stoffen te werken,
ook al weet je uit welk toepassingsgebied ze afkomstig zijn. Als we in de keuken een gekorrelde
witte stof aantreffen, dan gaat het waarschijnlijk om suiker of zout. Een fijn wit poeder kan dan
bloem of aardappelmeel zijn. Toch is dat niet helemaal zeker en dus moet er bijkomende informatie worden gevonden.
* Het ruiken aan vloeistoffen kan gevaarlijk zijn. Zo is ammoniak een chemische stof die beter niet kan worden
ingeademd.
136
THEMA 4
2.2 Etikettering van stoffen
Je bent altijd door een grote hoeveelheid stoffen omringd. Niet alleen in het labo op school, maar
ook thuis en in je vrije tijd zijn tal van stoffen aanwezig. Je komt vast en zeker ook in aanraking met
gevaarlijke stoffen. Het is dus belangrijk om snel te achterhalen of stoffen gevaarlijk zijn. De noodzakelijke informatie daarvoor vind je op het etiket op de verpakking van de stof terug.
Opdrachten
1
Bekijk de etiketten van enkele producten die je thuis aantreft aandachtig.
Welke algemene gegevens vind je op die etiketten terug? Vul de algemene gegevens in de tabel
aan.
Product
Informatie
Indeling van stoffen
137
2
Welke gegevens moet je zeker op een etiket terugvinden, als je met dergelijke producten wilt
werken?
•
• •
•
De wet schrijft voor dat alle gevaarlijke stoffen en preparaten van een correct etiket met symbolen,
waarschuwingen en veiligheidsvoorschriften moeten zijn voorzien.
Op 1 december 2010 is een nieuw systeem van indeling en etikettering van gevaarlijke stoffen en
mengsels ingevoerd. Vanaf 1 juni 2015 moeten alle stoffen en mengsels van die nieuwe etiketten
zijn voorzien.
Welke gegevens vind je op een etiket van gevaarlijke stoffen?
GEVAARAANDUIDING (H-EUH)
GEVAARPICTOGRAM
ACETON
propan-2-on
propanon
GEVAAR
(H225) Licht ontvlambare vloeistof en damp
(H319) Veroorzaakt ernstige oogirritatie.
(H336) Kan slaperigheid en duizeligheid veroorzaken.
(P211) Niet in een open vuur of op andere ontstekingsbronnen spuiten
(P243) Voorzorgsmaatregelen treffen tegen ontladingen van statische elektriciteit
Naam bedrijf
Straat, nummer, postcode, land
Telefoonnummer
1 Liter
Cas-nummer: 67-64-1
VEILIGHEIDSAANBEVELING (P)
HOEVEELHEID
GEGEVENS LEVERANCIER
PRODUCTIDENTIFICATIE
SIGNAALWOORD
Op elk etiket moet je deze informatie altijd kunnen terugvinden.
1 Gegevens over de leverancier (naam, adres, telefoonnummer)
2 Hoeveelheid waarin het product in de verpakking aanwezig is
3 Productidentificatie (naam en identificatienummer, handelsnaam en identiteit van alle stoffen
die een bepaalde bijdrage tot gevarenindeling leveren)
4 Gevaarpictogrammen die het gevaar visueel weergeven
5 Signaalwoord dat aanduidt of het product meer of minder gevaarlijk is
6 Gevaaraanduiding die een specifieke beschrijving van het gevaar geeft (H- en EUH-zinnen)
7 Veiligheidsaanbeveling die voorzorgsmaatregelen aangeeft om schadelijke gevolgen te voorkomen (P-zinnen)
8 Aanvullende gevaarinformatie
138
THEMA 4
A Gevaarpictogrammen (gevaarsymbolen)
Op de etiketten vind je pictogrammen die mogelijke gevaren visueel weergeven. De volgende tabel
biedt een overzicht van de gevaarsymbolen.
MATERIËLE GEVAREN
Explosiegevaar
Brandgevaarlijk
Brandbevorderend
Houder onder druk
GEZONDHEIDSGEVAREN
Bijtend
Giftig
Schadelijk
Gevaarlijk voor de
gezondheid op lange
termijn
MILIEUGEVAREN
Milieugevaarlijk
CLOSE UP
Ken de gevaarsymbolen, zodat je weet waarmee je werkt!
Het is belangrijk om te weten dat niet alle gevaren van een gevarenpictogram zijn voorzien.
Lees daarom ook altijd de informatie op het etiket.
We bekijken de gevaarsymbolen meer in detail.
Explosiegevaar
Deze stoffen kunnen tot ontploffing komen bij contact met vlammen,
vonken en statische elektriciteit of onder invloed van warmte, schokken, wrijving ...
Indeling van stoffen
139
Brandgevaarlijk
Deze stoffen kunnen ontvlammen na:
• contact met vlammen, vonken, statische elektriciteit ...;
• invloed van warmte, schokken, wrijving ...;
• contact met lucht;
• contact met water. Daarbij vormen ze ontvlambare gassen
(sommige van die gassen ontvlammen spontaan, andere na
contact met een energiebron, zoals vlammen en vonken).
Brandbevorderend
Deze stoffen zijn oxiderend en kunnen brand veroorzaken of versterken. Zo kunnen ze zelfs leiden tot een explosie, als verschillende
brandbare stoffen aanwezig zijn.
Houder onder druk
Deze stoffen bevatten gas onder druk: samengeperst, vloeibaar
gemaakt, opgelost of sterk vloeibaar gemaakt. In de nabijheid van
warmte kunnen die stoffen ontploffen. Gekoeld vloeibaar gas kan bij
contact bevriezing en koude verbranding veroorzaken. In hoge concentratie kunnen die stoffen bovendien verstikking veroorzaken.
Bijtend
Deze stoffen zijn corrosief.
• Ze zijn bijtend voor metalen.
• Ze veroorzaken huidcorrosie en huidirritaties.
Giftig
Deze stoffen veroorzaken acute toxiciteit en kunnen zelfs bij heel kort
contact of bij lage dosis al ernstige gevolgen hebben. De effecten
kunnen variëren van misselijkheid, braken, hoofdpijn en flauwvallen
tot veel ernstigere gevolgen, zoals overlijden.
Schadelijk
Deze stoffen kunnen verschillende effecten hebben:
• vergiftiging bij hoge graad van blootstelling,
• irritatie van de ogen, keel, neus en huid,
• huidallergieën, zoals eczeem,
• slaperigheid of duizeligheid.
Gevaarlijk voor de gezondheid
Deze stoffen behoren tot één van deze categorieën.
• Kankerverwekkende stoffen
• Mutagene stoffen: deze stoffen kunnen het dna van de cellen
aantasten en bijgevolg permanente schade veroorzaken bij de
persoon die werd blootgesteld of bij zijn nakomelingen (kinderen,
achterkleinkinderen ...).
140
THEMA 4
• Stoffen met voortplantingstoxiciteit: deze stoffen kunnen nadelige
gevolgen voor het seksueel functioneren hebben. Ze kunnen de
vruchtbaarheid verminderen, miskramen veroorzaken of ernstige
afwijkingen bij het ongeboren kind teweegbrengen.
• Deze producten kunnen het functioneren van organen, zoals de
lever of het zenuwstelsel, beïnvloeden. Afhankelijk van de stoffen
kunnen de effecten na eenmalige of herhaaldelijke blootstelling
optreden.
• Stoffen die ernstige schade op de longen aanrichten en ademhalingsnood veroorzaken. Die stoffen kunnen bovendien dodelijk
zijn, als ze bij inname in het lichaam (mond, neus, braken) toch in
de luchtwegen terechtkomen.
• Stoffen die ademhalingsallergieën, zoals astma, kunnen veroorzaken
Milieugevaarlijk
Deze stoffen vormen een gevaar voor het watermilieu en kunnen heel
giftig zijn voor waterorganismen (vissen, schaaldieren, algen, waterplanten ...), vaak met langdurige gevolgen.
CLOSE UP
Belangrijke informatie: voor vragen in verband met de giftigheid van producten
kun je altijd bij het Antigifcentrum terecht (www.antigifcentrum.be) of op het
noodnummer 070 245 245. Dat noodnummer mag je alleen in noodsituaties
gebruiken!
B Gevaaraanduiding en voorzorgsmaatregelen
Op de nieuwe etiketten vind je ook zinnen die de gevaren en voorzorgsmaatregelen aanduiden.
Gevaren worden in H-zinnen (Hazard) en EUH-zinnen genoteerd.
Veiligheidsaanbevelingen worden in P-zinnen (Precaution) omschreven.
Voorbeelden gevarenaanduiding (H-zinnen)
• H271: kan brand of ontploffingen veroorzaken, sterk oxiderend
• H318: veroorzaakt ernstig oogletsel
• H410: heel giftig voor in het water levende organismen, met langdurige gevolgen
Voorbeelden EUH-aanduiding
• EUH014: reageert sterk met water
• EUH066: herhaaldelijke blootstelling kan een droge of gebarsten huid veroorzaken
• EUH071: bijtend voor de luchtwegen
Voorbeelden veiligheidsaanbeveling (voorzorgsmaatregelen) (P-zinnen)
• P102: buiten het bereik van kinderen houden
• P211: niet in open vuur of op andere ontstekingsbronnen spuiten
• P336: bevroren lichaamsdelen met lauw water ontdooien, niet wrijven
Indeling van stoffen
141
3 Chemische reacties
Als je stoffen samenvoegt, kunnen nieuwe stoffen ontstaan. Dat proces noemen we een chemische
reactie.
Voorbeelden
• Als je koffie bij melk voegt, krijg je een mengsel, geen chemische
reactie. Er ontstaat geen nieuwe stof.
• Een ijzeren staaf die lang buiten ligt, gaat roesten. Het roest is een
nieuwe stof. Dat is een chemische reactie.
3.1 Chemische reacties met gasontwikkeling
Experiment
• Probleemstelling
Wat gebeurt er, als we bakpoeder aan azijn toevoegen?
• Benodigdheden
• azijn
• bakpoeder
• doosje van een filmrolletje
• Uitvoering en waarneming
1 Schep een kleine hoeveelheid bakpoeder in het doosje.
2 Giet een kleine hoeveelheid azijn bij het bakpoeder.
3 Duw het dekseltje stevig op het doosje. Wat gebeurt er?
Experiment
• Probleemstelling
Wat gebeurt er, als we bakpoeder aan azijn toevoegen?
• Benodigdheden
• erlenmeyer
• ballon
• azijn
• bakpoeder
• Uitvoering en waarneming
1 Giet een hoeveelheid azijn in de erlenmeyer.
2 Schep voorzichtig een hoeveelheid bakpoeder in de ballon.
3 Span de ballon over de hals van de erlenmeyer.
4 Giet het bakpoeder uit de ballon in de erlenmeyer. Wat stel je onmiddellijk vast?
142
THEMA 4
Wat zie je na een tijdje gebeuren?
Demonstratieproef
• Probleemstelling
Welk gas ontstaat er, als we bakpoeder aan azijn toevoegen?
• Benodigdheden
• erlenmeyer
• kurk
• theelichtje of kaars
• Uitvoering en waarneming
1 Maak de ballon los van de erlenmeyer.
2 Sluit de erlenmeyer met een stop of kurk af.
3 Steek het theelichtje of de kaars aan.
4 Haal de stop uit de erlenmeyer en giet het gas over het theelichtje of de kaars (zorg ervoor dat
de azijn en het bakpoeder in de erlenmeyer blijven).
Wat stel je vast?
Welk gas is er bij dit experiment gevormd?
Besluit
De toevoeging van bakpoeder aan azijn zet een chemische reactie in gang.
Er wordt een nieuwe stof, koolstofdioxide, gevormd.
De lucht die we uitademen, bevat ook een hoeveelheid koolstofdioxide.
Koolstofdioxide wordt ook koolzuur of koolzuurgas genoemd.
Geef nog enkele voorbeelden van een chemische reactie met gasontwikkeling uit het dagelijks
leven.
Indeling van stoffen
143
3.2 Neerslagreacties
Experiment
• Probleemstelling
Wat is het uitwendig effect van de reactie tussen koolstofdioxide en kalkwater?
• Benodigdheden
• reageerbuisje
• kalkwater
• glazen buisje
• Uitvoering en waarneming
1 Vul het reageerbuisje met kalkwater (ongeveer 3 cm).
2 Plaats het glazen buisje in het kalkwater.
3 Blaas enkele keren voorzichtig in het glazen buisje. Wat stel je vast?
Die reactie wordt heel vaak gebruikt om de aanwezigheid van koolstofdioxide aan te tonen.
Besluit
Koolstofdioxide is onoplosbaar in kalkwater. Het kalkwater wordt troebel: we noemen dat een
neerslag.
Soms zien we de neerslag onmiddellijk onderaan in de vloeistof. Soms duurt het bezinken heel
lang. De vloeistof wordt dan troebel.
CLOSE UP
In ons leidingwater zit een grote hoeveelheid kalk onder de vorm van opgeloste calciummineralen. Als water echter langdurig in contact komt met voorwerpen of een tijdje blijft staan, slaan
die kalkmineralen neer. Vooral in warme ruimten, op plaatsen waar waterresten achterblijven,
verdampt het water en slaan de kalkmineralen op het oppervlak neer. Dat is ook het geval als
water wordt opgewarmd. Bijgevolg hebben we in huis last van kalkaanslag aan de kranen, maar
ook in de waterkoker en in het koffiezetapparaat. Om die toestellen te ontkalken, maken we
gebruik van een eigenschap van zuren.
Zuren kunnen neergeslagen kalkmineralen opnieuw oplossen. Op die
manier kunnen ze makkelijk worden verwijderd. Er bestaan een hele reeks
zuren die kunnen worden gebruikt om kalkaanslag te verwijderen.
In commerciële ontkalkers zit meestal zoutzuur. Zoutzuur is een heel
agressief en dus een heel gevaarlijk product.
Huishoudapparaten, zoals koffiezetapparaten en waterkokers, kunnen we
efficiënt en veilig met behulp van azijn ontkalken. Azijn is veel goedkoper
dan de commerciële ontkalkers. Het is bovendien veilig in gebruik en weinig schadelijk voor het milieu.
144
THEMA 4
3.3 Verbrandingsreacties
De chemische reactie waarmee we in het dagelijks leven het meest
worden geconfronteerd, is de verbrandingsreactie.
Experiment
• Probleemstelling
Wat zijn de kenmerken van een verbrandingsreactie?
• Benodigdheden
• lucifers
• kaars
• ijzeren staafje of spijker
• koperdraad
• koperpoeder
• ijzergaas of staalwol
• tang
• ijzervijlsel
• Uitvoering en waarneming
1 Strijk de lucifer aan. Noteer je waarneming.
2 Doe de kaars branden. Noteer je waarneming.
3 Breng de spijker in de kaarsvlam. Noteer je waarneming.
4 Breng de koperdraad in de kaarsvlam. Noteer je waarneming.
5 Breng de staalwol in de kaarsvlam. Noteer je waarneming.
6 Strooi wat ijzervijlsel in de kaarsvlam. Noteer je waarneming.
7 Strooi wat koperpoeder in de kaarsvlam. Noteer je waarneming.
Besluit
Een verbrandingsreactie gaat met vuurverschijnselen gepaard. Bij een verbrandingsreactie ontstaat warmte.
CLOSE UP
Er bestaan ook langzame verbrandingen of oxidaties.
• Roesten is een langzame oxidatie. Grondig onderzoek heeft uitgewezen dat
voor roesten drie zaken nodig zijn: zuurstof, water of vochtigheid en een zuur.
Chemische reacties verlopen dus het gunstigst, als aan welbepaalde omstandigheden is
voldaan.
• Onze ademhaling is ook een voorbeeld van zuurstofbevoorrading voor langzame verbrandingen of oxidaties in ons lichaam.
De ingeademde lucht bevat 20 % zuurstofgas. Uitgeademde lucht bevat nog ongeveer 16 %
zuurstofgas. De verdwenen zuurstof is door koolstofdioxide vervangen.
De aanwezigheid van koolstofdioxide (koolzuur) in de lucht die we uitademen, hebben we in een
experiment aangetoond.
De luchtzuurstof wordt in het lichaam gebruikt om de voedingsstoffen te verbranden. Daarbij
ontstaan koolstofdioxide en warmte. De warmte wordt in het lichaam gebruikt als motor om
allerlei processen op gang te brengen en te onderhouden. Ademhaling treedt niet alleen op bij
mens en dier, maar ook bij planten.
Indeling van stoffen
145
3.4 Elektrolyse
Bij elektrolyse wordt een chemische reactie onder invloed
van elektrische stroom op gang gebracht.
Demonstratieproef
In het toestel van Hoffman zitten twee elektroden. De elektroden zijn de geleidende staafjes die in
de vloeistof zijn ondergedompeld.
De elektrode die met de positieve pool van de stroombron is verbonden, noemen we de positieve
elektrode of anode. De elektrode die met de negatieve pool van de stroombron is verbonden, noemen we de negatieve elektrode of kathode.
Je kunt die indeling makkelijk onthouden door aan het woordje ‘KNAP’ te denken (Kathode Negatief, Anode Positief).
• Probleemstelling
Welke stoffen ontstaan uit water onder invloed van elektrische stroom?
• Benodigdheden
• toestel van Hoffman
• regelbare gelijkstroombron
• snoeren
• water, aangezuurd met een kleine hoeveelheid zwavelzuur
• reageerbuisje
• houtspaander
• lucifers
• Uitvoering en waarneming
1 De leerkracht vult het toestel met het aangezuurde water en sluit het op de stroombron aan.
Wat zie je?
2 Het gas dat aan de kathode is ontstaan, wordt in een reageerbuisje opgevangen. Houd het
reageerbuisje met de opening naar beneden. Neem een brandende lucifer en breng hem in de
opening van het reageerbuisje. Wat neem je waar?
3 Het gas dat aan de anode is ontstaan, wordt ook in een reageerbuisje opgevangen. Houd het
reageerbuisje met de opening naar beneden. Breng een gloeiende houtspaander in de opening
van het reageerbuisje en draai het reageerbuisje met de opening naar boven. Wat zie je?
Besluit
Bij de elektrolyse van water worden twee gassen gevormd. Aan de kathode ontstaat een ontvlambaar gas: waterstofgas (knalgas). Aan de anode ontstaat zuurstofgas. Zuurstofgas bevordert de
verbranding.
146
THEMA 4
4 Zure en basische oplossingen
In de chemie worden de zuivere stoffen op basis van hun eigenschappen
in een aantal grote groepen ingedeeld. Twee belangrijke stoffengroepen
zijn zuren en basen. Over hun opbouw en eigenschappen zul je de volgende jaren in de lessen chemie meer leren. Toch kunnen we nu al zuren
en basen met eenvoudige hulpmiddelen van elkaar onderscheiden.
Enkele gekende zuren uit onze dagelijkse leefomgeving zijn azijn,
citroenzuur en melkzuur. De naam ‘zuur’ is afkomstig van het feit dat
die stoffen een zure smaak hebben.
CLOSE UP
Wat is melkzuur? Wat is citroenzuur?
Melkzuur is het zuur dat verzuurde melk zijn zure smaak geeft.
Het ontstaat als melk te lang in contact met de lucht is
geweest en zuur is geworden.
Ook in de spieren kan melkzuur ontstaan. Het hoopt zich
tijdens zware inspanningen op en veroorzaakt een tijdelijke
spierpijn.
Citroenzuur komt in citrusvruchten voor en is een natuurlijk
bewaarmiddel. Het wordt gebruikt om een zure smaak aan
voedsel te geven. Ook als schoonmaakmiddel om kalkaanslag
te verwijderen en om munten en metalen voorwerpen van
roest te ontdoen, bewijst citroenzuur zijn nut.
Stoffen, zoals bijtende soda en zeepoplossingen, noemen we ‘basen’. Basische oplossingen
hebben een zeepachtig voorkomen.
CLOSE UP
Wat is bijtende soda?
Bijtende soda of natriumhydroxide is een bijtende stof die huid en ogen kan aantasten. Bijtende
soda, vermengd met water, wordt als afbijtmiddel van verven en vernissen, bij de productie van
zeep en voor het ontvetten van stoofpotten en ovens gebruikt.
Indeling van stoffen
147
Experiment
• Probleemstelling
Welke kenmerken hebben zuren? Welke kenmerken hebben basen?
• Benodigdheden
• azijn
• citroensap
• sterk verdunde oplossing van bijtende soda
• zeepoplossing
• blauwe en rode lakmoespapiertjes
• universeel indicatorpapier
• fenolftaleïne
• methyloranje
• acht reageerbuisjes
• Uitvoering en waarneming
1 Vul vier reageerbuisjes met een paar centimeter azijn.
• Breng een blauw en een rood lakmoespapiertje in het eerste reageerbuisje.
• Breng een universeel indicatorpapiertje in het tweede reageerbuisje.
• Voeg enkele druppels fenolftaleïne aan het derde reageerbuisje toe.
• Voeg enkele druppels methyloranje aan het vierde reageerbuisje toe.
Noteer de waarnemingen in de tabel.
2 Vul vier reageerbuisjes met een paar centimeter citroensap.
• Breng een blauw en een rood lakmoespapiertje in het eerste reageerbuisje.
• Breng een universeel indicatorpapiertje in het tweede reageerbuisje.
• Voeg enkele druppels fenolftaleïne aan het derde reageerbuisje toe.
• Voeg enkele druppels methyloranje aan het vierde reageerbuisje toe.
Noteer de waarnemingen in de tabel.
3 Spoel de reageerbuisjes goed uit.
4 Vul vier reageerbuisjes met een paar centimeter van de verdunde oplossing bijtende soda.
• Breng een blauw en een rood lakmoespapiertje in het eerste reageerbuisje.
• Breng een universeel indicatorpapiertje in het tweede reageerbuisje.
• Voeg enkele druppels fenolftaleïne aan het derde reageerbuisje toe.
• Voeg enkele druppels methyloranje aan het vierde reageerbuisje toe.
Noteer de waarnemingen in de tabel.
5 Vul vier reageerbuisjes met een paar centimeter van de zeepoplossing.
• Breng een blauw en een rood lakmoespapiertje in het eerste reageerbuisje.
• Breng een universeel indicatorpapiertje in het tweede reageerbuisje.
• Voeg enkele druppels fenolftaleïne aan het derde reageerbuisje toe.
• Voeg enkele druppels methyloranje aan het vierde reageerbuisje toe.
Noteer de waarnemingen in de tabel.
Lakmoes
azijn
citroensap
soda
zeepoplossing
148
THEMA 4
Universeel
indicatorpapier
(‹ 7 - › 7)
Fenolftaleïne
Methyloranje
• Conclusie
- Welke stoffen zijn zuren?
- Welke stoffen zijn basen?
- Hoe merk je het onderscheid tussen de zuren en de basen in de tabel?
Besluit
Stoffen, zoals lakmoes, universeel indicatorpapier, fenolftaleïne en methyloranje, noemen we
indicatoren. Een indicator veroorzaakt geen chemische reactie.
• Bij zuren, zoals azijn en citroensap, vertoont een indicator een welbepaalde kleur.
• Bij basen, zoals soda of natriumhydroxide en zeepoplossing, geeft de indicator een andere
kleur aan.
CLOSE UP
Bij het gebruik van universeel indicatorpapier blijven de kleur en de cijferwaarde bij zuren
onder 7. Bij basen blijven de kleur en de cijferwaarde boven 7. Dat cijfer noemt men in de
chemie de zuurgraad of pH-waarde.
Hoe verder het cijfer van 7 is verwijderd, hoe sterker het zuur of de base. Later zul je daarover
meer leren in de lessen chemie.
Indeling van stoffen
149
t
e
in
th
point oint to
he po point to
t
e
h
o
t
t
t
the
nt to t to the p e point
i
o
t
o
t
p
n
poi
o the the poin oint to th he
t
t
n
i
o
t
he po e point t t to the p point to t to
th
e
in
in
int to to the po oint to th to the po point
t
p
t
To
the
e
in
in point the
he po oint to th to the po point to
e
p
t
e
to th o
o the the poin oint to th he point
oint t t
o
t
t
p
p
t
o
e
t
e
n
h
i
h
t
n
t
t bestaat
Een zuivere
po
t tostof
e pouiti één soort identieke moleculen. Ze kan met scheidingstechnieken
nt to o the p- o in
n
i
h
i
t
o
o
p
p
o
niet
t
e verder worden
t t gescheiden.
the
point oint to th the poin int to the
e
h
t
p
o
o
t to
nt to
the
int t o stoffen
the p worden
poiingedeeld
in
t
e
nt to to the po- Zuivere
i
h
t
t
o
n
i
p
o enkelvoudige
to zuivere
point
e
t
p
t
e
n
n
•
stoffen,
e
i
h
i
t
o
h
o
to
ot
ep
ep
e
to th e point t int to• thsamengestelde
point zuivere
e
to thstoffen.
h
t
t
h
o
n
t
i
p
o
t
o
o
to
t
e
int
to th the point t to the p the point int
t
n
i
o
n
bestaat
soorten moleculen. Het kan met scheidingstechnieken in
to uitthverschillende
poimengsel
e po
the p e point to o -th eEen
ointstoffen
p
o
t
verschillende
worden
opgesplitst.
t
e
t
h
h
t
n
t
t
oi
the
t toEen mengsel
nt to o the poin poin•
the p isphomogeen,
je de verschillende deeltjes niet met het blote oog of met een
nt to tals
i
o
t
o
t
e
t
h
t
n
e onderscheiden.
in to
oimicroscoop
hkunt
o
t
p
p
poin oint to t
o
e
t
e
t
h
t
th
oinje
to t • eEen
oin
toheterogeen,
pals
ep
t
p
t
e
h
n
n
t
i
mengsel
is
de verschillende deeltjes met het blote oog of met een
h
i
t
o
h
o
o
t
t
t to
the p point to tmicroscoop
the p ekunt
e
inonderscheiden.
o
h
o
o
t
t
t
p
t
o
th
oin
oin
the
int t
nt to t to the p e point to to the po e point to
i
o
p
t meesttgebruikte
th
he
th
oin
zijn filtratie, indamping of kristallisatie,
oinde
point
nt o to thescheidingstechnieken
the p e point to- Enkele
e pvan
i
h
o
o
t
t
p
t
o
t
e
destillatie,
centrifugeren,
decanteren
of
afgieten
…
t
n
h
h
t
n
t
t
e
i
poin
e po
to th
nt to
nt to
e poi int to the o the poi oint to th he point oint to
t
o
t
p met tproducten
is een goed etiket van groot belang. Op het etiket vind je de
theveilig
thetepgaan,
n to t toom
the p he point nt- t oOm
i
o
point je rekening moet houden en de veiligheidsmaatrep
e
n
t
e
i
h
i
naam
van
het
product,
de
gevaren
waarmee
t
o
h
o
o
t
t
p
p
to
t to die tje
the
the treffen.
oint
o moet
point t to the
t
e
nt to o the poingelen
n
i
h
i
t
o
o
n
p
the
the p e point to o the poi point to
nt t
i
o
o
t
p
t
t
n
e
nt
o the hvind
veiligheidsmaatregelen
to th en
oint
t
to th o the poi o-in tGevaren
p
t
e pojei op de pictogrammen en bij de H-, P- en EUH-zinnen
n
e
i
t
h
o
t
t
p
p
o
t
t
o
e
t
e
t
n
terug.
e poi oint to th the point oint to th the poin nt to the
p
p
o
t
o
e
poi
t to
ointkun je
o the e point t int- toInthnoodgevallen
oininformatie
the bijkomende
p
p
o
voor
altijd bij het Antigifcentrum terecht op het
e
t
e
h
h
t
t
t
int
o
n
th
poi245.
nt to o070
nt to to the po
e245
i
nt to t to the p e poinummer
h
o
t
p
t
e
t
in
th
point oint to th the poin int to the
he po point to
e
h
t
p
o
o
to
he
the e poreacties
int t ontstaan
int to
the p nieuwe
to chemische
postoffen.
t to t the point o-int Bij
o
t
e
t
h
h
t
t
t
n
i
p
o
o
tchemische
• inBij
reacties
met
gassen.
o
o
tgasontwikkeling
poinontstaan
t
e
t
p
t
e
h
t
n
t
e
h
i
n
i
t
o
h
o
o
t
o
t
p• Bij neerslagreacties
p
o
t
t
o
e
t
e
t
n
h
i
wordt
een
onoplosbare
stof
neergeslagen.
h
t
n
t
t
e
i
o
n
i
p
th
to
o
to
po
o the he point t to th•e pBij verbrandingsreacties
nt to geoxideerd.
istoffen
point int to theworden
o
e
p
h
t
t
e
int toinvloed van elektrische stroom.
n
i
o
oonder
o elektrolyse
th stoffen
poontstaan
p
o
e
t
e
nieuwe
nt tBij
h
h
t
nt
t
oint t to the po e poi•
t
t to
poin oint to
e poi
h
n
t
e
i
h
nt
i
t
o
h
o
t
o
t
p
p
o
p
t
e
int
he
the en
intmet behulp
int to noplossingen
the
poje
pobasische
indicatoren onderscheiden.
t to t o thekun
he po point to- Zure
t
e
i
h
o
o
nt to tvan
t
t
i
p
t
o
t
o
to reactie.
e
t
e
t
p
h
h
t
n
t
n
t
e
i
i
•
Een
indicator
neemt
niet
deel
aan
de
chemische
n
i
o
h
o
o
o
t
t
o
t
p
t
to
ep
the
point t to the p the p•oinLakmoes,
to fenolftaleïne,
ointmethyloranje
to th en tuniverseel
point indicatorpapier zijn indicatoren.
t
p
t
e
n
n
e
i
h
i
n
i
o
h
o
o
t
o
t
p
to
o
e p zuuroimilieu
andere
kleur dan in een basisch milieu.
e
the p he point nt to t•heEen indicator
oint t vertoont
to thin een
p nt t een
p
t
e
to th o
n
t
e
i
h
i
t
o
h
o
o
n
t
t
i
p
p
o
t
o
t
o
t
e
t
e
t
p
n
th
th
e
in
oi
int
nt
int to o the poi point to to the po oint to th to the po point
o
p
e
t
e
h
e
h
nt
nt
ep
point
t to t
e poi
to th o the poi oint to th the
o the the poin oint to th he point
t
p
o
e
t
to
p
point
to th e point t int to
h
point int to the e point to int to the he point
o
t
p
t to
t
o
h
the
int
o
the p point to t t to the p point to o the poin point to to the po
t
e
t
in
the
he
point oint to th the poin int to the
t to t to the po point to
e
h
t
to
ep
t to
po
t to
int
the
point oint to th the poin int to the the poin int
he po point to
e
h
t
p
to
o
o
to
po
e
to th e point t int to the the point t to the p he point nt to the
h
t
e
i
o
n
t
p
to
oi
o
to
po
to th o
t
n
oint t int to the the point t to the p the point nt to the
i
o
ep
i
o
int t
n
the p e point to o the poi point to to the po oint to th to the po point
tt
th
nt
the
ep
int
he
nt to o the poin point to to the po oint to th o the poi oint to t the
t
e
t
p
tt
o
ep
point oint to th the poin int to the the poin int to th e point t int to
o
h
p
o
o
t
t
o
t
p
po
e
to th the point t to the p the point int to the e point to nt to the e point
th
to
oin
to
po
poi
o th
point t to the p the point int to the e point to nt to the e point t to the
in
th
o
oi
o
nt
th
he po e point t t to the p point to t to the p point to o the poi point to
th
e
in
he
in
he
tt
nt
nt to to the po oint to th to the po point to t the poin oint to t
e poi
h
t
p
o
t
p
e
to
e
n
tt
nt
e poi int to the o the poi oint to th he point oint to th the poin nt to the
t
o
t
i
p
p
o
o
p
t
oint
he po e point t
o the e point to int to the he point
t
t
o the 150the pTHEMA
t
o
t
n
i
4
th
to
int
po
po
o th
to t
he po e point t t
point int to the e point to int to the he point
t
o
t
t
o
h
o
oint
to th the poin
the p oint to t to the p point to
the p
point
o
Direct
Via www.ww-what.be vind je een link naar de website van het Antigifcentrum.
Neem er een kijkje en beantwoord de vragen. Schrijf het antwoord niet klakkeloos over.
Probeer zelf een beknopte samenvatting van de informatie op de website te maken.
1 Wat moet je bij een ongeval doen?
2 Wat kun je doen, als iemand bleekwater heeft gedronken?
3 Hoe gevaarlijk is antivries?
4 Is de inname van eosine (ontsmettingsmiddel) gevaarlijk?
5 Wat gebeurt er bij een vergiftiging met koolstofmonoxide?
Indeling van stoffen
151
Action
Sorteren en recycleren!
Vandaag worden meer verpakkingen geproduceerd dan 50 jaar geleden. Dankzij die verpakkingen blijven producten beter bewaard, wat leidt tot minder verspilling en een verhoogde voedselveiligheid. Die verpakkingen moeten echter ook worden verwerkt, liefst met een zo klein mogelijke impact op het milieu.
Sorteren en recycleren van verpakkingsafval helpt om duurzaam om te gaan met natuurlijke
grondstoffen, bespaart energie, gaat de opwarming van de aarde tegen én stimuleert de economie.
Vandaag wordt in België 93 % van het huishoudelijk verpakkingsafval gerecycleerd.
Papier en karton, glas, pmd (plastic flessen en flacons, metalen verpakkingen en drankkartons), GFT en kga worden ingezameld, gesorteerd en zoveel mogelijk gerecycleerd.
Hoe beter je sorteert, hoe beter de recyclage zal verlopen. Correct sorteren maakt het hele systeem van selectieve inzameling en recyclage doeltreffender. Dat beperkt niet alleen de impact
op het milieu, maar reduceert ook de kosten van de afvalverwerking voor de maatschappij.
Via www.ww-what.be vind je het sjabloon van de poster ‘Sorteren en recycleren van KGA’.
Ga zelf op zoek naar de antwoorden op deze vragen en noteer die op de juiste plaats op de poster.
• Wat betekent de afkorting ‘KGA’?
• Hoeveel soorten KGA zijn er?
• Welke voorbeelden van KGA vind je bij je thuis?
• Hoe kun je KGA beperken?
• Wat doe je met KGA?
• Wat gebeurt er met het KGA na de inzameling?
152
THEMA 4
CAREER
Beroep: apotheker
Bekijk het filmpje op www.ww-what.be en noteer het
antwoord op de vragen.
Wat vindt de apotheker leuk aan zijn job?
Wat vindt de apotheker minder leuk aan zijn job?
Studies
Apotheker +
• In België is een apothe
ker de enige persoon die
geneesmiddelen (die op rec
of voorschrift worden ver
ept
strekt) mag afleveren.
• Apothekers kunnen in een
apotheek werken, maar ook
ziekenhuizen hebben een
uitgebreide apotheek. Ook
in de farmaceutische ind
ust
rie zijn heel wat apothe
kers aan de slag.
• In een apotheek kunnen
apothekersassistenten wer
ken. Die bereiden de op
recept voorgeschreven gen
een
eesmiddelen onder toezic
ht van een of meer apothe
kers.
-
Is apotheker een beroep voor jou?
Heb je interesse voor wetenschappen en de medische wereld?
Je voert graag experimenten met chemische stoffen uit en kijkt nu al
uit naar de lessen chemie in het derde jaar.
Ben je benieuwd naar de werking van medicijnen? Je wilt weten hoe het menselijk lichaam werkt en wat de werking van
medicijnen is.
Ben je graag praktisch bezig en werk je precies en nauwkeurig? Je hebt een goed ontwikkelde fijne motoriek, je bent nauwgezet en
vaardig in communicatie.
Heb je de drie veldjes aangekruist? Dan is apotheker misschien wel de
job van je leven!
Indeling van stoffen
153
t
e
in
th
point oint to
he po point to
t
e
h
o
t
t
t
the
nt to t to the p e point
i
o
t
o
t
p
n
poi
o the the poin oint to th he
t
t
n
i
o
t
he po e point t t to the p point to t to
th
e
in
in
int to to the po oint to th to the po point
t
p
t
e Mindmap
in
in
the
he po oint to th to the po point to
e
p
t
e
to th o
o the the poin oint to th he point
oint t t
o
t
t
p
p
t
o
e
t
e
n
h
i
h
t
t
t
in mindmap bij dit thema.
po
oinwww.ww-what.be
e pjeode
nt to o the pVia
nt to to tvind
i
h
i
o
o
p
p
Ga zelf
t
e aan de slag
t en teken hieronder je eigen mindmap!
the
point oint to th the poin int to the
e
h
t
p
o
t to
the
e po
int t
int to
nt to to the po oint to th to the po point
i
o
p
e
point t to the p the point int to the e
e
h
t
in
o
o
th
to
he po e point t t to the p point to t to
t
o
t
h
t
n
t
e
i
in
n
i
nt to to the po oint to th to the po point
i
o
p
e
nt
the e point
ep
to th o the poi oint to th the
h
t
t
n
i
o
t
o
t
p
e
to
nt
nt
ep
to th o the poi oint to th the point oint to
t
n
i
o
t
p
p
e
to
ep
t
nt
e poi oint to th the point oint to th the poin
h
t
o
t
p
p
o
int to
oint t
o the
o the
the
oint t to the po e point t t to the p point to t to
int
oin
oin
o th
the
he po e point t t to the p point to t to the p point
th
e
in
he
in
nt to to the po oint to th to the po point to t the
p
e
to
nt
nt
e poi int to the o the poi oint to th he point oint to
t
o
t
p
nt to t to the p e point
the p he point nt to the
i
o
p
th
oi
oin
ot
the
oint t t to the p point to t to the p e point to o the
n
tt
th
oi
he
oin
the p point to t t to the p point to o the poin point to
e
t
e
t
n
e
to th o the poi oint to th the point oint to th the poin
t
p
p
o
t
t
o
e
t
e
t
n
e poi oint to th the point oint to th the poin nt to the
p
p
o
t
oi
o
to
o the e point t int to the he point
the p he point nt
o
t
t
t
t
o
th
in
oi
nt to t to the p e point to to the po e point to to the p
t
n
h
i
h
t
t
in
oin
ot
the
he po point to
he po e point t t to the p point to t to
t
o
e
t
h
h
t
oin
he
oin
t to t the poin oint to t
the p point to t t to the p point
p
o
t
o
t
e
t
th
e
in
in
the
oint
int to to the po oint to th to the po point to
e
o
p
e
t
p
t
to th o
he
in
t
t
o
o th he poin t to the
n
i
p
o
t
o
e
in
oint
ot
oint t
o th
the p
oint t to the po e point t t to the p point to t to the p point
th
e
in
he
in
nt
e poi point to to the po oint to th to the po point to t the
t
p
t
e
he
to
t to t o the poin int to the the poin oint to th he point
int to
o
o
t
t
o
t
p
p
t
p
t
o
e
t
e
n
t
n
e
i
po
to th o the poi oint to th the point oint to th the poin
t
n
i
o
t
p
p
to
o
the p he point nt to the
oint t int to the the point t to the
p
t
e
i
o
h
o
o
n
t
oint t t to the p point to t to the p e point to o the poi point to
t
e
t
e
in
in
th
point oint to th the poin
he po oint to th to the po point to
e
h
t
p
o
p
t
t
o
e
t
t
he
o the the poin oint to th he point
t to t o the poin int to the
n
i
o
o
t
t
p
p
o
t
t
he po e point t t
poin int to the e point to int to the he point
t
o
t
h
t
t
o
h
t
in
o
the p point to t t to the p point to o the poin point to to the po
e
t
e
t
n
e
h
i
t
h
th
e
in
nt
t to t to the po point to
e poi point to to the po oint to th to
h
t
t
o
e
t
e
t
p
n
t
i
th
point oint to th the poin int to the the poin int
he po point to
e
h
t
p
to
o
o
to
po
e
to th e point t int to the the point t to the p he point nt to the
h
t
e
i
o
n
t
p
to
oi
o
to
po
to th o
t
n
oint t int to the the point t to the p the point nt to the
i
o
ep
i
o
int t
n
the p e point to o the poi point to to the po oint to th to the po point
tt
th
nt
the
ep
int
he
nt to o the poin point to to the po oint to th o the poi oint to t the
t
e
t
p
tt
o
ep
point oint to th the poin int to the the poin int to th e point t int to
o
h
p
o
o
t
t
o
t
p
po
e
to th the point t to the p the point int to the e point to nt to the e point
th
to
oin
to
po
poi
o th
point t to the p the point int to the e point to nt to the e point t to the
in
th
o
oi
o
nt
th
he po e point t t to the p point to t to the p point to o the poi point to
th
e
in
he
in
he
tt
nt
nt to to the po oint to th to the po point to t the poin oint to t
e poi
h
t
p
o
t
p
e
to
e
n
tt
nt
e poi int to the o the poi oint to th he point oint to th the poin nt to the
t
o
t
i
p
p
o
o
p
t
oint
he po e point t
o the e point to int to the he point
t
t
o the 154the pTHEMA
t
o
t
n
i
4
th
to
int
po
po
o th
to t
he po e point t t
point int to the e point to int to the he point
t
o
t
t
o
h
o
oint
to th the poin
the p oint to t to the p point to
the p
point
o
n
b
rippe penlijst penl
g
e
b
p
lijst st begri st begrip rip
n
e
p
p
egri rippenlij rippenlij nlijst beg n
b
t
s
j
g
g
i
penl nlijst be nlijst be begrippe begrippe
p
i
r
g
e
e
be
pp
pp
gr
ijst
ijst
nlijst ijst begri ijst begri grippenl grippenl nlijst be
e
p
p
i
e
l
l
Begrippenlijst
begr grippen grippen enlijst be enlijst be begripp begrippe
e
e
t
t
p
p
lijst b penlijst b st begrip st begrip rippenlijs rippenlijs lijst beg
n
j
j
p
g
g
i
i
i
e
l
l
be
t bebasische
pen gripvan
peneen zuur.
ripp begrip
sEen
stoplossing
begr De
j
j
g
i
i
ip
l
l
e
r
base
tegenhanger
n
n
b
g
e
e
e
e
ijst
ijst
ipp kleurt
ipp
ijst bpH-waarde
lijst b heeft
penl gblauw.
penl nlijst be
nleen
begr › 7lien
begr lakmoespapier
p
p
e
i
i
t
t
p
r
r
s
s
j
j
p
g
i
i
l
begr grippen grippen enlijst be enlijst be begrippe begri
e
e
p
chemische reactie met gasontwikkeling
waarbij,
ripsamenvoegen
nlijstvanippenlijst ijst
gripp door
ghet
ijst breactie
e
lijst bChemische
l
e
e
p
n
b
b
p
e
i
t
t
s
gr gevormd
ipp
stoffen,
gas
nlijzuivere
nlijs een
bewordt
begr grippenl g
e
e
t
t
p
p
s
s
begrverschillende
j
j
p
p
i
i
i
i
l
l
begr lijst begr grippen grippen enlijst be enlijst be
lijstChemische
e
ijs
ippeen egripp
elektrolyse
jst beinvloed
ijst bwaarbij,
ionder
ippen pereactie
l
l
egrvan
r
penl
n
n
bstoffen
b
g
p
e
i
e
t
t
p
r
s
s
b elektrische
j
j
p
p
g
i
i
i
i
l
l
stroom,
een
stof
in
andere
wordt
e
e
r
r
t beg nlijst beg egrippen egrippen penlijst b penlijst b
lijsopgesplitst
nlij
grip
grip
ijst b
ijst b
ippe
begr grippenl grippenl enlijst be enlijst be begrippe b
e
p een nlijst
EUH-zinnen
aanvullende
nlijst
jst be die
gripp t begripover
e
e
liZinnen
lijst b st bgevaarinformatie
e
p
p
n
p
p
e
i
i
p
n
gr
gr
ij
ijs
ip product aangeven
bepaald
begr grippenl grippenl enlijst be enlijst be begrippe
e
e
t
t
gripp t begripp ippenlijs ippenlijs
lijst b pefruitlijstenb tuinafval
e
n
b
Gft
Groenten-,
t
r
r
g
g
ijs
ijs
ip
begr grippenl grippenl enlijst be enlijst be begrippe
e
e
p
p
st b de verschillende
nlijst ippenlijs
heterogeen mengsel
Mengsel
het
grip t bdeeltjes
grip met
e
lijst b waarbij
lijmen
e
e
p
n
b
p
e
i
t
p
r
ijs
lijs onderscheiden
beg lijst begr gripp
blote
een
gripof met
enlmicroscoop
enkan
t
p
p
s
beoog
j
p
p
i
i
i
l
r
r
en
en
eg
eg
t be
ijst b enlijst b t begripp t begripp ippenlijs ippenl
l
homogeen mengsel
Mengselgwaarbij
gr met t begr
lijsverschillende
ripp men
beniet
ende
enlijs deeltjes
e
t
p
p
rip
s
b
j
p
p
i
i
i
l
r
r
het blote oog
of
microscoop
kan
g met een
g
en onderscheiden
enlijs lijst beg
e
e
p
p
b
b
p
p
i
i
t
t
r
r
s
s
n
n
g
g
ij
lij
penl nlijst be nlijst be begrippe begrippe
ipgevaren
e
e
egrde
t
t
p
p
H-zinnen
Zinnenbdie
bij
het
gebruik
van
een
stof
aanr
s
s
g
ij
ij
ip
ip
begr lijst begr grippenl grippenl enlijst be e
geven (H
lij=sthazard)
e
e
p
n
grip
gripp
ijst b
ijst b
ippe
begr grippenl grippenl enlijst be enlijst be beg
eafval
e
t
KGA
Klein gevaarlijk
p
p
lijst b penlijst b st begrip st begrip rippenlijs rip
rip
nlij
nlij
beg lijst beg
egopgebouwd
mengsel
• Stof diebis
lijstdie
rippeuit bverschillende
rippe pstoffen
n
n
be
g
g
e
e
e
b
t
rip
rippe penlijst
st
s
j
g
g
i
l
men kanlijonderscheiden
e
e
n
b
b
e
t
rip
ri
lijst moleculen
gripp ippensoorten
enlijs lisijst beg lijst beg
• Stof die uit
p
beverschillende
p
i
r
r
n
n
eg
eg
t
pe
pe
opgebouwd
lijst b penlijst b st begrip st begrip rippenlijs
j
j
g
g
ip
enli rippenli
begr waarbij
jst be enlijst be
livan
n
grippdoor
g
neerslagreactie
Chemische reactiet b
het
samenvoegen
e
e
e
p
p
s
b
j
t
lijs stoffen
lijseen
egrip stof
egrip rippenli
n
b
b
e
verschillende zuivere
onoplosbare
ontt
t
p
s
s
j
j
p
g
i
i
i
begr grippenl grippenl enlijst be enlijst be
staat
e
e
p
p
b
b
lijst penlijst st begrip st begrip rippenli
j
j
p
li
eg
ri
pictogrammen
Afbeeldingen op een
enlistof rdie
engevaren
begetiket
ippeen
ippde
lijst b penlijst b
rvan
n
g
g
e
e
e
p
b
b
bij het gebruik vanlidie
stof
visueel
voorstellen
p
jst
lijst st begri st begrip rippen
n
e
p
p
g
ij
i
lij
penverpakkingen
penl en nlijst be nlijst
begr metalen
p
p
i
i
r
r
PMD
Plastic flessen en flacons,
g
g
e
e
pe
pe
lijst b penlijst b st begrip st begrip rippe
drankkartons
j
j
p
g
i
i
i
begr grippenl grippenl enlijst be enlij
e
e gebruik
p
p
P-zinnen
Zinnen die de voorzorgsmaatregelen
lijst b penlijstbijbhet
egrip van
egrip ripp
b
b
t
t
s
s
j
j
p
g
i
i
i
een stof aangeven (P =bprecautionnary)
egr
penl grippenl nlijst be nl
p
i
r
g
e
e
e
e
gripp t begripp ip
lijst b penstoffen
lijst b op
esplitsen
b
t
scheidingstechnieken
Methoden om mengsels in zuivere
te
r
s
s
j
j
p
g
i
i
i
begr grippenl grippenl enlijst be en
e
be
pp
pp
ijstisbonveranderlijk.
stofeigenschap
Eigenschap van een stof.lZe
nlijst ijst begri ijst begri gr
e
p
p
i
begr grippenl grippenl enlijst be
e
ipp
ipp
t be
jst bstof
verbrandingsreactie
Chemische reactie waarbijlieen
wordt
nlijsverbrand
begr lijst begr g
e
t
p
s
j
p
i
i
l
begr grippen grippen enlijst be
e veranderlijk.
be
voorwerpeigenschap
Eigenschap van een voorwerp.
pp
p
t bis
lijsZe
nlijst ijst begri ijst begri
e
p
p
i
l
l
begr grippen grippen enlijst b
e
zuivere stof
• Stof die niet verder kan worden
t be
ripp
r
jst bgescheiden
i
l
enlijs lijst beg lijst beg
• Stof die uit één soort moleculenris
opgebouwd
p
p
i
n
n
g
e
e
e
t
b
lijs
ripp begripp
begheeft
ppen eg
i
t
r
s
j
g
i
zuur
De tegenhanger van een base. Een
een
lijstzuur
l
e
ippen penlijst b penlijst b
pH-waarde ‹ 7 en kleurt lakmoespapier
begr rood.
ijs
egrip
egrip
penl
lijst b penlijst b st begrip st be
ij
ij
ip
begr grippenl grippenl enli
e
e
b
ipp
tb
lijsIndeling
lijststoffen
begr155lijst b
envan
t
p
s
j
p
i
i
l
r
en
en
beg
gripp t begripp ippen
e
b
t
lijs
nlijs
begr
li
k
st
tc
eckli klist chec checklis list check heck
h
c
t
s
st
tc
ck
ec
cklis
eckli
st ch
t che
eckli ecklist ch checklis cklist che hecklist k
c
t
c
e
h
list c t checklis cklist ch checklist klist che
ec
he
st
t
lis
heck hecklist c t checkli ecklist ch checklis ck
s
t
e
c
h
i Checklist
s
klist st checkl ecklist c t checkli cklist ch
i
e
h
s
l
i
c
h
st
l
k
chec checklist ist check hecklist c t checkli eck
lis
kl
ch
st
tc
eckli klist chec checklis list check hecklist st
t
c
k Wat moetcik kennen?li
Wat moet ik kunnen?
t che t checklis list chec checklist ist check heck
l
k
c
s
t
c
s
t
li
ck
heck cklist che t checkli klist che check1lisZuivere
s
t
c
klist stoffen en mengsels
e
i
s
st ch st checkl klist che t checkli list chec check
ec
st
kli
eck stoffen
klisde indeling
Beschrijf de proef waarbij je zeewater
eckli klist
chec ecklist ch ist che cStel
st ch van
i
h
l
c
k
t
c
s
l
c
e
li
k
e
ch
h
c
k
c
h
t
c
k
e
schematisch
voor.
in water, zand en zout hebt
c
s
t
c
i
e
h
s
t
l
i
e
c
h
s
k
klist st checkl ecklist c t checkli cklist ch
c
gescheiden.
e
h
is
he
tc
list
t cstof
cklbehoort
k
eckli ecklist ch Wanneer
s
c
e
i
h
een
tot
de
l
e
c
h
k
c
h
t
c
c
t
ck
cklis cklist ch heckliszuivere
t che hecklist
t che
Welke scheidingstechnieken heb je in
isstoffen?
s
l
i
l
k
c
c
k
e
c
t
c
e
h
e
t
h
s
i
c
st c checklis klist ch hecklist
l
die proef gebruikt?
t
k
s
li
ec
ec
st
ck
ttotchde
ist c isbehoort
e
heckeencstof
s
i
c
h
l
c
t
k
eckli ecklist ch check lWanneer
st
l
e
ist
eckli
ch
heck
mengsels?
st ch
klist st checkl ecklist c t checkli cklist ch checklist k
h
li
ec
klis klist che ecklist
heck hecklist c t checWanneer
st ch
i
l
h
noem
je
een
mengsel
c
k
c
c
e
s
t
t
li
he
tc
t ch hecklis
list c t checklis ck
cklis list check hecklishomogeen?
k
c
c
t
e
s
i
e
c
h
s
l
k
chec checklist ist check hecklist c t checkli ecklist ch
liseen mengsel
kl
ist
ch
st
ist c cnoem
heckje h
klist st checkl eck
eckli klist chec check lWanneer
c
t
e
s
i
l
heterogeen?
ch
tc
ck
kli
ec
ist
st ch st checkl klist che t checklis list chec checklist ist
c
li
ckl
eck ecklvan
ist
klis enkele
heck cklist che t checGeef
st chvoorbeelden
t che t check
i
h
s
l
i
c
l
k
s
t
c
k
e
i
s
l
ec
he
lis
kli
ist ch ist check cklist cscheidingstechnieken.
chec ecklist ch ist check cklist
t
s
l
e
i
l
k
h
chec ecklist c ist check cklist ch t checkl klist che check
t stoffen
lis
kl
isvan
ch
he
2 ec
Etikettering
klist klist chec ecklist c list check cklist ch st checkl klist
ch
ec
eck klist che checkli list chec heck
st ch checklist klist chWelke
c je de betekenis van de H-, P- en
c
st
eckje opecklistKun
hebelangrijke
c
t
ckligegevens
chzou
eeender
st cetiket
t
h
s
i
c
h
l
cklis cklist che hecklihet
ist
c
t
k
van
welk
product
EUH-zinnen
c
cklis list chec hecklist st checkl eck opzoeken?
e
t
e
h
s
i
c
h
l
c
t
k
moeten
terugvinden?
i
c
is
t ch
list
ckl
eck
ist
hec
list c list check cklist ch st checkl klist che t checklis list
k
c
e
e
h
k
ck
kli
hec dehecklis
ist ch Ken
chec
t che t check
chejec deebetekenis
s
list c van
i
c
l
k
t
c
k
s
klist st checkl ecklistpictogrammen
c
i
kleen etiket
ch
diecop
che checklis ist
ch
kli
klist voorkomen?
t che hecklist
s
i
l
chec checklist ist checkunnen
k
c
klist st checkl eck
c
c
e
t
e
h
s
l
i
c
h
t
l
k
c
s
t
ckli list chec hecklis st check ecklist
eckli ecklist ch
h
c
t
i
c
h
s
l
i het ist ch
t
ck
ck is hetcktelefoonnummer
klist k
list c t checklvan
c
l
e
t che t checklis list ch eWat
k
h
c
e
c
Antigifcentrum?
list
ck
chec
st ch
t che
lis
cklis
heck cklist che t checkli klist che checklis list check hecklist st
c
t
li
c
k
e
is
klist reacties
heck heck
st ch st checkl klist che t checklis list chec3 cChemische
c
c
e
t
h
s
i
ck
kl
ec
st
tc
lis
kli
chec ecklist ch ist check cklist che t checkli klist chec checklis list
s
t
l
h
ck
ec
is
che vier
ckli vanlichemische
list c list check cklist Welke
st ch st checkl kliBeschrijf
t che tdechproef
eck met het doosje van
chetypes
s
t
k
s
c
e
i
l
k
c
e
i
h
s
l
c
k
e
i
c
h
l
c
k
e
c
h
reacties
hebben
we
behandeld?
het
filmrolletje.
t
c
k
e
h
c
s
t
tc
hec cklist Wat heb je gedaan en
eckli ecklist ch checklis cklist che hecklist klist cwat
h
c
is er gebeurd?
t
t
ist c alsiswe
che eregevormd,
hec cklist che t check
l
cklis cklist ch hecklisWelk
c
t
k
s
t
c
i
l
gas
wordt
s
l
c
e
eck klist ch
cklikort
eck klist che Beschrijf
e
h
c
h
st ch checklist klist ch
st proef met
c
t
c
bakpoeder
en
azijn
samenvoegen?
s
t
c
li
cklide
e
is
he
l
c
k
e
c
h
t
c
k
e
c
h
s
t
c
i
e
h
c
s
t
l
i
e
c
h
eck
water.
eck ecklist
klist klisvan
eckl ecklist c checklis cklist ch hecelektrolyse
t ch
h
c
t
h
c
s
t
t
is aangetoond
ec
ch hebben
hedat er
klwe
list c t checkli cklist Hoe
list c t checklis cklist ch checklist k
hecgevormd?
k
c
c
e
s
t
i
e
h
s
CO
werd
l
i
e
c
h
eckl 2 ecklist c checklis cklist ch hecklist klist chec
heck hecklist
h
c
t
c
s
li
he
tc
t ch hecklist
t chebben
klist klist chec ecklist
s
c
i
l
cklis list check hecklisMet
e
k
welk
neerslagreactie
we
c
h
c
c
k
ch
tc
ist
c
he
k
cklaanwezigheid
c2 klis cklist che hecklist klist chec
list c van
e
chec checklist ist chede
CO
k
h
c
c
e
c
t
kl
st
ist ch checklis cklist che hecklist klist chec ecklist
eckli klist chec checklaangetoond?
c
k
e
ch
st
tc
ec
ist
eckli ecklist ch checklis cklist che hecklist klist chec
st ch st checkl klist chWat
c
t
c
h
che van
he
st
list
c
klis kenmerk
li
listischett belangrijkste
chec checklist ist check hecklist c t checkli eck
heck cklist che t checkeen
s
verbrandingsreactie?
i
l
lis
ck
kl
e
ch
st
tc
lis
ist ch ist check cklist che t checkli klist chec checklis list check hecklist st
e
kl
cklisje een
klist st check ecklist c t checkli ck
checwoord
ecvoor
chec ecklist ch ist cheKen
stander
i
h
l
c
k
t
c
s
l
t che
li
k
cklis
eckli
ist ch
ch
he
verbranding?
klist klist chec ecklist c list check cklist ch st checkl klist che t checklis list
c
k
e
s
li
c
k
ch
chec ecklist ch ist check cklist che t checkli klist chec
t che hecklist
t
s
i
l
s
l
k
tc
chec ecklist ch ist check cklist che t checkli klist chec
cklis156cklistTHEMA
s
l
e
i
h
l
k
4
c
k
e
ch
hec
tc
ist ch checklis cklist che hecklist klist chec ecklist c
c
e
ch
st
tc
eckli ecklist ch checklis cklist che hecklist
c
c
lis
heck cklist che t checkli
c
t
s
i
ckl
che checklis ist ch
t che hecklist
s
i
l
k
klist st checkl eck
c
c
ec
t
e
h
s
i
c
h
l
i
c
h
t
cklis list check hecklist st checkl ecklist c t c
e
h
c
li
k
is
ch
st
tc
eckli klist chec checklis list check hecklist st checkl ec
h
c
t
i
c
s
t
l
t ch
lis
kli
ck
eck
ist
hec
Ken je het verschil tussen
chec deecanode
list c list check cklist ch st checkl klist che t checklis list
k
c
k
e
h
s
li
k
en de kathode bij de elektrolyse
list c list van
chec ecklist ch ist check cklist che t checkli klist chec ch
water?
s
t
l
k
c
e
i
h
s
chec ecklist c ist check cklist ch t checkl klist che checkli lis
s
t
l
ch
eck
che
hec
ckli
klis
eck
istanode
Welk gas wordt er aan lde
st ch checklist klist che hecklist c list chec ecklist ch ist c
i
l
k
c
c
h
ck
kl
ec
che ecklist
gevormd?
st ch checklist klist che hecklist c list chec eckl
i
l
h
k
c
c
t
h
t
ck
ec
he
tc
lis
list c
cklis
st ch
t che
list c
cklis
Welk gas wordt er aan deckathode
heck cklist che t checkli klist che checklis list check hecklist
c
k
e
st
tc
lis
gevormd? Hoe hebben weldat
ist ch ist check cklist che t checkli klist chec checklis list chec
c
k
e
st
lis
aangetoond?
kl
chec ecklist ch ist check cklist che t checkli klist chec checklis
s
l
c
e
i
h
k
c
che checklist ist che
t ch t checkl
hecoplossingen
s
t
list en
i
c
s
l
i
t
l
k
s
c
k
i
4 Zure
basische
c
kl
e
st
lis
kl
chec ecklist ch ist check cklist che t checkli klist chec checkl
s
t
c
e
h
ckl
eckjeli met
st chuitswaarbij
t che t checklis list ch
list cje list cheVoer
i
h
s
l
i
c
Hoe noem je de stoffen waarmee
een
proef
een
l
k
t
c
k
li
k
ck
ec
lis
che caantoont
t choplossing
chec ecklistindicator
heck cdat
zuren en basen kunt aantonen?
iseen
heck cklist che t chec
l
c
t
k
s
t
i
s
l
e
i
h
ch
ckl
eck of basisch
che checklis ist c
list c list chzuur
klist is.
t che hecklist
l
c
s
t
e
i
l
k
h
c
k
c
Welke indicatoren hebben we che
c
cklis list check he
ec
st
t
i
e
h
s
l
i
c
h
l
k
c
t
c
k
lis
ec
he
gebruikt?
je
klisten st check ecklist c
ecdoet
heck cnauwkeurig
st ch stwat
list c list cBeschrijf
i
h
l
c
k
lis
kli
t ch
e
t jechziet.
eckli klist chec checklis list check h
heck ckwat
s
i
c
h
l
c
t
Welke kleur krijgt lakmoes
t che t checklis list chec checklist ist check hecklist c
(fenolftaleïne, methyloranje) in eenlis
ckl
kli
eck
st c
list
klis
chec ecklist ch ist check cklist che t checkli klist chec c
zuur milieu?
t
l
c
e
is
h
list c list check cklist ch st checkl klist che t checklis
c
k
e
i
s
l
k
Welke kleur krijgt lakmoes
chec ecklist ch ist check cklist che t checkli klist chec
c
e
st
lis
kl
(fenolftaleïne, methyloranje) in een list ch
chec ecklist ch ist check cklist che t checkli
t
s
i
l
s
l
k
basisch milieu?
chec ecklist ch ist check cklist che t checkli klist chec
s
l
c
e
i
h
l
k
e
list c list chec cklist ch st check klist ch t checkli
Welke waarde (kleiner of groter dan
c
e
i
s
l
k
chec ecklist ch ist check cklist che t checkli klist che
7) lees je op de kleurschaal af, als
s
l
c
e
i
h
l
k
e
c
h
je universeel indicatorpapier in een
list
chec ecklist c ist check cklist ch t check
t
s
i
l
s
l
k
zuur brengt?
chec ecklist ch ist check cklist che t checkli klist c
s
l
c
e
i
h
l
k
e
c
h
list
chec ecklist c ist check cklist ch t chec
t
s
i
l
s
l
k
Welke waarde (kleiner of groter dan
chec ecklist ch ist check cklist che t checkli klist
7) lees je op de kleurschaal af, als
l
c
e
is
h
list c list check cklist ch st checkl klist che t che
je universeel indicatorpapier in een
c
e
i
s
l
k
chec ecklist ch ist check cklist che t checkli klis
base brengt?
l
c
e
is
h
list c list check cklist ch st checkl klist che t c
c
e
i
s
l
k
chec ecklist ch ist check cklist che t checkli kl
l
c
e
is
h
list c list check cklist ch st checkl klist che t
Test jezelf!
c
e
i
s
l
k
chec ecklist ch ist check cklist che t checkli k
ckl
che checklis ist chec
Neem een kijkje op www.ww-what.be en test jezelf! list ch
t che hecklist
s
i
l
ckl
s
list
k
chec ecklist c ist check cklist che t checkli
l
e
is
h
list c list check cklist ch st checkl klist che
c
e
i
l
k
h
chec ecklist c ist check cklist che t checkl
l
e
is
h
list c list check cklist ch st checkl klist ch
c
e
i
l
k
h
chec ecklist c ist check cklist che t check
l
e
is
h
list c list check cklist ch st checkl klist c
c
e
li
k
chec ecklist ch ist check cklist che t che
l
e
is
h
list c list check cklist ch st checkl klist
c
e
li
k
chec ecklist ch ist check cklist che t ch
l
e
is
h
list c list check cklist ch st checkl kli
c
e
li
k
chec ecklist ch ist check cklist che t c
l
e
is
h
list c list check cklist ch st checkl k
c
e
li
k
chec ecklist ch ist check cklist che t
l
e
is
h
list c list check cklist ch st checkl
c
e
li
k
chec ecklist ch ist check cklist che
l
e
i
h
list c list check cklist ch st checkl
e
li
k
chec ecklist ch ist check cklist che
l
e
h
k stoffen
k
st ch s157
list c lisIndeling
i
chec van
l
chec
t
k
t
c
e
i
l
k
h
c
k
che ecklist c ist chec cklist ch
l
t che
ist ch
ec
heck
158
THEMA 4